MARIA RODZIEWICZÓWNA

PLEŚŃ

PLEŚŃ

Była zima, do parterowej izby ojca Wincentego cisnęło się biedactwo z całej kamienicy. Izba

była obszerna i ciepła w długim podwórzu otoczona wkoło mieszkaniami ubogimi, w których stale panował niedostatek, choroba, występek i ponurość złej doli.

Wincenty Jakuszyk stanowił wyjątek. Z zawodu stolarz; gdy się zestarzał, oddał warsztat synowi, a sam nie mogąc Ŝyć bezczynnie, załoŜył w tej izbie pracownię reperatorską. Był prawdziwym mistrzem w odświeŜaniu antyków, w łataniu i klejeniu starych gratów, i miał do tego Ŝmudnego fachu prawdziwe amatorstwo.

Pracował nie tyle z potrzeby, bo posiadał mały kapitalik, ile z zamiłowania do zajęcia i miał juŜ taką naturę, Ŝe go wszystko cieszyło, zajmowało — i juŜ tak dane mu było w duszy, Ŝe ludzie lgnęli do niego, jakby czuli, Ŝe ich lubi. W dzień było jeszcze w izbie jako tako przestronnie, ale byle wieczorem zapalił lampę, jak te ćmy ściągało wszystko do ojca Wincentego.

Juści nie było to towarzystwo z frontu ani z pierwszego piętra: przychodziło dwóch druciarzy i piekli w piecyku kartofle, przychodził niemy Franek, syn praczki, przychodził śydek krawiec, Mendel, i grzał się w kącie przy kuchence, przychodził pan Wyszyński, Ŝyjący z przepisywania akt, i Wojciechowa, wdowa, matka trojga dzieci, utrzymująca się z posługi, i grubas Szynkiel, sprzedający za śelazną Bramą wybrakowaną porcelanę, a juŜ rej wodziła, i prawie się czuła sublokatorką panna Katarzyna Jeleniewicz, hafciarka, mieszkająca w przybudówce na podwórku obok śmietnika. Druciarze, Mendel, Wojciechowa przychodzili do kuchenki jak do własnej. Grzali się, piekli kartofle, gotowali herbatę — ojciec Wincenty juŜ zwykł wieczorem ogień rozpalać dla nich, choć dowodził, Ŝe to do kleju mu potrzebne.

Reszta gości cisnęła się do stołu i do lampy. Wyszyński rozkładał swe papiery, panna Katarzyna haft, Szynkiel kleił porcelanę, niemy Franek sadowił się naprzeciw gospodarza, przypatrywał się robocie i pomagał.

Oprócz tych stałych gości zdarzali się przejściowi. Wstępował kaŜdy, kto czegoś potrzebował poŜyczyć, dostać, poskarŜyć się, opowiedzieć, poradzić się — czasem byle się pośmiać, bo ojciec Wincenty wesół był i Ŝartobliwy. Było w tej izbie jasno, ciepło i jakoś tak kaŜdemu swojsko.

OtóŜ pewnego wieczoru w październiku kompania była w komplecie i panna Katarzyna wchodząc ostatnia oznajmiła, Ŝe do grajka poszli goście, bo ją pytało jakichś dwóch panów, czy pan Sulima zawsze tu mieszka.

Grajek zajmował pokój nad ojcem Wincentym od trzech lat i duŜo o nim było gadania w kamienicy. Naprzód się oŜenił, potem umarło mu malutkie dziecko, wreszcie przed rokiem Ŝona go porzuciła. Tyle tematów na języki kumoszek z panną Katarzyną na czele.

— MoŜe to od Ŝony nowe swaty. Warto, Ŝeby ją nazad wziął, ona podobno śpiewa w teatrzyku.

— Słyszała ją panna Katarzyna. Winszuję! To panna Katarzyna tam bywa? — zaśmiał się gospodarz.

— Takie Ŝarty! Wcale na ten przykład nie byłam w ParyŜu, a wiem, Ŝe tam jest Marsylianka. — Aha — to racja. A co to, Marsylianka? — Co się pan Wincenty ze mną droczy. Myśli, Ŝe nie wiem. Oho! Marsylianka, to taka

kobieta co po ulicach śpiewa! Pan Wyszyński nawet się uśmiechnął i zmylił w przepisywaniu — zaczął skrobać

scyzorykiem. — Leciwa ta kobieta, bo juŜ sto lat w ParyŜu śpiewa. No, a o Sulimowej kto mówił?

— Kelner jeden, co ją tam widział! Pan Wincenty to jeden tylko upiera się, Ŝe ten grajek to jakieś cudo!

— A pannie Katarzynie co on złego zrobił! Chyba to jedno, Ŝe się z panią nie oŜenił. — Och — nie bardzo wielkie szczęście to zamąŜpójście. Ja to wcale za tym nie płaczę. Ale ja spytam co grajek komu zrobił dobrego? Czy kto słyszał

od niego choć dobre słowo. — Ja u niego nocowałem cały miesiąc! — odezwał się Mendel ze swego kąta. — No, to moŜe on Ŝydowski dobrodziej! — mruknęła. Na górze dał się słyszeć hałas przewracanych mebli, po chwili szybkie kroki na schodach. — Ot i poszli sobie goście — niedługo bawili! — ozwał się Szynkiel. Co on ma być wesół

albo szukać kompanii. Wstyd mu za tę Ŝonę. — Dobry musiał być — kiedy od niego uciekła! — Oj i ten kobiecy naród jak się uda, to bez pory zamęczy! — rzekł flegmatycznie starszy

druciarz. U nas była jedna baba… Trza lubić jak duszę, a trząść jak gruszę, — przerwał Wincenty. — Pan Sulima dobry człowiek — szepnął Mendel. — Tamtej zimy to on mnie na świecie

utrzymał. Panna Katarzyna zagadała o innych podwórzowych sprawach — upłynęła dobra godzina —

nagle niemy Franek coś zabełkotał — patrząc w sufit. Mimo woli wszyscy spojrzeli — na suficie była ciemna plama.

— Co to? — spytała panna Katarzyna. — Krew! — krzyknął Wincenty. — Ludzie — tam na górze — zamordowali Sulimę!… Rzucili się wszyscy bezładnie do drzwi i na schody. Druciarze dopadli pierwsi. Drzwi były

tylko przymknięte — w pokoju paliła się lampka, leŜało przewrócone krzesło — a przy łóŜku, twarzą do ziemi skurczony — grajek. W jednej chwili stancja była pełna ludzi i wrzawy. MęŜczyźni podnieśli rannego. Miał całe piersi i ręce, którymi ranę snąć cisnął, lepkie i czerwone — kałuŜa krwi na ziemi, twarz śmiertelna.

— To ci dwaj, co byli! To ci dwaj! — krzyczała panna Katarzyna. — Wody, bandaŜy! — wołał ojciec Wincenty. Z całej kamienicy ludzie biegli, rósł hałas i bezładne opowiadania. Zjawił się stróŜ z

policjantem, wezwano pogotowie. Zanim przybył lekarz, obnaŜono i przewiązano jako tako ranę. Grajek Ŝył, był dźgnięty noŜem

w piersi, krwi zeszło masę, ale dyszał. Oczy miał zamknięte i milczał. Policjant rozpoczął badanie świadków i zapisywał: Grajek nazywał się Michał Sulima, był skrzypkiem w orkiestrze — mieszkał w kamienicy od

trzech lat — dwa lata z Ŝoną — od roku sam, spokojny człowiek, nietowarzyski — wieczory spędzał w domu, płacił komorne akuratnie — nikt mu nie usługiwał, jadał na mieście — gości nie miewał. Tyle o nim wiedział stróŜ i rządca. Potem panna Katarzyna opowiedziała swe spotkanie z dwoma porządnie ubranymi panami, którzy ją spytali czy pan Sulima tu mieszka i poszli na górę. Mroczno było — twarzy nie zauwaŜyła — jeden był kulawy, drugi miał na sobie palto z peleryną — tyle pamięta.

Przybyło pogotowie, lekarz obejrzał chorego i potwierdził, Ŝe cios był zadany długim wąskim noŜem zapewne, Ŝe skierowany w serce ośliznął się — i przebił płuca. Rana nie była śmiertelną, ale upływ krwi znaczny i stan wielkiego osłabienia. Sanitariusze dźwignęli chorego i unieśli go do karetki — policjant opróŜnił pokój z ludzi i opieczętował. Publika poczęła się powoli rozpływać, snując tysiące komentarzy. Nazajutrz brukowa gazetka umieściła krótkie

sprawozdanie o wypadku i na tym się historia mordu Michała Sulimy dla szerszej publiczności zaczęła i skończyła.

On sam ocknął się w sali szpitalnej. Ocucił go przeciągły głuchy jęk sąsiada. Spojrzał, sala była wielka, mroczna, pełna cięŜkich dyszeń, stękań westchnień — na dworze była noc.

Sulima spróbował się nieco dźwignąć — i osłupiałym wzrokiem przeszedł po tych mrokach. — Szpital! Śmierć! — pomyślał. — Ot i taki kres. Na silniejszy jęk sąsiada poruszyła się w głębi szara postać, zabielał kornet szarytki. ZbliŜyła się — pochyliła nad jęczącym. — Oj, dobrodziko, mnie juŜ koniec! — zaszemrał. — Módl się, módl! Pan Bóg łaskaw! — odszepnęła. — Jeśli łaskaw, niech rychlej śmierć da! Nie mogę juŜ wytrzymać! Dobrodziko, jak umrę,

dajcie wiadomość matce. Pamiętacie adres: Wołyńska gubernia, Zasławce — wdowa Ubyszowa — na plebanii u księdza Świrki — ja juŜ tam nie wrócę. Mój BoŜe, a matka czeka, o głodzie i chłodzie — wszystko na mnie oddała — teraz chyba Ŝebrać.

— Bóg jej nie opuści. Módl się — chcesz — ze mną. I poczęła powoli, słowo po słowie, gorącym szeptem.

— Ojcze nasz, któryś jest w niebie, święć się imię Twoje, przyjdź królestwo Twoje. — Przyjdź królestwo Twoje, domówił chory — i ucichł. Jakieś rzęŜenie chrapliwe juŜ tylko

wychodziło z krtani, rozpoczęła się agonia. Zakonnica uklękła, zaczęła modlitwy przy skonaniu, kilku chorych podniosło się na posłaniu,

Sulima patrzył — ale obejmowała go gorączka, wzrok się zasnuwał jakąś mgłą, pamięć mętniała — myśli kł ębiły się bezładnie, ogarniała niemoc straszna, najdłuŜej wracało w mózgu: Zasławce, wdowa Ubyszowa — przyjdź królestwo Twoje — i wreszcie nic.

Potem, ale juŜ długo potem, gdy mu wróciła przytomność i wyszedł z „niebezpieczeństwa, oznajmiono mu, Ŝe ma składać zeznanie przed sędzią śledczym.

— Nic nie mogę objaśnić! Nic nie pamiętam! — rzekł spokojnie. — Nie znam tych ludzi! — Tak! Dlaczego jednak świadkowie twierdzą, Ŝe zastali lampę zapaloną? Sulima popatrzał na papiery, które sędzia przeglądał i zamyślił się. — I znaleziono was daleko od łóŜka, przy komodzie, szuflada w niej była otwarta i rzeczy

rozburzone. — Musieli ograbić, gdym padł — nie pamiętam. — Ale pamiętacie, co było w komodzie? — Trochę gratów, bielizny, odzieŜ, ksiąŜki. — Oto spis — co znaleziono w szufladzie. Sulima spojrzał na papier — czytał powoli. — Nic nie brak? — Nic! Spojrzał spokojnie w oczy sędziego. — Nie macie na nikogo podejrzenia? — Nie. — Mieliście moŜe niechętnych, wrogów? — Nigdy nikogo nie skrzywdziłem. — To nie racja. — Z mojej strony to racja. Za innych nie odpowiadam. Myślę, Ŝe byli to jacyś rabusie

przygodni, zastali drzwi otwarte — weszli, myśleli się obłowić. Nie wzbogacą się z tego, co wzięli.

— Więc coś wzięli?

— No — moją krew, prawie Ŝycie. Co ja więcej mieć mogę — odparł Ŝywo. Nikogo nie posądzam, ludzi tych nie znam, jeśli się niejasno tłumaczę, to dlatego, Ŝe sam szczegółowo nie pamiętam. Mam jeszcze bardzo osłabioną głowę. Zresztą po co sprawa, panie! Ja do nikogo pretensji nie mam.

— Sprawiedliwość i prawo nie moŜe na mord pozwolić. Sulima uśmiechnął się blado. — Czy to dopiero mord, jak krew przelano! — rzekł. Kazano mu podpisać protokół i wrócił na salę. LeŜał zwykle dnie całe bez ruchu i głosu, jakby spał — odwiedził go raz tylko ojciec

Wincenty stolarz — i krawiec Mendel. Stary mu opowiadał, Ŝe wziął do siebie jego szczygła z klatką, a śyd jakby zawstydzony, gdy juŜ odchodzić miał, połoŜył na łóŜku dwa jabłka. Zresztą nikt się nie zgłosił. Zrazu, gdy była godzina odwiedzin patrzał na wchodzących — potem nie podnosił oczu. I tak powoli zdrowiał, aŜ dnia pewnego doktor kazał go wypisać.

PoŜegnał tedy serdecznie siostrę Józefę — i spytał, czy juŜ napisała do owych Zasławic — do wdowy Ubyszowej o śmierci syna.

Dawno napisała i odesłano węzełek szmat. Sulima pomyślał chwilę, wreszcie spytał o szczegóły choroby Ubysza. Dowiedział się, Ŝe umarł po operacji odjęcia nogi — z gangreny. Nic zresztą o nim zakonnica nie wiedziała.

Gdy Sulima wyszedł ze szpitala, była późna, szara jesień. Powlókł się, trzęsąc, do domu. Dowiedział się od stróŜa, Ŝe gospodarz Ŝąda komornego za ubiegłe dwa miesiące, a w przeciwnym razie zafantuje rzeczy. Stancja była nieopalona, z zaduchem wilgoci, pusta prawie. Sulima spojrzał na komodę i przede wszystkim otworzył wierzchnią szufladę.

Obojętnie odgarnął odzienie i bieliznę, sięgnął w głąb pod papier, osłaniający deski i wydobył zwitek papierów, związany nitką. Nitkę tę zerwał, z papierów wybrał kilka — wsunął do kieszeni surduta, resztę odłoŜył na powrót — potem przewrócił całą zawartość szuflady i uśmiechnął się.

— Pugilares wzięli! — szepnął. Usiadł na łóŜku i zamyślił się. Dzień się kończył, w pokoju wtopionym między ścianami kamienic było juŜ zupełnie mroczno. Ktoś do drzwi zapukał i wszedł stary Wincent.

— Dowiaduję się, Ŝe pan wrócił! AleŜ tu chłód — chodź pan do mnie szczygła zobaczyć. Bestia tak śpiewa, Ŝe aŜ miło słuchać. No, jakŜe się pan czuje? Słabo jeszcze?

— Ot, znośnie. Nie ma czasu się pieścić. Trzeba Ŝyć. — No i nie złapali hyclów? Okradli pana? — Wzięli, ile było w komodzie. Teraz za zaległe komorne trzeba graty zbyć. śeby choć

starczyło. — Nie oddawaj pan śydom — ja nastręczę kupca. To warte ze trzydzieści rubli. Sulima spojrzał po gratach, wspomniał, jak je zbierał sztuka po sztuce całe cztery lata. — To i wystarczy dla gospodarza! — rzekł spokojnie. Stary się roześmiał. — W panu to nijakiej Ŝółci nie ma. A toć by pan choć nasobaczył, Ŝeby sobie ulŜyć! — JuŜ kląłem kiedyś! — A to bym teŜ do upadłego tych zbójów szukał, pomsty i sprawiedliwości dochodził. — JuŜ i tego kiedyś próbowałem. Nie będę więcej. — Iii, — niecierpliwie fuknął stary — bo teŜ z pana cały pantofel. AŜ złość patrzeć. Wszystko

się panu rozłazi. — Nie umiem swojego ni trzymać, ni bronić. Ja to sam czuję — i ustąpię ludziom z drogi,

wszystko oddawszy. — Ale, spróbuj pan! A co jeść będziesz jutro? Sulima ramionami ruszył. Stary splunął ze złością.

— No, chodź pan tymczasem do mojej izby, do ciepła, do światła. Juści, Ŝe w takim połoŜeniu, to moŜe z człowieka cała moc opaść.

Ale Sulima się nie poruszył. — Dziękuję, ojcze Wincenty, ale zaraz wyjść muszę na miasto i późno wrócę. Trzeba o jutrze

pomyśleć. Jeśli wasza łaska, to bym chciał co rychlej graty zbyć, choćby jutro. — Dobrze — dobrze — to się zrobi. Ale rozumniej by było, Ŝebyście nie latali tak zaraz ze

szpitala. — Aha, a co jutro jeść będę — odparł z uśmiechem bladym Sulima. Stary mrucząc wyszedł. Tedy grajek się ubrał w palto i wysłuchawszy, Ŝe na schodach cicho,

wysunął się na podwórko. W bramie rzekł do stróŜa: — Ojciec Wincenty obiecał mi na jutro kupca na graty. Niech się gospodarz o tę zaległość

uspokoi. — No to gospodarz mówił, co by pan i za miesiąc z góry zapłacił, bo bez gratów, to

zabezpieczenia nijakiego nie będzie. — Ha, no — to się wyprowadzę!

II

Ze zwieszoną głową poszedł przed siebie, zda się bez celu. Ale on pomimo osłabienia

wiedział, Ŝe tam dojść musi, gdzie postanowił, choćby potem padł bez ducha. Daleko od środka miasta w dzielnicy fabrycznej — zadzwonił do furtki w murze. Za murem w głębi podwórza był gmach fabryczny, huczący jeszcze robotą i oświetlony — z boku elegancka oficyna.

— Pan w fabryce? — spytał stróŜa. — Wyjechał na miasto przed chwilą. — Pani u siebie? Sama? — Tak jest. Sulima dalej nie pytając, poszedł ku oficynie i zadzwonił. Otworzył elegancki lokaj i groźnie

spojrzał na wynędzniałego człowieka. — Po wsparcie? To do kantoru — naprzeciwko. — Nie — powiedzcie, pani, Ŝe Sulima chce się widzieć w waŜnym interesie. Lokaj coś mrucząc poszedł w głąb mieszkania, zostawiając go u drzwi — po chwili do

przedpokoju weszła spiesznie kobieta juŜ nie młoda, szeleszcząca jedwabiami, z twarzą pełną niepokoju i trwogi.

— Co to? Skąd ty? Co się stało? — rzekła szeptem, wprowadzając go do gabinetu i zamykając drzwi. Spojrzała nań.

— Co z tobą? Takiś zmieniony? — Dziś wyszedłem ze szpitala. Matka przecie wie, co ze mną było. — Nie wiem. Co? Popatrzał na nią przejmująco. — Nie wie, matka. Ano, to chwała Bogu. JuŜ by było za ohydne! No to powiem. Dwa miesiące temu mordowano mnie. — Ciebie! BoŜe! Kto? Za co? — Za złoto. A kto, matka się nie domyśla? Mam powiedzieć? — MąŜ matki z Feliksem Zielezińskim. Kobieta krzyknęła, chwyciła się za głowę. — To nie moŜe być, — wyjąkała. — Dlaczego? Przecie juŜ zabili starego Zielezińskiego. A teraz wiecie, kto będzie trzecią

ofiarą: stary Turan! Czy matce jeszcze bielmo z oczu nie spadło przez dziesięć lat. Czy matka dotąd wierzy i kocha tego człowieka.

— Michale milcz. Ciebie zaślepia nienawiść! — Mniejsza — nie przychodzę tu po pomstę — Ŝebym jej pragnął — juŜ by dawno byli w

kryminale. Nie ja ich ześlę na katorgę. Niech Ŝyją długo krzywdą, potem roboczym — i sytością grabieŜy i krwi. Przyszedłem, bo jutro stąd odejdę daleko i zniknę juŜ na zawsze — rozpoczynając nowe Ŝycie, chcę wszelkie wspomnienie minionego zostawić — wam. Był w moim posiadaniu oblig pana Westermanna na sześćdziesiąt tysięcy — mojej części po ojcu. Matka cały nasz fundusz oddała temu człowiekowi i potem, gdym dorósł, dostała od niego ten papier i dała mi. Mam go juŜ pięć lat, nie tknąłem grosza procentu, chowałem go na ratunek dla nas, gdy katastrofa przyjdzie. Bo przyjść musi — ruina, nędza i hańba, i wstyd. Tego skryptu zaŜądali ode mnie ci dwaj zbóje — zapłaciłem zań krwią, a nie dałem i nie znaleźli go w ukradzionym pugilaresie. Oto jest — oddaję go matce i błagam w waszym interesie zamilczcie, Ŝe go macie — do pory. Miałem teŜ jeszcze inny dokument — zeznanie przedśmiertne starego Zielezińskiego — podpisane ostatniej nocy, gdym nad nim czuwał w szpitalu. Dał mi to,

błagając, bym ratował córkę. Wydarłem ją z rąk tych łotrów groźbą, Ŝe wszystko odkryję. Musieli mi ją dać. No — nie na długo — opętana juŜ przez nich była, stoczona gangreną złota i błota. Wróciła do nich. Teraz jest ich narzędziem na Turana — dla mnie stracona. Ale i ona moŜe być kiedyś odrzucona, gdy stanie się bezuŜyteczną — pogrąŜona w hańbie i nędzy. I ten dokument składam w ręce matki dla jej ratunku — gdy pora przyjdzie. Niech mi matka poprzysięgnie — na krzyŜ Pański — Ŝe moje polecenie spełni. Więcej nic nie Ŝądam — i nie stanę nigdy na drodze waszej. Kobieta osunęła się na fotel i patrzała nań z jakimś osłupieniem, i zgrozą. On był bardzo podniecony, jakby w gorączce.

— Straszna ta droga wasza, ludzie na wyŜynach. Idziecie jak ślepi na wszystko co was otacza, na wszystko co depczecie, miaŜdŜycie, spychacie! Oszaleliście w pogoni za zbytkiem, dobrobytem, rublem, osłupieliście w egoizmie, ogłuchliście na wszystko, na to co wkoło was jęczy, zgrzyta i klnie — ogłuchliście nawet na głos sumienia. To co otworzy wam oczy i uszy, co wróci wam rozum i sumienie — to będzie krew i ogień, i ryk rozpętanych bestii — w które wyście zamienili ludzi. Poznacie ich wtedy, tych wszystkich co wam dają to, coście ukochali — wygodę, dobrobyt, zbytek, złoto, rozpustę, wszystkie rozkosze i ułatwienia cywilizacji. Ani przeczuwacie ile tych milionów będzie i ani w malignie gorączkowej nie widujecie takich istot.

Wy miewacie przesyt zbytku i wygód, ale nie myślicie, Ŝe moŜe przyjść przesyt trudu tym, którzy Ŝycie całe czyszczą wasze klocki, ślepną nad wyrobem waszych koronek, gniją i duszą się po podziemiach i fabrykach, zamierają powoli robiąc wam zwierciadła, i tworząc zbytek — całe Ŝycie są niedojedzeni, brudni, niewyspani, i wtedy tylko weseli, gdy nietrzeźwi. Zobaczycie ich kiedyś — wszystkich, gdy i oni oszaleją, i syci tworzenia przyjdą niszczyć.

I oto wasza pomyślność, szczęście, sława, świetne połoŜenie. Za to i dlatego matka zdradziła pamięć ojca zmarłego, za to i dlatego odtrąciła matka mnie — na to — poszły pieniądze ojca marzyciela — za to tych dwóch morduje ludzi, za to i dlatego pozbawiono mnie Ŝony — a ją czci i sumienia. — A teraz patrzy matka na mnie jak na szaleńca i słucha jak obłąkanego. Prawda, po co ja wam to mówię! Czas mi odejść. Oto są te dokumenty. Spełni matka — moje polecenie?

— Michale, opamiętaj się! Co tobie! — wyjąkała załamując ręce. Nie moŜesz mi wybaczyć, Ŝem słaba kobieta potrzebowała opieki. Nienawidzisz człowieka, który ci niczym nie zawinił, miał zrazu najlepsze do ciebie chęci.

— Dosyć! — przerwał Sulima. — Pytam, czy matka spełni moje polecenie? — AleŜ mój drogi, schowam te papiery, jeśli tak chcesz, nikomu o tym nie wspomnę — i

mam nadzieję, Ŝe sam po nie przyjdziesz, gdy wrócisz do rozsądku. Ale — czy nie moŜe być inaczej — czy ty nie zechcesz wrócić do matki.

— Idę do niej! — rzekł, kładąc na stole papiery, a kierując się do drzwi. Tedy zrozumiała, Ŝe był zupełnie obłąkany i poczęła trząść się ze zgrozy, i wraŜenia, i czuła,

Ŝe omdlewa. Sulima otworzył sobie sam drzwi na schody — i zszedł na podwórze. W fabryce grał właśnie

sygnał skończenia pracy. Stanął za furtą, na ulicy i czekał wyjścia robotników. Po chwili poczęli płynąć obok niego szarą, leniwą falą: męŜczyźni, kobiety, wyrostki, dzieci

prawie. Zalali ulicę pogwarem, stukiem ocięŜałych kroków; w świetle latarni mignęli bladością i brzydotą twarzy o rysach tępych lub dzikich. Mijając go rzucali niektórzy spojrzenie obojętne, bezmyślne lub nieufne i rozpełzali się do swych nor mieszkalnych lub szynków.

Kobiety były gadatliwsze, głośniejsze, kłóciły się i lŜyły lub rzucały cyniczne zaczepki i Ŝarty. Parę młodszych zajrzało mu zuchwale w oczy:

— Na kogo to pan czeka? — spytała jedna. — I — po proszonym łazi! — burknęła inna. — Szpicel moŜe.

W tej chwili w ulicy rozległ się tupot podków końskich i szmer gumowych kół powozu. — O — stary! — przeszło pomrukiem wśród robotników. Powóz stanął u furty. — Brama! — krzyknął stangret. Sulima zbliŜył się spokojnie i otworzył drzwiczki. — Co tam! — rozległ się ostry, rozdraŜniony głos i natychmiast, jakby poznawszy go pan

Westerman dodał: — To pan? Czym mogę słuŜyć? Gromadka robotników zatrzymała się, gapiąc. Sulima rzekł z cicha, spokojnie, ale z jakąś

straszną siłą: — Mam u pana pugilares i dwadzieścia pięć rubli. Proszę o zwrot. — Co — ryknął głucho fabrykant. — Proszę o zwrot i zapowiadam, Ŝe jeśli w tej chwili nie otrzymam — będziemy zaraz obaj w

cyrkule. Nie radzę czynić skandalu! Westerman spojrzał na gromadkę robotników, na otwierającą się bramę, sekundę się tylko

zawahał, sięgnął do kieszeni — podał asygnatę. Nie rzekł słowa, Sulima się usunął, konie wpadły w bramę, wszystko to trwało minutę.

Dwóch robotników przyjrzało się uwaŜniej Sulimie. On teŜ podniósł na nich oczy i zdawał się na coś czekać. Poznał ich, mało się zmienili: tępe ich rysy — jakby zaśniedziały tylko przez czas. Ale i on musiał być juŜ w niczym do swego młodego ja niepodobny, bo po chwili uwagi — odwrócili oczy i odeszli za innymi.

Na uliczce opustoszałej stawało się coraz ciszej, Sulima powoli powlókł się do pierwszej spotkanej garkuchni, wszedł, usiadł w kącie i zaŜądał piwa. Bardzo był osłabiony i zapewne głodny ale przełykał z takim trudem, Ŝe nie próbował nawet stałych pokarmów. Oparł głowę o ścianę f patrzał tępym wzrokiem przed siebie.

Garkuchnia zrazu pełna ponurej wrzawy głodnych robotników opróŜniła się teŜ — wreszcie posługacz trącił go — wzywając by sobie szedł precz. Zwlókł się tedy i poszedł. Kurs był długi do śródmieścia — odpoczywał kilka razy pod bramami, na schodkach sklepów — i wreszcie dobrnął celu. StróŜ, który mu otworzył, nie otrzymawszy napiwku, zawarczał przekleństwo i Sulima, zobojętniały, nieprzytomny — dopełzł po schodach do swej stancji.

Rano ocuciło go targanie za rękę. Nad nim stał ojciec Wincenty i jakiś drugi jegomość. — Wstawaj no pan — przyprowadziłem kupca na graty, wołał stolarz. Trafia się wyśmienicie:

ten pan, dopiero się zaręczył, i szuka gniazda. Kupiłby wszystko hurtem i zostałby w miejscu; a pan tymczasem — u mnie by kątem pobył,

za nim do siebie przyjdzie. Sulima zebrał siły i wolę — wstał i rozpoczęto targ. Właściwie targowali się nowy nabywca z

ojcem Wincentym — skrzypek zebrał tylko do płóciennego, ręcznego kuferka swe szmaty, w koszyk złoŜył: trochę nut, ksiąŜek, papierów, na wierzchu umieścił skrzypce i siedział apatycznie, patrząc po ścianach i sprzętach.

Nowy nabywca, zecer, zwrócił się wreszcie do niego. — No, jakŜe. Weźmie pan za te rupiecie czterdzieści rubli? Daję, bo muszę, to i połowy nie

warte, ino, Ŝe ma pan faktora — jak węŜa i nie chce mi się zbierać i szukać gratów. — Bierz pan! — odparł Sulima, nie zwaŜając na protestujący wzrok starego stolarza. Zecer skwapliwie podał rękę na zgodę, wyliczył pieniądze, i snąć rad z interesu, zaproponował

zapić sprawę w knajpce, ale Sulima odmówił, — Ledwie Ŝyję, jak pan widzisz. Niewesoła ze mnie kompania. Ojciec Wincenty opowiedział

szeroko zajście, a zecer rzekł z przechwałką. — No niech by ze mną we dwóch spróbowali.

Juści, Ŝe pan patrzy na księŜą oborę. No — więc kiedy targ ubity, to ja się juŜ tu wieczorem sprowadzę.

— A pan niech no się do mnie zabiera na noc. Ot zaraz przeniesiemy garderobę! — rzekł stary.

Sulima nie miał siły oporu, dał ze sobą robić co chciano. W izbie u stolarza objęło go ciepło i senność. UłoŜył się na ławeczce przy piecu i zasnął raz

pierwszy od dawna kamiennym snem. Gdy się ocknął paliła się juŜ lampa i zwykłe towarzystwo napełniało lokal. Rozmawiano po

cichu. Zerwał się na nogi, jakby przeraŜony i zawstydzony. Przede wszystkim odczuł głód — i pokrzepieniem i pierwszą twarz, która mu wpadła w oczy — był Mendel krawiec.

— Nu, pan, dzięki Bogu, juŜ poprawił się! — szepnął śyd Ŝyczliwie. MoŜe pan głodny? On właśnie poŜywał swą wieczerzę — suchą bułkę z odrobiną śledzia. — Juści, Ŝe głodny! — zawołał ojciec Wincenty. A co — wyspał się pan uczciwie! No to

weźcie, tam w piecyku, com dla was przygotował. — Daj wam BoŜe zdrowie, ale co zanadto to za wiele. Jest parę groszy w kieszeni, no i naleŜy

się ode mnie gościna, na poŜegnanie sąsiadów. — To się pan od nas wyprowadza? — spytała panna Katarzyna. — Zamówił mnie jeden znajomy do Łodzi. Szepnął coś do Mendla i śyd po chwili przyniósł piwa i kilka paczek wiktuałów. — Co się pan rujnuje! Zaprotestowano przez grzeczność, ale kaŜdy uprzątał ze stołu swą

robotę. W mig znalazły się róŜne szklanki i czarki — niemy Franek nastawił samowar, z paczek wyjrzały serdelki, ser, bułki. Ludzie się wzdrygali niby, ale byli wszyscy głodni, a ojciec Wincenty skrupuły przeciął.

— Słusznie. KaŜdy rad funduje przyjaciołom i w kompanii godzi się poweselić. Juści nasz grajek — jakby z tamtego świata wrócił. NiechŜe Ŝyje zdrów i niech zapomni o przebytej biedzie.

— Daj BoŜe! — potwierdzili wszyscy. — Zagrałby teŜ nam pan co niebądź! — rzekła panna Katarzyna. JuŜ to kunszt swój to pan

posiada akuratnie. Czasem słuchając pana, to aŜ za serce coś ściskało. — U panny wedle serca zawsze jakiś defekt jest! — zaśmiał się ojciec Wincenty. — Czy, aby mnie skrzypce jeszcze nie zapomniały — rzekł Sulima. — Dobył instrument i spróbował strun — potem począł grać jakąś popularną melodię — ku

uciesze publiki. Zaczęto nawet podśpiewywać. Wtem drzwi się gwałtownie otworzyły i wpadła Wojciechowa praczka, krzycząc. — Nie słyszycie, ludzie. A toć tam w tym przeklętym pokoju znowu kogoś mordują. Zerwali

się wszyscy — wybiegli na schody — wtedy posłyszano z góry jęki kobiety. Sulima roztrącił ludzi — wbiegł na schody, pchnął drzwi — były zamknięte. — Otwierać tam! — krzyknął. Jęk kobiety ucichł, jakby zduszony — a głos zecera, zły, zuchwały odpowiedział. — Kto tam? Czego? — Otwierać! — Jakim prawem się dobijacie! Ja u siebie! — Kobietę w tej chwili puść, bo policję zawołam. — A cóŜ to — gwałtem ją tu przywlokłem — czy co? Sama przyszła. Zaśmiał się zuchwale zecer — odzyskując przytomność, i czując, Ŝe ustąpić musi przed

jawnością skandalu. Otworzył drzwi — wypchnął z izby kobietę — i z powrotem się zaryglował. Kobieta wpadła wprost na stróŜa, który ją porwał za ramię.

— Ja ci ta, ścierko, pokaŜę, awantury wszczynać w kamienicy. Chodź ino! — Nie ruszać jej! — rzekł twardo Sulima. Do mnie była przyszła nie wiedząc, Ŝem się

wyprowadził. Chodź — dodał zwracając się do kobiety. Szepty, śmiechy, pomruk towarzyszył, gdy schodzili. Na podwórku gwizdano — z okien

wychylały się głowy kumoszek — kobieta, trzęsąc się, ukrywając twarz — szła, cisnąc się do Sulimy — tak minęli podwórze, wydostali się na ulicę. Sulima skinął na doroŜkę.

— Michale — szepnęła kobieta. Zdawał się nie słyszeć, cofnął się do bramy. Chwyciła go za ramię. — Michale — ja do ciebie przyszłam. — Po co? Feliks cię przysłał? Miałaś mnie otruć czy tylko okraść? — Ty jesteś potwór! — Ja. A ty zatem co? Ofiara moja? — Tyś mnie zgubił. — śmijo! — mruknął. — Przyszłaś po te papiery! Nie udało się! Wracaj — powiedz im, Ŝe nie dostaną, nie zniszczą. Niech czekają sądu. Idź! — Ty nie masz prawa mnie wypędzać. Wrócę kiedy zechcę, musisz mnie przyjąć,

utrzymywać. Ja mam prawo — zobaczysz — przekonasz się. Jesteś mój mąŜ — zapomniałeś! No to ja ci się przypomnę.

Stała przed nim jak furia, konwulsyjnie trzymając się ramienia. Znał jej histeryczne ataki i wiedział, Ŝe lada chwila nadejdzie. Popatrzył na nią, wstrząsnął się i rzekł głucho.

— No — to chodź. Zaśmiała się dziko, nieprzytomnie i uchwyciła go za rękę, czuł jej paznokcie w ciele, i gorący

oddech pełen wyziewów eteru palił mu twarz. Tak szli, a ona szeptała: — Pozbyłeś się mnie i myślisz, Ŝeś zdolny. Nigdy, nigdy. śona jestem prawnie poślubiona.

Kiedy zechcę, wrócę. Twój dom — mój dom. Spytaj kogo chcesz — księdza, prawa. Kochać mnie musisz, opiekować się, karmić, utrzymywać. Przyszłam teraz do ciebie i pozostanę. Nie potrzebuję siedzieć na karku rodzinie — mam męŜa. Dokąd ty mnie prowadzisz?

Nie odpowiedział nic, poczęła mu paznokciami drapać rękę, dyszeć dziko i nagle poczuł dojmujący ból — ugryzła go w ucho.

Przyspieszył tylko kroku i wszedł w bramę. Były w tym domu umeblowane pokoje. W paru słowach załatwił najem w kantorze, brudny fagas otworzył im jakieś drzwi, zapalił

świecę — i wyszedł. Kobieta rozejrzała się błędnie, śmiała się dziko, z jakimś szatańskim triumfem i poczęła zdzierać odzieŜ z siebie. Sulima zdmuchnął świecę.

Była godzina trzecia po północy, gdy ojciec Wincenty posłyszał nieśmiałe skrobanie do drzwi — i wpuścił grajka. Zapalił przy tym lampkę i przeraził się twarzy wchodzącego.

— Co, panu? — zawołał. Krew macie na twarzy, Sulima usiadł i machinalnie dotknął ręką policzka, potem oparł łokcie na kolanach, ukrył głowę w dłonie i tak bez ruchu pozostał.

— Czego ta kobieta chciała? — spytał stolarz. Sulima podniósł głowę. — To moja Ŝona! — Poznałem — ale skądŜe jej przyszło. Toć was porzuciła? — A teraz chce wrócić — ma prawo. — No — i cóŜ będzie. Przyjmiecie z powrotem? — Widzieliście to poŜycie? — Ba. Widziałem moŜe więcej niŜ wy.

— Nie — ja niedługo byłem ślepy — wiem wszystko. Niedawno mnie mordowali — a ot, boję się — Ŝe, gdy tu jeszcze zostanę — sam mord popełnię. Muszę iść stąd — muszę — muszę — bo krew przeleję. Ojciec Wincenty pokiwał głową.

— No, juści — idźcie. Was tu zagryzą. Nie macie w sobie mocy na złe. Nie dacie rady! Zostawił płonącą lampkę i połoŜył się. Sulima zapatrzony w próŜnię, straszny wyrazem tępej rozpaczy przesiedział do rana. Ledwie

świt zerwał się — opanował go gorączkowy pośpiech. Trochę swych gratów zebrał w jeden tłumok z kołdry — załatwił rachunek u gospodarza, rozpłacił się co do grosza i przyszedł się poŜegnać.

— Dokąd pan jedzie? — spytał stary stolarz. — Ot, przed siebie — byle najdalej. — No, a jakby kto pytał? — Powiedzcie, Ŝe do nowego świata pojechał, albo Ŝe umarł. Ucieszą się. Dziękuję wam za

dobre serce. AŜ mi dziw, Ŝe tacy jak wy, ojcze, są na świecie! Uścisnęli sobie dłonie twardo. — A szczygieł wasz? — zawołał stolarz za odchodzącym. — Dajcie mu wiosną wolność! — odparł Sulima.

III

Późnym wieczorem, w sobotę — na tydzień przed BoŜym Narodzeniem Sulima wysiadł z

wagonu trzeciej klasy, na stacji małej i pustej w zapadłym kącie Wołynia. Obstąpili go śydzi woźnice i po upartym targu jeden zgodził się dostawić go do Zastawia za rubla. Okazało się jednak, Ŝe i ta cena była wygórowaną, bo gdy minęli długą groblę i most — znaleźli się w miasteczku. Przynajmniej tak nazywano ulicę niebrukowaną, zabudowaną dwoma rzędami zagród, w których z niskich okienek świeciło światło. Innego oświetlenia nie było — dopiero na wielkim placu zabudowanym w środku kramami na rogu kopciła latarnia.

— A dokąd wy? — spytał woźnica. — Do kościoła! Tedy śyd minął plac, skręcił w boczną uliczkę i stanął przed furtką w parkanie. Naprzeciw stały jakieś konie, świeciły latarnie powozowe i gromki głos stangreta fuknął. — A nie zaczep no, tam psia mać! Sulima wysiadł, zapłacił i wziąwszy swój tłumok wszedł za ogrodzenie. Kościół czerniał

wśród cmentarza i był pomimo spóźnionej pory otwarty. Sulima rzucił tłumok przy parkanie i poszedł do środka.

Wewnątrz było ciemno — w głębi tylko migotała lampka — i snuł się ze świeczką posługacz. W pustce rozlegały się donośne stąpania jego butów i szedł echem przeciągłym czyjś kaszel. To stara kobieta siedziała w ławkach skulona i mamrocząc pacierze, stękała i kaszlała. Sulima uklęknął obok niej i czekał aŜ się posługacz zbliŜy.

Ale nagle przy wejściu rozległa się rozmowa: gruby, zirytowany głos męski i dźwięczny, wesoły kobiecy.

— Spiło się bydle, a jakŜe. Klnę się na dalibóg, Ŝe huncwota wygonię jutro! — huczał bas. — No, ale w takim razie; któŜ mi zaakompaniuje zaśmiała się srebrnie kobieta. Nie wierzę w

kunszt Musiałka — ale jeszcze mniej w swój! No, no, spróbujemy. Fabian — a świeć Ŝe, gamoniu. Rozległy się kroki na drewnianych

schodach do chóru, potem przy organach błysnęło światło. Sulima podniósł oczy. Niewprawna ręka dotknęła organów, potem rozległ się czysty, piękny śpiew. PróŜnia kościoła

i mrok wchłaniały go powtarzały donośnie, rozchybotało się powietrze melodią. Wtedy Sulima nagłym postanowieniem wzruszony — wstał — i odnalazłszy schody — po

omacku, potykając się w ciemności — wszedł na górę — znalazł drzwi chóru i wszedł. Ksiądz barczysty, olbrzymiego wzrostu, z twarzą dragona, z oczami sędziego śledczego, źle

ogolony z gęstą siwą czupryną — odwrócił się na szelest drzwi — i na widok obcego gromko huknął.

— A ty tu czego? Kto zacz? — Organista! — rzekł Sulima. — Co? Jak? Skąd? — Wstąpiłem spytać — moŜe znajdę słuŜbę. Ksiądz wziął jedną ze świec stojących przy organach — i przytknął mu prawie do twarzy. — Bies cię tu przysłał — jak pokusę, rzekł oglądając go bystro. — Biesom zanadto dobrze się dzieje, Ŝeby mieli wchodzić w organistów. — Ho, ho — dowcipny nawet. No, to któŜ ciebie tu zadyrygował? — Potrzeba chleba.

— No — toś dobrze trafił na dziś. Jutro po naboŜeństwie rozmówimy się o dalszych sprawach. Tymczasem masz nocleg, wikt i dwa złote. — Siadaj — pokaŜ, co umiesz.

Kobieta na hałaśliwą mowę księdza przestała śpiewać i przyglądała się takŜe, tym obojętnym lekcewaŜącym wzrokiem kasztelanki na obskurnego oficjalistę parafialnego. Sulima zdjął palto, roztarł swe zgrabiałe ręce i zasiadł do organów. Nuty znalazł rozłoŜone, więc spróbowawszy instrumentu, grać zaraz począł.

Organy, jakby poczuły mistrza rozległy się potęŜnym swym tchnieniem, kobieta poczęła śpiewać. Ksiądz przechylił głowę, ucha nadstawił, twarz mu się wygładziła, straciła wyraz zły, zamruczał coś — co było zadowoleniem zapewne. Sulima juŜ w nuty nie patrzył — znał tę pieśń, więc oczy utkwił w mroki nawy — i szedł za melodią. — Skończyli. JuŜ bas księdza huczał, śmiała się kobieta — on jeszcze cichymi akordami utrzymywał echo w kościele. Wreszcie wstał.

— No, no — musisz być dopiero szubrawiec i drapichrusta — jeśli tak grając włóczysz się za słuŜbą! — rzekł ksiądz.

— AleŜ, proboszczu! — upomniała kobieta. — A cóŜ to, pani myślisz, Ŝe dobrego człowieka i zdatnego organisty nie trzymałby do śmierci

ksiądz. A Ubysz mój, chodził po świecie? Co? Bestia umarł — na złość mnie, a tego jego smyka własnymi pieniędzmi kształciłem po to, Ŝeby mnie teŜ okpił, ladaco.

— On umarł! — rzekł Sulima. — A ty skąd wiesz o tym? — LeŜeliśmy obok siebie w szpitalu. — Aha — toś ty z Warszawy. Fiu, fiu, droga krama. Pewnie myślisz, Ŝe tu się u mnie

obłowisz. Figę zjesz, ja się obedrzeć nie dam. — A zatem, do jutra, księŜe proboszczu. Będę o jedenastej. Dobranoc! — rzekła kobieta. — PoczekajŜe — pani — poświęcę na tej drabinie. Fabian — świeć — albo ty — ten stary ciemięga jeszcze się i sam zwali. Sulima wziął świecę, i poszedł naprzód — gdy byli na dole kobieta zatrzymała się sekundę. — Dziękuję, wam! — rzekła, podając mu rubla. Cofnął się gwałtownie — spojrzała nań

zdziwiona, potem ruszyła lekko brwiami i uśmiechnąwszy się niewyraźnie, powtórzyła dziękuję i zbiegła ze schodów. Ksiądz sapiąc schodził i burczał na kościelnego.

— Zamykać kościół i spać. Nie łazić mi po miasteczku, a jakby jutro Musiałek się pokazał — precz wygonić. No — Ubysz, chodź no ze mną — na egzamin. Zaraz rozkąsim — coś za ptaszek.

Stosowało się to do Sulimy. Poszedł tedy za księdzem — przez cmentarz, do drugiej furty, za którą leŜało obejście plebanii. Obszczekało ich parę psów — minęli jakąś chałupkę — i weszli do domu księdza — w ciemny korytarz.

— Kulesza, światło! — huknął ksiądz. Otworzyły się drzwi, ukazał się człek brodaty, w koŜuchu czarnym, z lampą w ręku. — Znów na rzece byłeś, hultaju. — Dalibóg nie, proszę łaski księdza. Na pocztę chodziłem po gazety — czekałem na naczelnika. — Kolacja gotowa? Podawaj. Weszli do pokoju przesiąkłego zaduchem cygar i pleśni — na pierwszy rzut oka Sulima się

domyślił, Ŝe ksiądz nie miał gospodyni. Było brudno, pusto, meble stały krzywo — pod oknem bez firanek — na stole przykrytym zniszczoną ceratą stał samowar, walały się okruchy chleba, parę poszczerbionych talerzy, kalendarz — kałamarz, jakieś księgi. Ściany były nagie, białe, kąt zajmował monumentalny kaflowy pfec ziejący ciepłem — przy nim stała kanapka.

Ksiądz się rozebrał z watowanego płaszcza, zasiadł w wygniecionym fotelu za stołem, odsapnął.

— No, a teraz gadaj. — Co ksiądz kaŜe? — Gadaj wszystko. Za co cię wydalili? Z jakiej parafii? — Z Ŝadnej mnie nie wydalono. To będzie moja pierwsza posada. — No, no! PokaŜ no papiery? Świadectwa! CóŜ to myślisz, Ŝe cię tak kto weźmie, z ulicy. Sulima dobył paszport. Ksiądz odsunąwszy dokument jak mógł najdalej od oczu — jął czytać:

Michał, syn Adama Sulima — szlachcic lat 27, katolik — zapisany w Warszawie — szeregowiec zapasu — Ŝonaty.

— Co, Ŝonaty! — przerwał ksiądz — a dzieci ile? — Ani jednego. — A Ŝona gdzie? — Pozostanie w Warszawie. — Ta, ta, ta — stare sztuki! Znam się na tym. Ubysz przysięgał to samo, zgodził się za

kawalera, a potem, baba się zjawiła — no i naturalnie on umarł — a baba mi została na karku i nie ma sposobu jej się pozbyć.

Sulima śmiertelnie znuŜony, głodny, osłabiony do reszty gorącem izby, nic nie odparł, ledwie się trzymał na nogach, powieki mu opadały. Ksiądz nareszcie to spostrzegł.

— Coś ty, chory? — Nie — tak słabo tylko! — SiadajŜe, czegóŜ tkwisz jak czapla. Wstał otworzył szafkę i podał mu pełen kieliszek. — Masz wypij. — Dziękuję księdzu — nie mogę — nie piję. — TakŜe łgarstwo. JuŜ przekonałem się. Kto niby to nie znosi kieliszka — pokaŜe się

wierutny pijanica. No — nie chcesz — ja piję. Wychylił kieliszek i głosem do gromu podobnym ryknął: — Kulesza, kolacja! Brodacz wpadł — niosąc półmisek zrazów z kaszą. Rękawem starł stół — podał talerze i

widelce, i wyszedł, zabierając ze sobą samowar. — No, jedz. Chleb tam na oknie, podaj! Przez chwilę panowało milczenie posilania się prawdziwie głodnych; spod oka ksiądz patrzył

na Sulimę — jak kupiec patrzy na towar, który mu jest potrzebny, ale do którego się nie chce zapalać, by nie przepłacić.

— Ciekawym, co ty myślisz zacenić mi ten swój kunszt warszawski? — rzekł wreszcie. — Nie Ŝyłem na prowincji — nie wiem jakie tu ceny. — No, ale tak mniej więcej, ile zarabiałeś w Warszawie? — Ksiądz mi da tyle co brał mój poprzednik. — Ho, ho — musiał ci powiedzieć Ubyszak przed śmiercią. Ale to co innego. Ubysz i księgi

prowadził — a ty co? Smyk — fryc! Zresztą co tu długo gadać — dam sto rubli — mieszkanie, opał, kawał ogrodu — a resztę to sobie sam dorobisz.

Sulima uśmiechnął się blado. Jeśli ksiądz wie, Ŝe za tę sumę się utrzymam tutaj — to po co mam się targować. Przyznaję, Ŝe

ksiąg prowadzić nie umiem, Ŝadnego naboŜeństwa nie znam — na organach grać potrafię. — Jak nie znasz i nie umiesz, to się musisz nauczyć. Ubysz zostawił nuty i ksiąŜki, kupisz je u

wdowy. — Nie kupię, bo nie mam za co.

— No, to utrzymasz babę do śmierci, a ona ci za to da tę bibułę. Tylko ci zapowiadam, Ŝe jak Ŝonę sprowadzisz — fora ze dwora. No, a jakbyś się okazał nałogowy, lub jaki inny gałgan, to mogę cię po miesiącu wydalić.

— Ale teŜ jeśli nie wyŜyję z tej sumy — to wolno mi po miesiącu odejść. — Ot, nie wyŜyjesz! Myślisz, Ŝe tu Warszawa! Tu jeszcze nikt z głodu nie umarł. Ot, jeszcze

do świąt tydzień — zaraz coś uciułasz za opłatki. W święta teŜ jakiś grosz za kolendę kapnie. A to pogrzeb, to ślub, to chrzciny — ho, ho, Ubysz zbierał. Trzeba być gospodarnym.

— Tego to chyba nigdy się nie nauczę! — rzekł Sulima kręcąc głową. — Toś osioł i gamoń. JakŜe to — i rzeczy nie masz! — Zostawiłem na dworze, przy furcie. — IdźŜe po nie. Dziś tu przenocujesz, na kanapie. Jutro po naboŜeństwie wniesiesz się do

mieszkania po Ubyszu. Mszę potrafisz grać? — Nie wiem, spróbuję. — Będzie chryja! — zamruczał ksiądz. Skoro świt idź na chór i przegraj. Ach ten Ubysz, ten

Ubysz — ładnego on figla spłatał. Sulima wyszedł po swój tobołek. Gdy mijał chałupę, eskortowany przez zajadle ujadające psy

— natknął się na jakąś postać. — A co? Zgodził was proboszcz, spytał rozbity, drŜący głos starej kobiety. Juści, Ŝe zgodził

— umiecie grać, a mój Antoś umarł. — Kto pani jest? — Ja Ŝadna pani — Ubyszowa jestem, wdowa, sierota. Ot tu mieszkam jeszcze, ale ksiądz

burczy — trzeba będzie wam, kwaterę opróŜnić, pewnie jutro. — Mnie niewiele miejsca trzeba — pomieścimy się! — I, albo to ksiądz pozwoli. Całe Ŝycie tu pokutuję — ot, tak docześnie. Gryzie mnie i gryzie.

Ile on juŜ kobiet wygryzł. Ot i Fabiana Ŝona w miasteczku, Kuleszyna umarła, zakrystianów trzech się zmieniło, przez Ŝony. Ino ja wytrzymałam.

— JakŜe to? Tak kobiet nie cierpi? — Kat jest, prześladowca. Kury nie wolno mieć, bo grzebie, wieprzaka, bo ryje, — bielizny

nie wolno powiesić na płocie bo brzydko. Dziecko mu krzyczy, pomyje mu cuchną — ot — Ŝyć nie daje i tyle.

— Przecie was z mieszkania nie wyrzucił? — No nie, ale co parę dni, byle mnie spotkał kusi. — Jak to kusi? — Ot tak gwałtem sto rubli, i kaŜe do miasteczka się wynosić. JuŜ mi tam mieszkanie

wynajął. — Toć przecie was ukrzywdzić nie chce. — Jak to! To nie rozumiecie jaka to krzywda. Spytajcie się drzewiny — choćby przydroŜnej,

co woli. Czy zestarzeć i zgnić na miejscu, czy, Ŝe ją zetną i choćby na królewski sprzęt uŜyją. Oj — młodziście.

— To się nie gryźcie. Zostaniecie. Pomieścimy się, — rzekł z cicha. — Chyba, Ŝe ja tu nie ubędę. Stara teraz dopiero cicho płakać zaczęła. — Wstąpcie — zobaczycie kąty! — rzekła. — Zaraz — ino rzeczy przyniosę. Zostawiłem pod parkanem. — To was przeprowadzę. Poszli we dwoje i gdy wracali z rzeczami, rzekł: — Ksiądz kazał dziś nocować na plebanii.

— Juści — tam lepiej, wygodniej — i ciepło. Ja rzadko palę. Tak się opuściłam, zleniłam się — od tego dnia — jak mi odesłali szmaty Antosia nieboszczyka. Tak juŜ i nie czuć — czy głodno, czy syto — czy zimno, czy ciepło. Wszystko jedno.

Weszli w ciemną sień, stęchłą jak piwnica. Stara otworzyła drzwi na lewo, do duŜej izby pustej zupełnie i mrocznej. Światło padało z drugich drzwi i izby, która stanowiła zarazem sypialnię i kuchnię. Tam teŜ ze sprzętów było tylko jedno łóŜko, stół — i stołek. Czuć było, Ŝe dawno na kuchni nie gotowano, ani palono w piecu.

Paliła się tylko lampa przed Matką Boską — starym, odymionym obrazkiem nad łóŜkiem— Wokoło na ścianie było wiele innych świętych, róŜańce, palmy, gromnica, święcone wianeczki.

— Za sienią jest jeszcze jedna stancja i spiŜarnia. Mieszkanie duŜe — i ciepłe — jak palić. Sulima obejrzał się wzdrygnął. — I wy tu tak sami zawsze, ciągle? — No, a jakŜe. KtóŜ ma być. Kiedyś było nas dwoje — potem pięcioro — dwoje dzieci wzięła

szkarlatyna — Antek poszedł na naukę — znowu we dwoje zostaliśmy — potem stary mój na tyfus się połoŜył — i nie wstał.

Myślałam Antek wróci — ot i on mnie porzucił. A byli obydwaj jak dęby — a ja całe Ŝycie nie domagałam i ja zostałam.

Tak ci Bóg zadysponował. Sulima połoŜył rzeczy w kącie i obejrzał się. — To tu ino te cztery ściany? — Były sprzęty, ale nasze tom sprzedała — na chleb. I fortepian był — wszystko poszło! A

wy to swoich nie macie? — SkądŜe? Toć moja pierwsza posada na wsi. Z Warszawy jestem. — Ha, no — to kupicie. JakŜe wasza godność? — Sulima, Michał. — Mojemu teŜ Michał było. Toście i nie Ŝonaci? — Nie mam Ŝony. — To jakŜe tak będziecie. Ksiądz was nie zechce stołować. — Podobno macie nuty i ksiąŜki organiście potrzebne. — Były, były — ale teraz u Grunera w zastawie. Niewiele za nie wzięłam — trzy ruble — ale warte dwa razy tyle. Dacie pięć rubli — to

wykupię. Sulima ramionami ruszył w zupełnej nieświadomości co robić, a zbyt zmęczony, by myśleć. — Zobaczę jutro! — rzekł apatycznie i poszedł na plebanię. Ksiądz z drugiego pokoju

zburczał go, Ŝe tak późno wraca. Kulesza bez ceremonii zgasił lampę i rozbitek legł jak drewno na kanapę, nic nie odczuwając tylko zwierzęcą konieczność snu, i odpoczynku. Gdy się zbudził, ksiądz juŜ ubrany chodził po izbie, odmawiał łacińskie pacierze i przerywając je co chwila, rozmawiał ze stojącym w progu chudym, bladym, kaszlącym śledziennikiem.

Sulima się zerwał, a ksiądz natychmiast wpadł na niego: — Co? Byłeś juŜ u tej wiedźmy. W konszachty z nią wchodzisz. W opiekę ją bierzesz przeciw

mnie. Co ci nakłamała? Co? Gadaj! — Jeśli ksiądz mówi o wdowie po moim poprzedniku, to rzeczywiście u niej byłem, złoŜyłem

tam juŜ moje rzeczy — pytałem o te nuty i ksiąŜki, o sprzęty… — No i co? — Powiedziała, Ŝe sprzęty sprzedała na chleb, Ŝe nuty w zastawie — chce za nie pięć rubli —

no, a Ŝe mieszkanie obszerne, to rzekłem, Ŝe się pomieścimy. — Słyszysz, Muchalski — słyszysz! — zwrócił się ksiądz do stojącego w progu śledziennika.

— Toć właśnie mówiłem dobrodziejowi. Baba jakby na sto koni wsiadła. Po ciemku jeszcze wlazła do plewnika, nabrała worek taki — plew — maciorę swoją wypuściła z chlewka — potem uchwyciła z moich sieni drew, a jakem słowo rzekł, to taki krzyk podniosła — jakby tu wszystko jej było. „Dla organisty biorę — takam sama gospodyni tu jak i ty”.

Na twarz Muchalskiego zakrystiana wystąpiły z irytacji Ŝółto–czerwone plamy. Ksiądz przyskoczył do Sulimy.

— śeby mi baby do wieczora u ciebie nie było. — Jam tu nie gospodarz — kobieta tu wiek zbyła, nie mnie ją rugować. Mogę sam odejść. — No to idź na złamanie karku. Ja tu pan i drwić z siebie nie dam. Muchalski — wyjąć okna

chałupie i rozwalić piec! Wcielony szatan kaŜda baba. Sprowadź mi Musiałka. Zakrystian snąć rad poleceniu zniknął. Sulima włoŜył paltot i skierował się teŜ ku wyjściu.

— A Ŝebyś wiedział za kim się ujmujesz — to ci powiem, Ŝe ta jędza wszystko łŜe i udaje, krzyczał ksiądz. Kutwa jest, sknera, oszust. W poduszce ma pieniądze, a siły i zdrowia jak parobek. Całe Ŝycie mnie okrada, ciągnie z pola, z ogrodu, z gumna, ze spichrza. MęŜa głodziła, syna głodziła, sama się głodzi, a grosze dusi. Chciała cię orŜnąć na tych starych szpargałach — a meble powynosiła cichaczem, bo przewaŜnie moje były — i bała się, Ŝe nie dam zabrać.

— Proszę dobrodzieja — Musiałek wczoraj wieczór pojechał do Bereźnicy — na chrzciny! — oznajmił Kulesza, ukazując się z dymiącym samowarem w objęciu. Oburzenie i bezsilna złość odebrały mowę księdzu, chwilę stał jak piorunem raŜony — wreszcie wrzasnął.

— No to co, ośle! Kościół nie stoi na Musiałku, będzie suma bez organów. Zobaczymy kto kogo będzie prosić. A Musiałek ogrodu za rzeką nie dostanie!

— Proszę księdza proboszcza, rzekł łagodnie Sulima, przecie ja mogę odegrać, a potem się oddalić. Toć przecie drobnostka, a jeśli mogę się przydać — to usłuŜę za gościnę — bez Ŝadnego wynagrodzenia. Byle jakie nuty, to bym zaraz spróbował.

Ksiądz popatrzył nań wściekle, potem zniknął w dalszych pokojach — wrócił — rzucił na stół pięć rubli i krzyknął do Kuleszy.

— Masz — zanieś tej jędzy — niech daje nuty. No — popamięta! Ty — tu siedź — wypij herbaty — i marsz na chór.

Sapał, dmuchał, tukał, i krąŜył jak tygrys po klatce — po długiej chwili Kulesza przyniósł worek cięŜki.

— Gdzie były? — spytał ksiądz. — Na strychu! — A co — masz — jaki to oszust baba! No cóŜ. Muchalski okna wyjął. — Wyjął, ale baba siedzi! — Zmarznie! — szepnął Sulima, szperając w nutach. — Tobie nic do tego — masz nuty — idź — i graj! Sulima w milczeniu usłuchał. Na rozkaz księdza Fabian poszedł przed nim, by kościół

otworzyć. Chałupa organisty stała bez drzwi i okien — wewnątrz płaczliwy głos Ubyszowej się rozlegał.

— Po cóŜ piec psuć, po co — ja juŜ sobie pójdę. Na Ŝebry, w starce, do kruchty. Zaraz, ino te szmaty zbiorę — ot juŜ idę — na miasteczko —

furkę uproszę — wieczorem wszystko zabiorę. Niech to tymczasem zostanie pod waszą opieką. Fabian otworzył tylne drzwi kościelne i weszli przez zakrystię. Kościół w dzień zaimponował

Sulimie czystością i porządkiem — wszystko było w najgorszym smaku, jaskrawe, szpetne, ale świeŜe, błyszczące, utrzymane starannie.

— Ho, ho! — rzekł Fabian z dumą — juŜ takiego gospodarza jak nasz ksiądz, to drugiego pewnie i w samym Rzymie przy PapieŜu nie ma. A zobaczycie jakie krowy, konie — jak pole rodzi. Gospodarz na całą okolicę.

Zaczął sprzątać w zakrystii, a Sulima poszedł na chór. — Chodźcie no kalikować! — rzekł. — Zaraz Jaśka wam przyślę. JakoŜ po chwili zjawił się przy organach chłopak pyzaty, zasapany, zmarznięty — z miną

typowego urwisa. Spojrzał na Sulimę ze złośliwą ciekawością i rzekł piskliwym falsetem. — A co mam robić? — Nie wiesz? —ten spytał, patrząc nań uwaŜnie. Chłopak się stropił, stracił rezon. — Pierwszy raz tu jesteś? — badał Sulima. — I nie — ja Fabianów! — No to po co pytasz? — Ja tak sobie! — bąknął. — No to tak sobie — rób — jak kiedy indziej. — a tutaj kalikuj! Jasiek wtulił głowę w

ramiona i zniknął za organami. Po godzinie Sulima poczuł się przygotowanym do sumy i uwolnił go. Ale chłopak pozostał

gapiąc się na niego, gdy porządkował nuty. — Pan to umie grać, sto razy jak Musiałek, rzekł wreszcie. — On jest mieszczanin — wieprze bije. Uu, bogaty — ma dom z facjatą, gospodarz. A gołębi

to ma pewnie kopę. Na weselach teŜ gra i wszędzie, — Na czym gra? — A na harmonii. Ma taką wielką — pewnie kosztuje z dziesięć rubli — dwa rzędy klawiszy!

Pan pewnie teŜ potrafi na harmonii grać!? — Nie wiem — nie próbowałem. — Pewnie pan potrafi — kiedy pan ma taką moc na organy. Ja księdzu do mszy słuŜę. — IleŜ ci lat? — Marcin co po mnie, to ma juŜ dziesięć — mnie pewnie czternaście — bo jest Julka między

nami. — A do szkoły chodzisz? — JuŜ drugi rok nie. — Skończyłeś? — I nie —wypędził nastawnik. — To ruska szkoła? — A jakaŜ? Ruska, rozumie się. A pan to z Polszy? — Jak to: z Polszy — z Warszawy? A ty ruski? — Nie — ja katolik. — No i Polak? — Nie — ojciec z Budek mazurskich zza Bereźnicy — tutejszy. — Więc u was Polak — to taki z Warszawy? A za cóŜ ciebie nastawnik ze szkoły wypędził? — Ja nie zechciał z drugimi uczennikami iść do popa z kolendą po rusku. — Dlaczego? — Panienka z Dubinek nas powstydziła, Ŝe my ruscy — to nas trzech takich nie poszło i

wypędzili. — JakaŜ to panienka z Dubinek? — A ta, co śpiewa na sumie. Tamci chłopcy zebrali po miasteczku kilka rubli — a my nic.

Śmieją się teraz z nas.

— No, to czemuście na drugi rok z nimi nie poszli. Chłopak ramionami ruszył. — Mieliśmy ich prosić! Nie, to nie. — A duŜo was takich jest — katolików? — DuŜo — pewnie trzydziestu. — To czemuŜ się nie nauczycie polskich kolęd? — Bo to połowa w szkole jest. Starzy im kaŜą słuchać nastawnika — a reszta to się boi.

Śpiewają sobie po domach — a i nie umieją dobrze. Nikt nie nauczy. Ot juŜ ludzie się zbierają — to bractwo — zaraz zaczną godzinki. Skoczę ja — zobaczę — czy juŜ naprawdę Ubyszową Muchalski zwojował. Ojciec tu przyjdzie—przed sumą.

I zniknął w czarnej czeluści kręconych schodów. Sulima oparł się o galerię chóru i patrzył na kościół. Poczynał się zaludniać. Awangardę naboŜnych stanowiły staruchy w watowanych tułubkach, z głowami okręconymi

w chusty i dziady w koŜuchach lub szarych kubrakach. Rozsiedli się w ławkach, wykaszlali się, otarli nosy — i zaczęli na chwałę Boską godzinki. Dziady starali się śpiewać jak najgrubiej — baby jak najpiskliwiej, wszyscy zgodnie fałszując jak najokropniej.

Zanosiło się to na długo i zapewne było od dawna przyjęte bez protestu, uszy wszystkich z tym się oswoiły i nikt na to nie zwracał uwagi.

Ludzie się snuli tymczasem po zakrystii — dzieci płakały w kruchcie, Fabian kłócił się z Muchalskim — aŜ wreszcie opanował śpiew i ruch bas potęŜny księdza Ćwirki.

Wśród jękliwych godzinek dolatywało wyraźnie: — Co? Natalka Parczewskich do wywodu. Trzy ruble niech płaci za dzieciaka. Ja ich nauczę

obrazę Boską urządzać. Z Budek dwoje do chrztu — a jakie? Oboje rodzice katolicy? Aha, Łabędzkich i Skowrońskich, dobrze — dobrze? Dawajcie dzieci. A wy co? Do spowiedzi? Nie mogliście wcześniej. Muchalski — stułę. Wy czego? Aha, msza Ŝałobna za matkę. To trzy ruble z egzekwiami — i we środę — jutro zajęte.

„Tyś niezwycięŜonego plastr miodu Samsona” — zapiszczały staruchy w ławkach. Ksiądz wypadł na kościół — przeszedł szturmowym krokiem, Ŝe mu ledwie mógł nadąŜyć

Muchalski, w kruchcie rozległo się parę dosadnych moralnych nauk o skromności i nieczystości, potem łacina, i po chwili trzymając się stuły weszła na kościół kobieta z dzieckiem na ręku.

Baby od godzinek odwróciły się ku niej z nienawistnym spojrzeniem cnotliwych matron, a ksiądz wpadł do konfesjonału i kiwał na penitentów.

— No — i na cóŜ czekacie! — prędzej, prędzej. Gdy spowiadał, wzrok jego biegał po wszystkich kątach kościoła — spieszył się i ledwie

hamował swe rozdraŜnienie. Ostatni penitent jeszcze go w rękę nie pocałował, gdy juŜ wyleciał do zakrystii — i rozległo

się jak grom: — Fabian — pajęczyna znowu jest przy majowym ołtarzu — takiś ty sługa domu boŜego! A

szyba znowu wybita — pewnie twoje własne gołębie to zrobiły. Co ty, durniu, myślisz, Ŝe ja to ścierpię dłuŜej. Gospodarz tu jestem — i precz wygonię — jeśli taki bezład będzie. Marsz — sprzątać! No, gdzieŜ te dzieci do chrztu.

Po chwili juŜ chrzcił — musztrując chrzestnych i recytując w szybkim tempie modlitwy. Tedy jego bystre oko dostrzegło na chórze Sulimę i wezwał go ruchem lewicy, gdyŜ w prawej

trzymał ksiąŜkę. Sulima zszedł i podąŜył do zakrystii. — CóŜ się gapisz? Spróbowałeś mszę? Niech no mi będziesz barłoŜyć na organach! Masz tu

— ponotuj te dzieci — metryki trzeba popisać.

W grubej zatłuszczonej księdze, słuŜącej za zbiór intencji mszalnych, notatek wielkanocnych spowiedzi — jakichś rachunków i bezładnych szeregów nazwisk znalazł Sulima czystą stronnicę i tam zapisał co mu rozkazano.

Kościół tymczasem coraz się napełniał i coraz nowi interesanci wchodzili do zakrystii. Wśród nich ukazała się wreszcie „panienka z Dubinek”, którą wnet poznał Sulima. Śmiała się, obserwując miotającego się proboszcza, wreszcie skinęła na Sulimę i rzekła: — Pójdę na chór. Za chwilę będą dzwonić na sumę. Ruszył za nią, wołając Fabiana. — CóŜ? Zajął pan posadę? — spytała, gdy byli przy organach. — Tak, wczoraj mnie ksiądz umówił, a dziś rano juŜ dostałem dymisję. — No, do wieczora jeszcze daleko. Jeszcze parę razy będzie pan przyjęty i odtrącony, ale w

rezultacie ksiądz pana nie puści. — Ale ja nie wytrzymam i odejdę. — Chyba. Myślałam, Ŝe pan szuka posady. — Po to tu przybyłem, ale jakŜe zostać. — A tak — najspokojniej, nie zwaŜając i nie spierając się. Proboszcz musi krzyczeć i miotać

się — taką ma naturę. Pan się kształcił w Warszawie? — Tak — ale organistą nigdy nie byłem i studiowałem grę na organach z amatorstwa. Z

zawodu skrzypek jestem. — Ma pan wybitny talent, prawdziwą iskrę boŜą. śe teŜ pan się znalazł w tej głuszy! — Z iskrą boŜą chyba tylko Ŝyć w głuszy. Nawet pierwszy raz w Ŝyciu pani mi to słowo

rzekła tutaj. Wśród ludzi tam uchodziłem za przeciętnego grajka. Grywałem w orkiestrze w teatrze — czasem w kwartecie restauracyjnym, czasem na balu. Przybyłem tu Ŝeby być sam.

— O, zdaje mi się, Ŝe pod wieloma względami odczuje pan tu kompletną samotność! — uśmiechnęła się. Rozkołysały się dzwony, z paszczy schodów wynurzył się Fabian — dzwonek w zakrystii zajęczał — rozpoczęła się suma.

Sulima począł grać, wytęŜył całą uwagę, aby w porę przerwać i odpowiadać, ale nigdy by z trudności technicznych nie wybrnął, Ŝeby nie wskazówki i komenda panienki. Gdy skończył był przekonany, Ŝe do organów tych juŜ się drugi raz nie dotknie. Czuł się kompletnie na organistę niezdatny. Panienka poŜegnała go uprzejmie, dodając:

— Do widzenia. Czekamy na opłatki — i wyszła. On się nie kwapił. Opadło go znuŜenie i wielka apatia — znowu oparty o galerię chóru, patrzał na opróŜniający się kościół. Wszyscy ci ludzie gdzieś szli, do czegoś wracali — on nie miał celu, ni gniazda.

Przerwał mu zadumę chłopak Fabiana, wpadając jak wicher z wielkim tupotem kutych obcasów.

— Niech pan leci. Ksiądz krzyczy, Ŝe aŜ strach. Poszedł mimo woli spiesząc, na plebanii proboszcz piorunował, a ledwie go ujrzał, napadł z góry.

— Gdzie siedzisz — tutaj ludzie o opłatki napastują, a Muchalski twierdzi, Ŝe ta stara wiedźma blachy zabrała, kościelne blachy! śebyś mi je zaraz odebrał — i wziął się do roboty. Jutro opłatki być muszą — i Ŝebyś mi je duchem rozwiózł. Rozlokuj się w mieszkaniu — a co do twego grania, to uwaŜajŜe; nie zasłuchuj się jakby mnie przy ołtarzu nie było, a ludzie na twój koncert się zeszli. Ty słuchaj i patrz na mnie, a nie popisuj się. A śpiewać to nie raczysz! CóŜ to za facecje! Myślisz, Ŝe co dzień panny będą.

— Kiedy ja, proszę dobrodzieja nie umiem śpiewać. — Jak to nie umiesz. Otwórz gębę i basta. Umieć to jeszcze potrzeba! Teatr tu masz

pokazywać, czy jakie sztuki. TakŜe zawracanie głowy! Nuty ci wykupiłem — masz wszystko co trzeba. Na nieszpory Magnificat sobie powtórz — no i te blachy Ŝeby mi były.

Sulima zupełnie odurzony wyszedł. Stanął w sieni i po chwili rozmysłu — począł się śmiać. AŜ mu dziwno było, ale nie potrafił utrzymać powagi wobec tej szczególnej teorii śpiewu. Poszedł do swego mieszkania. Znalazł tam dziwny obraz. Wszystkie rzeczy Ubyszowej były złoŜone w pierwszej stancji i stał nad nimi Muchalski, klnąc.

— GdzieŜ stara? — spytał Sulima. — Licho ją wie. Poszła niby po furmanki i przepadła. A mnie zapowiedziała, Ŝeby jej co nie

zginęło, tymczasem muszę wartować. — To wszystko jej sprzęty? — A jej. — No to, jak ja będę tu mieszkać? Muchalski ramionami ruszył. — Trzeba księdza poprosić. MoŜe co udzieli. Ale ten projekt nie podobał się Sulimie. — A co będę jeść — spytał. Muchalski powtórzył ruch ramion. Tedy Sulimę ogarnęła złość — wyszedł w sień — znalazł połamaną ławkę — przywlókł ją do

stancji — pod piecem zobaczył trochę kartofli i garnek drutem ujęty — nie zwaŜając na obecność zakrystiana zajął się iście robinsonowym gospodarstwem. Uleciały mu z głowy myśli rozpaczne, zniknęła apatia — było zimno, głodno — trzeba było Ŝyć. Muchalski po chwili rozmowę zagaił.

— To jeśli pan juŜ się tu rozgościł — to pan tych gratów moŜe pilnować. Ja pójdę do domu. — Nie, pan nie pójdzie! — odparł spokojnie, ale stanowczo Sulima. Mnie te rzeczy nie

zostały powierzone i ja kobiety rugować nie będę panu ksiądz polecił — to pan musi spełnić. — A jak baba do wieczora się nie zjawi? — To pan tu będzie do wieczora. — Toć zdechnę z głodu! Teraz Sulima ramionami ruszył. Napełnił garnek wodą i kartoflami — zapalił w piecu i

poszedł na plebanię. Przyniósł stamtąd soli i kawał chleba. Muchalski skulony na jakimś tobole, nieśmiało się odezwał.

— śeby pan po dobroci — choć chwilę mnie zastąpił to bym skoczył na miasteczko i babę przypędził.

— Po dobroci, to i owszem. Po dobroci teŜ dostanie mi pan od księdza i tu mi dostarczy bodaj tapczan i stolik.

— A dobrze — nawet jest trochę gratów w składzie na dzwonnicy, to moŜna wziąć choćby zaraz.

— To chodźmy po nie. I poszli. Na dzwonnicy był istny Pociejów — w godzinę Sulima się umeblował — i wtedy

uwolnił Muchalskiego. — Powie pan księdzu, Ŝe mnie pan ulokował i Ŝe Ubyszowej juŜ nie ma. JuŜ ja się ze starą

załatwię. Po dobroci wszystko się zrobi. Gdy został sam — posilił się kartoflami, izbę uporządkował i tak mu czas prędko zszedł, Ŝe

ani się obejrzał, Ŝe juŜ była pora na nieszpory. Zaledwie zdąŜył przegrać i spróbować głosu, juŜ ksiądz wpadł do zakrystii.

Ludzi zeszło się niewielu, Sulima lepiej się z nieszporami połapał jak z sumą i odwaŜył się śpiewać, uzuchwalony rannymi godzinkami. Był bardzo rad, Ŝe go ksiądz do siebie nie wezwał i wrócił milczkiem, szybko do chałupy. Gdy wszedł, zastał w izbie — Ubyszową.

Jakby nic, z największym spokojem i pewnością juŜ z powrotem rozpakowała graty, usłała pierzyny — rozwiesiła obrazki — i — piekła z wielką wprawą opłatki.

Nie uczynił jej Ŝadnej uwagi — nie zaprotestował, czuł się bezmiernie zmęczony — nie miał światła, więc się rozebrał i legł spać w pierwszej stancji. Stara teŜ nic doń nie rzekła, gospodarzyła u siebie, aŜ późno w noc. W nocy nakarmiła swego wieprza, zrobiła zapas wody i

drew, uporządkowała do reszty mieszkanie. Gdy zrobił się dzień, ani jej było śladu, ale na stole w stancji Sulimy leŜały powiązane w paczki opłatki i stało ugotowane śniadanie.

Poszedł do kościoła, ale ksiądz spotkał go w zakrystii. — Nie trzeba dziś twego drumlenia. Zaraz ruszaj z opłatkami po parafii. — Nie mam pojęcia, gdzie mam jechać, ani komu dać. Nigdy nie byłem organistą. — I ja się księdzem nie urodziłem. Dam ci mój wóz i konia — powiezie cię Florek, co zawsze

nas wozi. On wie, gdzie jechać. A pamiętaj wszędzie po Budkach dzieci o pacierz spytać, a po dworach gładko Ŝyczenia złoŜyć. Ale czy ty masz opłatki?

— LeŜą gotowe. — A gadasz, Ŝe nie masz pojęcia. Po co ci pojęcie — kiedy masz opłatki, i parafian! No —

ruszaj, Ŝebyś na niedzielę był z powrotem. — Cały tydzień mi to zajmie! — A cóŜ ci się zdaje? Mała parafia? Sulima biernie szedł za falą, która go niosła. Ledwie upakował opłatki i ubrał się — juŜ

zajechał wóz księŜy, dwa tłuste konie i parobek. Zajrzał do alkierza Ubyszowej — ukryta była pod pierzyną.

— Z opłatkami jadę. Zamknijcie sień. — Oto — Ŝeby znowu spokoju nie mieć. Zamknijcie chałupę od frontu na kłódkę — mnie tu

nie ma. I naciągnęła pierzynę na głowę. Uczynił jak chciała i po chwili jechał na drabiaku w nieznany sobie kraj.

IV

Za miasteczkiem wjechali zaraz w lasy. Były mocno przecięte i w wyrobie. DuŜo chłopów

ociosywało podkłady. Mróz był tęgi — konie okryły się szronem, parobek zagaił rozmowę. — To najsamprzód zajedziemy do Newelskiego dworu. — Kto tam mieszka? — Panowie. Nie pomnę jak się zowią. Ze trzy ruble dadzą. Na folwarku teŜ kilka złotych się

zbierze. Nieboszczyk Ubysz to lubił tam i zanocować, bo to reperacji sporo bywało. — Jak to reperacji? — A harmonii. Nieboszczyk majster był na wszelkie instrumenty. — A do Dubinek wstąpimy? — Wracając — to z przeciwnej strony za Horyniem. — A kto mieszka w Dubinkach. — Panowie — nie pomnę familii. Ale to niewielkie. Panicze sami za ekonomów — panienka po Budkach bywa. Nieboszczyk Ubysz tam nie lubił

bywać. Do stołu z państwem proszą. — A cóŜ to złego? — Jak komu. Ubysz gadał — co woli u ekonomów zjeść. Jakie to państwo, co kaŜdego w

salonie sadza, a potem za opłatki nic nie da. Ot u grafa dochód. Tam organista do kredensu ledwie wstąpi, a kamerdyner opłatki na srebrnej tacy poniesie i wróci z pięcioma rublami. To się nazywa państwo.

Zamilkł — i po chwili dodał. — Ubysz mi zawsze trzy ruble gościńca dał — za to woŜenie. Zebrał sobie pewnie ze

trzydzieści. Czy wam w tej kapocie nie zimno? — Juści, Ŝe zimno. — Weźcie mój zapaśny koŜuch. Sulima przyjął chętnie ofiarę i dzięki temu Ŝywy dojechał do pierwszego dworu. Stanęli pokornie za bramą — wedle instrukcji parobka poszedł na boczny ganek i znalazł się

w kredensie. Lokaj poszedł go zameldować i po dość długim oczekiwaniu wśród czeredy róŜnych psów — wyszła pani domu.

Ukłonił się, ona go obejrzała od stóp do głowy. — To pan organista nowy? Nie spodziewałam się, opłatki juŜ mam. KtóŜ tak późno rozwozi.

Ale cóŜ robić. Wezmę paczkę. Sulima podał — ale złoŜyć Ŝyczeń nie umiał. PołoŜyła na stole rubla i wyszła. Z uczuciem wstydu i upokorzenia wziął pieniądze i spytał lokaja, czy kto jeszcze Ŝąda

opłatków. — Idź pan na folwark — do ekonoma! — mruknął. Tam przyjęto go gościnniej. Ekonomowa poprosiła siedzieć, dała herbaty — jęła rozpytywać o

nowiny miasteczkowe. śe zaś znała wszystkich, a on nikogo, więc ona mu rozpowiadała, a on słuchał. Przyszedł ekonom, zjawiła się wódka i zakąska, starano się zbadać kto on taki — czy familijny — a gdy powiedział, Ŝe jest samotny, jeszcze stali się serdeczniejsi.

Trzy dorosłe mieli córki dwie w obowiązku jedną w domu — zapewne roili o zięciu. Ale on pić nie chciał, rozmawiać nie umiał — spieszył. Zapowiedzieli przy poŜegnaniu, Ŝe go

w święta odwiedzą. Otrzymał gotówką trzy złote i parę kiełbas na nowe gospodarstwo. Parobek pochwalił się, Ŝe wóz upchał sianem i wyprosił ośminę owsa dla koni. Ruszyli dalej.

Krótki dzień zimowy miał się ku końcowi, gdy zaczerniały na tle lasu bezładnie rozrzucone chaty i wjechali między płoty.

— To Budki Wrońskie. Tu zanocujemy u Rafała — zdecydował parobek. Oni tu wszyscy Skowrońscy. Rafał najbogatszy. To szlachta — Mazury.

Jakiś człek w kapocie siwej mijał wóz i stanął. — A kogo to wieziesz — i dokąd? — Nowy organista — z opłatkami. — A to zajeŜdŜajcie do mnie. Bardzom takiemu gościowi rad. Zaraz drugim powiem — to się

zejdą. Skręcili w bok między opłotki, do jednej z zagród. Opadły ich psy i dzieci — potem baby — i wprowadzono Sulimę do chaty niczym się od chłopskiej nie róŜniącej, ciasnej, brudnej, pełnej ludzi.

Znał nory zamieszkałe przez miejską biedę, więc nie raziło go to tak bardzo, owszem znalazł, Ŝe to mrowie ludzkie, które go wnet otoczyło, wyglądało zdrowiej i syciej, ubrane było schludniej — niŜ miejski proletariat, ale zdumiał się nad tym, Ŝe te, tak zwane Mazury, szlachta r katolicy — mówili doń jakąś polszczyzną, prawie niezrozumiałą, a pojmowali z trudnością jego język.

Trafił na chwilę wieczerzy, ugoszczono go uprzejmie, posadzono na pierwszym miejscu, zeszli się sąsiedzi — w izbie uczynił się tłok.

Zaczęto go wypytywać skąd przybył. Gdy powiedział, Ŝe z Warszawy — nikt nie wiedział, co by to było. Kobieta starsza, gospodyni domu, spytała — jaki to kraj. Myślał, Ŝe drwią z niego. Spojrzał po wszystkich.

— Nikt z was nie był w Warszawie? — To musi gdzieś za Kijowem. Ktoś się odezwał. — I nie czytaliście o Warszawie? — A gdzie mieli czytać. My nieczytelne ludzie! — Westchnęła jedna z kobiet. — KsiąŜek u nas nie ma? — Nie. Skąd mają być. Były u niektórych z modlitwami — ale onegdajszej zimy wypaliły się

nasze Budki. Człek w biedzie i harowaniu o czytaniu i nie myśli. — Ale czytać umiecie? Dzieci przecie w szkółce się uczą. — Szkółka w gminie o dwie mile. Nie posyłamy chłopców — nie sposób. — No, a tutaj nikt nie uczy? — To nie wolno. Zabronione. Dawniej, we dworze uczyli — ot ja umiem czytać — i Szymon,

i Antoni — ale mało co pamiętamy juŜ — dworu dawno nie stało — generalski dzierŜawi. — Ksiądz mi polecił — przesłuchać dzieci z pacierza i katechizmu. A tego kto uczy? — Ot co, który pamięta, to swoich uczy. No chłopcy zdawajcie egzament panu organistemu. Uczynił się w tłumie ruch — i — wszystkie dzieci zniknęły bez śladu. MęŜczyźni roześmieli

się, jak z najlepszego dowcipu. — Uciekli, szelmy. Pobojali się! — wołano. Oni się nie pokaŜą, aŜ pan nie odjedzie. Chytre

chłopcy. — To wy nie chcecie, Ŝeby umieli? — My by chcieli — ale co zrobić bąknął któryś. — Ot, przebędą wiek i tak! — rzekł inny apatycznie. — Poczną czytać, to robić nie zechcą. — I starych przestaną szanować. — A pieniędzy na te nauki trzeba, a skąd ich wziąć. — To cóŜ u was się robi w zimowe wieczory?

— Albo to się kiedy robota przebiera. To sieć wiązać, to statki narządzać — a zresztą — w lesie wyrób, to jak się człowiek siekierą namacha na mrozie, to w domu sen morzy.

— A kobiety? Nie czytają? Śmiech gruchnął po izbie. — Kobiety — Ŝeby czytały! A kto by prządł? — Ale — i dzieci niańczył? — A z chłopcami swawolił? — Ale — a ozorem meł? Posypały się dowcipy. Kobiety poczęły się odcinać — gwar, śmiechy ogarnęły izbę. Patrzał

po nich Sulima i bardzo mu było smutno. I wtedy zauwaŜył w tłumie, wyrostka o twarzy suchej i bladej — lat moŜe szesnastu.

Siedział wśród innych na ławie, ale się nie śmiał i patrzył tępo przed siebie. Poczuł na sobie wzrok Sulimy i podniósł oczy. Były jedne wśród wszystkich myślące. Ludzie wyśmieli się do woli i wreszcie gospodarz Rafał się odezwał. — No panowie sąsiedzi — kury pieją, czas spocząć. Pan organista teŜ znuŜony — więc

prosimy o opłatki. Wszyscy spowaŜnieli, sięgnęli w zanadrza po szmatki z pieniędzmi. — Juści, bez tego świąt nie będzie. Prosimy. Brali, płacili i dziękowali jeszcze, a paczkę swą, kaŜdy z naboŜeństwem zawijał w czystą

chusteczkę. UwaŜał Sulima, Ŝe blady wyrostek umyślnie chciał zostać ostatnim. Nareszcie i on połoŜył

swoje dwa złote, paczkę opłatków wziął i dodał jeszcze złotówkę — mówiąc z cicha i prędko. — Ja bym chciał ksiąŜki. — Nie mam przy sobie. Przyjdźcie do mnie w święta, to dam. — Czego ty, Witalis, chcesz? — zagadnęła gospodyni. Chłopak nie odpowiedział — prędko

wyszedł. — Ani chybi — prosił pana o słuŜbę. Niech pan bierze. Nierób, mruk — i stojąc — gotów

spać. Ma ci z nim matka, skaranie boskie i to taki jedynak i trzy córki! Dziewczyny robią, a on psy pasie.

Izba się tymczasem opróŜniła. Gospodarz zaprowadził gościa do alkierza, gdzie mu wysłano łoŜe pierzynami — i poŜegnał. Sulimę jednak długo sen nie brał, tak miał głowę pełną myśli i wielkich zamiarów, a potem śniło mu się, Ŝe stał wśród wyciętego lasu, wśród pni wiekowych z marną motyką — i musiał karczować.

O świcie ruszono dalej, bo parobek napędzał do pośpiechu. Gdy minęli osadę — i byli na pustym szlaku, obejrzał się — i chytrze uśmiechnął.

— Ani się domyśla Szostak, gdzie jego konie, co mu ukradli w przeszłym tygodniu, szukał po całym świecie, a one u Rafała w odrywie schowane.

— Więc oni kradną, ci ludzie? — Ojoj — lepszych majstrów nie znaleźć. — Powiesz Szostakowi? — A mnie co do tego. Niech pilnuje swego! Sulima dalej nie pytał. Zapatrzył się smutnie na szary las, na drogę prostą i pustą, i zatrzymał

oczy na leniwie kręcącym się wiatraku na górze. Przed nimi tą samą drogą — szedł samotny chłop w koŜuchu. Gdy go dopędzili — poznał Sulima wyrostka Witalisa i odruchowo głową mu skinął. Chłopiec w koŜuchu, z rękami wtulonymi w rękawy szedł pod wiatr i tak spojrzał, Ŝe Sulima zatrzymał woźnicę, i zagadnął.

— A dokąd idziesz? — Do młyna, spytać o pszenicę — matka posłała.

— PrzysiądźŜe. Chłopak wskoczył na sanie, plecami do parobka i po chwili milczenia, rzekł: — Musi stąd, do tej Polszy, co pan opowiadał — to bardzo daleko? — Nie bardzo. Koleją doba jazdy. — Ale ile teŜ koleją kosztuje? — Kilka rubli trzeba mieć. — A tam pięknie być musi? — Oczy by ci na wierzch wylazły! — mruknął parobek, a Sulima spytał. — Chciałbyś tam być? — To dziwo. Mało by co ja chciał! — Ale — wam się młodym a hultajom zdaje, Ŝe za morzem — wół po groszu! — rzekł

parobek. — Czy to kaŜdemu tylko wół w głowie. — No, a tobie co? — Ot — chciałoby się — co inszego. Nuda męczy! — śebyś ojca miał, to by ci prędko ten nud wygnał. — Albo bym tu juŜ nie był. A tak matki porzucić nijak. — A mówiono mi u Rafała, Ŝe matce nic nie pomagasz. — Mnie ta nikt na Budkach dobrego słowa nie da — jako i ja nikomu. — A dlaczegóŜ tak? — Ja na ich robotę patrzeć nie mogę, a ich gadania słuchać. Przez to i matkę na mnie buntują,

a ona wiadomo, jak owca. — Matkę twoją to nawet ksiądz proboszcz chwali. — Ale, prosiaki umie spaść na dziwo. — Juści rozumniejsza od ciebie. — Zawszeć nie dorówna rozumem ni Rafałowi, ni Janowi, bo baba. Kraść jej nie sporo — i ze

mnie teŜ na Budkach pociechy mieć nie będą — na tę sztukę. — Niech no się dowiedzą, co na nich gadasz! — To co — ja im w oczy mówię! Co mi zrobią — w kupie budynki — nie spalą — a jak ubiją

— to niech zgniją w turmie. — Dlaczego Ŝeś na nich tak zawzięty! — wtrącił Sulima. — Bo hycle są i durnie! Ot i młyn. Dziękuję panu — a ja na pasterkę przyjadę — to zabiorę,

co mi pan obiecał. Zeskoczył — parobek za nim splunął. — Ot, gadzina. Na własną krew jadem rzyga. — Czy ty takŜe z nimi konie kradniesz? — To nie, ale teŜ Mazur jestem. Takie szczenię powinno ambit mieć i nie szczekać na swoich. — To oni powinni ambit mieć — i nie kraść. — Ot — im teŜ nie rozkosz. Piach mają i sitowie. — Przy kościele słuŜysz, a tak mówisz. — PoŜyje pan, to zobaczy — jak tu jest. Umilkli i parobek snąć obraŜony — stał się mrukliwy. Wstępowali do dworów i dworków, do

chat i oficyn. We dworach Sulimę przyjmowano w kredensie — po chatach juŜ bardziej stanowczo pytał o pacierze i czytanie. Z pacierzem bywało jako tako, czytać prawie nikt nie umiał. Nareszcie juŜ piątego dnia o południu, parobek wskazał batem kępę topoli i duŜe, omszone dachy starych budowli i mruknął: — a ot i Dubinki.

I tam, jak w kaŜdym dworze, zajechali z boku pokornie i wszedł Sulima do kredensu.

— Państwo przy obiedzie. Proszę poczekać! — rzekł chłopak w samodziałowej kurcie, podając mu grzecznie krzesło, a sam poniósł wazę.

Po chwili znowu się ukazał. — Proszę pana do stołu! Sulima tak się zdziwił, Ŝe aŜ poczerwieniał. Wszedł do jadalni i od razu spostrzegł znaną sobie panienkę. Oprócz niej przy stole siedziało

dwóch młodych ludzi, stary pan i jegomość w szarym kubraku. Stary pan wskazał mu uprzejmie miejsce i rzekł: — Prosimy kościelną osobę na postny obiadek. To jestem ja, to moje dzieci, wszyscy

Bohdańscy, a to gość miły, pan Teodolicki. — Jaszczołd do usług. Geometra przysięgły! — poprawił jegomość w kubraku, podczas gdy

młodzi się śmieli. Sulima się skłonił i usiadł, a stary mówił dalej: — Córka mi opowiadała pana zjawienie w kościele. No, widzę, Ŝe pan juŜ obowiązek objął.

CóŜ ksiądz? — A krzyczy! — odparł spokojnie Sulima. — On musi być z rodu trębaczy Jozuego. — Kiedy tamci byli śydzi — wtrącił Jaszczołd. — No i Ŝadne mury się nie walą od tego trąbienia — uśmiechnął się jeden z młodych. — BarłoŜysz, Teodolicki. Jozue miał trębaczy z Egiptu. Nie czytałeś? — Nie przypominam sobie, ale kiedy pan tak mówi — rzekł pokornie geometra. — A jakŜe pańska godność? — zagadnął stary. — Sulima Michał, ale zdaje mi się, Ŝe tu u księdza będę Ubyszem. — No, bo i kto moŜe tyle nazwisk spamiętać. — Pewnie nie ojciec, który wszystkich obdarza przezwiskami — rzekła panienka. — OtóŜ właśnie Sulimę zapamiętam, bo to nasz herb i stryjeczna siostra mego dziada była za

Sulima. A pan z Warszawy? — Tak. — A fortepiany stroić pan umie? — Umiem. — Ot, licho pana przyniosło. Zaraz pan klawikord narządzi, spać nie dadzą człowiekowi. — Kiedy ja gwałtem nikomu nie stroję. — Wiadomo, niby teraz na świecie postęp i delikatność. Słowa gwałtu, niewoli, bezprawia nie

ma. Gadanie. Machnął pogardliwie ręką. — JakieŜ wraŜenia ma pan ze swego objazdu? — spytała panienka. — Strasznie. Wszak tu ludzie mało co więcej wiedzą niŜ jaskiniowi troglodyci. — No, no, przecie noszą spodnie i gotują jedzenie! — rzekł stary. — Umieją kłamać w sądzie i modlić się w kościele — dodał jeden z młodych. — To ostatnie mniej, bo w wielu miejscach nie umiały dzieci pacierza, Ŝe nie wspomnę o

czytaniu i pisaniu. — A któŜ ma ich uczyć? — Ano, myślę, Ŝe ci, co umieją. — A to spróbuj pan, ale pierwej spytaj moich dzieci, ile to kosztuje. — Ale za to u nas umieją! — rzekła raźno panienka. — Przekona się pan jutro na naszych

Budkach. — Apprenez, ma chère, apprenez, et après vous serez assise dans la chèvre!

Gdy się Sulima zaśmiał, dodał: — To pan i po francusku umie, panie Klawiszyński. — Umiem, ale teŜ gwałtem się uczę. Ale przecie ten lud nie moŜe trwać wieki w takiej

ciemnocie. — Pal pochodnię oświaty, pal, yous serez aussi assis dans la cheèvre! — W Ŝadnym razie wysokich posad się nie spodziewam, ale robić coś trzeba. — Jest jeszcze jeden mrzonkarz. No, mam nadzieję, Ŝe ksiądz Puzon pohamuje pana w

rozpędzie. śe teŜ Ŝadne z was nie chce się z tym pogodzić, Ŝe nic robić nie wolno, no i nie warto. — Jeden mówi: nie wolno, drugi mówi: musisz! — szepnęła panienka. — O ty, dla ciebie nie istnieje: nie wolno być pasoŜytem i: musisz czynić. — Osły jesteście wszyscy troje. — A przed chwilą ojciec mówił, Ŝeśmy Bohdańscy. — Zaśmiał się syn starszy. — Wszyscy panu dzieci zazdroszczą! — wtrącił pojednawczo geometra. — Pewnie, pewnie! Jest czego. Na dystans, na dystans. Niech by tak spróbowali na bliską

metę. — Stary, mrucząc, dał hasło powstania od stołu. Sulima, skłoniwszy się, chciał się wycofać, ale młodzi ludzie i panienka zatrzymali go, i

rozpoczęła się rozmowa półgłosem we framudze okna. Jaszczołd wyszedł za starym, po chwili i on do rajcującej gromadki się przyłączył, ale wtedy

głosy się podniosły, i posłyszał tylko. — O, ksiądz Ćwirko jest wzorowym gospodarzem na plebanii. Zobaczy pan latem, jakie

miewa urodzaje. — Czy pan juŜ się przedstawił u prystawa? — zagadnął starszy Bohdański. — Nie wiedziałem o tym obowiązku. — AleŜ to konieczne. Papiery swoje powinien pan przedstawić i poznajomić się — dodał z

naciskiem. — Będzie to pana kosztować pięć rubli. — Powinien pan teŜ poznać uradnika. — Będzie to kosztować trzy ruble. Tak, panie Jaszczołd? — Nie wiem, panie łaskawy, nie wiem! — Przecie pan bywa u tych potentatów, grywa pan im na harmonii i opowiada nowinki. — Jak pragnę szczęścia, to haniebne na mnie oszczerstwo. — AlboŜ to coś złego. — To pewnie Sołłohub na mnie wymyślił. — Sołłohub. My go nie znamy — rzekł z uśmiechem Bohdański, mierząc bystrem okiem

geometrę. — SkądŜe panu Sołłohub przyszedł na myśl. Jaszczołd poczerwieniał. — To mój najzawziętszy wróg. Onegdaj na ulicy krzyczał, Ŝe jestem socjalista. — Ja juŜ to gdzie indziej słyszałem. — Nie moŜe być? Gdzie? — O, aŜ w śytomierzu, od urzędowej figury. Dowodzą, Ŝe prawomyślność tak gorąca

Jaszczołda wydaje się bardzo podejrzaną. Geometra pobladł. — Pan chyba Ŝartuje. Kto by o mnie wiedział. — Wierz mi pan, Ŝe wszyscy i wszystko! — rzekł Bohdański. Sulima na Ŝądanie panienki

przyniósł opłatki. — Ja do pana wstąpię teŜ po paczkę! — rzekł Jaszczołd — bo my sąsiedzi z plebanią.

— Aha, a z drugiej strony kościół graniczy z doktorem włościańskim, Ŝe teŜ Pan Jezus ma zawsze jednakowe towarzystwo! — ozwał się stary Bohdański, stając w progu. — Ciekawym tylko, który z was, czy Teodolicki, czy Truciński, opamiętacie się przed śmiercią. Myślę, Ŝe Ŝaden, i w tym cała róŜnica, przez dziewiętnaście wieków.

Sulima rad by był jeszcze trochę pomówić z młodymi, ale spostrzegł, Ŝe Jaszczołd im zawadzał, więc się poŜegnał i wyszedł.

— Do widzenia! — rzekła mu uprzejmie panienka. — JuŜ na noc będziemy w domu! — zakomunikował mu woźnica. — Tylko jeszcze do

tutejszych Budek wstąpimy, ale tam ino sześć chat. To same kołodzieje. — Kto to jest w miasteczku, Sołohub? Znacie? — spytał go Sulima. — Ojoj, kto go nie zna. Jego Trutniem przezywają. Podle cmentarza mieszka i sto pni pszczół

ma, i księdzu się pochlebił, to jak zeszłego roku grabarz pomarł, to nikogo nie dopuścił i sam grabarzem został, choć chleba mu nie trzeba.

— On Polak? — Polskiej wiary, naszej, ale nietutejszy. Będzie lat dwadzieścia, jak się zjawił i plac kupił od

Lejzerowej, co do Palestyny wyjechała. On to całkiem kręcony, a zły, a szczekliwy. KaŜdy go się lęka i z drogi schodzi, nawet naczalstwo. On umie złe zrobić.

— Jak to: złe? — Biedę narzucić, w chorobę wpędzić. Całe szczęście, Ŝe mało się pokazuje w miasteczku. — Sam mieszka? — Sam. Czasem do niego syn przyjeŜdŜa, jakiś cudaczny, na pana patrzy. Stary w kapocie

chodzi. Ot i Budki Dubienieckie. Wjechali między chałupy i, jak wszędzie, wnet wóz obiegła ćma dzieci i kobiet. Wszedł Sulima do jednej z zagród i, juŜ oswojony, pozdrowił i jął dzieci pytać o pacierz. Umiały wszystkie. Gdy spytał o czytanie, odpowiedziały śmiało, Ŝe umieją. — No, to pokaŜcie, jakie macie ksiąŜki. Na to zaległo chwilowe milczenie, aŜ jeden ze starszych odparł: — U nas nie ma nijakich ksiąŜek. — Więc jakŜe uczycie czytać? — My nijak nie uczymy. — A dzieci przecie umieją? — At, durne umienie. śadnej powiestki nie potrafią rozebrać. — To jeśli wam o powiestki chodzi, powinniście posyłać do narodnej szkoły! — rzucił

niecierpliwie. Mazury spojrzeli po sobie i odparli: — Wiadomo, Ŝe powinni, ale dzieci w domu potrzebne. ZauwaŜył Sulima, Ŝe źle ich zaŜył, bo

i dzieci stały się nieufne, a starsi zacięli się w oświadczynach swej prawomyślności. Na widok opłatków nastąpiła chwila wahania, jakieś szepty, wreszcie oświadczyli, Ŝe im do miasteczka niedaleko, i sami się na plebanię po opłatki zgłoszą. Sulima ramionami ruszył i odjechał. Gdy się oddalił, Mazury rzekli:

— Juści wasąg i parobek proboszczowski, ale on to jakiś cudzy. Gada nieczystym językiem i nadto śmiało pyta o ksiąŜki. Musi być w tym jakieś oszukaństwo.

Sulima ani przypuszczał, Ŝe to jego warszawski akcent wydał się tym Polakom tak podejrzany i nieczysty.

Tymczasem na dworze uczyniła się zupełna odwilŜ. Posiwiały lasy, poczerniała droga, niebo zasnuło się chmurami, w powietrzu krakały wrony.

— Ot i nie będzie ryby na święta — rzekł parobek. — Będzie jutro śnieg z deszczem walił ze trzy dni. No, my jeszcze w porę wrócimy, za godzinę będziemy w domu. A duŜo pan zebrał?

— Nie wiem. Nie liczyłem. — Nieboszczyk Ubysz dawał mi zawsze trzy ruble. Sulima sięgnął do kieszeni i dał mu tę sumę, a potem, nie słuchając podziękowań, zamyślił

się, pełen znudzenia i zniechęcenia. Przed nim, na końcu czarnego, pustego szlaku, występowało z mgły miasteczko. Jeszcze mu się nie był przyjrzał, teraz dopiero uwaŜnie patrzył. Była to na tle zimy szara, duŜa

plama, jakby śmiecia czy pleśni. Domy były niskie, drewniane, koślawe, płoty dziurawe, podwórza brudne, ulice krzywe, pełne śmietnisk i zamarzłych kałuŜ. U wstępu do zagród był cmentarz, gęsto porosły nagimi drzewami, podzielony na dwa wyznania, potem niedaleko Ŝydowska bóŜnica. Nad szarą masą domostw górowały kopuły dwóch cerkwi i wieŜe kościoła. W rynku skupiło się całe Ŝycie, wielkie kwadratowe kramice zajmowały środek placu, wokoło mieściły się wszelkie przybytki: poczta, szynki, kamera sędziego pokoju i porządniejsze domy kupców śydów i urzędników policji i akcyzy. Plac był pusty, bez drzew, z czterema studniami i dwiema latarniami na słupach, które się nigdy nie paliły i z szopą, jakoby zawierającą przyrządy straŜy ogniowej.

Z placu tego rozbiegały się na wsze strony ulice domostw, zrazu Ŝydowskich, w końcu mieszczańskich, i biegły do polnych szlaków, w kraj.

Po ulicach było pusto, na rynku w powszedni dzień snuło się trochę Ŝydostwa i kóz, w święto zjeŜdŜało się chłopstwo i Mazury. Co dzień dwa pociągi kolei wyrzucały trochę towaru i chałatowej publiki, ale miasteczko było nie handlowe, senne i zapleśniałe, nie produkowało nic, niczym się nie zajmowało i nie potrzebowało teŜ nic prawie od świata.

Gdy Sulima mijał cmentarz, ujrzał człowieka w Ŝółtym koŜuchu, stojącego w bramie. Parobek uchylił czapki, a gdy go minęli, szepnął: — Ot i Sołłohub. Pewnie ktoś umarł, moŜe nasza Ubyszowa. Sulima się obejrzał i Sołłohub

patrzył na sanie, ale juŜ było za daleko, by się przyjrzeć. — A to jego zagroda! — wskazał parobek długi parkan, tak wysoki i szczelny, Ŝe widać było

nad nim tylko czuby drzew.

V

Gdy wjechali na podwórze plebanii, Sulima zerknął na swą chatę. Wyglądała zupełnie

bezludna, dym nie szedł z komina, ścieŜka była zawiana, szyby zamurowane szronem. Zdjął go strach, Ŝe stara moŜe zamarła, ale się wnet uspokoił, słysząc gniewny głos księdza koło drwal ni:

— A ja ci, ośle, mówię, Ŝe drwa w nocy ktoś ciąga, wczoraj poznaczyłem. Ot tu nadebrano dziesięć co najmniej polan. Masz pilnować, ale tobie ryba w głowie. A to kto? Aha, Ubysz z kolędy. No, prędko się uwinąłeś.

Szedł do domu, Sulima za nim. — No, cóŜ? Nieźle uciułałeś? IleŜ? — Nie wiem, nie liczyłem. Pewnie więcej rubli, niŜ ludzi, umiejących czytać. — CóŜ to ma do rzeczy! Ano to, Ŝe co mi dali, trzeba uŜyć na elementarze i ksiąŜki. — Co? śeby jutro donos był. Ja ci stanowczo zabraniam wtrącać się w nieswoje rzeczy. Masz

pilnować organów i metryk. Patrzcie go, kurator naukowy! — Ksiądz dobrodziej sam mi kazał pytać o pacierze i czytanie. Pytałem, nikt prawie nie umie.

CóŜ na to robić! — Krzyczeć, napominać, pogrozić, Ŝe mnie powiesz. — Ja teŜ mówię! — To dosyć. Reszta moja rzecz. Nauczać nie wolno, ksiąŜek rozdawać nie wolno. Ja ich

urzędownie złaję za takie niedbalstwo, niech sami o tym myślą, ja za nich pokutować nie myślę. A coś zebrał, to twoje, ja ci mówię i nikt od ciebie nie wymaga jakiegoś apostolstwa. Zajmij się, Ŝebyś umiał grać i śpiewać, metryki miej w porządku, to twój obowiązek.

— Jako organisty, a jako człowieka? — Jako człowieka. Nie łajdacz, nie pij, grosz szanuj i przełoŜonych słuchaj. No, dosyć

gadania, i Ŝebyś mi z tymi ksiąŜkami nie zaczynał, bo ja gospodarz parafii i ja na to nie pozwalam!

Wszedł do domu i drzwi za sobą zamknął. Sulima poszedł do siebie. Kłódka u drzwi była zamknięta, ale gdy wszedł do izby, usłyszał w

alkierzu turkot kołowrotka i po chwili zajrzała Ubyszowa. — No, zdrowo pan wrócił. JakŜe się udało? — Co się miało udać? — Jest ze trzydzieści rubli. Opłatki piękne popiekłam i duŜo. Zostało co? — Ot, te trochę. — A pieniądze? Usiadł pod piecem i połoŜył na stole sakiewkę. Ubyszowa poczęła skrzętnie, z zamiłowaniem

rachować. Patrzył chwilę na jej ręce, potem wzrok odwrócił. — Jest wszystkiego osiemnaście rubli. Bardzo licho. Oj, nie umie pan, nie rozumie swej

kondycji. Zebrała pieniądze do chustki i poniosła do alkierza. Po chwili przyniosła salaterkę zacierki i

smaŜonych kartofli miskę. — Zabraliście sobie pieniądze? — spytał spokojnie. — Schowałam. Jak pan zechce, to weźmie. Wiadomo, ja na pana łasce. Opłatki moje były, ale

jak pan za nie pieniądze weźmie, to co ja zrobię? Oddam, byle mnie pan stąd nie wygnał.

Ruszył ramionami. Poniekąd miała rację, opłatki jej były. Jak sam zarobi, uŜyje wedle woli, tymczasem nic nie umiał i nic czynić nie mógł.

— A ta strawa teŜ wasza? — spytał. — Ej co tam. Jest trochę mąki i kartofli, oleju wzięłam na kredyt. Pan na nowosiedleniu,

jeszcze nie zarobił. JaŜ się nie boję. Przyjdzie pan do grosza, to moŜe nie ukrzywdzi. Ja usłuŜę, opiorę i zwarzę, wiadomo, ja biedna, i na łasce!

— Ile teŜ wyniesie mój wikt i opierunek miesięcznie. — CzyŜ ja wiem! Ja nie oszukam o grosz. Wszystko zapiszę i panu przedstawię. Da Pan Bóg

dochody, starczy panu! Ot, jeszcze z miasteczka jutro po opłatki się rzucą. Mam gotowe! — Toć wasz dochód, nie mój! — No, pewnie, po sprawiedliwości. Sulima się roześmiał. — Ano, popróbuję miesiąc. Jak mi nie starczy, pomyślę inaczej! Zawszeć u was kredyt

znajdę. Na dworze zmierzchało, skrzypnęły drzwi, ktoś wszedł. Ubyszowa zniknęła w alkierzu, a gość

spytał: — Czy pan organista w domu? — Jestem. — Zaświećcie cokolwiek, bo ja po dziele. Sulima zapalił lampkę i ujrzał, Ŝe gość jest uradnikiem. Był to drab barczysty, rudy, brodaty, o

burych biegających oczkach i zwierzęcych szczękach. Zmierzył wzrokiem pokój i gospodarza, i dodał: — A wy czemu dotąd u stanowego się nie stawili? — Nie wiedziałem, Ŝe powinienem. U nas to tylko pobytowi złodzieje muszą się meldować w

policji. — To u nas na odwrót! — rozległ się od progu głuchy, posępny głos. Uradnik się obejrzał,

marszcząc brwi, ale się roześmiał. — Ot i kompania, maleńka a czestna! Witam, panie Sołłohub. Czy kto umarł? — Nie, ja po opłatki, ale nie przeszkadzam, zaczekam. Usiadł na zydelku pod piecem, zgarbił się, ręce wsunął w rękawy koŜucha, oczy przymknął,

zdawał się drzemać. Uradnik rozsiadł się przy stole. — Zimno tu u was i widzę, głodno. Nawet nie macie kropli na rozgrzewkę. — Dopiero co wróciłem z parafii. Gospodyni nie mam, sam nie piję. Innym razem ugoszczę.

Tymczasem niech mnie pan objaśni, z czym mam iść do stanowego? — Ot, to rozumne pytanie. Z czym? No, z przywitaniem! — grubo roześmiał się uradnik,

mrugając w stronę Sołłohuba. — Taksa dziesięć rubli! — mruknął tenŜe. — Nu, nu! Taksa! RóŜnie bywa. Wiadomo, kto smaruje, jedzie. A kto stoi, teŜ smarować nie

zawadzi, Ŝeby rdza nie napadła. Nu, pokaŜcie wasze papiery. Sulima wydobył paszport. Policjant przejrzał go uwaŜnie. — A Ŝona gdzie? — Nie ma. — Jak to nie ma? musi być. — To chyba nie policyjna sprawa, ale kościelna. — To się mylicie i kościół nawet jest podczyniony policji. No, to wy skończyli szkoły i

jesteście za organistę, i jeszcze w Zastawcach takich. No, ładno. A dlaczego to wy po Budkach gadali, Ŝeby dzieci ksiąŜki miały. To nie wasze dzieło.

— A czyje? WskaŜcie, to się tam zwrócę. Naród tak ciemny, Ŝe litość bierze.

— Wy organista, a nie inspektor szkolny. Wy pilnujcie swoich organów. Jak ciemno, to zapalcie więcej świec w kościele, Ŝeby jaśniej było, a naród naleŜy do naczalstwa, nie do was.

— To ja się zwrócę do inspektora szkolnego. Ja niczego fałszywego nie chcę. Ja ubogi, ksiąŜek kupować nie będę.

— I uczeniem teŜ wam się zajmować nie wolno. Sulima chciał coś gorąco rzec, ale poczuł na sobie przejmujący wzrok Sołłohuba i umilkł. — Ja wam radzę na początek, ja spokojny człowiek, mnie Ŝadna ochota mieć z wami do

roboty — pisaniny, ambarasu, kramu na darmo. OtóŜ, chcecie tu być i jeść spokojnie chleb, to pilnujcie organów i swoich dochodów. Zbierzecie grosz, pamiętajcie o przyjaciołach, Ŝeby się nie zmienili, i nie mieszajcie się do niczego. A jak inaczej będziecie Ŝyć, to i goły stąd wyjdziecie i nie po swojej woli. Nu, a do stanowego idźcie nie zwlekając.

Wstał, rozejrzał się po izbie, szukając czegoś i dojrzał skrzypce w pudełku. — To wy muzykant. To ładno, zagracie mi w święto którego wieczora, jak będzie kompania.

Przyślę po was stójkowego. I gitarę wam dam do reperacji. I, nie czekając zgody, wyszedł. Sulima jakby odurzony, patrzał za nim, na drzwi. — Aha! — ozwał się przeciągle, na pół z ziewnięciem Sołłohub, wstając od pieca. Tedy mu się Sulima przyjrzał. Brodacz, szpakowaty, z grymasem złości czy ironii na twarzy.

Miał na sobie dobrze znoszony, ruski koŜuch i długie buty. Pomimo tego stroju przeciętnego mieszczanina z Zasławiec, Sulima odczuł w nim jakąś inną kulturę i ozwał się z ukłonem:

— Przepraszam pana, Ŝe nie usłuŜyłem zaraz, ale tak mnie ten człowiek odurzył. — To Ŝaden człowiek, to uradnik. — Czy to nie uprzejmie, Ŝem urzędem nie nazwał? — Nie, ale zna pan jaką maszynę, ot lokomobilę? Znam, to co? — Toć, jeśli pan weźmie z niej w ręce jedną śrubę, to pan nie powie, to lokomobila, ta śruba.

Zresztą, nie moŜna nikogo nazywać człowiekiem, bo takiego nie ma. KaŜdy jest jakąś zrobioną, utoczoną, upiłowaną częścią jakiejś maszyny.

— A jeśli nią nie jest? — To jest odpadkiem, idzie na szmelc lub w śmieci. Pan tak na mnie patrzy zdziwiony. Ja

jestem ten sam grabarz, co gawędził z Hamletem. MoŜe mnie pan sobie przypomniał! — Trudno, bo obadwaj są fikcją. — Dlaczego. A Buddę kto widział, a Mahometa pan znał osobiście? Wszystko jest fikcją, a

wszystko jest prawdą. — Co prawda, dziwny z pana grabarz. — Szekspirowski, a pan dziwny organista. Ja pana znam. — Z owych czasów? — Nie, dawniej. Chodził pan po świecie i grał na jakimś wyśnionym przez siebie i nieznanym

narzędziu muzycznym. Wszyscy zatykali uszy i gnali pana precz, a Ŝe nie mogli pana się pozbyć, więc wreszcie tą samą lutnią rozbili panu głowę. A pan znowu oŜył i gra, i to jeszcze na organach księdza Ćwirki, w Zastawcach!

— Zapewne, muszę, nie mogę inaczej. I pan grabarzem znowu jest. — Ho, ho, z umarłymi dobrze obcować. Ale pana to mi Ŝal. Pan chce Ŝywych, a śpiących

budzić. Oni śpią z głodu, nie budź ich pan, bo co im dasz, jak zawołają jeść i pić? Otruty wszelki posiłek i napój, gdy się doń dorwą, oszaleją i oszukani pana wezmą za pierwszą ofiarę.

— Wtedy mnie pan pogrzebie. — A czy pan pewien jest, Ŝe to, co pan zamierza, dobre jest i mądre? — Tak, wierzę!

— Ano, to giń pan! Powiedział to ponuro, niechętnie i wyszedł. Sulima na razie zdumiał i patrzył na drzwi, gdy rozległ się za nim szept Ubyszowej: — To zły! Czego on gadał z panem. On pana opęta. — Oszaleliście! — mruknął mimo woli odczuwając strach. Toć on grabarz kościelny. — Aha, spytajcie się księdza, jak się go lęka. — No, to było jemu się oddać w opiekę. Byłaby skuteczniejsza, niŜ moja. W tej chwili skrzypnęły drzwi, Ubyszowa umknęła, do stancji weszło trzech chłopaków,

którym przodował Jasiek Fabiana. Wszyscy obejrzeli się nieufnie i Jasiek, podszedłszy bliŜej, jął szeptać do ucha Sulimie. — Niech pan się nie lęka. My, Dalibóg, nikomu nie powiemy, i wiemy gdzie chodzić. MoŜe

pan nas nauczyć. — Czego? — Tych prawdziwych kolęd. My znaleźli takie miejsce, gdzie nikt nie posłyszy. MoŜe pan z

nami iść. Tamci juŜ czekają. — AleŜ ja się wcale niczego nie lękam. Prowadźcie. Zdjął skrzypce i narzuciwszy palto,

wyszedł za malcami. Dwaj puścili się naprzód, Jasiek go eskortował i szeptał: — Jak pana nie było, to my się zmówiliśmy, Ŝeby się nauczyć, ale Józef Musiałek wygadał się

przed ojcem, a ten strasznie na pana zły, to poprzysiągł, Ŝe uradnikowi donos da i za to pana na Sybir ześlą, to my się juŜ polękali i obsiedli, aŜ tu wczoraj Malwinka Przybiegła z Dubianek i powiedziała, Ŝe dostaniemy dziesięć rubli, jak zaśpiewamy na Pasterce, tak my całą noc łamali głowę i znaleźli takie miejsce, Ŝe nas nikt nie wyszpieguje.

— Kto jest Malwinka? — Moja siostra, ona tam słuŜy. — Zuchy jesteście. A nie macie czego się lękać, bo nic złego nie robimy. — Kto wie, co złe. My przywykliśmy, Ŝe wszystkiego nie wolno. My ojcom nie pisnęliśmy

słowa, bo by nas pozamykali. — No, a to miejsce daleko? — Daleko, ale dobre. Za mogiłkami, we młynie. Od dawna szli jakimiś zaułkami, poprzez mieszczańskie gumna, przesadzając płoty, noc była

bardzo ciemna, psy ich tylko napastowały, ludzi nie było widać.

* * *

VI

— A matka pana? — Matka wyszła powtórnie za mąŜ. — Mieliście majątek w Witebskiem. — Ojciec sprzedał. — Aha, to dlatego pan tu przybyłeś? — Jak to? Dlatego? Sołłohub nie odpowiedział, w myślach pogrąŜony. Zdawał się iść bez celu, wreszcie więc

Sulima stanął i chciał się z nim poŜegnać, ale wtedy stary jakby się ocknął i rzekł: — Ja pana chcę zapoznać z kimś, co pana duŜo nauczy. — Tak w nocy? — W dzień się nigdy nie zobaczymy. Przywykaj pan do ciemności, w niej będziesz Ŝyć.

Jesteśmy u celu! Byli nad rzeką, wśród krzaków łozy i stali przed chatą, zupełnie od innych osamotnioną. Okna

zakrywały z wewnątrz słomiane okiennice, święciło się przez nie. Sołłohub zapukał w szybkę. Wewnątrz ktoś się poruszył i po chwili odsunął się drewniany skobel w sieni, na progu stanął

wysoki chłop. Spojrzał, nic nie rzekł, tylko się usunął i otworzył drzwi chaty, potem za wchodzącymi sień zaryglował.

Stanęli w izbie bielonej, czystej, ale bardzo ubogiej. Pod piecem kobieta stara, ubrana po mieszczańsku, przędła. Była wysoka, szczupła, prosta, o twarzy chudej, śniadej, pooranej zmarszczkami, a dziwnie jednak młodej. Oczy miała bardzo piękne, czarne, mądre, spod chustki wyglądały włosy, zaledwie siwiejące. Na widok Sołłohuba wstała Ŝywo i pochyliła się, jakby go chciała pocałować w rękę, powstrzymał ją i rzekł:

— Myślałem, Ŝe jeszcze nie śpicie, i przyprowadziłem wam przyjaciela. Nowy nasz organista, pan Sulima.

— Słyszałam pana granie w niedzielę. Prosto anielskie. Tyle świata znam i w tylu kościołach bywałam, a takiego grania nie słyszałam. Proszę spocząć, a moŜe panowie pozwolą herbaty?

— Nie, my chcemy tylko pogadać z wami, Makarowo. — Ot, co z głupią babą państwo mogą gadać. — Ot, powiedzcie, gdzie wasze dzieci? Co piszą, jakim się powodzi? Kobieta się zaśmiała

dobrodusznie. — To i rozumiem. Chce pan swemu przyjacielowi dowieść, Ŝe to: chrzanu nie przetrzesz,

baby nie przeprzesz. Hej, to by gadania było na sześć niedziel, Ŝeby od początku zacząć. To historia stara. Makar, ile teŜ Stasiek ma lat?

— Dwadzieścia siedem skończył na RóŜańcową —odparł spokojnie powolnym głosem stary, który pod oknem sieć wiązał i do rozmowy się nie mieszał.

— A my się pobrali na Wniebowstąpienie, to będzie temu dwadzieścia ośm lat i zim, i jesieni, i wiosen.

Przędła znowu i powiedziawszy to umilkła na chwilę, i podniosła oczy na stary, ciemny obrazek Częstochowskiej, który wisiał na ścianie między oknami, oświetlony lampką. Wzrok jej stał się młodzieńczo jasny i bardzo dumny.

— A przez wszystkie te czasy tośmy byli zawsze jedno: on, ja i nasza Królowa! Zwróciła się do Sulimy, który się w nią wpatrywał z wielkim zajęciem, i jęła opowiadać.

— My nie tutejsi. Ja się urodziłam i wychowałam dworką, ojciec słuŜył wiek cały w lesie, ja niedorosłą poszłam do państwa, do garderoby. Było nas u rodziców pięcioro, bieda, aleśmy czytać wszyscy umieli, matka nauczyła, a potem we dworze, z panienką i więcej się uczyłam. Śmiesznie się panu teraz zda słuchać, ale wtedy tom bardzo gładka była, kawalerów miałam do wyboru: katoliki, oficjalisty, nawet szlachta. Tego oto Makara to prawie nie znałam, chłop ze wsi, najbogatszego gospodarza jedynak, ale ot, chłop i ruski. AŜ tu raz ni stąd, ni zowąd zjawia się w garderobie. Czego? Do panienki. Po co? Po ksiąŜkę. To ty umiesz czytać po polsku?

— Umiem. — A któŜ ciebie uczył? — Sam. — Nu, dziwo, patrzę na niego, taka jakaś twardość i moc w nim, a słowa jakby rąbał, a oczy miał zawzięte i uparte, ale nie chytre. Spodobał mi się, po co się zapierać, ale patrzę jak na chłopa, nie na równego sobie. Przyszła panienka, dała ksiąŜkę. Ale, powiada, pamiętaj, Ŝe to nie wolno, ufam tobie. Tyś ruski. A on mówi: ja szczerbowiec.

— Co to znaczy? — przerwał Sulima, zwracając się do chłopa. — Był taki Szczerbow, naczelnik w naszych stronach, ludzi do konia przytroczył, do swego

duchownego przyprowadził, zapisali i puścili. Byli tacy, co zapomnieli i zgodzili się, a drudzy zapamiętali i tylko milczeli, takiŜ ojciec był i —ja.

— I ja jakem to posłyszała, tak zaraz inaczej na niego juŜ patrzę! — mówiła dalej kobieta. Przez te ksiąŜki zanęcił się do garderoby, coraz przyjdzie, w kącie siądzie, milczy, czeka na panienkę, gadania to z nim Ŝadnego nie było całą zimę, ale ot, na oczach ciągle był, w święto w kościele bywał, przed Wielkanocą jak tak raz siedział w kącie, pytam: u nas juŜ spowiedź odbyta, odpowiada: moja spowiedź to rubel, juŜ zaniosłem. — Jak to? Nigdy się nie spowiadacie? — Pierwej tom chodził, a teraz to mi się nie godzi. — Jak to, teraz? — Odkąd miłuję Polkę, odpowiada nie patrząc na mnie. — Ale mnie jakby kto w pysk dał, jakby Ŝagwią w oczy zaświecił, tak zrozumiałam i zrobiło mi się jakby wstyd, a potem złość porwała.

— I wam się zdaje, Ŝe was moŜe Polka zechce? A on spokojnie powiada: — Jednej juŜ wiarę poprzysiągłem, samej największej, przyjęła mnie, to i do tej drugiej za

swatkę mi będzie. Popatrzałam na niego i za jego oczami idę, a on patrzy na ten obrazek, z domu go miałam, nad

posłaniem wisiał. — Zeszłego lata chodziłem do Częstochowy — on prawi — i obietnicę stamtąd mam, Ŝe z

panną Marynią ślub wezmę. To i czekam, aŜ i do panny przykaŜ przyjdzie od owej Pani, Królowej.

A wtem panienka weszła, ksiąŜkę mu dała, poŜegnał się i wyszedł. Ot, jak przyszła moja dola. Od tego razu więcej nie nalegał, nie wspominał, nie zaczepiał, tylko co spotkał, oczami milczkiem pytał, a mnie się coraz mocniej ten przykaŜ serca czepił, jakbym mus czuła, wolę Pani. Na Wielkanoc spotkaliśmy się na Rezurekcji i całą bandą wracaliśmy, ze dworu naszego; słuŜba i ze wsi on jeden. Zabrał go ekonom na nasz furgon i powiada:

— Będzie wam, Makar, od waszego parocha, za to bywanie w kościele. A on jakby juŜ zeswatany był, mówi: — Jeszcze gorzej będzie, jak się oŜenię z Polką. — Oho, to i tego chcecie? JuŜci w kościele ślubu nie weźmiecie. — Ale to i ostatni raz wtedy w cerkwi będę. Dzieci matczyne będą. — A jakŜe to zrobicie? To nie wolno. — Jak zrobić, to mnie nauczy wasza Królowa, my tylko będziemy jej słuchać. — A któŜ ta wasza Polka? A ja wtedy musiałam słowo przykazu juŜ ludziom rzec, bo sama nie czułam, jak

powiedziałam:

— Ja! Oj, co się potem zrobiło, co ja się nasłuchałam i od dworni, i od panów, i od ojca, i od braci.

Jakie urąganie, naśmiewisko, klątwy i groźby, prośby i odmowy. Ze słuŜby mnie wydalili, ojciec do domu nie przyjął, ksiądz przy spowiedzi złajał, znajomi się odwracali, kawalerzy obgadywali, przyjaciółki się odwracały. Jakaś litościwa śydówka szwaczka przyjęła mnie na kwaterę, ni wiana nie miałam, ni wyprawy. Taka się uczyniła nienawiść, taka poniewierka, taki wstyd, Ŝe oto sam Makar stracił moc, przychodzi i powiada:

— Nie godzi się przeciw wszystkim iść. Niech panna Marynia wróci do swoich. Ja ustąpię. Alem wtedy ja nieludzką, nieziemską moc w sobie czułam, zakamieniałam, jako taki, co ma

przykaŜ królewski. Obrazek mój ze ściany zdjęłam, pocałowałam go, jemu do ust dałam i mówię: — A choćby w Sybir, w kaźń, w dozgonną ciemnicę, ale my razem i Ona z nami! No i na Wniebowzięcie wzięli śmy ślub w cerkwi. Wodzili nas, śpiewali, kadzili, a cerkiew

była pełna ludzisków, patrzali, jak na dziwo. A jak juŜ ceremonię skończyli, tak na cały głos powiadam:

— A oto ja poprzysięgam, Ŝe nie postanie tu więcej noga nasza, ni dzieci naszych. Amen! Rumor się zrobił. Polękali się wszyscy, myśleli, Ŝe mnie prosto do ostrogu zabiorą, ale

duchowny i diaki jakby pogłupieli i my poszliśmy do chaty Makara, ot, do roboty prosto, bez Ŝadnych godów i biesiady. Stary jego ojciec powiedział:

— Ono tych dwoje na uciechę się pobrali, ale rekruty na wojnę idą. Nie ma racji im śpiewać i Ŝartować!

Tak się zaczęło. Za to, co rzekłam w cerkwi, to zapłacili z chaty, nie wypomnieli mi, Ŝe na to sprzedali młodą źrebicę, Makarową hodowankę, ale ja na ambit wzięłam i poprzysięgłam językiem więcej nie wojować, ale chytrością i pracować dla tej chaty ze wszystkich sił. Przyodziewki dworki zwlekłam, po wioskowemu się ubrałam, od roboty pleców nie 1 odgięłam, a jedna dumka zajmowała nam obojgu głowy, gdym się poczuła matką. My oboje prości ludzie, grubi i twardzi, tylko to ciągłe myślenie, a zawziętość, co nas całych ogarnęła, to w te dzieci z nas przywarła. Takie same porosły, spokojne, utajone, a twarde, a bezpieczne, jako Ŝelazo i kamień. A wszystkie takie katoliki, Ŝeby z nich pasy darli, nie odstąpią. Pięcioro, trzech chłopców, dwie dziewczyny.

— I Ŝadnego nie macie przy sobie? Kobieta spojrzała przelotnie na męŜa, sekundę się zawahała i odparła: — Nie dla siebie chowaliśmy, ale dla Pani. Napokutowaliśmy się dość, niech oni Ŝyją

swobodą i prawdą. Dokuczy milczeć i kryć się, i udawać całe Ŝycie, z najświętszym i najdroŜszym się taić. My, jak sowy, Ŝyliśmy, oni mogą sokołami być.

— I jak dokazaliście takiego dzieła? — Zaraz pierwszy Stasiek się urodził. Święcona woda w domu była, ledwiem oprzytomniała,

wołam do Makara: Ochrzcij go z wody! Tak i z ojcem uczynili. Na drugi dzień juŜ przysyła paroch o chrzest, powiada Makar: Ŝona cięŜko słaba, jak wstanie, to będzie czas. I tak zeszło parę tygodni. A jednego wieczora po cichu klacz załoŜyli do wozu i powiózł mnie Makar o mil siedem, do kościoła, gdzie nas nikt nie znał. Makar w lesie został, ja sama na plebanię poszłam. A miałam ci ze sobą swoją panieńską metrykę i nie wstyd mi było kłamać. Powiadam, Ŝe dziecko mam nieślubne, Ŝe z miasta swój wstyd uniosłam, Ŝe je na mamki chcę oddać i do słuŜby muszę wracać. Gadam i gadam, a ksiądz bystro na mnie patrzy, a ja myślę z serca: natchnij go, Ty Królowo! i oczu nie spuszczam. Pytał raz i drugi, potem się zamyślił, głową pokiwał i woła zakrystiana: ochrzcił! A jak przyszło do metryki, pyta, ile ma dziecko, a ja rzekę: rok i cztery niedziele.

— Drobne się udało! — powiada, ale mnie Królowa do niego przyprowadziła, bo dodaje. — Jak się takie drugie wam trafi, to idźcie z nim do Borowej, to w Mińskiej gubernii, i niech wam ksiądz Boćko metrykę wyda.

No i tak mnie poratował, i grosza nie chciał wziąć. Wróciłam do Makara i pojechaliśmy do znajomej mieszczanki, juŜeśmy się z nią przedtem umówili i tam Stasiek został.

Wracamy, jakby nic, po kilku dniach przysyła po Makara paroch, dawaj dziecko do chrztu! — Jakie dziecko, Ŝona poroniła, nie ma dziecka! Ot i zaczęło się śledztwo. Ciągali i jego, i mnie, i starego do policji, śledztwo we wsi było. Ale

Ŝe my się tego spodziewali, to świadków na nic nie znaleźli, a doktor od rządu, to wziął dziesięć rubli, i inni teŜ po trochu, i tak się uciszyło. Ale nasz stary powiada:

— Trza na drugi raz, dzieci, to chytrzej urządzić, bo nie stanie płacić tyle! Zaczęliśmy tedy znowu co innego przemyśliwać, a tu widzim, Ŝe nas wokoło szpiegują. Jakoś

na drugi rok w Ŝniwa, czuję ja, Ŝe mój czas przychodzi, tak jednego wieczora zabrałam trochę łat i poszłam w lasy. Tam u nas lasy ogromne.

Powiada Makar: pójdę z tobą. Ani mi się waŜ, powiesz, Ŝem poszła na odpust do Kalwarii, za tobą będą śledzić, a ja się skryję, nie bój się! Pilnuj Ŝniwa, dość tobie i roboty, i kłopotu w gospodarstwie za dwoje! I poszłam śpiesząc, bo czuję, Ŝe daleko nie zajdę. Tak ci w lesie Kazik się urodził. śeby pan widział, jak to się zaraz obzierał po świecie takiem czarnymi oczkami, a pamiętam, jak dziś, jak na tej polance przede mną goniło się troje wiewiórcząt z matką, wcale się mnie nie bały. PrzeleŜałam sobie w jarzynach dni parę, nasz stary mnie odszukał, prowiant przyniósł.

Zmocowawszy się poszłam, ludzi się przepytując o tę Borowe. A było drogi mil czterdzieści. W głuszy to kościółek był, zaszłam na plebanię, pytam o księdza Boćkę, zakrystian powiada,

toście się spóźnili, juŜ trzy lata leŜy w ziemi. — Jak to, mówię, toć mnie lat temu dwa jeden ksiądz tu przysyłał. Nogi miałam zdarte, z

grosza się wykosztowałam, dwa tygodnie szłam i na próŜno. Taka mnie Ŝałość zdjęła, Ŝe zapłakałam, bo to i dzieciak zesłabł całkiem, i mleka nie miałam z tego zmęczenia i tak całkiem zesłabłam, Ŝe, myślę, ot i dojdę, i nawet Makar nie będzie wiedział, gdzie zmarłam.

A na to ksiądz wszedł i zaczął mnie rozpytywać, a z Ŝałości to juŜ zbyłam strach i wszystko wyznałam. Myślę, odmówi, wygoni, no to niech choć prawdę wypowiem!

Ale ksiądz to taki był ostroŜny i papiery kazał pokazać, i badał, i chciał złapać na czym, ale nijak nie mógł, bo jakŜe! A wreszcie mówi: dostaniesz, kobieto, metrykę z podpisem księdza Boćki, ale jakŜe kto ci uwierzy, Ŝe to dziecko trzyletnie. Nieboszczykowi nic nie uczynią, ale ciebie będą ciągać.

Ja juŜ się ofiarowałam. Powiadam, niech się dobrodziej nad oną drobiną zlituje. MoŜe i Ŝyć nie będzie, ledwie zipie.

No i ochrzcił, daj mu, BoŜe, niebo, a potem trzy dni mnie na plebanii przetrzymał, aŜ się zmogłam, chciał, bym dłuŜej odpoczęła, ale mnie juŜ jakby sto mocy przybyło, jak ten papier miałam na piersi. I poszłam.

No, i wstąpiłam do Staśka. Chował się u mieszczanki, bez mleka, bez wielkiego starunku, wiadomo, łaska, oj, modlę się za nią co dzień, ona poratowała, nie dałabym rady inaczej. Ale chowała go Królowa, patrzę, oczom nie wierzę, chłopak juŜ gada i biega, na czteroletniego wygląda, a jeszcze i mieszczanka, Sabina jej było, powiada: Wzięlibyście go juŜ sobie, w izbie nie utrzymać, psoci, wszędzie lezie i ludzie zaczynają o niego pytać. Co robić, juŜ wolę to małe znowu wziąć, a tego zabierzcie!

I ot któregoś wieczora, tak ci wyrachowałam, by ludzie nie widzieli, przyszłam do chaty ze Staśkiem. Jezu, byłoŜ to uciechy, chłopy moje to go mało nie rozdarli z kontentności. Ale mało

było tego dobrego, juŜ na drugi dzień się po wsi rozniosło, Ŝe u nas dziecko jest. I wieczorem tyc, włazi policja.

— Co za dziecko? — Moje! — odpowiadam. — Gdzie chrzczone? — W kościele. — Jakim prawem? — A takim, Ŝe moje. A on do Makara: — Jak śmiałeś? Jaki ksiądz chrzcił? Ruszaj w tej chwili do miasteczka, do prystawa. A Makar ani się rusza, cedzi przez zęby: — Anim go chrzcił, ani hodował. Jej dziecko, to i po jej wierze zapisane. — Co łŜesz. Bękarty byś do chaty przyjmował! — To nie wasz interes, moja chata. Jak przyjąłem, to i będzie. — ŁŜesz! Ruszaj do prystawa. Tam ciebie nauczą prawdę gadać. Jak zabrali Makara, tak

wytrzymali dwa miesiące. A tu i nasz stary się połoŜył. Zostałam sama z całą gospodarką. Ano nic! Co inni na wsi robią, robię i ja. WoŜą ludzie kopy, woŜę i ja. Patrzą, jak na dziwowisko. Zwiozłam. Zaczęli pod Ŝyto nawóz wozić, woŜę i ja. A Stasiek ze mną wszędy, nie ma mu kiedy ni grymasić, ni siedzieć w chacie.

Nocami, bywało, piorę szmaty i jeść warzę, a zboŜe na siew praczem młócę, bo cepem nie umiem. A tu ludzie za pługi się wzięli, biorę i ja. Pole nasze było podle Kudyrki sąsiada. Skąpy był, swarliwy, zazdrosny o nasz dostatek, chciał swą jedynaczkę za Makara wydać, więc mie osobliwie nie cierpiał. Cały czas, jak się tak sama mordowałam, to mi się przyglądał i urągał. Nie odpowiadałam ni słowa. Ale oranie to mi nijak nie szło. Moc miałam, ale pług i konie nijak nie słuchały. Męczę się, męczę, zawracam, i ciągle opacznie wychodzi. A Kurdyko za miedzą stał i patrzył. AŜ tu podchodzi i, nic nie mówiąc, odsunął mnie, pług wziął i orze. Przeszedł jedną i drugą skibę, dziękuję mu, mówię, teraz moŜe dam rady. Odburknął tylko, precz do południa orał, a potem wrócił na swe pole. Wieczorem, jak krowy doiłam, przychodzi do obórki i powiada:

— Idźcie jutro z moimi babami len zbierać, a ja wam będę orał. Dobrze zrobię, bo mi się widzi, Ŝe jak tak pogospodarujecie rok, a najwyŜej dwa, to sprzedacie mi swoje zagony.

— Jaka wola BoŜa — powiadam — pierwej człowiek dostał duszę, niŜ ziemię. — Co wam się zdaje, wiecie wy, z kim się do wojny porywacie. Zgnijecie po turmach! — To co. Dusza nie zgnije, a umierać kaŜdemu trzeba. Postał, popatrzył na mnie, wstąpił do starego, ale jak mu wspomniał o sprzedaŜy gruntu, tak

chory z ławy się porwał i, za kij porwawszy, z chaty go wygonił. No i przez to orać więcej nie stał, mozoliłam się sama, i stary o kiju na pole wylazł, uczył mnie, trochę pomagał, ale ani słowa złego nie rzekł, Ŝe to przeze mnie taka nędza, ani na dolę narzekał. Święty to był i dobry, i mądry ten nasz gołąb serdeczny.

Przestała mówić na chwilę, otarła fartuchem oczy. — Wszelakiej biedy zaznałam: i głód, i chłód, i więzienie, i bicie, i bezdomność, i włóczęgę,

tylko jednej nie miałam nigdy i przez to moŜe i tamto zniosłam. Było nas w chacie troje, a potem i dzieci, a nigdy nie było swarki, ni złości, ni przeklinania. Takie osobliwe te moje chłopy były.

— Ot dziwo! — ozwał się Makar. — Albo to swarka z chłopów? Przez baby się znachodzi. A my z kim mieli się swarzyć? Z tobą? Za co? Jak ja wtedy z ostrogu wrócił, to zastał i zasiane i zebrane, i chudobę w porządku, i chleb dobry, i w chacie czysto, i ojciec obszyty i omyty, i dziecko wesołe, zdrowe, czyściutkie, a cała wieś mi zazdrościła. Zwyczajnie, jak człowiek się oŜeni, to zawalisko do domu weźmie. Baba albo próŜniak, albo latawiec, albo jędza. Ciągle

narzeka, kwęka, brudas, niechluj, nieroba, plotkuje, z całą wsią się kłóci, starszych w chacie nie słucha, dzieci hoduje, jak prosięta, męŜowi co słowo, to się sprzeciwia, a sama nic nie pojmuje, ni o Bogu, ni o świecie! Byłby i ja, jak inni sąsiedzi, co w chacie ino z musu, jak na uwięzi, a wreszcie biją i w zwierzę się obracają. Jak u nas inaczej było, to i ja inny.

Spojrzał na Sulimę i dodał z uśmiechem, który jego surową, twardą twarz odmłodził o całe dziesiątki lat.

— Nie byle jaką dostałem, od takiej swatki. Kobieta, zatopiona w swych pamiątkach, jakby nie słuchała tych pochwał dla siebie. — Wrócił, jak juŜ ludzie posiali, wziął się do młócki, ja do lnu, i jakoś ścichło. Nasz stary teŜ

pozdrowiał, i zima zeszła bez nijakiej turbacji, tylko wsiowi to się lękali nawet do naszej chaty zachodzić, tak naczalstwo groziło i buntownikami nas nazywali. AŜ koło Wielkanocy nakazuje do mnie przez kramarza Sabina, mieszczanka, Ŝe chora cięŜko, Ŝebym Kazika zabierała. Poleciałam tam co rychlej, jeszcze przed śmiercią trafiłam, jeszcze mi przy świadkach dziecko oddała w opiekę. Zabrałam chłopaka, jej pochówku dopilnowałam i wróciłam do chaty. Jakeśmy zaczęli we troje radzić i rozwaŜać, tak trza było chłopcom metryki mieniąc i uczyć ich, Ŝe się na wywrót nazywają, a jeden toć jeszcze całkiem głupi był. A tu zaraz na trzeci dzień juŜ ktoś donos dał, jest policja. Dajemy metrykę, zaczęli czytać, pisać, kręcić, pytać tak chytrze, na róŜne strony, to jego, to mnie — osobno — poszło na długi sąd, bo to i owego księdza zaplątali, i mieszczan, sąsiadów Sabiny, aŜ do gubernii zaszło, trwało tej męki dwa lata, i wreszcie wyrok zapadł, Ŝeby nam dziecko zabrać i do pryjutu oddać. Jak z takim papierem uradnik przyszedł, tak juŜ nie wiem, co się ze mną stało. Porwałam za siekierę i powiadam: kto mi dziecko tknie, śmierć zrobię. Ludzie, co się zeszli gapić, precz uciekli, uradnik sam został, naklął, naurągał, zapowiedział, Ŝe jutro mnie do turmy wezmą i poszedł. Radzimy, co robić, aŜ tu w okienko od alkierza ktoś puka. Wyszedł Makar, pod ścianą ojciec mój stoi. Od ślubu u nas nie był, a widać wszystko wie, bo szeptem, krótko mówi: „Dajcie mi dziecko!”. Do nóg mu padliśmy, a on nagli: prędzej, a policji powiedzcie, niech szuka! Zakręcił Kazika w połę i w ciemności przepadł. Nazajutrz sądny dzień, w chacie pełno straŜników, starostów, jakby po dziesięciu zbójów przyszli. Makara i starego do pół śmierci zbili, mnie pognali do ostrogu. Chcieli, bym sama szła, ale myślę: dziecka nie ostawię, więc go ze sobą poniosłam. Tak zaszłam do miasteczka, trzymali kilka dni, popędzili do powiatu i zamknęli do ostrogu. Było nas tam w jednej izbie piętnaście kobiet. Zaraz mnie tam choroba zwaliła i przeleŜałam bez pamięci kilka tygodni. Jakem do zmysłów wróciła, patrzę, Stasiek jest, odetchnęłam, kobiety go karmiły, pytam, czy moi się dowiadywali, powiadają, Ŝe nikogo nie było, myślę, źle widać z nimi! Kobiety dawaj mnie rozpytywać, za co siedzę, opowiedziałam wszystko, dziwiły się, do głowy im nie trafiało zrazu, myślały, Ŝe się taję, Ŝe kogoś ubiłam, czy otrułam, a w końcu ulitowały się nade mną, nijakiej krzywdy ni dokuczliwości mi nie czyniły. I tak siedzę w tej turmie i siedzę. Oj, to była zgryzota, jak czas biegł, a tu czuję, Ŝe znowu matką zostanę. A tu z domu ani wieści, całe trzy miesiące. Lato na świecie, pracują ludzie, a ja siedzę. Zaduch, robactwo, ni odzieŜy, ni szmaty na zmianę, błagam o sąd, o jakiś wyrok, Ŝeby choć wieść jaką dostać. Nic, jakby mnie juŜ na świecie nie było. Dopiero w sierpniu zjawił się Makar, jak trup. Opowiada, Ŝe go dotychczas trzymali w więzieniu i męczyli, Ŝeby wydał, gdzie dziecko. A jak puścili wreszcie, to nie było po co do chaty zachodzić. Za koszta i kary procesu sprzedali bydło i zboŜe na pniu, i starego teŜ nie zastał. Jak go wtedy przybili, to i nie wstał. A przed śmiercią sąsiadów zwołał i powiedzieć kazał: Choć mię i zakopią tu, jak szczerbowca, niech się oni za mnie modlą, bo z tamtej strony to ja się wytłumaczę i inne mieć będę papiery. A oni niech po swojemu robią i jedno, aŜ do śmierci! Taki ci testament zostawił, nasz gołąb serdeczny!

Makar tedy od tej pustki precz poszedł, chałupę, jak trumnę, ćwiekiem zabiwszy. Po nocy, cichaczem do ojca na straŜ wstąpił i dowiedział się, Ŝe Kazika skryli u Ŝonatego brata, aŜ w drugiej gubernii, tedy do mnie się dobił. StróŜa w ostrogu wódką przekupił, i takeśmy się zobaczyli. Jak się dowiedział, Ŝe jestem brzemienna, to zapłakał i powiada: Teraz tego nie uratujemy!

Bo co za chytrość moŜna było wymyślić w więzieniu, pod straŜą będąc! JuŜ Makar do domu nie wrócił, tylko w mieście został, w najem chodził, a grosz zarobił, to

mnie niósł. I tak czas biegł. Umyślili śmy o sąd nie dokuczać, przytaić się, Ŝeby mnie nie widzieli, moŜe zapomną. Zwierzyłam się kobietom, co razem siedziały; róŜne były, złodziejki, podpalaczki, włóczęgi, a tylko parę rozpustnic–pijaczek, naśmieszki ze mnie stroiły, reszta wzięła mnie w opiekę. Oj, przemyślny naród taki po więzieniach i niczego się juŜ nie bojący. Grunt był, Ŝeby nie zachorować, by do szpitala nie wzięli, a na sali — to się coś wykręci.

I tak się teŜ stało. Dochowały tajemnicy, ja do ostatniego momentu i podłogi szorowałam, i bieliznę sołdacką prałam, a jak nocy jednej Bolek się urodził, to jedna, co kochanką felczera była i przez to czasem wychodziła w nocy, okręciła go w szmaty, wykradła się z nim na miasto, Makarowi oddała i wróciła. A rano pognali mnie do podłóg szorowania, i trza było nic nie okazać, by podejrzenia nie wzięli.

Długi czas Makar się nie pokazał, w trwodze go wyglądałam, aŜ wrócił. Co miał robić z taką drobiną? — jak mu rzucili, tak zabrał i poniósł drogą, myśli sobie, niech Królowa prowadzi. I tak go zaprowadziła do jakiegoś dworu.

Tam on dziecko na progu połoŜył, okutawszy w stary koŜuch, i dodał kartkę, Ŝe katolik i Bolesławem mają go ochrzcić, i niedaleko się schował, czekając, co się stanie.

Wyszedł raniutko sam pan, zobaczył, dwornia się zbiegła, kartkę przeczytali, i ekonomowie zabrali małego. Makar z dala wszystkiego dopilnował. Ochrzcili w parafii i u ekonomowej został, bo właśnie karmiła swoje małe, wtedy Makar wrócił.

Nie wiem, ile by mnie trzymali, ale pod wiosnę jakiś manifest wyszedł i duŜo ludzi z turm puścili, i mnie z nimi.

Zabraliśmy się piechotą do domu. Stasiek juŜ dreptał przy nas, a tak byliśmy biedni, Ŝe po drodze Ŝebrać trzeba było. Daleko było z gubernii w nasze strony i nikt nas nie znał. Szmat teŜ mało co na nas ostało, szczęście, Ŝe do ciepła się miało, i tak doszliśmy.

Zastaliśmy w domu taką pustkę i nędzę, Ŝe zrazu tośmy, jak ogłupieli, siedzieli w chałupie. Ni strzechy, deszcz w izbie padał, jak na dworze, ni Ŝywej bydliny, ni ziarna na posiew, ni chleba, ni kartofla, jak te czajki, byliśmy, co przylecą wcześnie i śnieg znajdą na ziemi.

A we wsi to się lękali do nas przemówić, i wstąpić, a zresztą to i nienawiść czuli, bo się byli z wiarą, co nakazane, juŜ pogodzili, a kędyś na wnętrznościach wstyd za to czuli.

AŜ tu raz ze dworu przysyłają: czy bym do prania nie przyszła. Makar oburknął, Ŝe to pamiętał owo wypędzenie przed ślubem, ale ja posłuchałam.

Stasiek był ze mną. Zaraz go klucznica przyhołubiła, nakarmiła, do pani poprowadzili. Gdym wróciła wieczorem, dzieciak powiada: — Pani mi kazała pacierz mówić, a potem mi

dała ksiąŜeczkę z obrazkami i kazała dopiero w chacie z ojcem przeglądać. Za koszulę, na piersi sama włoŜyła i kazała dobrze pilnować.

Przychodzimy do domu. Stasiek ksiąŜkę oddaje, Historia Święta to była z obrazkami. Otwiera Makar, a w ksiąŜce trzysta rubli. Przestraszył się, a potem ambit go porwał — i zaraz czapkę na łeb i do dworu.

Ale pan i pani w Ŝywe kamienie się klną: nic i nic, Ŝadnych pieniędzy nie dali, nie wiedzą, skąd co? — jakby z nieba spadły.

— SkądŜe się w ksiąŜce znalazły? Kto je włoŜył? — jąka Makar. A pani na głowie mu rękę kładzie.

— Kto? Królowa. A pan dodaje: — śołd ci płaci. Twoje są. Popatrzyli mu tak w oczy, Ŝe go w gardle zdusiło. Zamiast dziękować, przeŜegnał się i poszedł. I takeśmy znowu stanęli na nogi. Ludzie się

dziwowali, szpiegowali, moŜe co podejrzewali, ale ze dworu to nijakich nam łask nie czynili, owszem, bydlę jak w szkodzie zajęli, to trza było płacić, za kaŜdą wygodę odrobić, jednak, jak cała wieś. Na oczach podejrzliwych byliśmy, a nic nie dopatrzyli. No i powoli jakoś wszystko ucichło, nikt, zda się, na nas nie zwracał uwagi, nabraliśmy śmiałości.

Co jakiś czas dowiadywaliśmy się o dzieci, niby to na odpust lub jarmark jechaliśmy, nikt nie szpiegował, władza jakby nam dała Ŝyć po swojemu i myśmy przestali przemyśliwać chytrości, kiedy się znowu poczułam brzemienną. Jakoś słabowałam, zima była, bezdróŜ. Myślimy, moŜe się nie zaraz rozniesie, Ŝe u nas rodziny, a do tego dziewczynę Bóg dał, moŜe o nią nie tyle będą zawzięci. Opuścili śmy się w czujności, i zaraz nas za to Pan Bóg pokarał.

Jakoś w tydzień, jeszcze leŜałam, malutka przy mnie, aŜ tu nagle pełne podwórze policji. Tak wpadli, jak zbóje, i juŜ o nic nie pytając, Makara przytrzymali, mnie pchnęli, chwycili dziecko, na wóz siedli i pojechali. Jezu, jakeśmy się porwali, taką moc czułam, Ŝe ani pamiętam, jak za tym wozem poleciałam.

Makar, zanim klacz zaprzągł, het daleko byłam. Lecę, lecę, a krzyczę, a wyję, ni błota nie czuję, ni śniegu, co wali, ni wichru, lecę, lecę, a wyję, i pazury wyciągam, a we mnie taka zgroza, taka zajadłość, Ŝe, byle dopaść do nich, będę kąsać, będę rozdzierać. Ale gdzie dopędzić konia!

Trzy wiorsty było do parafii, jak dopadłam, wynoszą juŜ moje dziecko po chrzcie. I tam bez zmysłów padłam.

Jak do przytomności wróciłam, patrzę, w izbie wieczór, lampka się pali, Stasiek juŜ śpi przy mnie, na ławie siedzi Makar, ręce opuścił, głowę zwiesił, patrzy w ziemię.

— Dziecko! Marynia! — pytam. — A ot leŜy — mówi nieswoim głosem — tylko nie Marynia, ale Olga. Zwlokłam się, wzięłam się do roboty, jak nieŜywa, a co dziecko zapłacze, to jakby i ono

narzeka na mnie, Ŝe nie upilnowałam, a z Makarem to i w oczy sobie nie patrzym, a choć gadamy, to nie to, myślimy. AŜ wreszcie raz Makar powiada:

— JuŜ nam tu nie być. Trza iść w świat. — Od tej ziemi! Od tych kątów, z tej chaty! O Jezu! O Królowo! DokądŜe pójdziemy? — Za morze, do Ameryki. Ludzie idą. — A dzieci? A Kazik, a Bolek? Zostawimy ich? Chwycił głowę z frasunku i myślenia, ale juŜ szczerze zaczęliśmy gadać. Myśleliśmy, najcięŜej postanowić ziemię zbyć i ze swych stron po woli swej odejść na

zawsze, ale się pokazało, Ŝe i tej ziemi zbyć nam nie wolno, bo wykup na niej był, a paszportu to nam wcale wydać nie chcieli. Albo giń z duszą na miejscu, albo się tułaj bez grosza i prawa. RozwaŜaliśmy, co czynić, a wreszcie na jesieni sprzedaliśmy chudobę i zboŜe, zebraliśmy paręset rubli i poszliśmy na słuŜbę do dworu. Całą zimę szykowaliśmy się do drogi i, skoro wiosna, poszliśmy. Umówił się z nami jeden śyd, Ŝe nas przez granicę przeprowadzi! Oj, krzyŜowa to była droga manowcami i nocą. Bolka to odebraliśmy zaraz po drodze, a Kazika brat nam odstawił juŜ niedaleko granicy. Ja niosłam dwoje młodszych, Makar dwóch starszych.

Ludzisków takich, jak my, była cała banda, a śyd prowadził, szliśmy, jak owce posłuszne, a nic nie wiedzące. W jednej chwili kazał nam biec, lecieliśmy co mocy, rozległy się krzyki, my jeszcze lepiej lecimy, ile sił, a tu gruchnęły strzały, lecimy, nic nie wiemy, co za nami, a tu śyd

krzyczy: stać! Byli śmy za granicą, oglądam się: Makar z tyłu, wracam, patrzę, krew na szyi, a chłopców trzyma, ale zaraz osłabł i na kolana upadł.

Ramię miał przestrzelone i cud, Ŝe nie padł od razu. Ludziska nie porzucili nas, opatrzyli ranę i doprowadzili do miasteczka. Ale tam osłabł zupełnie, trzeba było zostać, juści czekać na nas nie mogli.

A tu ledwie znaleźli śmy schronienie i myśleliśmy, Ŝe przecie wolni jesteśmy za tą granicą, spadli na nas pruskie urzędniki, jednaka wszędy niewola. Kto? Skąd? Po co? Jak się nazywa, po co przybywa? No, juści trzeba rzec, Ŝeśmy z tamtej strony, nie umiemy łgać ni fałszować, ot, głupie chłopy, prosimy, by nas zostawili w spokoju, gotowi jesteśmy dzień i noc pracować, byle juŜ zostać. JuŜ lepiej śmierć, jak wracać, tyle przebywszy.

Ale nas te Niemcy i słuchać nie chcieli, Ŝeby człowiek do kamienia mówił, jednako! Tyle, Ŝe dali zostać, aŜ Makarowa rana się zabliźniła, w szpitalu umieścili i nie obdarli zbytnio. A potem odstawili do granicy i w ręce graniczników oddali, i tak wróciliśmy, jak taki tonący, znowu w wir na przepadłe. Ale juŜ sobie przemyśleliśmy, co i jak czynić, bo to tak na ziemi, mówi Makar, jak sądzono komu zielskiem deptanym być, to i moc zielska trzeba mieć. Więc na posterunku pytają go: Kto? Powiada: Iwan. A jaki? — Kropiwa. A skąd? Z Permu. A gdzie papiery? Zgubił. Po co do Niemiec szedł? — zabłądził. A czym w Permie był? Nie pamięta. A kogo tam zna i ma? Zapomniał. I tak wszystko w kółko! Zbili go do pół śmierci, a potem do mnie się wzięli, a ja na wszystkie pytania na gębę pokazuję i na uszy, Ŝem głucha i niema. I tak się uparliśmy, Ŝeby się nie splątać. Zamknęli nas do komórki, potem odesłali do więzienia jednego, potem do drugiego, coraz dalej, dalej, w jednym krótko byliśmy, w drugim dłuŜej, juŜ nam wszystko jedno było, byle razem.

Badali nas urzędnicy, bili nas stróŜe, Ŝarło nas robactwo, dokuczali więźniowie inni, a ile zmieniliśmy tych więzień, to i nie spamiętać. Wiadomo: zielsko, które kaŜdy depce. AŜ wreszcie wysłali nas do tego Permu. No, jakeśmy tam dotarli, tak się kłamstwo wydało, sprawę nam nową wytoczyli i skazali na osiedlenie do Syberii za włóczęgę. A to było przeszło od tego odprowadzenia z Prus całe trzy lata.

No, myślimy, na osiedleniu gorzej nie będzie, byle razem. Dzieci porosły, zdrowe były, i juŜ wszystko wiedziały, i kto są, i za co pokutują, i jako Ŝyć muszą, a były wszystkie, jako stal a złoto, takie mocne i czyste, a chytre i umiejące myśleć.

Przy tych róŜnych rewizjach, to nas odarli ze wszystkiego, ale ten obrazek i te dziecinne metryki tośmy potrafili skryć i uchować, choć się widziało, Ŝe na nic nie będą potrzebne.

AŜ tu raptem piorun na nas spadł. Jednego wieczora zabrali Makara i z jedną partią pognali na zsyłkę. Ledwie mógł nam parę słów rzec: — Jak tylko będzie moŜliwe, ucieknę i będę was szukać, ty z dziećmi zdaj się na los, tylko mi jaki znak zostaw, kędy cię zeszłą!

I tak się zostaliśmy bez niego. Jakoś w miesiąc i nas pognali, dowiedziałam się, Ŝe do Tobolska wiodą, tak wychodząc, wydrapałam na ścianie krzyŜyk i Tob…, mało otuchy mając, byśmy się w Ŝyciu juŜ spotkali.

W Tobolsku juŜ nie czas było niemej i głupiej udawać, jak tylko urzędnik zaczął nasze papiery sprawdzać, tak mówię, Ŝem katoliczka i dzieci moje teŜ, a jak się nazywam, to zapomniałam, niech mnie na wolność puszczą, to sobie przypomnę!

Przetrzymali nas tam parę miesięcy w więzieniu, a potem wysłali do jakiejś wsi na Ŝycie. Policja zdała nas jakiemuś gospodarzowi, on nam dał w chlewiku kwaterę, i tak dobrnęliśmy,

zda się, ostatniego celu Ŝycia. Szczęście, a łaska Królowej, lato było. Łachmany nasze połataliśmy, chlewik uprzątnęliśmy,

Marynię, najmniejszą, zostawiliśmy jako gospodynię, a czworo wnet się do roboty rzuciło.

Wieś nad Tobołem leŜała, a naród tam przemyślny i handlowy. Stasiek wnet się wprosił do rybaków, co solili ryby, i na Ŝart pozwolili mu z braćmi przy sobie zostać bez zapłaty i pomagać. Ja od domu do domu poszłam, o pranie prosząc, i wnet teŜ robotę znalazłam.

Ach, BoŜe, robota i nie turma wreszcie! Było mi, jakbym się na świat narodziła! Wieczorem zebraliśmy się w chlewku, jakby w pałacu, malutka Marynia jak stara obmiotła

ściany, znalazła pod płotem starą beczułkę, zebrała siano w jeden kąt, chłopcy dostali ryby, ja przyniosłam chleba, ale nam się z radości i jeść nie chciało. Przybiliśmy do ściany obrazek Królowej, i pierwszy raz głośno wszyscy razem pacierze odmówiliśmy. Na to akurat z chaty nasza gospodyni przyszła wołać, byśmy na strawę szli. Zła weszła — co się dziwić — nie uciecha przesiedleńców dostać. Stanęła, patrzy, słucha, a potem i sama trzy razy się przeŜegnała przed naszą Panią i dobrym głosem przemówiła.

Podziękowałam za strawę, mówię, syci my na dziś tym spokojnym kątem, nie będziemy wam dokuczać. Dziwując się poszła.

Nazajutrz skoro świt, poszliśmy do roboty. Stasiek, jak ojciec, prowadził młodszych nad rzekę, ja do prania. Wracamy, nie poznać naszej Maryni, wzięły ją do chaty gospodarskie córki, ubrały w róŜowy perkal, nakarmiły, ma wieczór juŜ nas gwałtem wszystkich do wieczerzy zabrali, a po tygodniu, to juŜ wcale nie boczyli się, Ŝe im przesiedleńców narzucono, juŜ się nie bali, Ŝe im cięŜarem będziemy. I tak tam ostaliśmy na długie lata, myśleliśmy, Ŝe juŜ do śmierci.

Przywykli ludzie do nas, my do nich, minął rok i drugi. Staśka wziął kupiec do sklepu, Kazik z Bolkiem wkręcili się na naukę do majstrów, jeden do stolarza, drugi do malarza. Nie mieli lat i siły, ale kto ich przygarnął, to nie wypędził, a gdy mnie spotkał, to dobre słowo rzekł; Mnie z Marynią wzięła na słuŜbę stara, bogata wdowa, która utrzymywała gospodę nad rzeką.

Nasi gospodarze mówili, gdym się zgodziła, Ŝe nikt u niej miesiąca nie dosłuŜył, a ja przebyłam lata. Co wieczór chłopaki do izdebki naszej przychodzili, ni dnia Ŝaden nie chybił. Nauczyłam ich wszystkich czworo czytać i pisać po naszemu, i co sama umiałam, o ziemi i o Bogu.

Pamiętam raz, Stasiek przyleciał, jak nieprzytomny, ze sklepiku z ksiąŜką. Jakiś przejeŜdŜający wymienił ją na tytoń, kupiec chciał podrzeć na zawijanie towaru i chłopak ją sobie wyprosił. Wiersze to były, nasze śpiewy historyczne. Juści, Królowa je nam przysłała, jako to ziarno, co tyć daje! Przez tyle światów nas znalazło cudem. To juŜ wszyscy z tego się uczyliśmy i tak nauczyliśmy, Ŝe było które z tych dzieci w nocy zbudzić i spytać: ktoś ty? to by kaŜde odpowiedziało:

Z pomiędzy bojów i gradów ognistych, Wierna swej sprawie, nieodstępna znaków Szła wolnym krokiem do siedzib ojczystych

Garstka Polaków! Kto przybył, gdzie się jaki włóczęga pojawił, to o Makara pytałam. A bywało takich gości

wielu w gospodzie, i nareszcie jeden, co łodzie ciągnął, zbiegły katorŜnik, powiedział mi, Ŝe z Iwanem Kropiwą razem uciekali i Ŝe tamtego pojmali. I dodaje: on nigdy nie wyjdzie na człowieka, bo rŜnąć nie chce, on baba!

Tedy straciliśmy ostatnią nadzieję, Ŝe się zobaczymy w Ŝyciu, i wspominaliśmy go jak umarłego. AŜ tu pewnego dnia wołają mnie do mego gospodarza, tego pierwszego. Powiadają, jakiś wysoki czynownik w przejeździe, chce mnie badać.

Wchodzę, siedzi wielki pan w orderach, ekstrapoczta stoi przed domem. Popatrzał na mnie bystro i pyta:

— Wy, Ŝona Makara Tyszki? — Ja! — odpowiadam, bo nie pora łgać takiemu, co juŜ wszystko przeszedł. — A dzieci Ŝyją? — śyją wszystkie. — Przyprowadzić ich tutaj. Chciałam iść — powiada — niech kto inny idzie. Skoczyli dziesiętniki, wnet przywiedli

wszystkich czworo. Strach mnie zdjął, Ŝeby co głupiego nie powiedziało które. Srogo po nich spojrzał i powiada:

— Kto wy tacy? Stasiek naprzód się wysunął: — My Polacy, katolicy! — powiada. — A ojciec kto? — Ojciec, jak my. Wszyscy jednacy i inni nie będziemy. — A wiecie, Ŝe to nie wolno? — Nie będziemy! — w jeden głos mówią. Popatrzał po nich, podumał. Do mnie się obrócił. — Makar Tyszko trzy razy uciekał. Wiesz, co to znaczy. — Ano wiem, do nas chciał. Byśmy mogli, do niego byśmy szli., a potem razem do ziemi. — Szaleni, głupcy! Pięścią w stół uderzył. — Pan, jako pan, inne ma myślenie, inne mają chłopi. Nam nic nie straszno — odpowiadam. Potem do ręki mu się pochyliłam. — Jeśli wielmoŜny pan wie, kędy Makar mój jest, to niech mi powie. — Po co? — Wieść mu prześlę, Ŝeby był spokojny, Ŝe dzieci jego drogą iść będą. — Napisz list! — mruknął. Wszyscyśmy napisali, jak które umiało, i łzy nam kapały na papier, Ŝe mało co moŜna było

wyczytać, a takeśmy się śpieszyli, Ŝeby temu panu dobra wola nie przeszła. On tymczasem jakąś rewizję robił, wszyscy go się bali, wielka osoba był. A wreszcie to nasze pisanie wziął i pojechał, i znowu długo Ŝadnej wieści nie było. AŜ tu jednego dnia, kiedy w kuchni byłam, słyszę, Marynia krzyczy: tato! Lecę do izby, gdzie

był szynk, patrzę dziecko na rękach strasznego brodacza, ona, co bała się takich oberwańców. Dziw, Ŝe mi ze szczęścia serce wtedy nie pękło, Ŝe zmysłów nie postradałam!

Kobieta przestała mówić, zapatrzyła się w Sołłohuba, pochyliła się ku niemu, złoŜyła ręce i łzy jej się rzuciły do oczu.

Stary grabarz się zmarszczył, zgarbił się, skurczył i potrząsnął niechętnie głową. — No, cóŜ na was napadło? — mruknął. — Zmęczyli się gadaniem, czy tkliwość za Makarem

zdjęła. Bo to juŜ późno! Wstał, jakby mu raptem pilno było odejść. Milczący Makar podniósł głowę. — Kazał pan kobiecie gadać, to jakŜe jej opuścić ten szmat cały doli, co przeŜyliśmy razem za

pana opieką. To jak pacierze odmawiamy, a dojedziemy do tych słów:

„Aniołom swoim kaŜesz go pilnować”…

— to ich nie opuszczamy. — lii! — Ŝachnął się Sołłohub. Przyszliśmy tu, by się dowiedzieć, gdzie dzieci wasze. Dawno

mieliście wieści od Staśka z Rygi?

— JuŜ dawno. MoŜe się zagniewał, Ŝe mu odesłaliśmy te pieniądze, co nam przysłał. Kazikowi w Ameryce dobrze, pisał niedawno.

— O Bolka teŜ nie ma kłopotu. Pisał mi syn, Ŝe juŜ po włosku trzepie doskonale. Dziewczętom najcięŜej.

Makarowa pokiwała głową, a Sulima spytał: — Dlaczego im najcięŜej? — Mają fałszywe papiery! — odparł Sołłohub. — I nie są przy was? — Marynia słuŜy aŜ w Warszawie, a Jadzia tu niedaleko, we dworze. Rzadko do nas wpadną,

bo to niby obce, straszno czym się zdradzić. Sulima wybuchnął. — Więc dlaczego cierpicie tak to wszystko? Dlaczego nie idziecie stąd, nie uciekacie za

granicę, na kraj świata? Makar popatrzył na niego bystro. — A pan był na kraju świata? My byliśmy. To pan nie wie, co to cudza ziemia, a my wiemy! I

ten, co w Ameryce, i ten, co w Rydze, i ten, co z młodym panem Sołłohubem, jedno piszą: wrócimy, a my mielibyśmy dla wygody tę ziemię rzucić, my, chłopi!

— A Królowej jak powiemy? Po co odchodzimy! — dodała Makarowa. Trzeba jedno robić, choć niewiele, jednego pilnować do końca.

Sołłohub oparł cięŜko rękę na ramieniu Sulimy: — Słyszałeś pan, to cała mądrość Ŝyciowej pracy. Ale Sulima zwrócił się do kobiety: — Nie daruję wam do końca opowieści, muszę wszystko po dzień dzisiejszy słyszeć. Przyjdę

jutro, pozwolicie? I jutro, i co dzień rad bym was słuchać. Makarowa uśmiechnęła się. — Nie poradzę! Słyszał pan, pan Sołłohub zabronił. To niechŜe sam dokończy. Resztę, to on

tak samo zna, jak i my. — No, no, dość na dziś. Jak kto nas spotka o tej porze, to licho wie, jaka ulegnie się plotka, a

pana Ubyszowa do domu nie wpuści. Dobranoc. — Do zobaczenia! — rzekł z Ŝalem Sulima. — Przyjdę reszty dosłuchać. Gdy się znaleźli na dworze, w mroźnej ciszy nocnej, kury piały późną godzinę. Szli chwilę, milcząc. — Bohatery! — szepnął Sulima. — I to nie tacy z ksiąŜki, ni z gęby, ni z zamiaru, jako u nas wszyscy. Mówiłem panu, to

nauka. Co my warci! Wstyd! Kto z nas potrafi tak chcieć! — Pan ich dawno zna? — O, niedawno! śeby dawno! MoŜe bym nie grabarzem był. Ale ich poznałem po wszystkim

juŜ i tylko tych dwoje ludzi wśród mrowia małp. I tylko grabarzem być mogę, bom trup! Zawrócił nagle i bez poŜegnania przepadł w mroku za jakimś domostwem. Sulima, oszołomiony, pełen zaciekawienia, niepokoju, rozbudzonych marzeń i zamiarów

gorączkowych, poszedł, błądząc wśród opłotków, do domu.

JAZON BOBROWSKI

Über allen Gipfeln ist Ruh!

Goethe Sukcesja! O słodki wyraz! Ideał marnotrawców i próŜniaków, smaczny kąsek dla wierzycieli i

urzędników, marzenie ludzi zdolnych i ambitnych, literatów pragnących zostać redaktorami dziennika, bankrutów i nędzarzy.

Tak, kaŜdy z nich byłby upojony radością po otrzymaniu telegramu o zgodnie starej ciotki lub bezdzietnego stryja, snułby najzuchwalsze projekta, a w kaŜdym razie nie miałby tak znudzonej i obojętnej miny, z jaką pan Ksawery Bobrowski czytał pewnego letniego wieczora list zwiastujący mu o śmierci panny Heleny Bobrowskiej, dziewicy pięćdziesięcioletniej, rodzonej siostry jego ojca, po której pozostałe ruchomości i nieruchomości do niego wedle prawa naleŜą.

Zachodzące słońce wdzierało się przez otwarte okna domu i oświecało, jaskrawo, ciemną ogorzałą twarz właściciela i ubogą, pustą wielką izbę.

Był to człowiek młody jeszcze, znać zmęczony upałem, pracą, troską gospodarczą czy Ŝyciem. Oczy jego ciemne spod szerokiego czoła przebiegały machinalnie papier, rysy miały wyraz przykrości.

Na co mu ten spadek? Czy miał sumiennie prawo do niego, on, co swej ciotki nie znał, nie odwiedzał? MoŜe odbierał go komuś, co ją kochał, osładzał jej starość, co dla niej pracował?

Rzadką moŜe była ta delikatność, lecz pan Ksawery był tak niepodobny do swych rówieśników! Syn utracjusza, a kochał pracę i od lat najmłodszych, w pocie czoła, sam zdobywał naukę i chleb. Przykład ojca, kolegów, Ŝycie w stolicy, młodość, nic go nie zbiło z raz powziętej drogi, szedł wciąŜ naprzód z jakimś cichym, kamiennym uporem, dopóki nie dobrnął do celu. Zdał egzamin na adwokata, znalazł klientów, sprawy. Odetchnął, zapomniał w krótkim czasie o niedostatku i trudach. śycie uśmiechnęło mu się na małą, krótką chwilkę; młodość upomniała się o swe prawa — był szczęśliwy.

I znowu zgasło wszystko, jak spadająca gwiazda. Ojciec mu umarł zostawiając mnóstwo długów, procesów, największy bezład w rachunkach, chaos interesów, wśród którego Ksawery rzucał się jak ryba w sieci, aŜ w końcu z dóbr został mu jeden folwark, gniazdo rodzinne, okruchy magnackiego mienia.

I na tym zostały długi, i to mu radzono sprzedać. Zmilczał; lecz po niejakim czasie zwinął swe bagaŜe i wyjechał z miasta do tego szmatu rodzinnej ziemi, który mu obowiązek kazał ratować dla idei narodowej, ratować choćby kosztem własnych upodobań, kariery i szczęścia.

Milczał Ŝegnając stolicę i Ŝycie swe dawne, milczał teŜ, stanąwszy na dziedzińcu Wysokiej Woli; lecz od tej chwili nic nie zostało mu z optymizmu młodości: sponurzał, zdziczał, nie uśmiechnął się nigdy.

W Wysokiej Woli znalazł dwa koty, bociana, parę jaskółczych lepianek i miriady myszy a szczurów rozwielmoŜnionych w mieszkalnym domu. Budynki nie miały strzech, płoty popalone ze szczętem, narzędzia gospodarcze, okna, nawet drzewa w sadzie pokradli sąsiedni chłopi. Woda nawet powysychała w studniach. Odtąd minęło lat ośm i nikt by nie poznał owej rudery. Jakby cudem zjawiły się wysokie słomiane dachy i pługi na zachwaszczonych ugorach, i kosy znów dzwoniły po łąkach, i pieśń Ŝniwiarzy niósł wiatr od łanów zbóŜ. Podwórzec zarósł, zaszumiał, bocian klekotał na pełnej stodole, jaskółki świergotały radośnie, nawet szczury uznały nowego, godniej—szego nad nie pana i wywędrowały z domu.

Tak, był to cud pracy jednego człowieka. W kraju naszym, tak nawykłym do ruiny i licytacji, ludziska z jakąś czcią zabobonną patrzali na ten fenomen samodzielnego dźwignięcia się z upadku. Przed panem Ksawerym chylono czoła, proszono o radę w kaŜdej kwestii, noszono go na rękach prawie.

On szedł naprzód z Ŝelazną wytrwałością. Z miastowca nie zostało w nim i wspomnienia: odzieŜ nosił samodziałową, strawę jadł czeladną, ręce nierzadko chwytały kosę lub pług; a gdy mu czasem zamajaczął obraz przeszłości, to uciekał odeń jak od pokusy, w pole lub do ksiąŜek.

Lokaj, Mazur, zbytek stolicy, i stara baba, zarazem ochmistrzyni, kucharka i praczka całego dworu, oto było towarzystwo, które zastawał po mozolnej dziennej pracy na progu domostwa.

Miał jeszcze psa, Oresta, i ulubioną klacz, Brawurę, którą Mazur uparcie nazywał „Farfurą”, i tak Ŝył zasklepiony, jak muszka, bojąc się wyjrzeć za granicę powiatowego miasteczka, Ŝeby go nie napadła nostalgia za zerwaną przeszłością i nie kazała mu zapomnieć o obowiązkach.

Łatwo sobie wystawić jego uczucie niechęci wobec perspektywy podróŜy dalekiej, nudnej, w jakąś zapadłą okolicę wołyńskiego Polesia, w czasie właśnie kosawicy, po spadek starej ciotki składający się zapewne ze starych, wyszłych z mody sukien, kota czy pudla faworyta, kapryśnej sługi, srebrnej tabakierki i odwiecznych modlitewników. Nigdy nie słyszał, by stara panna posiadała coś więcej.

Co się zaś tyczy domu, ogrodu, słowem nieruchomości, była to zapewne rudera na wydmie, zupełnie mu bezpoŜyteczna, a nawet kłopotliwa, o dwadzieścia mil od majątku, w okolicy, gdzie brak nabywców i kapitału.

To coraz smutniejsze rozmyślanie pańskie przerwał Mazur Walek wnosząc jakiś preparat kucharki, zaprawny cebulą i tłustością, mieszaninę kartofli i grochu, bez nazwy w sztuce kulinarnej.

Pan Ksawery złoŜył list, zapalił zagasłe cygaro, dowodzące swym kształtem, Ŝe Hawanny nie widziało nigdy, i rzekł krótko, zwracając się do swego factotum:

— Walek, jadę jutro na parę tygodni. Ton był rozpaczliwej determinacji. Ospowata, opalona na brąz twarz Mazura rozszerzyła się bezmiernym zdziwieniem. — Dlaboga, a to gdzie? — spytał. — Gdzie? Czekaj — rzucił okiem raz jeszcze na list — do „Dworzyszcza”. — Eee! a gdzie teŜ to? — Nie wiem. Podobno na Wołyniu. — JakŜe pan trafi, kaj pan nie wie? A po drugie, jakŜe pan odjedzie, kaj nam Ŝniwo za pasem? — A ty? — Aha, ja! Ta ja se zostanę. A czymŜe pan pojedzie? — Ano, końmi i węgierskim wózkiem. — Ech, to chyba Farfurą, bo juści koni od brony brać nie wypada. Na ten argument pan zamilkł pokonany. Jadł milcząc swój wieczorny posiłek i wyglądał przez

okno na bydło wracające powoli z pastwiska. — Niech będzie Brawura — mruknął wreszcie. — Osiodłaj mi ją przed świtem, upał prześpię

gdzieś w drodze, a na noc ruszę dalej. — Ino niech pan weźmie liwolwer i Choresta. A moŜe lepiej poczekać do soboty, bo w piątek

chrześcijaninowi jeździć nie ładnie — zawyrokował Waldek wychodząc z pokoju. Tej nocy nikt nie spał w Wysokiej Woli. SłuŜba czekała końca świtu, nie pojmując jak pan bez

nich, a oni bez pana obejdą się przez trzy tygodnie, a pan Ŝegnał swój dom tak uroczyście, jakby szedł na śmierć pewną. MoŜna śmiało zaręczyć, Ŝe pisał testament, bo noc całą tłukł się po swym pokoju jak dusza pokutująca.

Brzask wschodu zastał go siadającego na koń. Wydał ostatnie rozporządzenia i słuchał cierpliwie poleceń swego Mazura.

— Niech pan patrzy na walizkę za siodłem, a niech pan nie poi gorącej klaczy, a niech pan psa karmi, a niech się pan nie postrzeli liwolwerem i pieniądze lepiej schowa. O rany! i pan myśli z tą brodą nie ogoloną jak opryszek jechać! Niech pan zaczeka chwilczynę, ja migiem przystawię lusterko, brzytwy i mydło.

Tu się wyczerpała cierpliwość pańska. Burknął coś bardzo energicznie, zebrał cugle i wskoczył na klacz, i uciekł od owych obiecanych brzytew i mydła wyciągniętym kłusem, gwiŜdŜąc na psa.

Walek jeszcze biegł i lamentował, i o coś prosił, aŜ mu pan zniknął na zakręcie polnej droŜyny, i został po nim tylko ślad kopyt na rannej rosie i głuchy tentent, i radosne skomlenie psa. Mazur wybiegł jeszcze na wzgórze i przysłoniwszy dłonią oczy od jaskrawej zorzy, widział sylwetkę jeźdźca, jak dobiegł gościńca i zawrócił na szlak wołyński, na wschód. Wówczas zszedł z pagórka i kiwając głową ruszył ku domowi.

I taki uparty! Pojechał nie ogolony i ani dba!

* * * Nieokreślone było rozmyślanie Bobrowskiego, gdy tak gnał prosto przed siebie, niepewne jak

szary świt, puste jak bezmierny piaszczysty gościniec, na którym sarnie nóŜki Brawury nie podnosiły nawet odrobiny kurzu. Ile mil przejechał, nie wiedział do chwili, gdy klacz zwolniła biegu. Spojrzał na nią. Biedne zwierzę! Odpowiedziało godnie swej nazwie. Cała w pocie, z dymiącymi bokami, gryzła munsztuk biały od piany i wyciągała swą pyszną suchą główkę rŜąc, jakby się Ŝaliła i prosiła o coś. Słońce białe, gorejące stało nad głową, paląc ogniem; chciała pić, a oczy dostrzegły w dali Ŝurawia studni u karczmy przydroŜnej.

Bobrowski zaklął w wąsy samego siebie. Wszak to Czerwonka! Pięć mil gnałem nieszczęsną. Co by na to Walek powiedział! Karczma nie była pustą. Bryczkę jakąś smarował woźnica, a w progu stał męŜczyzna i palił

cygaro, patrząc na zbliŜającego się jeźdźca. Bobrowski znał go dobrze. Był to Filip Prowicz, dawny jego gimnazjalny kolega, trochę

hulaka, trochę artysta, trochę gospodarz, natura bujna, niecierpliwa, niezdolna do niczego stałego, ale dobry towarzysz, zawsze wesół, zawsze Ŝartobliwy bez obrazy, chochlik całej okolicy, ulubieniec starych pań i marzenie młodych panien. śaden jarmark, Ŝaden zjazd, imieniny nie obeszły się bez Prowicza; niezbędny był tam na równi z winem szampańskim i kapelą.

Gospodarzył nietęgo, lecz majątek był piękny, a słuŜba pamiętała rygor dawnych czasów. Właściciel zawsze śpieszył ze zbiorem i sprzętem, a gotówkę wywoził do Warszawy, skąd naturalnie nie wracał i szeląg.

Tam to spotkali się z Bobrowskim, przypomnieli dawne koleŜeństwo i Prowicz odwiedzał odyńca, jak go łaskawie przezwał; odwiedzając śmieszył, wyciągał w sąsiedztwo, częściej drwił z niego i draŜnił bez końca.

— Ładniem trafił — mruknął do siebie pan Ksawery — prosto w szpony tego paliwody. Nawet mi zasnąć nie da.

Naturalnie Prowicz o wiorstę juŜ wrzeszczał i machał rękami: — Witam, witam! Co to za wyprawa? Do Ziemi Świętej na krucjatę? Biedna Farfura! Pójdź

tu, Orest! Czy się twój pan wściekł? Jakąś ma minę szczególną… Zatrzymał się przed Ksawerym i patrzał mu impertynencko w oczy, nie racząc wyjąć cygara z

ust.

— JuŜ zaczynasz, Prowicz! daj mi spokój! Chcę spać, jeść i wypocząć. — Mało co ty chcesz! Gadaj od początku. Gdzie jedziesz w ten sposób? — Na Wołyń! — rzucił na odczepne, wprowadzając klacz do stajni i krzycząc na śydówkę o

owies, by zagłuszyć potok konceptów i zapytań. Uciekł do izby, zgadzając się na jaja i piwo, którym uprzejma gospodyni chciała go uraczyć, lecz i tam znalazł go utrapiony towarzysz.

— Jak to na Wołyń? co to Wołyń? dlaczego Wołyń? — dopytywał się chodząc za nim krok w krok.

— Za wiele pytań naraz — odparł wreszcie zniecierpliwiony Ksawery, zapalając papierosa i rzucając się na pierwszą pustą ławkę. — Jadę, bom wziął spadek po ciotce; bliŜsze szczegóły znajdziesz tutaj. Ja chcę spać.

Prowicz porwał podany mu urzędowy papier, przeczytał i ukłonił się komicznie. — Zatem udajesz Jazona, jedziesz po złote Runo do Kolchidy! StrzeŜ się, by ci jaka Medea

nie przybyła do spadku. Oto moje zdanie! Co do snu, to radzę ci dać za wygraną. Wstawaj, upał wypędził ci całą krew z ciała do twarzy, jeszcze dostaniesz apopleksji. Wiesz, Ŝe ja tydzień temu byłem w Warszawie.

Przymknięte powieki Jazona podniosły się nagle. Prowicz znalazł słabą strunę i grał na niej. — Tak — ciągnął dalej, siadając na stole i bawiąc się długimi uszami Oresta — tak, byłem w

Warszawie i mam ukłony dla ciebie. Zgadnij od kogo? Ksawery juŜ siedział na ławie, coś niby uśmiech błysło około jego powaŜnych ust, wyraz

zmęczenia znikł z twarzy. — Ktoś bardzo piękny — draŜnił Prowicz dalej. — No, domyślaj się. Zamilkł patrząc ze śmiechem na przyjaciela i zanucił przez zęby:

Jaki to chłopiec piękny młody, Jaka to obok dziewica?…

— Daruję ci ten koncert — przerwał Bobrowski — ja wiem, kto mi przysyła ukłony. — Ja wiem, ty wiesz, ona wie! Wszystko w porządku. Czekają tam na ciebie. Ksawery się zamyślił. Bal, muzyka, światło gazu i wśród mnóstwa osób jedna twarzyczka

czarnooka. Stał przed nią. Uśmiechnięta figlarnie, nucąc odrywała pąsowy goździk od bukietu przy staniku i pochylona wkładała mu go w klapę fraka. Tylko tyle. Wir walca ich unosił. Kochali się cały karnawał, potem on wyjechał; pąsowy goździk i Prowicz wiedzieli tylko o tym.

— Brednie! — oburzył się pan Ksawery na swe młodzieńcze szaleństwo, pogrzebane od dawna, i na gadulstwo przyjaciela. — Dawajcie jeść!

Gospodyni, wezwana do porządku gromkim tonem rozkazu, przytoczyła się z jajami i piwem. — Kędy tu na Wołyń? — zapytał. — Daj pokój tej czarownicy — ofuknął Prowicz — od czegóŜ ja tu jestem! Mam krewnych w

tamtych stronach. JakŜe się zowie majątek twej ciotki? — „Dworzyszcze” podobno czy coś w tym rodzaju. — Pewnieś się pomylił, bom tej nazwy nigdy nie słyszał. W jakim powiecie? — A kat go wie! WszakŜeś czytał list. — Dobrze jesteś poinformowany, nie ma co mówić! Nad Styrem czy nad Horyniem

przynajmniej? — Nie wiem. — Ślicznie, Ksawerku, w piętkę gonisz, mój chłopcze. Jazonie, Jazonie! jeŜeli tak dalej

będzie, to musisz się poŜegnać z nadzieją ujrzenia Kolchidy. Nie mówię juŜ o Medei, boś tej nie wart, i przeczuwam, Ŝe wasz piękny ród wygaśnie bezpotomnie.

— MilczŜe wreszcie z tą Medeą! Mądry by był ten, co by wynalazł jedną rozsądną myśl w twym mózgu. Zabierasz mi darmo czas.

— RuszajŜe więc na Sitkowce do Łęcznego. JeŜeli nie utopisz się na mostach, co ich nie ma, i karku nie skręcisz na groblach z okrąglaków, to marsz lasami Woronieckimi aŜ po Młyńskie. Znajdziesz tam tęgą, rwącą strugę, stary, dziurawy bajdak i pijaka młynarza, gotowego zawsze dla złotówki topić się z tobą, przeprawiając na drugą stronę. Capisco?*

— Dziękuję. JeŜeli się utopię, przez wdzięczność przyjdę ci się pokłonić w czarnym pokoju, o samej północy.

— Mocno ci będę obowiązany, jeŜeli zamiast tej głupiej farsy przywieziesz Medeę do Wysokiej Woli. Słowo daję. Z naszych pań moŜna robić wystawę koczkodanów. OŜeń się, Ksawerku, jak mnie kochasz, a ja ci obiecuję zbałamucić Ŝonę. Cela va te jouetter le sang*. A tak, to postarzejesz przed czasem.

— Co ci znowu po głowie chodzi? JeŜelim się nie oŜenił w Warszawie, to basta. Daj pokój bredniom.

— Aha, piękna była Amalka, co? Szkoda ci jej! A tak się rumieni, wspominając ciebie, choć ma pawiana męŜa, jakby to wczoraj oddawała ci swój goździk i serce.

Ksawery wstał i poszedł płacić do szynkowni. Przyjaciel nie widział jego wyrazu twarzy, choć był dość ciekawy, co myślał skryty mizantrop.

— JeŜeli mu Ŝal owego serca — mruknął sam do siebie — to się do tego nie przyzna. Ladaco, skryty jak trufla.

Mylił si ę dowcipny pan Prowicz. Bobrowski patrzał na chmury i myślał o deszczu i o pokostach siana w Wysokiej Woli.

* * *

Parę nazwisk, zacytowanych przez gadułę przyjaciela, powtarzał sobie ciągle biedny sukcesor

podczas tej mozolnej podróŜy. O południu drugiego dnia dojechał zaledwie do Łęcznego. Tu była granica innego świata. Przed nim leŜał kraj pusty, głuchy, zadymiony, bez dróg bitych, poczt, wszelkiej cywilizacji, porznięty śladami wozów dostawiających smołę, potaŜ lub d z i e g i eć do rzek, pokryty sosnowymi borami, wśród których gdzieniegdzie pocięte tryby i poręby wskazywały, Ŝe przedsiębierczy ruch germański i semicki dostał się aŜ w to pustkowie.

Chłop spytany o drogę, uchylając sukiennej rogatywki odpowiadał: „Prosto”, lecz dla obcego ta wskazówka była dalszym ciągiem labiryntu. Błądził na oślep, kierując się często na dym lub łoskot siekier, nic więc dziwnego, Ŝe po czterech dniach takiej włóczęgi, przerywanej noclegami po kurnych chatach lub niechlujnych karczmach, w dymie i brudzie, prawie o głodzie, nawet tak flegmatyczny człowiek, jak pan Ksawery, przeklął wreszcie i ową sukcesję, i kraj, i podróŜ, i mało brakło, by na powrót nie wrócił. Na domiar nieszczęścia klacz zakulała, Oresta srodze poturbowały pokurcze chłopskie i deszcz ulewny chłostał biednego Jazona.

A Kolchida dotąd egzystowała tylko na urzędowym papierze w kieszeni mokrej, zmiętej, płóciennej kurty smutnego jeźdźca.

Wtem las się rozrzedził, rozbiegł na obie strony drogi i cofnął się wstecz. Gościniec się rozszerzył, dzieląc dwa łany dojrzałego Ŝyta; chłopski wóz, zaprzęŜony parą wołów, wlókł się po nim leniwie.

— Daleko stąd do Horynia? — spytał Bobrowski drzemiącego wieśniaka. — Mila — była zwykła stereotypowa odpowiedź. * C a p i s c o ? (wł.) — Rozumiesz? * C e l a v a (fr.) — To cię oŜywi.

— Nie znacie „Dworzyszcza”? — „Dworzyszcze”? a ot przed wami. To juŜ dworskie pola — odparł zagadnięty, podnosząc

się na łokciu i końcem kija wskazując gromadę drzew w oddali. — Bałwan! — mruknął niezbyt grzecznie Ksawery — to pyszne zboŜe miałoby być starej

panny. Nonsens! w jej ogrodzie nie ma tyle kolb kukurydzy, ile tu będzie kóp za parę tygodni. Tymczasem dwór tajemniczy występował coraz wyraźniej ze wzgórza, panując nad okolicą.

Ogród zbiegał aŜ do samej rzeki — był to Horyń, Ganges Wołynia. W oddali mieścina jakaś świeciła czerwonymi dachy, baniastymi kopułami cerkwi i smukłą

wieŜycą kościoła; kraj cały aŜ do borów ciemnych na horyzoncie falował płowiejącym zboŜem, rzeka roiła się kłodami drzewa; szerzej tu było dla płuc, weselej dla oka, raźniej dla duszy.

Pan Ksawery, zapatrzony, dał się kierować instynktowi klaczy, rad był, Ŝe się z puszczy wydostał, marzył o noclegu w miasteczkowym zajeździe, o wypoczynku i bliŜszych wiadomościach z geografii „Dworzyszcza”. Wtem klacz stanęła w miejscu.

Podniósł oczy. Był przed enigmatycznym dworem. Wysoki parkan dębowy, otaczający szczelnie całą posiadłość, kończył się potęŜną bramą, okutą, głucho zamkniętą. Przez nią wyglądał front domu biały jak cacko, i gąszcz girlandowych róŜ w pełnym rozkwicie; cisza panowała głęboka, uroczysta a urocza.

— Hej! — krzyknął swym potęŜnym głosem Bobrowski — hej! jest tam kto? Ciekawość przemogła wrodzoną dzikość. Siedziba go intrygowała, chciał poznać właściciela,

moŜe zajrzeć do wnętrza i wypocząć choćby na białej ławce gankowej. Na chybił trafił postanowił zapytać, czy to nie „Dworzyszcze” czasem.

Za trzecim zaledwie razem wołanie jego odniosło skutek. Ozwał się straszliwy rejwach psów, potem sprawcy tego ukazali się, jak spod ziemi, w postaci dwóch olbrzymich Ŝółtych buldogów, a za cerberami mała, otyła, niemłoda juŜ kobieta wynurzyła swą baniastą figurę zza róŜanych krzaków i toczyła się ku bramie, podzwaniając pękiem kluczy zawieszonych przy sinym fartuchu u pasa.

— CóŜ to za wrzask! — krzyknęła opryskliwie, biorąc się pod bok, jakby występowała w Córce pani Angot. — Czego chcecie?

Jegomość okurzony, na zhasanym koniu, z kulawym psem, ubrany w płócienną kurtkę i zabłocone buty nie zasługiwał, wedle jej zdania, na tytuł pana.

— Czy to jest „Dworzyszcze” panny Heleny Bobrowskiej? — spytał Ksawery grzecznie, uchylając nieco białej swej czapki.

— Ano tak? To i cóŜ? Mogliście spojrzeć na drogowskaz przy zawrocie, zamiast tu jechać i odrywać ludzi od roboty!

— Więc to istotnie „Dworzyszcze”, ten dwór, pola i łąki? „Dworzyszcze” panny Heleny Bobrowskiej, czyście tego pewni?

Kobieta spojrzała na niego jak na wariata i poczerwieniała, jakby ją ze skóry obdarto. — Jak to czy wiem? Mogłam wszakŜe się dowiedzieć, Ŝyjąc tu i słuŜąc nieboszczce pani przez

lat dwadzieścia! Wasan pijany czy idiota? — Ani jedno, ani drugie tymczasem. Otwórzcie mi, moja kobieto, bramę; jestem synowcem

waszej zmarłej pani. Od pięciu dni szukam tego „Dworzyszcza” po waszej przeklętej ziemi. Jestem głodny i zmęczony haniebnie! — zawołał wesoło spadkobierca, podjeŜdŜając pod samą bramę.

— A któŜ to wam kazał jechać do tej przeklętej ziemi? — zapiszczała przeraźliwym dyszkantem kobieta, nie myśląc wcale o wykonaniu prośby. — Trzeba było zostać, gdzieście byli. Taki z was synowiec mojej świętej pani, jak ze mnie chińska królowa. „Moja kobieto”! widzicie no go! Jak bym nie była Stefania Sobótkowa, Ŝona rządcy, klucznica i apteczkowa, ale

jak bym była jakąś włóczęgą spod szatry cygańskiej. „Otwórzcie bramę”! Jeszcze czego! KaŜdego obdartusa mam puszczać na nasz dziedziniec! Jeszcze nawiezie choroby; karbunkuł grasuje wokoło, a ta szkapa wygląda, jakby zdychać miała! RuszajŜe mi zaraz stąd! Nie po to policja popieczętowała wszystkie drzwi mieszkania, Ŝebym je miała otwierać pierwszemu lepszemu. „Moja kobieto, otwórzcie bramę”! — mruczała jeszcze, oddalając się tak szybko, jak jej krótkie nóŜki zdołały.

Za nią, poszczekując, pobiegły psy, i u zamkniętej furty Kolchidy został nasz bohater samotny, nie wiedząc czy kląć, czy bramę wysadzać, czy śmiać się.

Ostatnie przemogło. Komizm tej sceny wzruszył nawet jego flegmę. Śmiał się z całego serca, zawracając zawiedzioną Brawurę spod niegościnnej bramy.

Teraz jestem Jazon po formie, monologował jadąc po miasteczku, miałem rozprawę ze smokiem. No, złote runo bezpieczne pod tą straŜą; bez pomocy policyjnej nie spocznę na laurach w tym róŜanym Edenie! Hm, moja ciotka…

Nie miał czasu dalej snuć myśli, bo stał przed domem na rynku, na którego froncie wisiała olbrzymia tablica, szyld naczelnika „stanu”!

Wiele godzin upłynęło, zanim ta powiatowa władza, w zatłuszczonym mundurze i krzywych butach, z czerwonym nosem i pierzem w czuprynie, zrozumiała, czego Ŝądano, i po długich ceregielach, przypominających dość Ŝywo Niebieskie Państwo*, wydała potrzebne dokumenta. Sekretarz ze swej strony poty guzdrał się z papierami, aŜ zobaczył bankowy papierek; potem szło juŜ migiem!

Biedny Ksawery! Oddałby wszystko, co miał, byle się raz uwolnić! Dość powiedzieć, Ŝe mrok padał, gdy dosiadał słaniającej się na nogach Brawury. Całą złość swoją, spotęgowaną głodem, sennością i politowaniem nad stanem ulubionej klaczy, zadedykował pani Stefanii Sobótkowej.

— Nikczemna istota — mruczał wlokąc się, jak Don Kiszot, na powrót pod dwór — Ŝeby nie ona, juŜ bym spał, niegłodny, a na formalności byłby czas innego dnia, po wypoczynku. JuŜ ja jej odpłacę pięknym za nadobne! A to szatan! To tylko szczęście, Ŝe mnie w tej chwili Prowicz nie widzi; byłbym syt drwin i konceptów do samej śmierci! No, nareszcie znowu ta brama przeklęta! Hej! otwierajcie! Hej!

Tym razem los był dla niego litościwszym. Zamiast buldogów i cerbera w siwym fartuchu ukazał się człowiek łysy, szczupły i bez słowa

wziął w swe ogorzałe ręce podany stemplowany papier. Przysięgnę, Ŝe czytać nie umie! zawyrokował Ksawery po pilnym egzaminie twarzy i postaci

nowego urzędnika „Dworzyszcza”. Człowieczek raczej wyglądał na niemego, bo nic nie mówiąc schował papier w zanadrze i jął

otwierać bramę. — Czy jest tu stajnia? — spytał nowy dziedzic oglądając się wokoło. Człowiek zamykał bramę na powrót, lecz to pytanie zmusiło go spojrzeć na jeźdźca dość

niepochlebnie dla jego inteligencji i otworzyć usta. — A jakŜe by stajni nie było, jasny panie. Stara kurtka i kulawy pies robiły na nim widocznie odwrotne znaczenie niŜ na pani

Sobótkowej. — KaŜcie więc zabrać moją klacz i dopatrzeć jej starannie! — rzekł zsiadając „jasny pan”.

Tytuł ten uspokoił go ostatecznie; myślał teŜ, Ŝe daje mu on prawo wymagać co najmniej wieczerzy!

— Ja sam ją odprowadzę! Jasny pan raczy pofatygować się do domu. śona moja przyjmie tam tymczasem…

* N i e b i e s k i e P ań s t w o — Chiny.

Ksawery, dumny jak po odniesionym zwycięstwie, wkroczył na dziedziniec. Gwizdał z wielką fanfaronadą i obijał prętem główki traw, gdy nagle we drzwiach Edenu ujrzał groźną postać pani Sobótkowej. Tamowała mu przejście swymi arszy—nowymi plecami, nie myśląc wcale o odwrocie.

Musimy wyznać, Ŝe nasz bohater nie miał miny zuchwałej i wyzywającej, z jaką podczas drogi wspominał cerbera. Przeciwnie, obejrzał się dość zakłopotany. Ganek ten, wzniesiony nieco, biały, przewiewny, opleciony kwitnącym powojem i dzikiem winem, z widokiem na róŜe dziedzińca, wydał mu się nagle dostatecznym dla wypoczynku.

Usiadł na białej ławce, zdjął czapkę, otarł spocone czoło, pogładził psa łaszącego się doń, wreszcie dobył cygaro i zapalił. Do gwizdania stracił jakoś animusz. Stara przypatrywała mu się spod oka, nieufnie, wciąŜ stojąc na miejscu i przebierając drutami pończochy, przy tym od czasu do czasu rzucała jakieś rozkazy i łajała snującą się słuŜbę folwarczną.

Hm, te druty… baba gotowa ich uŜyć jako broni zaczepnej; fe, dotąd miałem je zawsze za tak niewinne, prozaiczne narzędzia, monologował Ksawery.

Perspektywa nie była zbyt obiecująca; szczęściem zjawił się sukurs w osobie małego człowieka spod bramy. Niósł na plecach jego podróŜną walizkę i nie wyglądał wojowniczo, co było najmilszym w jego aparycji.

— CóŜ klacz? — zagadnął Ksawery. — Szpetnie się podbiła i straciła dwie podkowy, z resztą zdrowa. Czy jasny pan kaŜe znieść

rzeczy do pokoi pani, czy do gościnnej stancyjki od ogrodu? — Zostawcie tymczasem w stancyjce. A teraz jeszcze jedno. Kto tu jest rządcą, ekonomem

czy pisarzem? — Ja, jasny panie, Jan Sobótka do usług. PrzesłuŜyłem nieboszczce pani lat dwadzieścia z

Ŝoną. Smutek jakiś brzmiał w tych słowach. Ksawery domyślił się powodu. Ludziska przywykli do

miejsca, do otoczenia; wyobraŜali sobie, Ŝe nowy dziedzic odprawi ich moŜe i znowu trzeba będzie szukać kawałka chleba na świecie. To ich nie nastrajało wesoło.

Nagle znikł z serca Ksawerego gniew i uraza do pani Sobótkowej, zapomniał niegościnnego przyjęcia i ulegając szlachetnemu popędowi, wyciągnął dłoń do małego człowieka.

— Słyszałem, Ŝeście nie byli sługą, lecz przyjacielem mojej ciotki. Bądźcie teraz i moim, panie Janie! Niech w spadku po niej wezmę i waszą Ŝyczliwość! — rzekł serdecznie.

Ekonom poczerwieniał i zbladł jak gromem raŜony, chciał pocałować podaną rękę, lecz ją Ksawery cofnął Ŝywo i uścisnął poufale poczciwca.

Gdy podniósł oczy — osłupiał. Gdzie się podziała dawna pani Sobótkowa? Pończocha ze złowrogimi drutami leŜała na ziemi, szeroka twarz czerwona była od łez. Cerber uśmiechał się, patrząc jak w tęczę na nowego dziedzica.

— No, wszak i my się zaprzyjaźnimy, pani Stefanio — zawołał Ŝartobliwie — tylko nie pierwej, aŜ mnie nakarmicie. Tak, musicie odpokutować za grzech odpędzenia głodnego od bramy, bo to stoi w katechizmie. Pozwólcie mi zjeść z wami wieczerzę tu na tym ganku i pogawędzić trochę.

— Ach! Chryste! cóŜ ja zrobiłam, nieszczęsna! ach, pan głodny! ach, gdzieŜ to klucze! Hanna, Franek, Iwaś… A tu na wieczerzę nawet mięsa nie ma! Pan przebaczy starej… zaraz podam, co jest, a za pozwoleniem pańskim nakryję teŜ i dla naszego chłopca…

Dygając, cała czerwona ze szczęścia, rozpromieniona, spokojna o los rodziny, wytoczyła się za drzwi w głąb domu, hałasując jak trzmiel w ulu.

— Macie syna? — pytał Ksawery ekonoma.

— A tak, proszę pana. Pani go do szkół oddawała, a teraz jest nadleśnym, cały panicz z niego. Nudzi się w borze, a młode to i strasznie zapalone do miłości, więc go matka pilnuje jak oka w głowie. Przychodzi z leśniczówki co wieczór.

Rozmowa powoli przeszła na tor gospodarstwa i interesów. Wielkość majątku, ilość zasiewu, finanse — o wszystko się dopytywał zaciekawiony Bobrowski. Słuchał dziwów. KaŜdy dział w najdrobniejszych szczegółach przedstawiał zegarowe urządzenie. Nigdzie braku, zaniedbania, usterku.

Na parę dni przed śmiercią, jakby ją czując blisko, panna Helena pokończyła rachunki, rozporządziła robotą, zostawiła Sobótce pieniądze na najem i sprzęt, a potem usnęła cicho.

— Znaleziono ją rankiem bez duszy. Umarła czytając jakąś ksiąŜkę — kończył ekonom, ocierając oczy rękawem swego samodziałowego surduta.

— Pochowaliśmy ją w Jasieńcach, w grobie rodzinnym, jak sobie tego Ŝyczyła; potem policja popieczętowała drzwi i posłano po pana.

— Dawno to juŜ? — JuŜ przeszło miesiąc od pogrzebu. Gospodyni przerwała rozmowę, wtaczając się z nakryciem i chlebem. Za nią słuŜąca wniosła

dymiącą wazę zupy mlecznej. Ksawery westchnął głęboko. — Pamiętam czasy — rzekł — gdym objął majątek, Ŝyliśmy rok cały kartoflami i cebulą,

zapomnieliśmy smaku mięsa i chleba. Ale pono nigdy tak głodny, jak dziś, nie byłem. Pani Sobótkowa przestała nalewać zupę i spojrzała niespokojnie na mówiącego. — My trochę dawniej wiedzieliśmy o panu. Pani wspominała czasem Wysoką Wolę. Ale pan

powiada: „Ŝyliśmy…” Pokornie przepraszam za ciekawość: czy pan czasem, broń BoŜe, nie Ŝonaty?

— Jak to „broń BoŜe”, pani Stefanio? a cóŜ by w tym było strasznego? Mam lat trzydzieści i jeszcze parę podobno.

Nagle Orest zaszczekał. Wszyscy podnieśli głowy. Na progu ganku stał młody przystojny chłopak w strzeleckim odzieniu, z blachą leśnego straŜnika u pasa, z dubeltówką przez plecy. Pies porwał się od nóg pana i obwąchiwał pilnie dwie zabite kaczki przy torbie.

— OtóŜ i Stefan nasz, proszę pana — ozwał się Sobótka. — To nowy dziedzic twój, chłopcze — dodał zwracając się do syna.

Nadleśny się skłonił z uszanowaniem, zdjął broń, oddał matce zwierzynę i, wezwany skinieniem Bobrowskiego, zajął miejsce przy stole.

W pół godziny gronko to, tak sobie obce niedawno, gwarzyło poufale, swobodnie, Ŝywo. Dziedzic zachwycił wszystkich. Stefan znalazł w nim zapalonego myśliwca, Sobótka

wytrawnego gospodarza, a pani Stefania łatwego, delikatnego, łagodnego człowieka. Złotym runem Kolchidy było tej nocy dla Jazona wygodne posłanie w pokoiku pachnącym

lawendą i czystością; a co było w tym najcudowniejszego, to to, Ŝe je słał smok we własnej osobie, smok łagodny i uśmiechnięty dobrodusznie, Ŝyczący przyjemnych snów i wypoczynku, gotów usypiać najeźdźcę jak dziecko.

Co mu się śniło? Ha, moŜe Medea, jako laur najwyŜszy wyprawy. Pan Ksawery zachował to jednak dla siebie. Prowicz nie darmo mówił, Ŝe był skryty jak trufla.

* * *

Dzień następny był dniem jakby wyjętym z baśni o ziemi zaklętej. Niby senny, osłupiały, nie

wierząc oczom i uszom.

Ksawery błądził po folwarku oglądając konie, budowle, narzędzia, zapasy, ład, dobrobyt i tę ciszę patriarchalną, unoszącą się nad dworem ze stadem białych gołębi i czarnych jaskółek.

ByłŜe snem, czy fatamorganą ten skarb niespodziany? Czy . istotnie on miał prawo do tego? Dziwnie podraŜniony, niespokojny, smutny prawie wziął po południu z rąk gospodyni pęk

kluczy od mieszkania ciotki. Zajmowało ono całą stronę domu, zwróconą na ogród i rzekę, ścianę okrywały białe, pnące róŜe.

Pierwsze otwarte drzwi od sieni wskazały mu śliczny jasny salonik, z lśniącą jak lustro posadzką, z wyjściem na ganek ogrodowy.

Małe pianino stało zamknięte ze stosami nut muzycznych, po stołach pyszne ilustrowane dzieła, na ścianach kilka rodzajowych obrazków; a róŜe białe patrzały na to, oplótłszy okno koronką zielonych pędów i śnieŜnych kwiatków, jakby się dziwiły, Ŝe ich nikt nie pielęgnuje od miesiąca.

Stamtąd na prawo wszedł do jadalni, nieco mrocznej od ciemnego obicia i dębowych mebli; za nią był kredens dotykający mieszkania Sobótki i duŜa spiŜarnia.

Zawrócił się wstecz. Krok jego rozlegał się głucho po tym mieszkaniu, które śmierć pozbawiła duszy oŜywiającej; przypomniał sobie swe przybycie do Wysokiej Woli. I tam była pustka, lecz jakŜe inna od tej samotni cichej, wonnej, z kwiatkami u okien, błyszczącej wdziękiem i czystością.

Otworzył przeciwległe drzwi salonu. Była to biblioteka. Szafy pełne ksiąg oprawnych jednakowo, jakby ubranych w liberie właściciela, otaczały ściany wokoło. Środek, wysłany olbrzymim perskim dywanem, zajmował potęŜny stół wsparty na rzeźbionych lwich łapach, otoczony kanapami obitymi skórą. Popiersia marmurowe uczonych i mistrzów, oświetlone w pełni zachodem słońca, zdobiły szczyty szaf; na stole wśród stosów dzienników i broszur leŜała ksiąŜka otwarta, jakby czytający odszedł przed chwilą i miał wrócić znowu, ksiąŜka poznaczona czerwonym ołówkiem, wytarta długim i częstym uŜyciem.

Spojrzał na tytuł: Myśli Marka Aureliusza; przeczytał ostatnie podkreślone wyrazy: „Śmierć to ziarna ofiarnych kadzideł przeznaczonych dla ołtarzy; jedne wpadają wczesnej do ognia, drugie później nieco — zresztą nie ma róŜnicy”.

A dalej, dalej nie widział juŜ liter, bo się zamyślił nad tą duszą, co w chwilach wypoczynku zatapiała się w powaŜne dzieło cezara–stoika. Kim ona była istotnie, ta dziwaczka, pustelnica, przedmiot Ŝartów i plotek okolicznych? Czy mu czas rozwiąŜe zagadkę? A moŜe księgi biblioteki, które obiecywał sobie często odwiedzać, wskaŜą kierunek tej natury, jej zasady, cele, ideały… Ze czcią połoŜył ksiąŜkę na dawnym miejscu i ruszył przed siebie. Przestąpił próg sypialni.

Tu nic nie doszło z wykwintu i elegancji salonu; przeciwnie, panowała, przesadna prawie, skromność klasztorna. Oprócz hebanowego krucyfiksu podłoga, sprzęty, łóŜko, klęcznik, były sosnowe, nie malowane nawet, białe, czyste, ale nieledwie ubogie. Na ścianach Ŝadnego obrazka, tylko nad wielkim staroświeckim biurkiem, w którym sterczący klucz był raczej godłem porządku niŜ nieufności względem bliźnich przekraczających siódme BoŜe przykazanie, wisiała kolorowa miniatura młodej, bardzo pięknej dziewczyny, jak to uznał nawet pan Ksawery, po nieco za długim przeglądzie jak na człowieka jego usposobienia.

Dla wynagrodzenia straconego tak bezuŜytecznie czasu spiesznie minął pokój, pobieŜnie obejrzał obok leŜącą kancelarię, stosy gospodarczo—rachunkowych ksiąg, wielką szafę apteczną pełną słojów i flasz, i znalazł się powtórnie w sypialni, rozglądając się uwaŜnie. Śliczna dubeltówka stała w kącie za biurkiem, z oszklonych szaf bielały zapasy płótna i bielizny, na gwoździu u drzwi wisiał czarny płaszcz i kapelusz filcowy, zwykły, jak słyszał, strój dziwaczki, gdy wychodziła z domu, dalej pęk ziół leczniczych i woreczki ogrodowych nasion. Na stoliku

przy łóŜku, obok ciemnych okularów, zegarka i pierścionka z wielką czarną perłą, leŜała owa ksiąŜka, z którą zastano nieboszczkę po śmierci.

Znowu Ksawery pochylił się ciekawy. Było to Nazajutrz po śmierci Figuiera. Ha, cóŜ dziwnego, Ŝe konała z uśmiechem na ustach, z wiarą w ideę ciągłego doskonalenia

się, bezustannego excelsior*. MoŜe cierpiała i spodziewała się nagrody tam — za grobem. — Kim ona była? kto mi wytłumaczy? — zamruczał siadając u biurka i otwierając pierwszą

lepszą szufladę. Sam nie wiedział, czego szuka; zajrzał zamyślony do wnętrza. Szuflada była pełna papierów powiązanych w osobne paczki z napisami na wierzchu. Przerzucał je niedbale, machinalnie, gdy własne nazwisko dostrzeŜone przelotnie wśród innych zwróciło jego uwagę. Przeczytał napis: „Listy z plenipotentem moim, Imć Panem Damazym Dobrosławskim, w interesach brata mego, Antoniego Bobrowskiego, i jego sukcesora”.

— Szczególne interesa, o których ja nic nie wiem — mruknął wznosząc brwi z wyrazem niedowierzającego zdziwienia i rozwiązując pakiet.

Zawierał kilkanaście listów. Wziął na chybił trafił pierwszy i czytał: Jaśnie WielmoŜna Panno Dobrodziejko! Wedle udzielonego rozporządzenia, uŜyłem przysłanych mi 5000 rubli na zniszczenie długu ś.

p. pana Antoniego Bobrowskiego, naleŜnych śydowi Mendlowi Rubinowi, zamieszkałemu w miasteczku R. guberni X. powiecie X.

Wexel załączam wraz z upewnieniem Mendla Rubina, Ŝe sprawy tej ani jednem słowem nie dotknie wobec syna pana Bobrowskiego.

Pozostaję itd. — Co? — wymówił tylko pan Ksawery, patrząc na papier jakby się spodziewał, Ŝe mu zniknie

z rąk lada chwila, a treść zejdzie po prostu do rozmiarów sennej halucynacji. Lecz papier został i drugi list stanął przed oczami Jazona, równie dotykalny jak jego

poprzednik. Jaśnie WielmoŜna Panno Dobrodziejko! Poruczony mi interes załatwiłem. Pan Sylwester Mataszewski ustąpił trzecią część z naleŜnych

mu od ś. p. pana Antoniego Bobrowskiego 30000 rs., i zdjął natychmiast areszt, połoŜony juŜ, jak to J. Pani wiadomo, na folwarku Wysoka Wola.

Pozostaję itd. Weksel zwrócony był w liście, jak i w poprzednim. Dopiero teraz wyjaśniło się Ksaweremu wiele zagadkowych punktów z historii

zmartwychwstania Wysokiej Woli. Zrozumiał, dlaczego Mendel Rubin, choć stał na liście wierzycieli, zaparł się, Ŝe nigdy ojcu jego nie poŜyczał; dlaczego pan Sylwester Mataszewski nie zgłosił się po pieniądze, a proszony listownie o uregulowanie interesu, odparł wymijająco i nie wspomniał o tym nigdy więcej.

Wówczas nie miał czasu na badanie zagadki, wiedział tylko, Ŝe mu Bóg oszczędził głodu i biedy; i począł na nowo wierzyć w cuda.

Teraz stało mu się jasnym, Ŝe w roku jego przyjazdu dłoń nie znanej ciotki usunęła mu najcięŜsze głazy z drogi, Ŝe wybrała długi ciąŜące na Wysokiej Woli, jakby w rozbiciu i ruinie

* E x c e l s i o r (łac.) — najwyŜej.

chodziło jej o utrzymanie starego gniazda, jakby tego jednego folwarku, w którym się moŜe urodziła, Ŝal jej było.

Dalsze listy były o wiele starsze. W jednym donosił pan Dobrosławski o śmierci Ŝony pana Antoniego w ParyŜu, o cięŜkich kłopotach finansowych i zaraz w następnym zawiadamiał, Ŝe wedle rozkazu wysłał do ParyŜa panu Bobrowskiemu 2000 rubli; dalej zdawał rachunek z zapłaconych za Wysoką Wolę zaległych opłat rządowych, wreszcie w ostatnim znalazł dokładną wiadomość o samym sobie.

Zacny, skrupulatny plenipotent uznał nawet stosownym załączyć fotografię owej latorośli rodu Bobrowskich i wypisać szczegółowo godzinę rannego wstawania i wieczornego spoczynku.

Ten list był bezstronny, ale bardzo przychylny. Na tym kończyła się korespondencja. Ksawery związał na powrót pakiet i wsparłszy czoło na rękach, zatopił się w myślach. Późno juŜ było, zmrok zalegał pokój, roztaczając na znajdujące się w nim przedmioty

niepewną, szarą zasłonę. W cieniu tym zdawało się jego podraŜnionej wyobraźni, Ŝe widzi stojącą przed sobą postać

starej ciotki, uśmiechniętą z dobrotliwym szyderstwem, jakby mówiła: Jechałeś po pudla, tabakierkę, po wyszłe z mody suknie i kapryśną sługę. Nie spodziewałeś się tych papierków, nieprawdaŜ?

CzemuŜ to było widzeniem tylko? czemu nie będzie mógł paść jej do kolan i przepraszać, i dziękować, i czcić, i kochać, jak tego warta była!

— Proszę pana, wieczerza stygnie od godziny, aŜem się ośmieliła przyjść tu — ozwał się za jego plecami głos pani Stefanii.

Porwał się Ŝywo. — Wybaczcie mi! Zamyśliłem się nad tą moją ciotką. Musieliście ją bardzo lubić, pani

Stefanio? Kobieta milczała chwilę. — Lubić, pan powiada? Nie. Świętych się nie lubi, pasie, lecz się do nich modli. Głos starej, gdy to mówiła, był inny niŜ zwykle. MoŜe spostrzegła to sama, bo się zwróciła

szybko i poszła na drugą stronę pokoju. — Za pozwoleniem pańskim — zaczęła zwykłym tonem — trzeba te szafy otworzyć i

przewietrzyć. Pani sama to robiła, a teraz zdałaby się tu Ŝona pańska. — Taak?… Zatem bielizna i płótno zbutwieją ze szczętem, jeśli będę czekał na tę opiekę. — Czy pańska Ŝona jest wielka pani? — spytała stara posępnie, nie patrząc na niego. — Albo ja wiem. — Jak to pan nie wie? — Bo jej nie mam, pani Stefanio, jestem stary kawaler. — Uf! — Pani Sobótkowa odetchnęła jak ktoś, co się z wody wydostał; twarz jej była w tej

chwili poprawną drugą edycją szerokiej pełni zaglądającej przez okno do pokoju. — Pan kawaler! — powtórzyła tak pieszczotliwie, jak zapewne wymawiała imię Jana Sobótki

przed trzydziestu laty, i ukryła rozpromienioną fizjognomię w stosach bielizny. — Czy pan zna naszą panienkę? — spytała niespodzianie, prostując się i patrząc na

Bobrowskiego. — Co? jaką panienkę? Myślał, Ŝe nie dosłyszał. — Ano, jakąŜ? Pannę Janinę Jasieniecką, kochanie nasze i naszej pani. — Nigdym o niej nie słyszał nawet. MoŜe to jej portrecik nad biurkiem? — Aha! juŜ go pan widział, a właśnie to mi przypomina, Ŝe panienka ta była na parę dni przed

pana przyjazdem i pytała, czy moŜe odebrać moniturę swoją. Miało to znaczyć miniaturę zapewne, lecz Ksawery nie poprawił błędu.

— Czy to jaka krewna mojej ciotki? — badał ciekawie. Pani Stefania zdawała się być rada z tego interrogatorium.

— Chrzestniaczka tylko. Ale ją pani hodowała, uczyła i kochała jak własne dziecko. Ach, bo teŜ to i cudowne stworzenie, a śliczna jak cacko! Nieprawda, panie?

— Nie wiem, od lat blisko trzydziestu nie miałem do czynienia z cackiem, zapomniałem, jak to wygląda.

— Ee, pan sobie kpi tylko, ale niech no pan nie Ŝartuje tak bardzo ze mnie starej. Da Pan Bóg doczekać, zobaczę jeszcze na panu kozaczy śmiech. A co wtedy będzie?

— Kupicie mi lalkę, pani Stefanio. — Eee, dałby pan pokój! u nas lalek nie ma i nie warto ich nawet wspominać w tym

mieszkaniu. Wieczerza stygnie, a moje mleko jeszcze nie zlane; szafy mogą zostać tak przez noc, jutro przyjdę tu zrobić porządek, czekając, aŜ pan sobie tam na Litwie lalkę kupi.

Wyszła nie racząc dygać jak przedtem. Był to zły znak, jak się o tym przekonał Bobrowski. Smok cofnął mu swe łaski od owego wieczora i niewczesnego Ŝartu. Prowicz wytłumaczyłby mu, Ŝe się wdał w nie swoje rzeczy. Ksawery to uznał w duchu, złorzecząc „moniturze”, niewinnemu powodowi chmur na horyzoncie jego Ŝycia.

Podczas wieczerzy musiał się zadowolić tylko jedzeniem; bo zły humor smoka działał zaraźliwie na resztę towarzystwa. Jan, bez Ŝadnej potrzeby, dla przerwania milczenia chyba, ucierał nos co chwila. Stefan, oberwawszy połajankę za to, Ŝe przyszedł za późno, moŜe poczuwając się do cięŜszych win, siedział jak mysz pod miotłą, odpowiadając tylko monosylabami. Z niemymi trudna rozprawa.

Ksawery wyjrzał oknem. Hm, zbyt tu wiele elektryczności, pomyślał. Oberwał Stefan, oberwie Jan, a jutro, w braku

kogo innego, smok gotów mnie nadgryźć na śniadanie. Co robić? Wyjechać wszakŜe niepodobna, bo moje bydlęta nie są w moŜności czynnej słuŜby, i w domu zostać niebezpiecznie.

— Stefanie — zagadnął nadleśnego — są tu gdzie kaczki czy cietrzewie? — Miliony, panie, na ługach Jasienieckich. Ksawery czuł się w obowiązku chrząknąć przy ostatnim wyrazie, bojąc się, by nie doleciał

ucha smoka i nie rozjuszył go na nowo. — Wyśmienicie. Obudź mnie jutro raniutko, powałęsamy § się trochę. A strzelbę jaką macie,

panie Janie? — Jest, panie, stara skałkowa, pamięta… Odsiecz wiedeńską, pomyślał Ksawery. — Pamięta duŜo dzików, ba i niedźwiedzi, ale się teraz trochę zjeździła. AleŜ toć jest u pani w

pokoju fuzyjka nowego systemu. — Widziałem; a patrony? — Muszą być, proszę pana. U naszej pani wszystko było pod cyfrą i miarą. MoŜe w szafce w

murze? — Poszukam. Dobranoc. Zapalił świecę i poszedł prosto do sypialnego pokoju. Szafkę w murze znalazł, lecz, niestety,

bez klucza. Pewnie jest w biurku, pomyślał. Nie chciał przyznać, Ŝe ciekawy był, jak teŜ przy świetle wygląda nieszczęsna „monitura”. — Medea — szepnął półgłosem po chwili wpatrywania się i, jakby w odpowiedzi, zdało mu

się, Ŝe usta na obrazku, nieco dumne i powaŜne, przybrały wyraz drwiący. — Cacko! — mruknął jakby na przekór samemu sobie i w tejŜe chwili mignęła mu

przepowiednia o kozaczym śmiechu; ze złością odwrócił oczy od portreciku i począł zaŜarcie szperać w szufladzie.

Była to podręczna kasa nieboszczki. Moneta miedziana i srebrna, pogatunkowana paczkami do dziennej opłaty, sakiewki z

numizmatami oraz kwity róŜnej barwy stanowiły jej zawartość obok grubego pugilaresu, w którym znajdowały się kontrakty propinacyjne* , kopie sądowych dokumentów, bilet na broń, stary paszport zagraniczny, inne tego rodzaju papiery i paręset rubli asygnatami.

Biały kruk spółczesnej młodzieŜy patrzał na to obojętnie z piedestału przebytej nędzy i zapracowanego dobrobytu. Wszak on nie pieniędzy szukał w tym biurku, lecz klucza w znaczeniu dosłownym i metaforycznym.

Los mu nie sprzyjał. Trafił na szufladę z narzędziami rymarskimi i ślusarskimi, potem na formalny magazyn perfum i mydeł, wreszcie ostatnia szuflada wynagrodziła jego trudy. Nie było w niej jednak klucza od szafki w murze. LeŜał tylko na dnie samotny rewolwer w towarzystwie małej szkatułeczki, rzeźbionej, z róŜanego drzewa, szczelnie zamkniętej.

Po chwili daremnego pasowania się z misternym zameczkiem, przypomniał sobie, Ŝe poprzednio zauwaŜył przy zegarku ciotki wśród pęku breloków miniaturowy kluczyk.

Przyniósł go; rzeczywiście zgadł; wieko odskoczyło i twarz Bobrowskiego pokrył wyraz rozczarowania.

Sprzęcik zawierał dukaty, lśniące w promieniu świecy, a na wierzchu tego złota, rzucona niedbale, leŜała stara, wytarta, zszarzana ksiąŜeczka notatkowa.

Ją to porwał Ksawery, tknięty nagłym przeczuciem, Ŝe tu odnajdzie duszę i myśli samotnicy. Otworzył na chybił trafił. Była to kartka gęsto zapisana fioletowym atramentem. Pamiętała

dawne lata, atrament zbladły dawał ledwie poznać litery. …Dziś, dnia 18 Marca, objęłyśmy z matką, po powrocie z Ems, nasz mały mająteczek.

Drobiazg to, trochę zrujnowany, jak stara kamea, nabyta u ulicznego profana, bo bajecznie tanio. Pusto tu tylko po gwarze poprzedniego miejsca pobytu, i mnie czegoś tęskno!

Czegoś! — nie lubię ogólników równie mrocznych, lecz inaczej usposobienia swego określić nie potrafię.

Pracujemy na współkę z matką nad urządzeniem naszej domi—ny; meble i obicia juŜ nadeszły, i nolens volens musimy prawie same wszystko robić, bo w tym kraju tak się znają na tapicerstwie, jak w Laponii na teatrze; domek robi się prześliczny, mamę to rozrywa i bawi, a mnie daje moŜność skakania, biegania, śpiewu i śmiechu, dopóki mi sił i głosu starczy.

Ach, dwudziesty rok, to straszny buntownik! w duszy wre, kipi, rzuca się, szaleje! Piosnka powiada, Ŝe za to się łzami odpowie! czy to prawda?…

Łzy, smutek — czyŜ na nie jest miejsce wśród tej bujnej natury, wśród tej ciszy ługów Horyniowych, gdzie nawet ptactwa nic nie płoszy?

Bobrowski przerzucił parę kartek i drgnął na widok jednej stroniczki, przechylając się ku świecy. Był to naszkicowany lekko portrecik młodego męŜczyzny. Twarz o ostrym, cienkim profilu, blada, mizerna, z parą pięknych zamyślonych oczu, twarz nosząca, zda się, wypisane na czole piętno rychłej śmierci i wieczystego spokoju. I moŜe ten wyraz właśnie nadawał jej ten urok pociągający i myśl głęboką. Usta, pełne powagi i dobroci, uśmiechały się smętnie, moŜe za Ŝyciem ulatującym zbyt wcześnie? oczy marzycielskie ścigały moŜe jakie widmo, juŜ nie ziemskie, lub Ŝegnały tu kogo na świecie, z nadzieją innego Ŝycia, przez wieki.

Szkic ten mistrzowski nie nosił Ŝadnego podpisu ani nazwiska, tylko obca ręka nakreśliła pod nim parę wierszy pęzlem i czarną farbą.

Słowa te odpowiadały wybornie: * p r o p i n a c j a — prawo wyłącznej produkcji i sprzedaŜy alkoholu, które przysługiwało Panu feudalnemu w

obrębie jego dóbr; obowiązek zakupienia przez kaŜdego chłopa pańszczyźnianego w dworskiej karczmie określonej przez pana ilości piwa albo wódki w określonym czasie.

Uber allen Gipfeln ist ruh’, In allen Wipfeln spürst du

Kaum einem Hauch. Die Vöglein schweigen im Walde, Warte nur — balde

Ruhest du auch!

* * * Na odwrotnej stronie pisała panna Helena: …Tak — balde ruhest du auch — on mi to mówi ze swą tęskną boleścią, bo mu juŜ teraz Ŝal

Ŝycia, Ŝal świata, Ŝal młodości, Ŝal mnie!… Ludzie, czy kto z was zaznał miłość bez ) uśmiechu, bez szczęścia i bez nadziei, gdy w oczach łez zabraknie i słów na skargę, i krwi w sercu na ból, gdy pieszczocie, jak I widmo, staje biała szyderska śmierć, drwiąc z ludzkiej rozpaczy!…

Ach, ludzie, jeśliście tylko słyszeli o tym, szczęśliwi, nie odczuliście, co to marzenie—tortura, co uśmiech–kurcz, uczucie–rozpacz, sen–zmora. Miłość wy śnicie na róŜach, ubieracie w cudne formy greckiego efeba i z piosenką idziecie przez Ŝycie, rozdając wokoło uśmiechy.

Ach, ludzie! was Bóg ukochał, obdarzając taką miłością!… Kartka się urwała, moŜe łzy ją kończyły. Ksawery gorączkowo przerzucał notatki, rozciekawiony coraz mocniej; nagle natrafił na

bukiecik suchych kwiatów, poszarpany, wybladły, istny szkielet, a pod nim stało kilkanaście wierszy nierównego pisma:

„…Masz twe kwiatki, Helenko”, powiedziała mi matka, wracając wieczorem do domu. I nic więcej — bo to i wszystko moje teraz, te kwiatki i grób, wielki dół czarnej ziemi, gdziem

pogrzebała młodość i miłość, i szczęście — jego! Kwiatki i grób — o! nie, nie one same; zostało ze mną wspomnienie i ból, pustka i

straszniejsze nad to wszystko Ŝycie przed sobą. Pustka, to nie chaos, nie obszar, to głaz cięŜki, co mi na piersiach leŜeć wciąŜ będzie, cięŜszy,

niŜ ten, co jemu na grobie połoŜą… Ukochany mój! Tyś mi był dźwignią i duszą bratnią, wszak prawda? Duch nie zna rozstania, i

ty mnie teraz nie rzucisz, nie dasz się złamać, skarleć, stać się ciebie niegodną? Ach, nie! ty mi będziesz wzorem po śmierci, jakeś był za Ŝycia, i nie dasz mi zdradzić niczem, Ŝe rozkoszą moją jest zgon. Pustka — naucz mnie ją pracą zapełnić; rozpacz — naucz ją goić rezygnacyą; złamane serce — kaŜ mu Ŝyć dla tych, co równieŜ cierpią. Czy zdołam? Ach, dziś nie, i nie jutro, ja tylko boleć mogę, i myśleć o tobie. Kochanie moje, Ŝegnam cię!…

…Nad szczytami spokój tylko, a jam jeszcze taka nędzna i słaba… Ksawery wszystko pojął. Kwiatki te zeschłe były symbolem Ŝycia samotnicy. MoŜe w

chwilach tęsknoty otwierała starą ksiąŜeczkę, a oczy jej, wiekiem i pracą strudzone, wpatrywały się w portrecik zmarłego, by w tym wzroku tęsknym, w tych ustach łagodnych szukać siły do dźwigania jarzma i znaczenia swej bruzdy do końca.

AŜ dnia jednego skołataną duszę uspokoił Bóg na wieki; cichą ofiarę serca poniosła w inny, lepszy świat, pracę rzuciła za siebie jak cięŜar juŜ niepotrzebny, nie troszcząc się nawet, kto z niej owoce zbierze.

Poza tą kartką wyblakłą nie było juŜ słowa o ukochanym przez nią człowieku ani nazwiska, ani imienia, Ŝadnej daty i szczegółów. Dalsze notatki treści rozmaitej zawierały wzmiankę o

śmierci matki, kilka uwag o Jani, zapewne o tej panience, którą wspomniała Sobótkowa; z resztą były tam genealogie koni, gospodarcze spostrzeŜenia, adresy, rachunki itp. pobieŜne rzeczy.

Ile godzin minęło nad mozolnym odczytywaniem pamiętnika, spostrzegł Ksawery zaledwie, gdy mu świeca dogorywająca zgasła nagle, pogrąŜając pokój w przezroczystym cieniu letniego brzasku.

Oczy go bolały, myśl znuŜona dopiero po chwili odnalazła powód pobytu; porwał się Ŝywo, zamknął biurko i rozejrzał się po sprzętach.

Zapukano do okna. — Kto tam? — spytał. — To ja — ozwał się wesoły głos Stefana. — Pan mnie wyprzedził, choć wstałem o świcie.

Czy pójdziemy na kaczki? — A jakŜe — odparł Bobrowski, otwierając okno i wciągając z rozkoszą wonny kłąb

powietrza w płuca. — Szukam klucza od szafki w murze. — MoŜe to ten na ścianie, koło kapelusza. Pan Ksawery poczerwieniał ze wstydu. Istotnie klucz pasował i wisiał przed oczami jego noc

całą, a on przerzucił ośm szuflad w mozolnym poszukiwaniu. W szafce, obok spodziewanych nabojów, spostrzegł z okrzykiem radości zapas tytuniu i

papierosów. Zaciągając się dymem, po raz pierwszy istotnie rad z sukcesji, wyszedł do czekającego

Stefana. Wschodzące słońce i obszarpany kundel spotkały ich na skraju lasu, pod leśniczówką Sobótki

juniora. Na hasło szczekania drzwi domostwa otwarły się szeroko, na Progu stanęła smukła hoŜa

dziewczyna, ubrana trochę z miejska, jak Mazurki okoliczne. Skłoniła się nisko panu, poza plecami jego zalotnie pokazała białe zęby leśniczemu i

wprowadziła obu do wnętrza chaty. Było tu bardzo porządnie, biało, czysto. Ksawery usiadł na ławie, rozmyślając mimochodem,

czy państwo Sobotkowie wiedzą o istnieniu tej piękności w domu syna? Było to mocno wątpliwe.

— Maryś, daj nam co na obiad do torby — komenderował Stefan, krzątając się około swych nóg, które odziewał w lipowe, rzemieniami ściągane chodaki.

Para podobnegoŜ obuwia ozdobiła po chwili i pańskie nogi. Ksawery wyznał w duchu, Ŝe był podobny w tym stroju do Jadźwinga.

Widząc, Ŝe Stefan ociągał się nieco, ruszył sam przodem ku rzece wdzierającej się w tym miejscu aŜ pod sam las prawie i tylko z daleka widział czułe poŜegnanie u wrót zagrody strzelca ze śniadą, piękną dziewczyną.

Stefan złączył się z nim po chwili, zdyszany, dźwigając wiosła i strzelbę na ramieniu. — Czy to matka wybrała ci ją za gospodynię? — spytał wesoło Ksawery. Leśniczy spojrzał mu w oczy smutno i westchnął. — Pan myśli, Ŝe matka byłaby przeciwną! Tak, juŜem prosił rodziców o pozwolenie na

małŜeństwo; i cóŜ? ojciec zagroził batogiem, matka złajała, dziewczynę obgadali tak na budkach, Ŝe ją dzieci psami szczuły. Wtedy przysiągłem, Ŝe jej nie opuszczę za świat cały, dlatego Ŝe ją kocham nade wszystko i dlatego, Ŝe cierpiała przeze mnie. Sierota ona, ma mnie jednego, uciekła dwa dni temu z budek do leśniczówki; długo nie zabawi, bo panienka z Jasieniec bierze ją na słuŜbę. Rodzice zabronili się Ŝenić, posłuchałem; ale kochać mi zabronić nie mogą i nie zmuszą teŜ do małŜeństwa z inną.

— A czy ona warta twojej miłości, Stefanie? Tyś chłopiec roztropny, w szkołach byłeś. Czy ci wystarczy hoŜa towarzyszka tylko? Wszak ona ani myśleć, ani ciebie zrozumieć nie potrafi.

— Ja ją kocham, panie — szepnął Stefan. Ksawery ruszył ramionami. Z zakochanymi trzeźwemu nie ma rozmowy. To „kocham” drwi

sobie z całej logiki, rozumu i doświadczenia.

* * * Ostatnia łuna zachodu świeciła na małej, opuszczonej gro—belce wśród ługów. Wieczór był

cudny, a tak cichy, Ŝe słychać było po wsiach za rzeką śpiewy pastuchów i ryk bydła, i monotonne dźwięki fujarek.

Na mostku na wpół zawalonym, pod gałęźmi wierzby w wieczór ten letni siedział Ksawery, niedbale spuściwszy swe zmęczone nogi nad czarną wodą ruczaju, w ręku trzymał strzelbę i z palcem na cynglu, ze wzrokiem podniesionym w jasne, błękitne niebo czekał na stadka kaczek, ciągnące o tej porze zwykle z jednego Ŝyrowiska na drugie.

Orest, zziajany pracowitym dniem, spał na dnie czółna wsuniętego pod mostek, pilnując zabitej zwierzyny.

Stefan, ukryty takŜe przed wzrokiem ptasim, leŜał na mostku i dyszał zmęczony upałem, pieszą wędrówką i kilkogodzinnym wiosłowaniem.

Mniej zajęty niŜ Ksawery, wreszcie przekonany, Ŝe dość ma trofeów na dziś, chłopak więcej zwracał uwagi na otaczające przedmioty. WciąŜ leŜąc nie patrzał na kaczki, lecz na dwóch jeźdźców zbliŜających się stępa do mostku.

— Oho! — mruknął po chwili — panienka z Jasieniec i pan Stanisław; moŜe pan nierad będzie się spotkać, proszę pana? — zainterpelował głośniej nieco.

— Cicho! — odburknął Ksawery. Stefan pokręcił głową w niemej desperacji. Spadkobierca panny Heleny był w najlepszym

razie podobny do ścierki kuchennej. Obłocony po pas, osmalony od upału i prochu, spocony, w poplamionej płóciennej kurtce i w czapce na głowie, która niegdyś była moŜe białą, ale obecnie nie miała pretensji nawet do popielatej barwy.

— Aj! — j ęknął Stefan po przeglądzie i wstał, bo ów pan Stanisław był juŜ o dwa kroki, podczas gdy panienka pozostała trochę w tyle.

Leśniczy zdjął czapkę z uszanowaniem przed szeroką, opaloną, dobroduszną fizjognomią młodzieńca na gniadym, pięknym koniu.

Jeździec niedbale dotknął swego kapelusza. — A ty co tu robisz, Stefanie? — zagadnął nie spostrzegając jeszcze Ksawerego. — Kaczki strzelam — odparł zapytany. — Na Jasienieckich ługach! Czy u was w „Dworzyszczu” mało zwierzyny? — Mam pozwolenie; jeszcze za Ŝycia nieboszczki pani panienka mówiła, Ŝe nasz dwór i

Jasieńce nie mają granicy — odparł śmiało Stefan. — Tak, za Ŝycia nieboszczki, ale teraz granica jest, mój drogi, nie zapominaj o tym. — CóŜ tam, Stachu, czemu stoisz? — zabrzmiał nagle tuŜ za Ksawerym głos tak dźwięczny,

Ŝe zapomniał o polowaniu i obejrzał się nieznacznie. Na białym jak śnieg koniku jechało młode dziewczę znane mu z portreciku. Wierzchowiec,

snadź Ŝywy, kręcił się i szarpał; powstrzymywała go od niechcenia, z pewnością siebie wytrawnej amazonki.

Nie wiadomo, co Ksawery dopatrzył w postaci tej i twarzy tak wdzięcznej i uroczej, co go zmusiło wykonać straszne salto mortale. OstroŜnie złoŜył broń na mostku, spojrzał pod nogi,

zsunął się na sam brzeg drzewa i — chlust! znalazł się po ramiona w błotnistym ruczaju; za sąsiadki miał kilka wielkich Ŝab, za dach — obrosły grzybami spód mostu, za świadka — przebudzonego nagle Oresta, pod nogami muł jakiś bezdenny, w który jego chodaki grzęzły coraz głębiej.

Ale nie zwaŜał na to. Nastawił uszy i słuchał. — Ach, to ty, Stefanie! — zabrzmiał z Ŝyczliwą radością ten sam śpiewny głos dziewczęcia

— jakŜem ja rada spotkać kogoś z mego kochanego „Dworzyszcza”. CóŜ słychać u was? Ale Stefan miał w Ŝyłach silnie zmodyfikowaną, lecz zawsze gorącą krew pani Sobótkowej. Pan Stanisław obraził go śmiertelnie; na razie musiał wytoczyć mu proces. — Proszę panienki — odparł — czy mnie juŜ tu nie wolno polować w Jasieńcach? — A któŜ ci zabroni? — spytała zdziwiona. — Panicz kazał pilnować się granicy. — Musiało ci się coś przywidzieć. Jasieńce naleŜą do mojej matki i do mnie, tak teraz, jak i

przedtem. — Dziękuję panience — rzekł tryumfująco Stefan. Tryumf jego odnosił się równieŜ do

nieobecności pana za wierzbą. Bystre jego oczy wnet dostrzegły zniknięcie; czuł się teraz pewnym siebie.

— U nas wszystko dobrze. Pana mamy juŜ od tygodnia — ciągnął nadymając się jak Ŝaba ze sposobności pochwalenia się tym nowym nabytkiem.

— CóŜ to za jeden wasz pan? — spytał lekcewaŜąco towarzysz panny Janiny. — śaden jeden, ale obywatel, młody, przystojny, grzeczny dla wszystkich, delikatny,

rozumny… Matka, ojciec i cały dwór kochają go. Efekt przemowy entuzjastycznej Stefana zginął marnie. Nikt nie słuchał pochwał i

przymiotników nagromadzonych w takiej ilości. Pan Stanisław gwizdał przez zęby, panna Janina końcem szpicruty obijała niemiłosiernie wierzbowe listki.

— Mniejsza z tym — przerwała po chwili — powiedz mi raczej, Stefanie, czy ten wasz pan nie ma zamiaru sprzedać „Dworzyszcza”?

— Nie wiem, panienko. — JeŜeliby szukał kupca, ja nim będę. Przy sposobności moŜesz mu to powiedzieć. Jemu

pewnie nie chodzi o ten kawałek ziemi tak oddalony od majątku. No cóŜ, Stachu? czy się boisz przebyć pierwszy ten mostek? Bądź zdrów, Stefanie. Kłaniaj się matce ode mnie.

Kopyta białego konika zadudniły po deskach, obsypując głowę Ksawerego ziemią i kurzem; gniady rumak pana Stanisława podąŜył znacznie ostroŜniej.

— Łotr! — burknął Stefan przez zęby, w kształcie grzecznego poŜegnania. Tętent cichł i ustał. Wtedy dopiero Ksawery poczuł wilgoć, zimno, swąd wody i obrzydzenie do Ŝab. Klnąc

wygramolił się na brzeg rowu. Naturalnie klątwy odnosiły się tylko do pana Stanisława, bo chyba potwór zdobyłby się na złorzeczenie ślicznemu stworzeniu o złocistych włosach i oczach szafirowych, takich głębokich, Ŝe wyglądały jak czarne.

Nie, Ksawery potworem nie był. Otrząsnął się jak pudel po przymusowej kąpieli, wylał Ŝółć w paru wykrzyknikach i schylił się po strzelbę, komenderując odwrót Stefanowi.

Gdy podnosił broń, wzrok jego padł na czerwony przedmiot na grobelce. Wziął go do ręki i coś długo milcząc patrzał nań. Była to jednak tylko rączka koralowa trzymająca misterny srebrny sztylecik; słuŜyła przed niedawnym czasem jako zakończenie szpicruty damskiej, czyjej, Ksawery wiedział dobrze, choć się znalezieniem jej nie pochwalił przed towarzyszem, tylko ją schował nieznacznie do bocznej kieszeni. Źle zrobił Jazon. Sztylecik, choć zaledwie calowy, choć ujęty w koral, bywa niebezpiecznym

w tak bliskim sąsiedztwie serca i — Medei.

Stefan w drodze z powrotem musiał wiosłować, sterować, pilnować broni, zwierzyny i psa, bo pan był do niczego. LeŜał on na dnie czajki zapatrzony w jasną dal, zmęczony czy smutny i nucił półgłosem jakąś tęskną barkarolę neapolitańską, rozmarzającą jak plusk fali spokojnej.

— Co to za facet? — spytał nagle, bez Ŝadnego wstępu, snadź dalszy ciąg swych myśli wyraŜał głośno.

Stefan zrozumiał natychmiast. — A to niby jej krewny — odparł z niechęcią — ludzie ich Ŝenią z sobą. Od pewnego czasu

łotr nie wyłazi z Jasieniec. Trudno było przypuścić, aby złość Stefana pochodziła od sprzeczki na grobli. Był to człowiek

spokojny i delikatny, zresztą zwycięŜył w tym razie. Między tymi dwoma ludźmi musiał być inny, dawniejszy rachunek, o który Ksawery nie pytał, zbyt zajęty swymi myślami.

Nie rozweselił się przybywszy do domu, bo zastał panią Sobótkową w równie kwaśnym usposobieniu. Obrzuciła spóźnionych gości zimnym spojrzeniem, zatrzymała je dłuŜej nieco na stroju pana i bez słowa uwagi pozwoliła mu przejść do swej stancyjki, oglądając ze zgrozą ślady wilgoci, które zmoczone chodaki zostawiły w sieni. Huragan wybuchł, zaledwie drzwi się za nim zamknęły.

Ksawery przez otwarte okno słyszał kaŜde słowo. Zaiste, zdolności pani Sobótkowej były zdumiewające. Znalazła sposób jednocześnie patroszyć zwierzynę, karmić Oresta, odgrzewać zastygłą wieczerzę, krzątać się nad przebraniem jedynaka i łajać go potokiem najdosadniejszych wyraŜeń.

Nie o syna jej jednak chodziło, jak się Ksawery wreszcie przekonał. Stefan był gamoniem, niedołęgą, cebulą, nie dlatego, Ŝe sam wrócił bez tchu i zabłocony po pas, ale dlatego Ŝe taką „osobę” naraził na zmęczenie i zlanie wodą po szyję.

Wyraz „osoba”, wymówiony z namaszczeniem niesłychanym, stosował się do brudnego oberwańca za ścianą. No, Ksawery tego by się nie spodziewał.

— Ty wisusie, hultaju, ladaco! Co ty sobie myślisz? Wodzić taką osobę po tych szatańskich wertepach! Ani mi się waŜ próbować czegoś podobnego drugi raz; rozumiesz? a zasie! Siedzieć mi cicho w leśniczówce, pilnować szkody, porębu, fabryki; a jak cię kiedy jeszcze zobaczę z panem w chodakach, jak nieludzkie dzieci, to cię tak ogrzmocę ojcowskim batogiem, Ŝe kości nie policzysz! Czy ty wiesz, czym to pachnie taka wyprawa jak dziś? wiesz? Pan moŜe zachorować, przeziębić się, dostać, no, dostać fluksji, na przykład.

Na tę konkluzję Ksawery parsknął śmiechem. Ale ze Stefanem rzecz się inaczej miała, dworzyskie, lecz łasząc się powitał wysiadającego Bobrowskiego.

Był to jedyny Ŝywy okaz. Taras nie pytając o rozkazy odjechał w głąb, zapewne do stajni, a nasz bohater widząc, Ŝe nikt na spotkanie nie raczy wyjść, pchnął sam drzwi i znalazł się w duŜej pustej sieni opatrzonej w troje drzwi równie szczelnie zamkniętych.

JuŜ miał próbować szturmu do ostatnich w głębi, gdy mu się one same otworzyły przed nosem prawie i wypadł wyrostek w ciemnej siermiędze, pół kozak, pół lokaj, uśmiechnął się przyjaźnie, zdjął palto i rozwarł podwoje na lewo, wołając donośnym głosem:

— Pan Bobrowski z „Dworzyszcza”, proszę pani. Skąd dowiedział się tak prędko o nazwisku gościa, tego Ksawery nigdy nie pojął, a do

namysłu czasu nie miał, bo stał juŜ w eleganckim niewielkim saloniku i miał przed sobą o tyle starą, o ile małą i szczupłą figurkę zagłębioną po nos w staroświeckim fotelu, zajętą kładzeniem kabały.

Ponad okularami obejrzała go ciekawie, odpowiadając skinieniem na głęboki ukłon. — Bardzo mi miło poznać pana dobrodzieja, bardzo miło… ale niechŜe pan siada. Taki upał

okropny! Nie pojmuję, jak moŜna odwaŜyć się na przestąpienie progu. Zawsze to powtarzam

Jani, ale czyŜ sposób mówić co młodym? Nigdy nie wytrzyma chwili w pokoju; ot i teraz poszli ze Stasiem w pole. Czy pan dobrodziej grywa w bezika?

Pytanie to było tak niespodziewane, Ŝe Ksawery spojrzał przeraŜony na starą sądząc, Ŝe ma do czynienia z obłąkaną. Ale nie, malutka pomarszczona twarzyczka była zupełnie w normalnym stanie, uśmiechnięta, niespokojna o rezultat pytania,

— Nieszczególny ze mnie gracz, ale słuŜę szanownej pani — odparł, całą siłą woli powstrzymując śmiech.

Istotnie było to połoŜenie zbyt oryginalne jak na pierwszą wizytę. — I owszem, i owszem. Pan się wprawi. Zagramy partyjkę. Nie było rady. Biedny nasz bohater z wzorowym poddaniem się fatalizmowi rozpoczął tę

usypiającą grę. Od zachrapania ustrzegło go tylko wejście młodej pary, znajomej mu z grobelki na ługach. Wracali z przechadzki rozmawiając swobodnie.

Panienka wydała się Ksaweremu wyŜszą i smuklejszą w białej batystowej sukience. Upał zarumienił delikatną twarzyczkę, oczy spoczęły chwilę na rysach gościa, słuchając przedstawienia z ust matki.

— Staś Wardzyński, nasz sąsiad — recytowała dalej staruszka, chcąc wrócić do gry co prędzej. — Biję asa pańskiego, mam trzy damy.

Oboje nowo przybyli spojrzeli z politowaniem na nieszczęsną ofiarę bezikowej namiętności. Jania uśmiechnęła się lekko; bawił ją zapewne spokój Ksawerego, biorącego karty z jakąś

senną flegmą. — Czy bardzo jest zamulony rów na grobelce pod granicą „Dworzyszcza”? — spytała

niespodzianie bardzo powaŜnie, bawiąc się obroŜą białego charta. Ksaweremu nagle krew zalała Ŝarem policzki. A więc go widziała. Jego przymusowa kąpiel

okryła go tylko śmiesznością. Zagryzł usta do krwi i nie zmruŜył oka, patrząc prosto w śmiejące się przekornie ciemnosine źrenice dziewczęcia.

— Chcąc z błotnistych łąk tutejszych zrobić grondowe pastwiska i poprawić gatunek traw, naleŜałoby przede wszystkim tamami uregulować wiosenne zalewy; muł po drobnych arteriach jest zabawką w porównaniu z tą masą wód psujących tak olbrzymią gałąź gospodarczą, jaką w tych stronach są ługi nadrzeczne. Mówił flegmatycznie, tym agronomiczno–przyrodniczym głosem, nie przestając grać.

Panienka obejrzała go uwaŜniej. Okaz był rzadki zimnej krwi i cichego, niespodziewanego sprytu.

Il est fin*! zaśmiała się w duchu. — Pan gruntownie zna kwestię wodną naszych łąk i wybornie gra w bezika — ciągnęła dalej. — Znam się równie dobrze na Ŝartach, jak i na cierpliwości — odparł z nieznacznym

uśmiechem. — Tej ostatniej cnoty nabył pan zapewne obcując z panią Sobótkową. — O nie. Istotnie pierwszego dnia odpędziła mnie od bramy i zaledwie wdanie się policji

ułatwiło mi wjazd do „Dworzyszcza”. Odtąd jednak, z wyjątkiem małych chmur, Ŝyjemy w przykładnej zgodzie. Istotnie mój dom obecny jest rajem w miniaturze.

— Pan zapewne bardzo rad z sukcesji — wtrącił milczący dotychczas pan Stanisław. — O nie, panie. Jest to spadek niezasłuŜony, a więc prawie przykry. Podjąłem z ziemi brylant

nie mój i nawet nie dla mnie przeznaczony; z tego cieszyć się moŜe chyba aferzysta. — Pan ma dobra na Litwie? — Dobra? Chyba tak trudno nazwać wielki, ale opuszczony folwark zostawiony mi przez

ojca. * I l e s t f i n ! (fr.)— Ale sprytny!

— Ach, pan się zna teŜ na pokorze! — zaśmiała się panna Janina. — Wysoka Wola była opuszczoną, czas przeszły dokonany. Teraz ma być to cudo, jak mówiła ciotka Helena.

— Ciotka moja mówiąc to dała dowód, Ŝe zna się na pobłaŜliwości, „Wysoka Wola cudo” jest to, proszę pani, czas przyszły, jeszcze nie dokonany — odparł uŜywając jej wyraŜeń.

— Bezik! — zawołała nagłe z tryumfem staruszka, nie słysząc rozmowy — wygrałam! Ale niech to pana nie martwi; młodemu honor przegrywać.

Ksawery powstał i ukłonił się, dziękując za komplement i bezikową partię, ale staruszka nie widziała tego ruchu; zatopiła się cała w nowej kabale.

Myśli jej wszystkie były to te papierowe, kanciaste kartki z drukowanymi czerwono i czarno znakami; innych juŜ nie znała.

— Herbata podana — oznajmił w tej chwili kozaczek, ukazując się na progu dalszych pokoi. — Podaj mi rękę, Stasiu — rzekła pani Jasieniecka i wsparta na ramieniu jasnowłosego

olbrzyma podreptała naprzód, wzywając Bobrowskiego przyjaznym uśmiechem. Kwadrans Ŝmudnej gry zjednał mu dozgonną przyjaciółkę. — Pani mi pozwoli zwrócić swą własność — rzekł korzystając z chwili, gdy zostali sami,

dobywając z kieszeni koralową rączkę ze sztyletem. — Ach! czy pan to znalazł na dnie rowu? — zaśmiała się przekornie. — Nie, pani, na skraju tylko — odparł wchodząc do jadalni. Zatrzymała się na chwilę w progu. Rysy jej spowaŜniały, spojrzała na niego smutno prawie. — Czy mogę prosić pana o coś? — rzekła półgłosem. — Rozkazuj, pani. — Czy pan nie znalazł w bibliotece w „Dworzyszczu” starej, wytartej ksiąŜki Myśli Marka

Aureliusza? — Owszem, znalazłem ją otwartą na stole. — Dla pana ona nie ma Ŝadnej wartości, dla mnie jest skarbem. Uczyłam się czytać z niej.

Była to biblia ciotki. Proszę, sprzedaj mi ją pan. Spojrzał na nią z wyrzutem swymi powaŜnymi, ciemnymi oczyma. — Co by ciotka powiedziała, słysząc panią tak mówiącą? Czy dlatego, Ŝem obcy, masz pani prawo mnie ranić? Nie jestem spekulantem i pamiątkami

nie handluję. Spuściła oczy przed jego wzrokiem i zarumieniła się lekko. — Przepraszam — rzekła z cicha — i proszę, daruj mi pan tę ksiąŜkę. — O! pani jest dobra. Nie obrazi się pani więc, jeśli będę szczery? — O! nie. Kocham prawdę — odparła z mocą. — A zatem nie tylko ta ksiąŜka, lecz całe „Dworzyszcze” powinno do pani naleŜeć. Zarumieniła się lekko. Nie pierwszy raz zapewne słyszała te słowa. — A teraz w zamian ja mam prośbę do pani. Na pojutrze, w sobotę, zamówiłem u proboszcza

naboŜeństwo za duszę ciotki. — Będziemy, nieprawdaŜ, mamo? — spytała, gdy siadali do stołu zastawionego wieczorną

herbatą. Nie przemówiła juŜ więcej do gościa; jakby znajdowała, Ŝe spełniła obowiązek do dna;

zwróciła uwagę i rozmowę ku panu Stanisławowi. DraŜniła się z nim bez miłosierdzia. Po godzinie Ksawery, syt gawędy z przygłuchą staruszką, widząc zresztą pod gankiem

osiodłane wierzchowce młodej pary, poŜegnał towarzystwo. Zaledwie wyjechał za bramę, gdy panna Janina i pan Stanisław przelecieli koło niego.

Długo ją ścigał wzrokiem. Nagle drgnął, myśl jakaś rozjaśniła mu czoło i duszę; zrozumiał siebie.

— Medea moja — szepnął — tak, moja; ja bez niej nie wrócę do domu, choćbym miał jej posiadanie Ŝyciem przypłacić, jak Jazon grecki…

A tymczasem Medea jechała stępo obok kuzyna dziką droŜyną ponad rzeką i nuciła z cicha Pieśń wieczorną Moniuszki. Woda Horynia, ptactwo i polne koniki wtórowały jej rozgłośnie.

— JakŜe ci się podobał Litwin, Janiu? — spytał pan Stanisław. — Po–do–bał mi się — odparła podkładając słowa pod melodię śpiewu. — Wzajemna sympatia widocznie, bo i on ścigał cię bezustannie oczyma. Ciekawym, co to za

konfidencjonalną rozmowę prowadziliście we drzwiach jadalni? — Mówił mi, nie chcąc zbyt pochlebiać twej próŜności, Ŝe nigdy jeszcze nie spotkał tak

inteligentnej fizjognomii jak twoja. Winszował mi szczęścia posiadania bystrego kuzyna. Allons*, ŚnieŜek!

Na to wezwanie biały konik ruszył jak strzała. Pan Stanisław nie widział drwiącego wyrazu twarzy dziewczyny. Nie przypuszczał, Ŝeby to

był Ŝart; wszakŜe okolica cała miała go za najdzielniejszego reprezentanta dobrego tonu i znajomości świata.

Dogonił towarzyszkę na rozdroŜu, skąd miał wracać do swego majątku, o miedzę od Jasieniec; spojrzała nań gniewnie.

— Słuchaj, Stachu — rzekła stanowczo — czy ci kiedy wyznałam, Ŝe cię kocham? — Niestety, nigdy! — westchnął. — Ty przeciwnie, powtarzasz mi to bez końca. Dotąd tolerowałam to, boś bliski krewny i

stary mój towarzysz dzieciństwa. Ale to ci bynajmniej nie daje prawa ścigać mnie wzrokiem Otella i męczyć swą nudną zazdrością. Rozumiesz? Na to nie pozwoliłabym nawet temu, kogo bym kochała, tym bardziej tobie. Daję ci zatem do wyboru: jeŜeli kiedy zechcesz wdawać się ze mną w podobną rozmowę, jak dziś, o Bobrowskim, adieu bonjour* ! moŜesz nie pokazywać się więcej w Jasieńcach; jeŜeli obiecujesz poprawę, będę cię nadal znosiła. Niesłusznych pretensji nie lubię, nie znoszę, nienawidzę. A teraz bądź zdrów; czekam cię pojutrze w miasteczku na Ŝałobnym naboŜeństwie.

Nie słuchając odpowiedzi zawróciła ku domowi i po chwili myśl jej była daleką od wypadków dnia tego; rozwijała nić wspomnień tak bliskich, a juŜ tylko wspomnień niepowrotnych. Nie wrócą, nie, jak nie wróci juŜ ta, która stanowiła ich treść, a która śpi juŜ na wieki, pod sklepieniem grobu, niema, zimna — proch.

Obraz opiekunki, nauczycielki, powiernicy stał w oczach dziewczęcia łzami przyćmiony i było jej smutno i samotnie, gdy przestępowała próg rodzinnego domu, gdzie na nią czekały gospodarskie sprawy i bezik wieczorny z matką.

* * *

Sobota wzruszyła do głębi spokój „Dworzyszcza”. JuŜ od świtu pani Sobótkowa krzątała się

po dworze, wystrojona uroczyście w monstrualny czepiec z fioletowymi wstęgami. SłuŜba biegała rozstrojona, Jan doglądał ekwipaŜy i koni. Stefan ukazał się takŜe w dniu tak waŜnym i w alkierzu matki stroił się w odświętne szaty; tylko Ksawery, gotów do drogi, przypatrywał się z ganku temu zamieszaniu, wybijając szpicrutą marsza na jakiejś zabłąkanej aŜ tu blaszanej polewaczce. Muzyka zaiste stanowiła wtór właściwy i dla ucha przyjemny.

* A l l o n s (fr.) — Naprzód. * a d i e u b o n j o u r (fr.) — Ŝednaj, dobry dniu!

— Prędzej! — odzywał się od czasu do czasu potęŜny głos pana, górujący nawet nad blaszanym bębnem.

Było to hasło do jeszcze większego bezładu, do sroŜszego krzyku pani Stefanii, do energiczniejszego trzepania surduta Stefana.

Jak się tam skończyło z tym wybieraniem, tego Ksawery juŜ nie zobaczył, bo niezdolny dłuŜej czekać, dosiadł Brawury i pognał jak wiatr, przypuśćmy, Ŝe nie w jedynym celu wysłuchania godzinek śpiewanych chórem przez bractwo kalek. A jednak w rezultacie nic więcej mu nie przyniosła szalona jazda.

Urwis jakiś, któremu oddał w opiekę klacz, pokazał mu wprawdzie jasienieckie siwosze, ale na wstępie do kościoła spotkało go srogie rozczarowanie. W kolatorskiej ławce siedziała tylko malutka, zgarbiona amatorka bezika. Medei nigdzie nie było.

Ksawery przywitał staruszkę pocałowaniem ręki, co jej się podobało widocznie, a Ŝe był człowiek szczery i nie dyplomata, więc zaraz spytał o pannę Janinę.

— Imieniny, pan mówisz, a tak, dziś imieniny proboszcza. Na imię mu Inocenty — odparła wnurzając swój ostry nos w olbrzymią księgę z modlitwami.

Trzeba było poprzestać na tym objaśnieniu, i modlić się takŜe, jak naleŜy. Trudno mu to przychodziło. Śpiew Ŝebraków, spojrzenia ciekawe, skierowane na niego ze

wszech stron, przybycie dworzyskiego towarzystwa, a nadto zmartwienie i brak jakiś niezrozumiały, wszystko to plątało mu słowa pacierza.

Ujrzał teŜ pana Stanisława, lecz ten mu znikł zaraz z oczu, a wnet dzwonek u drzwi zakrystii oznajmił początek naboŜeństwa.

Organy zabrzmiały powaŜną introdukcją i rozległ się z chóru śpiew — silny czysty, przepyszny, młody głos kobiecy, który Ksawery poznał natychmiast i znalazł ład w swych pocierzach i rzewny, rozkoszny spokój w duszy.

Ukrył twarz w dłoniach i nie podniósł jej aŜ po ostatnim dźwięku śpiewu, gdy solenizant dnia tego zaintonował basem Anioł Pański.

WraŜenie prysło, organy ucichły, a natomiast Ŝebracy poczęli piszczeć najfałszywiej, w nadziei datku od stroskanej rodziny, i publiczność rzuciła się spiesznie do drzwi, uciekając od dziadowskiego koncertu. Ksawery przyznał tej dezercji zupełną słuszność. Podał ramię staruszce i wyszedł teŜ, szukając w tłumie złotej główki swego ideału.

Stała u drzwi chóru, wsparta na ramieniu pana Stanisława, blada, powaŜna, ze śladami łez w oczach. Ukłoniła mu się tylko, nie raczy wszy podać ręki, i poszła za matką do powozu.

— Janiu — szeptał jej kuzyn tak głośno, Ŝe kaŜde słowo dochodziło uszu Bobrowskiego — jestem pewny, Ŝeśmy o tym samym myśleli oboje w kościele.

— No, bardzo wątpię; powiedz wreszcie. — Myślałem, czy mi prędko te organy zagrają Veni Creator, to jest mnie i tobie — odparł

czule. — Mylisz się w takim razie. Ja myślałam tylko o ciotce — odparła bardzo powaŜnie,

wysuwając rękę spod jego ramienia i zajmując miejsce obok matki w powozie. Ksawery zapiął fartuch, spojrzał na nią i został sam, patrząc z zawiścią na obmierzłego

Stanisława, którego bryczka ruszyła w ślad jasienieckich siwoszów. Czuł, Ŝe nabiera dla tego człowieka Stefanowej nienawiści. Co się z nim działo? Jak lunatyk przyjechał do domu, jak lunatyk poszedł do mieszkania ciotki i padł na sofę w bibliotece, niezdolny do nikogo przemówić. CzyŜby się on zakochał w lat trzydzieści kilka, przebywszy burzliwe dni młodości?

Myśl o Ŝonie, o domowym ognisku często go nawiedzała w jego pustej norze, w pierwszych chwilach pobytu; często, wracając zmęczony do domu, wyobraŜał sobie, jak by to miło było

ujrzeć inną twarz obok ospowatej fizjognomii Walka; lecz była to utopia, zbytek dla nędzarza, odpędzał marzenie, aŜ nie wróciło więcej, zabite pracą i troską codzienną.

Teraz pragnienie znów się zbudziło, potęŜniejsze jeszcze, bo przywiązane do Ŝywej kobiety; miłość ogarniała mu duszę coraz głębiej i szerzej.

Kiedy się zaczęła, kiedy wzrosła? Ba, kto to opisać zdoła? Gdy z wiosną giną śniegi, kto określi postęp budzącej się przyrody? Dziś jeszcze czarno i pusto, jutro juŜ kwiecie się śmieje i ciepło nas ogarnia. Skąd się wzięło? kiedy wzrosło? jak zakwitło?… Jest i koniec.

Do tego logicznego wyniku przybiła wreszcie, po długim błądzeniu myśl Ksawerego, gdy ją nagle przerwał hałas jakiś na dziedzińcu i głosy kilku osób, którym naturalnie przodował pisk pani Stefanii.

Krzyk się zbliŜał, otworzono po długim szamotaniu drzwi salonu, rejwach rósł do rozpaczliwych rozmiarów.

— Wynoś się, ty oberwańcze! Będziesz ty mi swymi buciskami podłogę brudził! Kiedy masz interes do pana, to czekaj w sieni.

— Puscaj, babo, bo cię zdzielę! A to zatracona kobieta, kaj pijawka się cepia cłeka! — ozwał się zaspany, ochrypły, dobrze znany Bobrowskiemu głos Walka.

— Pokornie proszę iść sobie precz — dokończył cichy głosik Jana. Ta pokorna prośba była widocznie poparta jakimś bardzo wyrazistym argumentem, bo hałas

się oddalił i ucichł zupełnie po chwili. — A ten skąd się tu wziął? — mruknął do siebie Bobrowski. W innym czasie pośpieszyłby na ratunek biednego Mazura, ale teraz nie wzruszyłaby go

nawet wieść, Ŝe Wysoka Wola została porwana przez trąbę powietrzną. Da sobie sam radę, zadecydował stoicznie, zamykając oczy, aby snuć dalej sen na jawie. Pół godziny minęło we wzorowej ciszy, potem zaskrzypiały drzwi od ogrodu, ktoś na palcach

przeszedł przez salon, otworzył bibliotekę i w szparze ukazała się przeraŜona twarz Walka. — No, śmiało, chłopcze — zaśmiał się Ksawery. Na ten głos Mazur podskoczył naprzód, wywracając sprzęty po drodze. — Mój ty Jezu najsłodszy! A dyć pan zdrów i cały, a my juŜ pana opłakali. Powiedzieli nam,

co tu pana zabili — jąkał z radości poczciwiec, obejmując kolana pańskie. — KtóŜ to powiedział? — Pan Prowicz. Ta ja widzę teraz, Ŝe Ŝartował po swojemu, a my sieroty uwierzyli.

PrzyjeŜdŜa pewnego ranka. „Jest pan?” pyta. „Co ma być,” mówię płacząc. „To i nie będzie,” odpowiada i dobywa jakiś papier z kieszeni i czyta, co pana tu zabiła jakowaś panna i co ją wzieni do kryminału, i co pan przed śmiercią nas wspominał i Ŝegnał, i co jemu zapisał Wysoką Wolę. Ta to łgarstwo było, proszę pana, ale jako on to czytał i potem począł łzy ocierać, więc my w lament!… jak Boga kocham, płakał, kat go wie jak.

— Ze śmiechu naturalnie. A to niecnota, łobuz! Ale skądeś ty się tu wziął, Wałku? — Jakeśwa się wylamentowali, powiada do mnie pan Prowicz, Ŝe jedzie na Wołyń, Ŝe z

pogrzebem na niego czekają !— wciąŜ płacząc, pyta mnie, czy ja nie chcę teŜ pojechać, ciało nawiedzić i w grób połoŜyć?…

— Jak to, więc z nim przyjechałeś? — A juści. Wyrzucił mnie wedle zawrotu, a sam pojechał dalej, obiecując, Ŝe jutro będzie; ja

szedłem sobie pod dwór… Nagle Walek ucichł w swej opowieści, rzucił okiem na drzwi i zrejterował za pana. Strach był aŜ nadto uzasadniony; na progu stała pani Stefania i miała pończochę w ręku, tę

samą, siną, z wielkimi błyszczącymi drutami.

— JuŜ ty mi nic nie zrobisz tera! — wołał Mazur bezczelnie, ufny w moc swej Ŝywej twierdzy.

— Pani Stefanio, to mój lokaj z Wysokiej Woli — ozwał się Ksawery łagodząc groźną pozycję.

— To wariat, furiat, opętany! — wykrzyknęła patetycznie, wznosząc ręce z pończochą ku niebu. — Słyszał pan coś podobnego! Włazi przez płot jak złodziej i prosi mnie z płaczem, Ŝebym mu pozwoliła pańskie ciało po śmierci nawiedzić! Chryste! bodaj mu język sparaliŜowało! Złajałam go naturalnie, jak się naleŜy, a on nic, prze się gwałtem do domu, miota się jak wściekły. Janowi oberwał dwa rękawy, mnie zwymyślał i błota naniósł na posadzkę.

— Za karę wywoskuje ją jutro — zaśmiał się Bobrowski — a teraz, gdy juŜ ciało me nawiedził, dajcie mu co jeść; pewnie głodny.

— Od trzech dni ze zgryzoty ino łzy połykałem — potwierdził Walek płaczliwie, myśląc zapewne juŜ nie o zgonie pańskim, lecz o własnym pustym Ŝołądku.

— Trzy dni nic nie jadł z Ŝalu — zamruczał ugłaskany smok Kolchidy cofając się majestatycznie.

— Więc pan Prowicz obiecał jutro przyjechać? — zagadnął Ksawery idąc z lokajem w jej ślady.

— A ino. Tak mi mówił przy zawrocie. — Bodajby to było kłamstwo, jak i reszta — mruknął niezbyt grzecznie gospodarz. Niestety, była to jedna z rzadkich prawd w ustach paliwody*. Nazajutrz zjawił się we własnej

osobie i wysiadł z bryczki śmiejąc się jak szalony. — Salve*, Jazonie! Twoja Kolchida to raj, twoja Medea — cudo. — GdzieŜeś ją widział? — wtrącił Bobrowski dość niezręcznie, wprowadzając gościa do

domu. — Gdzie? W twoich oczach! Czy nie ma tu gdzie lupy, Ŝebym się lepiej przyjrzał? Walek,

lupy! Rozumiesz? takiego szkła, przez które moŜna poznać, ile człowiek panienek kocha. — Eee, gdzie teŜ! Pan sobie Ŝartuje. JuŜ mnie pan tera nie zwiedzie! — odparł Mazur i uciekł

do Stefana, z którym poprzyjaźnili się przez wieczór. — Widzę ją i tak — ciągnął Prowicz zaglądając w same białka przyjaciela. — Wysoka

blondynka na białym koniku, w granatowej amazonce. Co, czy nie tak? Przy boku ma zapewne straŜ honorową z twego ramienia, wielkiego drągala, na apokaliptycznie wielkim koniu. Jazonie, czemuś na mnie nie zaczekał? ja bym się tak chętnie podjął tego obowiązku! — zakończył patetycznie.

— Nic ciebie nie rozumiem, bredzisz! — burknął zły Ksawery. — I rozumiesz, i ja nie bredzę. Powtórz mi w oczy, Ŝe nie znasz panny Janiny Jasienieckiej i

Stacha Wardzyńskiego. — Spytam raczej, skąd ty ich znasz? — A co, widzisz? OtóŜ, Ŝeby cię uspokoić, objaśnię, Ŝe celem mej wizyty był właśnie Stach

Wardzyński. Jest to mój krewny, miałem interes do niego, zarazem chciałem ciebie odwiedzić. — Nawiedzić chyba — wtrącił Ksawery. — Nie, to Walek tylko jechał w tym naboŜnym celu. OtóŜ nie zastaję Stacha w domu, kaŜę

osiodłać konia i jadę sobie na spacer. W pół drogi spotykam zjawisko. Omal nie mdleję; ale po co ci opisywać te symptomata? Odbyłeś je sam, wyglądasz jak trzaska. Ach, co to miłość moŜe!

Prowicz przestał, bo mu tchu zabrakło.

* p a l i w o d a - łgarz * S a l v e (łac.) — łgarz

— O, jak tu u ciebie pięknie! — zaczął z innej beczki, oglądając się wokoło i węsząc — uhm, pachnie piŜmem czy magnolią; a tam dalej co? mieszkanie?

Poszli tedy robić przegląd domu i dobra harmonia trwała dłuŜej niŜ zwykle między nimi. Prysła dopiero wówczas, gdy Prowicz zaczął przymierzać odzienie ciotki Heleny i tańczyć kankana między szafami biblioteki. Szczęściem nie było pani Sobótkowej, ale Ksawery, uniesiony świętym oburzeniem, prosił łobuza do swej stancyjki.

Nic zeń nie dobył Prowicz. Tego, co czuł, nie wyspowiadałby przed nikim, chyba przed pewną parą szafirowych oczu; lecz dzień ten kosztował go niesłychanie wiele. Stach War—dzyński zapewniał krewnego, Ŝe jest pewien serca i ręki pięknej Jani. Obcemu, nieznanemu przybyszowi nie zostawało ani odrobiny nadziei powodzenia. Obowiązki i konieczność powoływała go na Litwę; lada dzień trzeba będzie zerwać ten błogi sen, a potem…

Nieznośny Prowicz, powód tych czarnych myśli, odjechał po kilkogodzinnym błaznowaniu. Ksawery wieczorem siedział zamyślony na stopniach ganku i słuchał półuchem szeptania Walka i mruczenia pani Sobótkowej. Byli tylko we troje. Mazurowi Polesie nie przypadło do gustu. Ledwie zjadł i przespał się, począł dopytywać, kiedy wrócą do domu.

Na nieszczęście jedyną rzeczą, która dotąd nie zatyła u pani Sobótkowej, nie licząc języka, były uszy. Słuch miała niesłychanie bystry. Szept Walka doleciał jej zupełnie wyraźnie. Zgoda i dobra komitywa poszła natychmiast w niepamięć na tę oburzającą myśl, Ŝe obrzydliwy, ospowaty chłopiec, zrobiwszy taki bezład w domu, chce im jeszcze pana zbuntować i skusić.

Porwała się zaperzona. — A to znowu co nowego! Powracać! Jeszcze czego! Ja ci pokaŜę, pana nam odbierać!

Widzicie go! Wracaj sobie sam do twojej Litwy! Pan tu potrzebny, będzie się Ŝenić u nas! Rozumiesz, wisusie!

— Ja nie Wicuś, ino Walek Bzura. Gadacie, kieby po blekocie. Po kiego licha panu Ŝona? U nas jest porządek, jak się patrzy, jest gospodyni, są kury, jendyki, kacki i wsyćko co obywatelowi potrza. — I wygłosiwszy w ten sposób swój pogląd co do zadania Ŝony w Ŝyciu człowieka, Mazur zakończył tyradę mądrem streszczeniem: — śona to kłopot i tyła.

— SkądŜe doszedłeś do tego przekonania? — spytał z uśmiechem Ksawery — wszakŜeś kawaler, Wałku.

— Abo co cłek ocu nie ma, prosę łaski pańskiej. Co ma złe zecy na sobie próbować? ot tam, u nas, pan Oleksza się oŜenił, wziąn taką cudacną pannę, co to gada pięciu językami, i tez przegadali bez pięć lat taki piękny majątek. Wie pan, ten, co to w nim pan kupił Farfurę?

Bobrowski skinął potakująco głową. — A ten stary pan, co go marszałkiem tytułują, oŜenił się z jamoru, z dziewcyną niby lalka. I

cóz, myśli pani, a bo to dobze było? Gdzie tez! Mój jamiołku, jedźmy do kąpieli! mój jamiołku, kup mi jaksamitną suknię! I tak sło od sukienki i bucika, az majątek Zydy zabrali. Ech! co ta mówić po próŜnicy dalej. Abo to mój pan taki głupi jak inni, co by to się jasnymi włosami dał oplatać?

Ksawery głuchym milczeniem przyjął tę swoją apologię; nie moŜemy zaręczyć, by mu zbyt pochlebiała; za to pani Stefania zaśmiała się jakoś dziwnie. — Zobaczymy — rzekła z miną tejemniczą Sybilli kumejskiej i wyszła, by zająć się wieczerzą.

Ach, tak! zobaczyli teŜ wszyscy nazajutrz, jak bułanki powiozły pana Ksawerego do Jasieniec. Walek, nie domyślając się niczego, sam powoził, ciesząc się z koni i zaprzęgu, i plotąc wciąŜ

swym łamanym językiem aŜ pod bramę. Nagle zwrócił się na koźle i pokazał kogoś na dziedzińcu końcem bata, pytając z cicha: —

Czy to panienka tutejsza? Ksawery głową skinął.

— A dychter podobna do tej pani, co to gadała sześciu językami. Miła to dla mnie wróŜba, pomyślał Bobrowski uwaŜając przy tem, Ŝe od wczoraj lingwistyka

owej pani wzbogaciła się jednym językiem. Musiała to chyba być córka Mezzofantiego, mruknął wyskakując z bryczki tuŜ przed panienką.

Stała ze spicrutą w ręku, unosząc zgrabnie długą swą amazonkę; furman oprowadzał konia; za nią skupiło się kilku włościan, ekonom, śyd i Maria, owa piękność z leśniczówki; wszystko czekało na rozkazy lub przyszło z prośbą do młodziutkiej gospodyni.

— Pani wyjeŜdŜa? — spytał Bobrowski podając jej przywiezione Myśli Aureliusza. — Wracam. Dziękuję panu za ksiąŜkę. Widzi pan tę rzeszę. Czekają na otwarcie drzwi

kancelarii z silnym postanowieniem nudzenia mnie do zmroku. Na dobitkę matka dziś chora obłoŜnie, a Stacha mi odebrał ten wesoły pan, pański sąsiad, jak mi mówił. Pan pewnie uzna to za straszne shoking, jeŜeli pana przyjmę w kancelarii i zaniedbam nieco gościa dla tych ludzi.

— Naprawi pani owe shoking najzupełniej w moim przekonaniu, jeŜeli będę mógł być w czymkolwiek pomocą u biura — odparł kłaniając się.

— Chodźmy zatem — rzekła wzywając interesantów. Poszli. Kancelaria była czysta, porządek wzorowy, ale nad to wszystko górowała w oczach gościa logika, spryt i szybkość kombinacji tej ośmnastoletniej dziewczyny. Pomocy nie potrzebowała wcale. Ksawery był tam tylko, by słuchać i podziwiać, i kochać coraz więcej. Niezdrowym mu był pobyt przy tym biurze obok niej; gdy zostali sami, nie pamiętał nie tylko Ŝadnego obcego, ale nawet swego ojczystego języka.

Samotność we dwoje to sen letniej nocy między dwojgiem istot, które są pewne wzajemnego uczucia, które je juŜ ustami wyznały, czy trwa ona godzinę, czy dzień, czy miesiąc, dla nich to jedno, jedno spokojne rozkoszne szczęście. Lecz nim to słowo czarodziejskie otworzy serce i usta, samotność we dwoje jest męczarnią; wątek rozmowy się rwie, milczenie jest niedozwolonym, a w głowie taki chaos, Ŝe myśli postronne nie tworzą łańcucha, lecz rozbite na ogniwa plączą się niesfornie. Ani ich skuć, ani ich porządnie wyrazić nie sposób.

W takim usposobieniu był Ksawery, nim się zdobył na głos i jakikolwiek frazes. — Czy panią nie nuŜy to zajęcie? — spytał — kłopot niesłychany i przykrości bez liku. Opuścili juŜ kancelarię i zasiedli na ganku, a między nimi ułoŜył się biały chart, nieodstępny

towarzysz Jani. — Przykrości, pan powiada — rzekła po chwili milczenia, patrząc zamyślona przed siebie —

gdzieŜ ich nie ma? Mamy ich równą dozę w kaŜdym obowiązku. Zapewne moŜe się nam zdawać, Ŝe gdzie indziej jest ich mniej, lecz to jest tylko niepotrzebne targowanie się z Ŝyciem. Powinniśmy iść drogą nam wskazaną, nie szemrząc. Paskal słusznie powiedział, Ŝe pęta czujemy dopiero wtedy, gdy je targać poczynamy. Za Ŝycia ciotki pańskiej nie robiłam nic, Ŝyłam jak ptaszek; lecz to przeszło juŜ bezpowrotnie.

Zaśmiała się zmieniając powaŜny ton. — Widocznie nabrałam gustu do nawału obowiązków, bom się wreszcie zgodziła i na

małŜeńskie jarzmo, choć w tym było duŜo egoizmu, by zrzucić .na szerokie barki Stacha cięŜar agronomicznych trudów.

Ksawery podniósł na nią oczy i zdobył się siłą woli na uśmiech, choć go okropnie zabolało w sercu.

Wstała i spojrzała na niego. — Pan mi daruje, Ŝe wyjdę na chwilę matkę odwiedzić — rzekła przepraszając zarazem

uśmiechem. Pozostał sam. Posłał kozaczka z rozkazem zaprzęgania i zapalił papierosa. A zatem Jazon wróci bez cudnej królewny pod dach swój ojczysty, myślał z goryczą. — Co za widziadła ściga pan w kłębach dymu! — ozwał się za nim głos srebrzysty.

Drgnął, zerwał się i zdeptał nogą papierosa. — Po cóŜ to? dym mi nic nie szkodzi. Stach nas wędzi po całych dniach! Niech pan pali,

proszę, i odpowie na moje zapytanie, jeśli nie jestem niedyskretna. — O, bynajmniej! Rozmyślałem nad smutną rzeczywistością powrotu do Wysokiej Woli. Tu,

w „Dworzyszczu”, miałem parę tygodni rozkosznych wakacji. Tam znajdę chłód, pustkę i śmiertelne nudy.

— Ma pan pracę wszakŜe. Nie pojmuję, jak ktoś inteligentny nudzić się moŜe będąc sam. — Przykro mi bardzo zachwiać wiarę pani w moją inteligencję, lecz wyznać muszę, Ŝe jest

chwila w Ŝyciu, gdzie nam nie wystarcza praca, ksiąŜka i samotność. Jest to tęsknota za słońcem Ŝycia człowieczego, za Ŝoną i rodziną, za towarzyszką pracy i wytchnienia, studiów i marzeń. Wedle tego, com słyszał przed chwilą, sądzę, Ŝe pani mnie zrozumieć nie moŜe.

— Dlaczego? — Tak. MąŜ, zdaniem pani, jest narzędziem gospodarczym, bydlęciem pociągowym i niczym

innym. Szczęściem, Ŝe pani kuzynowi rola ta odpowiada. — A panu nie! — zaśmiała się opierając główkę o drzwi i mierząc go spod rzęs wzrokiem

drwiącym. — Naturalnie! choćbym kochał nad Ŝycie, dopóki bym w sercu kobiety grał tylko rolę

ekonoma, nie oŜeniłbym się z nią nigdy! — Czy ten właśnie wzgląd przeszkodził panu w małŜeństwie z panną Anielą W.? — Jeszcze waŜniejszy, pani, jeśli mam odbyć spowiedź szczerą. Bom się wtedy wcale Ŝenić

nie myślał. Lecz skąd pani zna ten jedyny erotyczny epizod w mym Ŝyciu? Pani wówczas była dzieckiem,

— Ciotka pańska opowiadała mi rzecz całą. — Ach, więc moja nędzna osoba była przedmiotem rozmowy pań! — zawołał zdziwiony. Zarumieniła się lekko. — Ach, otóŜ i bułanki pana! — przerwała jego wykrzyknik, podchodząc do koni i gładząc je

pieszczotliwie, jak starych znajomych, ku wielkiej uciesze Walka, który z wyszczerzonymi zębami znalazł sposobność rozpoczęcia rozmowy.

Zanim Ksawery odział się w przedpokoju, Mazur był w lepszej komitywie z panienką niŜ jego pan.

— Czy to pański furman? — spytała uśmiechnięta przy poŜegnaniu. — Furman, lokaj, ekonom, niańka; jednym słowem Figaro! — odparł wsiadając na bryczkę. Po chwili znikł zaprząg w tumanie kurzu. Janina wróciła do domu, skąd dochodził suchy

kaszel staruszki, a tymczasem na gościńcu Walek po długim milczącym namyśle spojrzał niespokojnie w oczy pana.

— Dlaczego to mnie pan nazwał „cygarem” przed tą piękną panienką; po jakiemu to, proszę pana, czy po italiańsku, bo po nasemu to się tak ludzi nie woła, ino to znacy tytoń, papirus! Ksawery odetchnął na tę ciekawą kwestię; był pewien, Ŝe Walek będzie go męczył gawędą o panience. Szczęściem „cygaro” zaabsorbowało go kompletnie! Powtarzał je całą drogę z wszelkimi moŜliwymi modulacjami głosu i zmianami liter. W „Dworzyszczu” urósł z tego wyraz przystępny tylko dla mazurskich ust i gardła!

* * *

Tydzień minął dla Ksawerego w odrętwieniu i smutnych rozmysłach. Miał na czole swą

dawną troskę powaŜną i snuł się milcząc po polach i dworze bezczynny, a jednak o powrocie do

domu nie wspominał nigdy. Znowu zastał go raz w wieczór samotnego w ciotki sypialni. Siedział u biura i patrzał na portrecik Jani, zrazu tylko oczami nieszczęśliwego kochanka, potem wzrokiem artysty i psychologa.

Gdzie on widział rysy do tych podobne? MoŜe we śnie o niebie — nie, było to na jawie. Długo daremnie męczył pamięć, aŜ tak, przypomniał sobie wreszcie stary notatnik ciotki i podobiznę młodzieńca! Dobył ksiąŜeczkę z ukrycia. Rzeczywiście, wyraz był inny zupełnie, lecz kształty nadzwyczaj zbliŜone. Między Janią a tym młodym człowiekiem o marzących oczach, zmarłym przed laty, musiał istnieć jakiś łącznik tłumaczący uczucia panny Heleny dla dzieweczki — jaki? Tego w tej chwili nie wiedział Ksawery, lecz postanowił zbadać tę kwestię.

Gdy tak rozmyślając przerzucał raz jeszcze zŜółkłe kartki, nagle na ostatniej jego własne imię wpadło mu w oczy; począł czytać, a w miarę jak wzrok biegł po liniach, zdziwienie i radość występowało na chmurną twarz jak słońce promienne. Oto co kreśliła drŜąca dłoń zmarłej:

A zatem rachunki moje z rodziną zamknięte. Dane matce i mnie przed laty rs. 40 000, poszły w całości na zapłacenie długów mego brata. Krwawy owoc oszczędności i pracy przez Ŝycie całe oddałam bez Ŝalu. Kawał ziemi pozostał — to dla idei; kawał ziemi zdobyłam na własność — to dla siebie na grób, dla tych, co kocham — przytulisko, dla tych, co po mnie ją wezmą — jak dobra pamiątka. Nie znam siostrzeńca mego osobiście, lecz wiem, Ŝe zaznał głodu i upokorzeń co niemiara, Ŝe młodość mu nie dała nawet spokoju i zapewnienia pierwszych potrzeb, Ŝe zna, co to upadek z dostatku do nędzy, co to zawiedzione nadzieje i Ŝywot zwichnięty, i jarzmo do barków nie dopasowane!

Prawa zmieniać więc nie chcę, testamentu nie piszę, legatów nie robię. Wierzę mu i zostawiam swą samotnię w jego rękach, z ufnością w serce i szlachetność. Jeśli imię moje wspomni w modlitwie, pomyślę, Ŝe wdzięczny i dobry, jeśli spadek po starej ciotce ulŜy mu w Ŝyciu, błogosławiona ma praca! A jednak nie o tem marzyłam! Dzieweczkę mą ukochaną widziałam po śmierci swej wśród tych ścian, stroiłam je z tą myślą i wreszcie wyznałam jej swe Ŝyczenie! Odrzuciła je stanowczo — ach, j jak stanowczo! — wzdrygając się z przykrością.

MoŜe to i lepiej. Dom ten nie dla niej stworzony. Duch, co tu Ŝył, powinien jej obcym pozostać! śycie ją z cierniami zapozna, lecz niech to nie będą te, co mnie krwawiły, niech ją Bóg strzeŜe od mej doli! Przyrzekła mi przecie, Ŝe serca nie zamknie z księgami i pracą, lecz mu pozwoli czuć i kochać, i wybierać, co warte na świecie miłości!…

Jeśli siostrzeniec mój, Ksawery, pokocha ją i zdobędzie to harde serce, biorąc Janie, weźmie na własność mój skarb największy; jeŜeli i to marzenie moje nie ziści się, jak się inne nie ziściły — ha, ufam jej, Ŝe potrafi uszlachetnić i uszczęśliwić innego, kaŜdego, jak mnie była szczęściem i osłodą!…

Mało juŜ sił i Ŝycia. Psyche się wydziera w inne światy, bruzda wy orana, czas spocząć o zmroku po dniu upalnym — czas! Idź, duchu, wnet się z jarzma wyzwolisz, długoś czekał na swobodę — idź! „Ten, co cię wysyła, wolny jest od gniewu.” Über allen Gipfeln ist Ruh!…

* * *

— Walek, osiodłaj mi Brawurę! — krzyknął Bobrowski następnego dnia, wychodząc na

ganek. Biedny Mazur teraz dopiero zasługiwał na nazwę cygara, bo wysechł i zŜółkł z tęsknoty za

Wysoką Wolą i z braku zajęcia, do którego był przywykł i przywiązał się. Spał i jadł po całych dniach, a pomimo to chudł i chudł coraz bardziej.

Głos pana przerwał mu poobiednią drzemkę pod krzakiem róŜ, przed gankiem; porwał się na równe nogi i kłusem pobiegł do stajni.

W niespełna kwadrans klacz rŜała pod gankiem. — To tak nieboracka myśli, co do swego Ŝłobu wraca — rzekł Walek wzdychając. — Panicu,

a kiej my do dom pojedziem? — zaczął nieśmiało swą zwykłą zwrotkę. — Idź do diabła! Nikt w piątek nie wyjeŜdŜa. Sam to mówisz. — A dyć to prawda — szepnął markotnie biedny Figaro, podciągając zębami nieco luźne

popręgi — tylko ino… — Prędzej! — przerwał pan głosem nie zachęcającym do dalszej rozmowy. Miał rację Walek milczeć, bo w tejŜe chwili Orest, wybierający się z radością za towarzysza

przejaŜdŜki, dostał szpicrutą przez uszy i schronił się, piszcząc Ŝałośnie, pod nogi lokaja. 1 Usiedli obadwa ze smutnymi minami na ganku, rozmyślając nad czarną dolą wspólną i skarŜąc się nawzajem.

— Sieroty my — lamentował Walek, pięść wtłaczając w suche oczy — był pan, ale juŜ go nie ma; narwańca przywiezieni j do naszej Wysokiej; ani to Bogu ni ludziom; a czy jeszcze przywieziem? Ach, ach!

Orest wtórował desperackim skomleniem. Ksawery tymczasem w bramie jasienieckiej spotkał Stanisława, szczęściem wyjeŜdŜającego. Ukłonili się sobie z daleka, obopólnie nie radzi z siebie; nawet Bobrowski nie był ciekawy

dowiedzieć się ostatnich wiadomości o losach Prowicza. Pierwszą osobą domową, którą spostrzegł, była Maria, tej zawsze po całym dworze było

pełno. — Gdzie panienka? — zagadnął Bobrowski. — W kaplicy grobowej, proszę pana — objaśniła kłaniając się bardzo głęboko. Ruszył we wskazanym kierunku. Grobowiec leŜał na skraju ogrodu, osłonięty gąszczem bzów i jaśminów. Była to budowla

stara, mroczna, zawierająca, oprócz prochów rodziny Jasienieckich, szczątki panny Heleny. Tu więc, u trumny opiekunki, miało się odbyć ich ostatnie widzenie. Tak, ostatnie —jeśli…

jeśli… Ksawery nie chciał juŜ myśleć dalej. Wnętrze kaplicy, ponure i ciemne, oświetlała jedyna lampka przed ołtarzem i parę okien

kolorowych; drzwi do grobów były otwarte. Ksawery zeszedł na dół po omszałych kamiennych schodach; zaraz na wstępie spostrzegł Janie klęczącą u ostatniej trumny. Czoło wsparła na zimnym metalu i płakała cicho jak ten, co cierpi ból wielki, bo wstydliwy.

Bobrowski chciał się cofnąć dyskretnie, lecz dziewczynka na odgłos kroków podniosła główkę i wyciągnęła rękę ku niemu.

ZbliŜył się więc, przywitał w milczeniu i ukląkł obok niej, pobłogosław nas, ciotko, tak jak tu jesteśmy, razem, na Ŝycie całe. Ja ją tak kocham!… Niepodobna mu było znaleźć innej modlitwy; myśl uparcie wracała wciąŜ do tych słów.

Nagle wzrok jego padł na złocony napis trumny sąsiedniej:

Tu leŜy Jan Jasieniecki ur. 1825 † 1852

„Jam jest zmartwychwstanie i Ŝywot. Kto we mnie wierzy, nie umiera na wieki,

a ja go wskrzeszę w ostatni dzień”. Drgnął. Wiedziony dziwnym przeczuciem spojrzał na trumnę ciotki:

Tu leŜy Helena Bobrowska ur. 1830 † 1880

Te dwie trumny zdały mu się bratnie, owiane jedną myślą, jak jednakowe były złocone głoski

napisów. — Czy to ojciec pani? — spytał z cicha Jani, która powstała w tej chwili. — Nie — odparła patrząc mu w oczy bystro. — Więc krewny? — badał dalej. Wyszli z podziemia i stali w mroku kaplicy. — To stryj mój — odparła po chwili namysłu — nie znałam go wcale; był malarzem. Lecz

dlaczego pana ta właśnie trumna tak szczególnie zajmuje? Teraz Ksawery zawahał się z odpowiedzią; przez ten czas oczy Jani nie schodziły z jego

rysów. Zbrodnię by wyznał promieniom tych sinych źrenic, opowiedział więc wszystko. — PokaŜ mi pan ten notatnik — rzekła smutnie, gdy skończył — masz pan słuszność, stryj

mój kochał ciotkę Helenę z całym zapałem artysty. OŜeniłby się z nią, gdyby był tylko zakochany w niej, lecz on ją kochał, a nie siebie. Czuł się skazanym na śmierć i nie chciał wiązać jej doli ze swym gasnącym istnieniem; myślał moŜe, Ŝe — jak wiele innych — i ona przeboli jego stratę, i zapomni. Mylił się.

Młodość mu zeszła we Włoszech, w słonecznej malarskiej pracowni; choroba piersiowa, zwalczona klimatem, przygasła na jakiś czas. Wówczas przyjechał do Jasieniec, poznał ciotkę Helenę i juŜ nie chciał powracać, pomimo nalegań rodziców i mego ojca.

„Wszak i ephemeryda ma prawo do paru godzin szczęścia, nim zgaśnie”, mawiał zwykle, „ja więcej nie pragnę”.

Dwa, lata gasł; zrazu nieznacznie, potem z błyskawiczną szybkością, bez skargi, z uśmiechem jakimś, nie ziemskim juŜ, na ustach, aŜ wreszcie zasnął cicho, szepcąc imię ciotki Heleny.

I oto cała historia. Świat i ludzie mówili zrazu wiele o nich, potem zapomnieli i ucichli. Co to ich obchodziło, Ŝe jedna istota nieszczęśliwa przybyła? Jest ich tyle na ziemi; to rzecz taka powszednia, zwykła, oklepana.

Jania zamilkła, wzruszenie odebrało jej głos. — Pan się moŜe dziwi, Ŝe płaczę — zaczęła po chwili. — Gdy to panu mówię, stanęła mi tak

Ŝywo w oczach ciotka Helena i chwila jedna z naszych podróŜy zagranicznych. Było to w Neapolu. Pracownia stryja Jana pozostała nietknięta, tak, jak ją był opuścił; ciotka opłacała komorne i stróŜa. Stałyśmy w niej przy oknie, same, zapatrzone w cudny wieczór włoski. Ach, jakie to urocze! Szafirowe fale zatoki, łuna wulkanu, pod stopami ruchliwe miasto, w powietrzu barkarole rybackie i dźwięki dzwonów wieczornego Anioł Pański.

Milczałyśmy długo. Ciotka modliła się zapewne, zapatrzona przed siebie wzrokiem, co nie widzi otaczających przedmiotów, i nie wiem, jak do tego przyszło, lecz opowiedziała mi to, com powtórzyła panu przed chwilą.

Raz ostatni, moŜe jedyny, dała się porwać na wskroś ludzkim uczuciom. W głosie i słowach drgał ból, rozpacz, skarga, potem tęsknota, smutek cichy, a wreszcie wielka, niebiańska rezygnacja. Gdy ją wspomnę teraz, to zawsze taką, jaką była przez tę chwilę małą; nikt jej nie znał, kto jej wtedy nie widział, więc teŜ nikt tyle z nią nie stracił, ile ja.

— Proszę, zamknij pan te drzwi — rzekła przerywając długie milczenie. — Czas mi wracać juŜ do Ŝycia obecnego.

Wyszła przed kaplicę. Ksawery, zawarłszy cięŜkie drzwi podziemia, zastał ją siedzącą na kamiennych stopniach i zajął obok niej miejsce.

— Przepraszam panią za natrętność, lecz wyjeŜdŜam jutro — zaczął nieśmiało. — Obeszłaby się pani bez mego poŜegnania, zapewne to pani myśli? lecz nie o poŜegnanie tu chodzi, choć moŜe nie zobaczę juŜ pani nigdy w Ŝyciu. Znalazłem tu oto, w starym pamiętniku ciotki, słów kilka; niech pani raczy je odczytać.

Przysunął się ku niej, otworzył ksiąŜeczkę i wskazał ostatnią stronicę. Bezwiednie pochyliła się nad nią. Złote jej włosy dotykały czoła młodego człowieka; poczuł

Ŝar krwi na twarzy i wstał gwałtownie. CzyŜem ja zwierzę, pomyślał odstępując kroków parę. Jania podniosła oczy ku niebu i

zamknęła notatnik. — A zatem nie ma juŜ teraz tajemnic między nami — rzekła uśmiechając się lekko. — O, przeciwnie, pani. Tylko Ŝe teraz słowa niektóre ciotki dają mi pewne prawo spytać panią

o coś, czego przedtem nie śmiałem. Czy pani kocha swego narzeczonego i kuzyna? Spojrzała nań bardzo powaŜnie. — Jest to kwestia trochę zawiła, poniewaŜ kaŜdy miłość inaczej pojmuje. Nie jest ona teŜ

bynajmniej jedyną pobudką mego postanowienia. Idę za mąŜ za Stacha, bo mi potrzeba pomocy, zwłaszcza teraz, gdy matka wciąŜ słabsza i wymaga ciągłej opieki; winnam mu wynagrodzenie teŜ za Ŝarty i drwiny, i draŜnienie się bezlitosne. On utrzymuje, Ŝe moja ręka ma go uszczęśliwi ć; tego mi Ŝyczy ciotka Helena, niech i tak będzie. Zresztą, panie Bobrowski, kwestia, którą roztrząsamy, to czas przeszły dokonany i takim powinien pozostać i pozostanie.

— Dziękuję pani za stanowczą odpowiedź. Mogę teraz ja prosić panią, abyś przypuściła, Ŝe za pozostanie nikt ręczyć nie moŜe i Ŝe w razie zmian, trosk, kłopotów i zawodów mnie masz pani na swe usługi z duszą i sercem, i pracą, i Ŝe stawię się wówczas, choćbyś mnie pani nie wzywała; bo takim było Ŝyczenie ciotki, więc mam prawo do tego. A teraz jeszcze ostatnia prośba. Jutro wyjeŜdŜam do Wysokiej Woli na długo lub na zawsze. Niech pani nie da upaść i rozwalić się samotni mojej ciotki. Myślałem… lecz mniejsza o moje myśli. Klucze są u pani Sobótkowej, a pani mi nie odmówi.

— Owszem, dziękuję. Stali naprzeciw siebie i dziwnie trudno przychodziła obojgu ta chwila rozstania. Ona czytała w jego duszy; on… ach, Ŝeby on wiedział, co myślało dziewczę. SkądŜe miał

wiedzieć? Rzuciła kości., cofnąć się nie mogła, więc po co zdradzać to, na co juŜ nadziei nie było.

— śegnam panią — szepnął wreszcie. Podała mu rączkę, usta jego dotknęły cienkich paluszków i nie było juŜ ich przed kaplicą. Jak automat odwiązał Bobrowski klacz od płotu i zniknął we mgle wieczoru. I jemu znikało teraz wszystko. Dziś Jasieńce i nadzieja, jutro „Dworzyszcze” i poczciwe serca

i twarze zapłakane. Znalazł się znowu sam z Wałkiem w pustym borze, co jak mur stanął między nim a Horyniem, zapatrzony apatycznie w ciemną leśną droŜynę.

Biedny Jazon! Z Kolchidy nie zabrał ani złotego runa, ani cudnej królewny, tylko jednookiego podjezdka folwarcznego dla Walka, stary notatnik i portrecik Jani. Co powiedzą bracia greccy w osobie Filipa Prowicza na taki rezultat? Ta myśl nabawiała Ksawerego febrycznych dreszczy.

Podczas gdy pan frasobliwie milczał, Walek, rozpromieniony jak słonecznik, opisywał kwiecistym stylem rozkosze czekające na nich w Wysokiej Woli; prawił to Orestowi, Brawurze, sosnom, dzięciołom, bo pan ani słuchał, ani słyszał. Spostrzegł wreszcie Walek zbytek monologu; zamilkł na chwilę, poprawił się na siodle, huknął, podrzucił czapkę w górę i zaśpiewał najniespodziewaniej z całych płuc ojczystą swą piosenkę swadźby:

Psyjechało dwóch na jednym koniu,

Pytali się o dziewcynę w domu: Nie widzieliście jej to ta w polu? Obierała konopie z kąkolu —

Z ką–ko–lu, hu, ha!

* * * I dalej poszły dnie, tygodnie, i Ŝycie płynęło cicho, monotonnie, bez zmian nadzwyczajnych. „Dworzyszcze” zapadło w swój ruch zegarowy, przerwany na chwilę pobytem dziedzica; Jan

doglądał orki jesiennej, pani Sobótkowa gderała na słuŜbę i zbierała skrzętnie plony ogrodowe, Stefan tylko coś niedomagał na zdrowiu. Smutny był, milczący, niekiedy gorączka wyzierała mu z oczu, lecz się nie skarŜył na nic. Matka poiła go jakimiś odwarami, ojciec raz nawet przywiózł cyrulika na leśniczówkę i kazał chłopcu puścić krew na wszelki wypadek, i na tym się skończyło.

Gorzej się działo za rzeką, w Jasieńcach. Staruszka dogorywała jak kaganek bez oleju. Choroba ją zdenerwowała ostatecznie.

Zgryźliwa, stękająca, z tą okropną obawą śmierci, właściwą starym ludziom, zadręczała i zamęczała dom cały, a Janie nade wszystko. Dzieweczka z czuwania, troski i znuŜenia wyglądała jak cień przejrzysty; dnie i noce schodziły jej w pokoju chorej, podzielone na godziny dawania lekarstwa, karmienia i usypiania.

Gdy się wreszcie udało uspokoić obawy staruszki, Ŝe sen to śmierć moŜe, i gdy zdrzemnęła na chwilę, Jania wychodziła załatwić kobiece gospodarstwo i zobaczyć narzeczonego.

Znajdowała go zwykle zmordowanego całodzienną robotą w polu lub zajętego rachunkami. Spieszył do domu, nie znajdując w swej zmęczonej głowie treści i ochoty do gawędy z Janią nawet. Ach, co by dał Bobrowski za te wieczory sam na sam. Podjąłby się pracy dwa razy cięŜszej, byle tam być naprzeciw uroczej dziewczynki i słyszeć jej głos.

Nie zabrakłoby mu tematu. Wardzyński nie miał daru zajęcia Jani. Gdy nie mówiono o roli, psach, koniach i polityce,

milczał i ziewał, a Jania o tym nigdy nie mówiła. ToteŜ rozmowa ich ograniczała się do uwag codziennego Ŝycia i konieczności, Zaręczyny,

zamiast ich zbliŜyć, wywarły na wskroś przeciwny skutek, aŜ chwilami Janie zdejmował strach, czy wytrzyma Ŝycie całe z tym Stachem, którego wszakŜe lubiła kiedyś, niedawno nawet. Co się stało, Ŝe teraz patrzeć na niego nie mogła? WszakŜe on się nie zmienił wcale. A moŜe ona?…

Pewnego dnia, na późnej jesieni, czując, Ŝe sama moŜe zachorować z braku ruchu i świeŜego powietrza, kazała osiodłać ŚnieŜka i wyjechała za wrota. O matkę była spokojna, mogła uŜyć przejaŜdŜki. Myśli jej niewesołe zalegały główkę, mroczne, posępne, szare jak zbite tumany chmur na widnokręgu zwiastujące śnieg i zimę.

Chłodno było. Otuliła się czarną, miękką burką i ruszyła na chybił trafił, gdzie ją oczy i koń poniosą.

I oczy, i koń, jakby przeczuciem wiedzione, poszły za myślą, to jest aŜ na przeciwległy brzeg Horynia, do cichego dworu, pod ganek pokryty czerwonymi liśćmi dzikiego wina.

Zeskoczyła na ziemię, pozwalając ŚnieŜkowi orientować się własnym sprytem po znajomych dziedzińcach, i weszła do domu. Pusto było. Jan odbywał rewizję stogów po ługach Stefan rzadko teraz przychodził, tłumacząc się moŜliwą kradzieŜą drzewa, ledwie odnalazła Jania panią Sobótkową w grodzie, zajętą ścinaniem okazałych kapuścianych głów. Przywitały się ze łzami — jedna drugiej przypominała tak Ŝywo pannę Helenę.

— Panienka zmarzła, nieboŜę, trzeba się ogrzać; ja herbaty zrobię, moŜe wina? — troskała się poczciwa kobieta drepcąc po swej izbie, gdzie płonął potęŜny ogień na kominie.

— Nie zimno mi, pani Stefanio. Przyjechałam pobłąkać się trochę po starych, drogich kątach. Nie troszczcie się o mnie; wszakŜem ja kiedyś była tu domowa.

— Jak Pan Bóg pozwoli, to jeszcze wrócą te czasy — przerwała pani Stefania obejmując postać Jani wzrokiem iście macierzyńskim i uśmiechając się filuternie. — Oto klucze od mieszkania; pan mi je oddał, Ŝeby wręczyć panience, bo mówił, Ŝe moŜe juŜ nigdy nie przyjedzie. At, słowo mu się wyrwało tak z Ŝalu; oj, bo był rozŜalony mocno, ale na nikogo z nas tutejszych. Biedny pan, niechby choć na święta przyjechał; on sierota, jak palec sam na świecie; nie godzi się mu krzywdy robić, to nieładnie. A taki był smutny, jak odjeŜdŜał, Ŝe aŜ mnie starą serce bolało.

— Nikt go nie skrzywdził, pani Stefanio — rzekła smutno, patrząc zamyślona w ogień. — Do nikogo pretensji mieć nie powinniście.

— Co wiem, to wiem — mruknęła stara — ale mi strasznie Ŝal nieboraka. To taki dobry człowiek, Ŝe wart złotej doli i nie lada jakiej miłości. Ach, otóŜ i śnieg, Chryste! a moja kapusta nie zwieziona.

Wytoczyła się za drzwi zostawiając Janie samą. Mogła dumać snując się po pustych pokojach, gdzie co krok spotykało ją wspomnienie

opiekunki. Ogarnęło ją jakieś nieznane, nieokreślone usposobienie. U natur tak trzeźwych, powaŜnych i krytycznych serce i uczucie rozkwita rzadko jak kwiat

agawy, a gdy się zbudzi, to ogarnia całą istotę smutkiem, tęsknotą, wiarą w ukochanego człowieka, pragnieniem wzajemności i zrozumienia.

Naturę taką w tej chwili moŜna zjednać na Ŝycie całe jednym spojrzeniem, lecz takŜe moŜna zabić i stracić na wieki jednym szorstkim słowem, jednym niedelikatnym postępkiem…

Wracała do domu o zmroku. Śnieg padał wielkimi płatami, zaciemniając do reszty widnokrąg; ostry wiatr wył ponuro, biały tuman tworzył się nad okolicą i nad listopadowym, posępnym wieczorem. Biały konik szedł stępo aŜ pod bramę dworu, gdy wtem Jania ściągnęła cugle i zatrzymała się przy ostrokole. TuŜ za płotem na dziedzińcu słyszała jakiś szept. Pewnie kartofle kradną, pomyślała, gdyŜ kopce były nie opodal.

Zajrzała przez szczelinę w palach. Za ścianą długiej szopy zwróconej frontem do drogi dobrze jej znany białonogi pana Stanisława pobrząkiwał wędzidłem. Obok niego dwie osoby, przytulone do siebie w uścisku, stały rozmawiając z cicha.

Jania wzdrygnęła się. Ręce jej opadły, usta zacięła nerwowo. Cały gmach marzeń, budowany przez drogę, runął jak domek karciany. Brutalna dłoń zerwała osłonę z Ŝycia. Tęsknota, uczucie, pragnienie, sny, poezja, szacunek ulatywały, zda się, od niej jak te zimowe, białe motylki, które wiatr porywał, targał, miotał, aŜ wreszcie ciskał na ziemię, gdzie nazajutrz będą błotem.

Ta myśl uprzytomniła Janie. — Błoto! — szepnęła spoza zaciśniętych zębów z bezmierną, wzgardą i obrzydzeniem. W tejŜe chwili czuła para pod ścianą skończyła swe poŜegnanie. Pan Stanisław siadł na konia. — Przyjdziesz tu jutro? — spytał głośniej. — Przyjdę, paniczu — odparł głos Mazurki Marii. — Korale moŜesz włoŜyć. Panienka, zajęta starą panią, niczego się nie domyśli ani zrozumie.

Gdyby cię kto spytał o nie, powiedz, Ŝe ci je Stefan dał — dodał śmiejąc się rubasznie z konceptu.

KaŜde słowo dochodziło wyraźnie uszu Jani, a jej się zdawało, Ŝe to zmora. ByłŜe to ten Stach nierozgarnięty a poczciwy, który jej przez lat cztery miłość przysięgał? ByłaŜ to ona, co się zgodziła zaprzysiąc mu wiarę i miłość do grobowej deski? ona? jemu?

Jeździec przeleciał obok niej, nie dostrzegłszy ośnieŜonej, nieruchomej postaci pod bramą i gwiŜdŜąc jakąś karczemną piosenkę pognał przez pola do domu. Droga zeszła nad rzekę samą,

znaczna w tumanie po czarnych krzakach łozy, co ją obrzeŜały z obu stron. Mijał je szybko, gdy nagle jeden krzak się zaruszał, błysło, rozległ się wystrzał zagłuszony wyciem wiatru, potem krótki krzyk i parskanie uciekającego konia bez jeźdźca. Na szerokiej, śnieŜnej równinie pozostał człowiek wyciągnięty bezwładnie, omdlały, broczący krwią i cień zabójcy niknący w tumanie nad rzeką… Śnieg zasypał ślady uciekającego, nad leŜącym czerniała głucha noc i pustka…

* * * — Słuchaj no, Ŝono, nie płacz, nie trap się, wszystko da się urządzić. Widzisz, nikt nie

posądza Stefana. Na dwa dni przed wypadkiem był chory, kaŜdy z naszych fornali to zaręczy, co tego dnia właśnie jeździli po drwa do lasu. Teraz ledwieśmy go uratowali od gorączki; komu do głowy przyjdzie, Ŝe to on strzelał? Pan Stanisław nie głupi przyznać się, jak się zdarzyło, kiedy nawet policji zabronił śledztwa, mówiąc, Ŝe się sam postrzelił przez nieuwagę. Złego tak bardzo nic się nie stało; wyliŜe się z rany, a Ŝe nasza panienka zabroniła mu przestąpić progu w Jasieńcach, to chyba z tego smucić się nie warto.

— AleŜ Stefan nasz! Straszno patrzeć na niego. — I ten się wyliŜe za pomocą BoŜą, byle go stąd wyprawić na jakiś czas. — Ale gdzie? — AlboŜ nie mamy pana na Litwie? Miałem sam jechać do niego z pieniędzmi za zboŜe i

kartofle i z raportem, to i nie pojadę, tylko list napiszę detaliczny o wszystkim, co zaszło, i Stefana z nim poślę, niech mu tam nagada po swojemu i da roboty po uszy, a sam niech się śpieszy, bo coś mi się widzi, Ŝe tak nie powinno być. Ja, co prawda, daję sobie radę na dwa majątki, ale niech mi pan te Jasieńce zdejmie z głowy, to lŜej będzie, a tu lada dzień stara pani skończy zapewne, to wtedy nie podołam sam jeden z tobą. Zobaczysz, pan zaraz przyjdzie i wszystko dobrze będzie. Daj, no, serce, nowe pióro gęsie.

Po tej zapewne najdłuŜszej w Ŝyciu przemowie Jan Sobótka uroczyście nadział parę okularów, poprawił świecę i zabrał się do mozolnej piśmiennej pracy.

Kilka tygodni upłynęło od zamachu na Wardzyńskiego. Nazajutrz po tej strasznej nocy znaleziono Stefana w chacie bez przytomności. Odwieziono go do domu; długi czas leŜał w malignie, lecz młodość przemogła chorobę wbrew wszelkim obawom.

Zwlókł się na ławę pod piec i siadywał teraz na niej po dniach całych na wpół martwy, obojętny na wszystko, milczący jak mogiła.

Zapytany, mierzył natręta wzrokiem szklanym, osłupiałym, idiotycznym prawie; pytania nie rozumiał, odpowiedzi znaleźć nie mógł i zapadał w zwykły stan półsnu czy odrętwienia.

CóŜ dziwnego! Motor działa i człowiek Ŝyje, dopóty trwa harmonia. Jeden popsuty tryb rozrywa maszynę w sztuki, jedna grubsza szruba sprawia zgrzyt i ruch nieregularny, jedna z władz duszy, której pozwolimy wybujać i zagłuszyć inne, pod której władzę oddamy inne, jej równe, jest ową szrubą, co zgrzyta, trybem, co rozrywa wreszcie.

Stefan dał tak rozszaleć się sercu w najnierozsądniejszej, najmniej pewnej z potęg duchowych. Zagłuszyła ona rozum, rozsądek, wolę, nawet jasność poglądów i praktyczną rzeczywistość.

Biedny utopista! Myślał, Ŝe znalazł perłę i wziął ją sobie, i tak kochał! Wydźwignął ją z nędzy i poniewierki, szanował, czcił, kształcił, znosił dla niej gniew rodzicielski i dałby swą krew wszystką z ochotą. AŜ przyszło ocknienie straszne, druzgocące!

Pańskie korale, słodkie słówka, wielkie obietnice do reszty popsuły lekkomyślną dziewczynę. Obyczaje, wśród których wzrosła, nauczyły ją wszystkiego. Wstyd, cześć, delikatność były to wyrazy i pojęcia niedostępne dla grubej natury.

Nie była to perła, lecz pospolity, podły krzemień droŜny… Ludzkie plotki, stwierdzone własnoocznie, odkryły leśniczemu tajemnicę. Rozpacz jest złym

doradcą. Posłuchał jej, wziął broń nabitą i na wpół przytomny poszedł w łozy nadrzeczne. Dalej nic nie pamiętał. Był to ostatni objaw Ŝycia i energii, ostatni sinawy błysk tej lampy czarodziejskiej zwanej miłością, ostatni kurcz serca.

U wielkich typowych natur po takiej chwili pozostaje w duszy bryła skamieniała, skrzepła, zastygła. Oby Stefan nie był typową naturą! Taka natura to człowiek, co się po burzy nie uśmiecha na widok cudzego szczęścia, to człowiek niezdolny do słodkich uczuć, zachwytów i radości, co mija obojętnie naj—pyszniejsze obrazy, którego balsamiczna noc letnia nie upoi, a na ustach nie znajdzie się nigdy piosenka lub Ŝart. Często, po latach, miejscem spoczynku staje się mu ława karczemna, pustkę swą i chłód zapełnia i ogrzewa alkoholem, a wówczas śmiech jego ma dźwięki wesołości błazna z Marii Stuart Schillera, zakrwawią nam duszę mimo woli. MoŜe Bóg strzegł Stefana od podobnego rozbicia.

Chłopak nie wiedział, czego ojciec chce od niego, gdy zawołano go tegoŜ wieczora; oczekiwał moŜe sceny wyrzutów i łajania, moŜe wydalenia z domu, kto wie? Twarz ojca wyraŜała głębokie zamyślenie nad z dawna zarzuconą kaligrafią; matka, zwiesiwszy stroskaną głowę, machinalnie łuskała fasolę. Pryskanie pióra, szelest suchych strąków i skwierczenie łojówki, a wśród tego od czasu do czasu stłumione westchnienie pani Sobótkowej,—były to jedyne objawy Ŝycia w izbie.

Nagle matka podniosła głowę. śal nad dzieckiem wezbrał jej w sercu i rozlał na twarzy wyrazem, którego pewnie nikt jeszcze na niej nie widział. Popatrzyła chwilę na syna—jedynaka, łzy jej rzuciły się do oczu.

— Stefanku, chodź tu bliŜej, do mnie! — wyjąkała z trudnością. Chłopak postąpił krok, spojrzał na matkę i, bezwiednie moŜe, osunął się na ziemię kładąc swą

zbolałą, gorącą głowę na jej kolanach. I dalej skwierczała łojówka, tak jak przedtem, tylko szelest strąków ustał, westchnienia

przeszły w cichy szept, spowiedzi czy pociechy, a pióro, o nieba! pióro pryskało coraz bardziej. Jan zapomniał juŜ i ortografii, i sensu; tarł oczy, bo mu wciąŜ mgłą zachodziły; plątał coś bezładnie, powtarzał, przekreślał, ale wybrnąć z tego chaosu liter nie mógł w Ŝaden sposób.

Wtem ruch jakiś zrobił się na dziedzińcu; rozmawiano Ŝywo, zgrzytały sanie, wreszcie rozwarto drzwi do izby. Wszedł ośnieŜony, zmarzły kozaczek jasieniecki.

Jan wstał Ŝywo, matka i syn nawet podnieśli głowy. — Co słychać, Sawka? — zawołał ekonom. — Źle! Stara pani umarła po południu — odparł sługa markotnie. — Panienka prosi, coby

pani zaraz przyjechała. Sanki czekają. — Zaraz będziemy oboje. Stefan, ubieraj się, Ŝywo! Bierz najlepszą parę koni, ruszaj do pana.

Prędzej, prędzej, niech przyjeŜdŜa! Oto list, coś nie bardzo jasny, ale to nic; jedź, on juŜ zrozumie.

I Sobótka rzucał się na wsze strony, ubierał siebie, syna, Ŝonę, wołał na ludzi. Ksawery nie poznałby w nim cichego człowieczka, co mu bramę otwierał. Po godzinie było pusto w „Dworzyszczu”…

* * * Zawieja szalała straszna pewnego wieczora, tłukąc śniegiem o okiennice starego domku w

Jasieńcach. W ciepłym małym pokoju oboje Sobotkowie gwarzyli z cicha, nasłuchując.

— StrzeŜ ich Najświętsza Panienko, jeŜeli są gdzie w drodze! — mówiła pani Stefania przerywając na chwilę ruch kołowrotka. — JuŜ tydzień jak Stefan pojechał; pan pewnie zwaŜać nie będzie na zadymkę. Uchowaj BoŜe wypadku!

— Drogi ani śladu, do bramy trafić nie moŜna — mruknął Jan zapalając fajkę. — A co panienka porabia?

— Płacze, nieboŜę. śebyŜ to juŜ pana doczekać, bo jej nikt z nas nie utuli i nie pocieszy. Jak by na odpowiedź temu Ŝyczeniu drzwi od podwórza szarpnięto gwałtownie; dały się

słyszeć kroki. Jan rzucił o ziemię ukochaną fajkę, pani Stefania porwała świecę ze stołu, oboje wyjrzeli do

sieni. Dwóch ludzi tam stało podobnych niesłychanie do śnieŜnych bałwanów. — Pan! Stefan! — zawołała z wybuchem szczęścia poczciwa klucznica. — My właśnie! — odparł głos Bobrowskiego. — Panienka zdrowa? — Będzie zdrowa i szczęśliwa, kiedy pan tu. — Dałby to Bóg, Ŝeby tego tylko było potrzeba. — Gdzie konie, Stefanie? — pytał praktyczny Jan. — A nie ma — odparł lakonicznie zapytany. — Jak to nie ma? — Dwa zdechły w drodze — wyliczał leśniczy, bardzo filozoficznie przyjmując ten fakt —

dwa zostawiliśmy w jakiejś zaspie. Pewnie teŜ z nich nic nie będzie. My juŜ od trzech godzin błądzim piechotą. Chybaś się modliła, matko, Ŝeśmy nie zginęli.

Chłopak ucałował jej ręce. — Odwiozłem wam Stefana — wtrącił Bobrowski witając się teŜ serdecznie — on wszakŜe

poczciwy człowiek i wie co to ból. Więc mi obiecał, Ŝe wam go nie zrobi. Kochajcie go tylko. — Ale konie, proszę pana — wtrącił Jan nieśmiało, pomimo to ocierając oczy rękawem. — Zrobiły, co mogły. Warte korony męczeńskiej i nagrobka. Oznajmijcie panience, Ŝe jestem,

i pytajcie, czy mnie przyjąć zechce? — zwrócił się do pani Stefanii. — Niech pan się sam spyta — odparła uśmiechając się radośnie. — Albo to pan nie zna drogi

do salonu? Ja muszę kolację przygotować. Gdy Ksawery zamykał drzwi za sobą, usłyszał, jak Sobótka powtarzał frasobliwie: — Ale te konie! Ja tak i wezmę parobków i pójdę ich szukać. Szczególna ochota, pomyślał wchodząc cichutko do salonu. Parę dogasających głowni na kominie stanowiło całe oświetlenie. Przy tym słabym blasku

stęsknione jego oczy dostrzegły złotą główkę Jani wspartą o poręcz fotelu, wpatrzoną smutnie w ogień. Myślała o pannie Helenie, o matce, o ojcu, o wszystkich tych, co spali w kapliczce wśród pola tak twardo i cięŜko, Ŝe ich nawet łzy sieroty nie obudzą i Ŝal nie wzruszy, i prośba nie przywoła.

— Dobry wieczór! — ozwał się głęboki, łagodny głos tuŜ za nią. Był więc ktoś, co się jej sieroctwa uŜalał. Obejrzała się. Spotkała znane sobie ciemne, powaŜne wejrzenie, dziwnie rozpromienione i

jasne. Wyciągnęła do niego rękę. Pochylony, podniósł ją do ust w milczeniu, a następnie zatrzymał, chwilę w dłoni.

— Przyjechałem dowiedzieć się, czym pani nie potrzebny teraz? — rzekł powaŜnie. — Tydzień temu matka umarła — szepnęła. — Wiem, pani, i wiem, jak to boli, bo i ja sierota. Postąpił krok do komina, poprawił ogień, aŜ strzelił płomieniem w górę oświetlając jego profil

powaŜny. Usiadł obok niej i oparłszy głowę na ręku milczał długo.

— Burza okropna — zaczął, a głos mu drŜał nie wiadomo dlaczego — myślałem chwilami, Ŝe znajdę śmierć w jakiejś zaspie i Ŝe umrę nie zobaczywszy juŜ więcej pani.

Wzdrygnęła się na te słowa. — Dziękuję panu — rzekła cicho. — Za co, pani? Szedłbym tak przez lądy i morza i umierałbym sto razy bez Ŝalu. Pani mi

duszę zabrała; przyszedłem spytać, co pani z nią zrobi? Po co to pytanie? Wiem wszakŜe, iŜ choćbyś ją pani odrzuciła od siebie lub obróciła na zabawkę, juŜ ja jej nieodzyszczę nigdy i nie chcę.

Patrzał na nią i upajał się czarem ślicznej postaci; los jego zaleŜał od jednego słowa. Milczała jednak, tylko dwie wielkie łzy stoczyły się powoli po mizernych policzkach — była to odpowiedź.

Bezwiednie osunął się do jej nóg, obie zimne rączki tulił do ust, oczy rozjaśnione, pełne miłości i prośby, wzniósł ku niej.

— Co zrobisz z duszą moją, Janiu? — powtórzył cicho. Spojrzała na niego przez łzy. — Zachowam ją dla siebie, w sercu — szepnęła. Powoli złotą swą główkę złoŜyła, jakby

zmęczoną, na jego piersi i płakała cichutko, słuchając z wpół przymkniętymi powiekami tego, co jej szeptał, podczas gdy jego usta dotykały w delikatnej pieszczocie jej włosów, skroni i powiek gorących. Uspokajała się pod wraŜeniem uczucia, z przeświadczeniem głębokim, Ŝe ta pierś męska, podnosząca się gwałtownie, będzie dla niej puklerzem bezpiecznym na Ŝycie całe. Podniosła główkę nagle.

— Wszak pozostaniesz juŜ na zawsze? — spytała. — Tak, skarbie mój złoty! pozostanę twoim do śmierci i Ŝycie dam, by cię uszczęśliwi ć… — CóŜ mamy więcej do powiedzenia? Chwil szczęścia, światła, spokoju tak mało jest w Ŝyciu i tak są krótkotrwałe. Niech więc z tą

jedną świetlaną chwilą skończy się nasza opowieść. Niech nam tak pozostaną w myśli… MoŜe potem przyjdą burze, szrony, co połamią dusze lub pomroŜą serca… Teraz w tym

ciemnym salonie Ŝyje dwoje istot szczęśliwych, a ponad nimi moŜe czuwa duch starej ciotki, patrząc z tęskną radością na tę parę przytuloną do siebie w tkliwej pieszczocie; moŜe ręce widziadła kładą się w błogosławieństwie na tych dwóch głowach, wzywając dla nich pokoju i słońca…

I zadowolona wróci tam, ponad światy, daleko, daleko, poza kapliczkę wśród pola, gdzie prochom jej wicher śpiewa głucho… Do ziemi juŜ jej nic nie wiąŜe, dziecko jej znalazło cel, miłość i opiekę — spuścizna po niej uszczęśliwiła człowieka.

PIERWSZA KULA

Dzień był szary, brudny, mętny, jak moŜe być tylko piąty listopada na chłodnej Litwie. Niebo

siwobure, gęste, bez śladu słońca rzucało z siebie w jesiennym darze drobny, przenikający deszczyk, wśród którego gdzieniegdzie mieszała się gwiazdeczka śniegu.

Od dani tej ulice powiatowej mieściny poleskiej zmieniały się w otchłanie błota i swędu, a ludzie wyglądali zbiedzeni, posępni, jakby z nieba nie szedł deszcz i chłód, lecz mizantropia*.

Pod soborem, co wśród płaszczyzny błot, bagien i rzek świecił, na mil kilka widzialny, zielonymi kopułami, stał i głośno zawodził tłum kobiet wieśniaczek, mieszczanek i dzieci drobnych.

Z soboru, otwartego wyjątkowo w dzień powszedni i w porze popołudniowej, dobywał się szum i śpiewy; przedsionek zapełniała policja miejska i wiejska, a za nią w głębi świątyni widać było tłum szary, zbity, milczący, zgnębiony, zda się, wielką uroczystością.

Nareszcie głuchy szmer ucichł, kobiety rzuciły się na przeciw drzwi, zabiegając drogę wychodzącym.

Wysypali się na plac przed sobór. Była to sama młodzieŜ rosła, zdrowa, bezwąsa jeszcze, i zaszumiała tysiącem głosów.

— Rekruty z przysięgi! — zaszwargotali śydzi, zamykając spiesznie kramiki przed swawolą i gwałtem tej gromady podpitej, Ŝądnej hulanki i choć chwilowego szału przed pułkową subordynacją.

Policja ukończyła swe czynności i zostawiła im swobodę działania. Ponumerowani juŜ byli, spisani, rozmieszczeni, złoŜyli przysięgę. Za kilka dni przywdzieją mundury i pójdą na miejsce przeznaczenia. Teraz niech się bawią!

Czuli oni tę swobodę, bo co chwila od tłumu oddzielały się gromadki i szły roztrącając przechodniów, zuchwałe, wyzywające, ze śpiewką na ustach, szukając awantury, napitku, choćby garści tytuniu.

Gdzieniegdzie odzywały się juŜ tony ręcznych harmonijek i co chwila wśród błota więcej rozochoceni zaczynali szalonego kozaka.

Kobiety ciągnęły za nimi trochę z Ŝalu i przywiązania, trochę w nadziei poczęstunku. Jednym z ostatnich ruszył Marek Niczyporczyk, ale zamiast ku miastu, zawrócił do przystani

rzecznej, co u stóp monasteru rozściełała się brudną płachtą błota przesiąkłego wyziewami ryb, zgniłego siana i rogoŜy.

Za rekrutem nikt nie szedł; odłączył się od reszty i wlókł się ocięŜale jak człowiek, który do nikogo i niczego nie śpieszył.

Na tle jesiennym wyglądał jak plama. Świtę miał szarawobu—rą, burą czapkę z podartym dnem i kawałkiem baranka, bure włosy i bure teŜ oczy, bardzo wpadłe pod łukiem ciemnych brwi. Znać było na nim wymizerowanie cięŜkie, zapewne rozmyślne, w celu otrzymania ulgi i uwolnienia, choćby zwłoki jednorocznej.

Nic nie pomogło. Wzrost miał herkulesowy, arszynowe piersi i plecy, ramiona centaura; wykarmiła go, wypieściła sobie na chlubę natura wioskowa pełna karmiących podmuchów i balsamicznych nektarów.

Od chwili gdy w izbie poborowej posłyszał wyrok: „godny” — „przyjęty”, chłop zesmutniał, zmalał, zesechł i sczerniał, i choć nikt wyroku tego nie przyjął Ŝalem i łzami, jego chwytał za piersi strach i nuda!

* m i z a n t r o p i a — stronienie od ludzi, niechęć do obcowania z ludźmi

Na twarzy jego, tak ciemnej jak ta ziemia, nad którą spędził młodość, nie było Ŝadnego gwałtownego wyrazu, tylko martwota przykra i powaga łagodna.

Nie zaczepił nikogo ani pić szedł, a pozór miał tak uczciwy, Ŝe gdy przystanął przed sklepikiem u przewozu, śydówka bez trwogi spytała, czego mu potrzeba.

Wziął tytuniu paczkę i odwinąwszy połę sukmany i koŜuch pod nią, dobył szmatkę płócienną, w której rogu zawiązanych było kilka miedziaków.

Zapłacił bez targu i łajania naleŜność, i wahająco spojrzał po wnętrzu kramiku. śydówka, coraz pewniejsza uczciwych zamiarów kundmana, rzuciła mu przed oczy wstąŜek

garść. — Kupcie, nowobraniec, dla swojej dziewczyny! Po cztery grosze łokieć, taki pański

gatunek!… Chłop głową przecząco pokręcił. Wydostał z zanadrza fajkę, napełnił, zapalił i zabierał się do

odejścia. Spod oka spojrzał na wstąŜki, pomyślał, najczerwieńszą wziął w palce i, niepewny, to ją

oglądał, to szmatkę z miedziakami. Nareszcie czworaka połoŜył na desce, obejrzał się, czy go kto nie śledzi, i szybko schował swe

kupno za świtę i koszulę na piersi. Deszcz ściekał mu z długich włosów, szklił się na szorstkiej odzieŜy, błoto skorupą oblepiło

lipowe postoły. Wieczór się zbliŜał, w mieście poczynał wzbierać i huczeć gwar rozbawionej młodzieŜy.

Nasz chłop popatrzył w stronę szynku, ale poŜałował reszty miedziaków i brnąc w szlamie i wilgoci, zeszedł do czółen długim rzędem stojących u brzegu. Większość była pusta, w jednym siedział stary kołtunowaty właściciel zajadając czarny chleb i głowę solonego śledzia. Marek przystanął.

— Czy wy zaraz do domu? — zagadnął. — Zaraz. — Zabierzecie mnie? — Siadaj. Rekrut wszedł po kolana w wodę, stamtąd w czółno, usiadł w końcu i wziął do rąk wiosło;

stary otarł dłonie o koŜuch, przeŜegnał się i począł spychać łódkę na wodę. Przedtem jeszcze napił się z rzeki brudnej wody i otarł hałaśliwie nos. Ruszyli.

Czółenko wbiegło na wodę i skakało jak Ŝywe; parła je fala smagana wichrem jesiennym; sunęło jak kaczka wzdłuŜ brzegu.

Naprzeciw sterczały szczątki dawnej grobli porosłej wierzbami, wśród drzew czerniało mnóstwo wielkich krzyŜów. Mijając je Marek odkrył głowę i trzy razy się przeŜegnał. Potem zaczął znowu wiosłować; grobla została w tyle; minęli przystań; wkoło nich rozesłała się dziczyzna tataraków i szuwarów, i ponury wieczór listopadowy. Miasto zacierało się we mgle jak fantasmagoria. Zapanowała cisza.

— Marek, daj ty tytuniu — zagaił stary gawędę. Młody podał kupioną paczkę i milczał. Po chwili dwa czerwone punkciki zaświeciły na łódce. — A co? przyjęli cię? — Przyjęli. — Aaa! A kto z tobą był? — Pawluk. — To on teraz, jak ciebie nie stanie, w „prystupy” do twojej macochy pójdzie…

— Aha. — Na twoją gospodarkę? — A jakŜe. Pójdzie. — Aaa! A ty dopuścisz? — A cóŜ! Ja pójdę na słuŜbę. śebym nie poszedł, inna rzecz, a tak — wszystko przepadło. — ToŜ wrócisz za cztery lata. — Jest taki, co wraca, ale nie ja. Nie z moim szczęściem wracać. Pójdę… ta zginę!… Fale pluskały i gwizdał wicher Na skargę młodego towarzysz nic nie odrzekł, tylko głową

pokiwał. — ToŜ gadali, ze ulgę masz? — zaczął znowu. — Gadali. Po znachorach ja jeździł i bab się radził; zaklinali się, ze nie wezmą. Czort na nich!

Dwa miesiące tytko śledzie jadłem i ziela pił paskudne; myślał co noc, Ŝe ze słabości zorzy nie zobaczę, i nic. Dola taka! Tak wychudłem, Ŝe wiatr z nóg walił, a kość o kość grzechotała — i nic. Ja stanąłem do miary, poczęli naczelnicy i doktory, jak śyd na koszer, a potem jednym głosem krzyczeć: „Do gwardii! do gwardii!” Myślałem, Ŝe mnie choć numer uratuje: cztery setki i trzydzieści cztery; ale jak zaczęli odrzucać jedynaków i z ulgami, tak i dopędzili do mnie. Ostatniego wzięli. Dola taka!

— Aha, dola róŜna bywa. Jednego karmi, drugiego morzy! — westchnął chłop. — Mnie wczoraj byk padł i wnuczka febra trzęsie. Ryb coraz mniej, chleb

przyjdzie od kolęd kupować! Ach, ach, ach! Dola! Co tobie narzekać, parobku? Włókę pola masz i chatę, i towaru (bydła) głów ze dwadzieścia! Co tobie za bieda!

— Bieda, dziadku, bieda! Gorsza od tatarskiej moja dola! — zamruczał parobczak. — Ni ojca, ni matki, ni Ŝonki! Ot, jak ta łozina, sama sterczy i wiatr ją chyboce na wsze strony, a ludzie to tylko patrzą, jak ją na łyka drzeć! Zdeptali mnie w chacie jak postoł, a teraz całkiem wyrzucą!

— Durny bo ty, durny, Marku, Ŝeś się tak zahukać dał. Ja bym dał macosze i jej dzieciom, oj dał! Mlełby ja ich mlonem!

— Nieszczęśliwy zawsze u ludzi durny! Mleł ja mlonem, ale chleb, a nie dzieci i babę. Serca takiego nie mam!

— Za to i zginiesz! — Tak i będzie. Na co ja komu? Noc zapadła i deszcz się powiększył. Wiatr nim ciskał w oczy płynących. Posuwali się teraz przeciw prądowi, więc wzięli się tęŜej do wioseł. Trzeba było znać

wyśmienicie okolicę, by nie zbłądzić w labiryncie kanałów, strug i zalewów. Umilkli więc, pilnie dając baczenie na brzegi. Za drogowskazy słuŜyły ich kocim oczom majaczące we mgle stogi, fantastyczne wiatraki, rzadko kontur małej nadbrzeŜnej wioseczki. Posuwali się z wolna, juŜ nie sami teraz, bo ich doganiały inne łodzie, wracające z targu i poboru. Odzywały się nawoływania, powitania, okrzyki; potem przez mgłę przedarła się Ŝartobliwa piosenka — zapewne uwolnionego parobczaka:

Danyło, Danyło, weźŜe mą córeczkę, Dam ci wiano: byczka, wieprzka, jałóweczkę. Niech cię licho porwie razem z twą córeczką I z byczkiem, i wieprzkiem, i z tą jałóweczką.

— Mikita wdowi krzyczy — ozwał się stary — zaraz wesele będzie wyprawiał. Marek nic nie odrzekł, przyglądał się łódce malutkiej, tak zwanej duszohubce, co jak widmo

prześlizgnęła się koło nich. Jeden człowiek w niej stał i wiosłował.

— Zdaję się, pański straŜnik z naszego dworu? — spytał z cicha. — A on sam, czarownik, Ŝeby jego choroba? — zaburczał stary niechętnie. — Miotły i

biczyska nie da wziąć, a silny w pięści! Aby się dotknął, kości trzeszczą. Czort jemu pomaga. — Chleba pilnuje swego. Kto do lasu nie chodzi, tego nie zaczepi. Sprawiedliwy człowiek. — Ty chodzisz do niego? Pilnuj się, Ŝeby złego się nie nabrać. On zna nieczystą siłę. Tfu… Chłop splunął i przeŜegnał się, a parobczak nad czymś posępnie się zamyślił. Znowu dogoniła ich łódka, a z niej przeciągły głos zaśpiewał chrapliwie:

Oj ty, dziewczyno, czarowniczeńko, Przy czarowałaś moje serdeńko, Przy czarowałaś serce i duszę, Teraz ja ciebie miłować muszę.

— Upił się Wasyl Szewc, oj, oj, oj! — westchnął stary. — Pewnie i moje czoboty w Pińsku

zostawił. Wasyl, choć pijany, posłyszał zdanie, wyjrzał z łódki. — Aha, ty stara jabiedo! twoje buty nie warte i kieliszka. Ty sam pijany, ja trzeźwy, oho! Nieswarliwy Marek widząc, Ŝe się zanosi na kłótnię, kilku silnymi uderzeniami wiosła

wyprzedził szewca. Za nimi pogonił chrapliwy głos:

Czoboty, czoboty, wy moje, Narobiłyście kłopotu wy mnie.

Znowu zostali sami w szarym tumanie mgły, deszczu i wyziewów wodnych. — Ot i połowa! — zauwaŜył stary spoglądając w prawo na ciemny kontur domostwa — zaraz

przybijemy. Pogańska pora! Parę razy uderzył rękoma o boki i znowu sterował. Marek wsunął od dawna zgasłą fajkę do kieszeni i westchnął. Pomyślał, Ŝe za trzy dni

odbędzie znowu tę wodną drogę moŜe ostatni raz. Powoli, zrazu mrucząc, potem coraz wyraźniej zaśpiewał Ŝałosną nutą chłopskiej, swojskiej

piosenki:

DolaŜ moja dola, czemuŜ ty nie taka, Jak ta dola cudza? czemu ty nie taka?

Głos przedzierał się z trudnością przez kłęby wilgoci i ginął bez echa urywanym jękiem.

Cudza dola, gdzie idzie, tam wszystko skacze; Moja dola, gdzie idzie, tam wszystko płacze!

Przed nimi, jak widziadło, wystąpiła nagle ciemna gromada chat i stodół przypartych do

brzegu rzeki. Ujrzeli swą osadę tuŜ dopiero wtedy, gdy otarli się prawie o pierwszą ścianę. Cicho było i głucho, jak zwykle bywa na wsi poleskiej nocą i jesienią; w oknach błyszczały nieruchome czerwone punkciki, Ŝółtą ławicą piasku zbiegał ku wodzie wodopój trzody i przystań zarazem, wkoło ani Ŝywego ducha nigdzie.

— Dzięki Bogu! — odsapnął stary wpychając łódkę na piasek i biorąc wiosło na ramię. I Marek zrobił to samo. Ruszyli razem w ulicę.

Na wstępie stała karczma, chłop cmoknął. — Warto by wstąpić i wypić kieliszek — zauwaŜył. — Jutro szuchta (febra) opadnie. Nu,

sołdat, postaw, sokołyku, czarkę staremu za fatygę, na rozstanie. Marek głową skinął. Weszli. śyd drzemał w kącie, rachując przez sen i kiwając się z

nawyknienia. Rozbudził się na brzęk monety i podał skwapliwie blaszaną miarkę wódki. Zaczął się wypytywać o nowiny i ceny targowe, ale Marek nie był pochopny do gawędy. Zapłacił, zapalił fajkę i wyszedł zostawiając starego w oŜywionej dyskusji. ZbliŜywszy się do jednej z ostatnich chat, wszedł na podwórze, otworzył drewniany skobel u

drzwi i przez czarne sionki trafił do izby nareszcie. W izbie przy łuczywie kobieta przędła, spało pstrokate prosię i plótł postoły chłopak

wyrostek: w głębi widać było kilkoro jeszcze dzieci na ziemi, nad miską pieczonych kartofli. Na skrzyp drzwi podnieśli wszyscy oczy. Niepokój zaświecił na twarzach, podnieśli się na

rogi. — Puścili cię? — zawołała tonem zawodu kobieta. On chwilę nie odpowiadał i rozbierał się powoli z przemokniętej odzieŜy. — Puścili! Jeszcze by! — odparł wreszcie. — Wasze znachory lepsze od moich. Czegoście się

tak przelękli? Pójdę, pójdę! Stał juŜ w bieliźnie szarej i grubej, i zawijał pas swój wełniany, czerwony na koszuli, spod

której rysowały się muskuły atlety i przeglądała pierś ciemna, ozdobiona krzyŜykiem. — To dlaczego wróciłeś? — spytała kobieta niechętnie. Chłop milczał. — A gdzie Pawluk? — dodała po chwili. — Pawluk? Został się — odburknął. — Dlaczego się został? — Pierścienie białe kupuje dla was. Kobieta gniewnie rzuciła ramionami i przędła dalej. Chłop zajrzał do stępy i, jakby nigdy nic nie zaszło, wziął tłok drewniany i zaczął nim uderzać

w takt, to podnosząc, to opuszczając ruchem automatycznym Ŝylaste swe ramiona. Robotę przerwano mu wezwaniem do poboru, wrócił do niej machinalnie z nawyknienia lat

długich. W chacie zapanowała posępna cisza, wszyscy spod brwi rzucali mu wilcze spojrzenia, ale

mówić nie śmieli, a on, jakby ich nie widział, patrzył przed siebie w próŜnię i rozmyślał. Całe Ŝycie tak robił: pracował i rozmyślał, nad czym, nie wiadomo. Ludzie mówili, Ŝe na

starość znachorem będzie, bo i ojciec jego „coś znał” co go nie obroniło przecie od nagłej śmierci na flisach pod Pińskiem, gdzie Marek postawił na pamiątkę wysoki krzyŜ za własne trzy ruble.

Łuczywo smolne tlało nieregularnie; upłynęła moŜe godzina, gdy nagle parobek roboty zaprzestał, otarł czoło z potu i wyszedł do komory świecąc sobie drzazgą. Świąteczna odzieŜ wisiała na ścianach; odział się w najnowszą świtę, włoŜył buty, świeŜy pas,

drzazgę nogą zadeptał i nie zachodząc do chaty wyszedł na ulicę. Wokoło ciemność panowała nieprzebita, ale chłop znał wybornie drogę do starej, darniną

okrytej kuzienki, co stała na końcu wsi, trochę opodal chat, za wrotami, na torfiastej łące. Szedł tam szukać rozwiązania swych rozmyślań.

Kowalicha Cyganka przyjęła go sama. Kowal o zmroku wyszedł nie wiadomo gdzie, zapewne kraść konie i przemycać wódkę, co mu się lepiej opłacało niŜ rzemiosło we wsi zarzecznej, gdzie ludziska Ŝelazo uwaŜają za zbytek i głupi wymysł niemiecki.

ToteŜ na miejscu kowalskiego ogniska wiedźma, krzywa lak —tara wierzba, skwarzyła wieczorny posiłek, a na wierzchu miecha drzemał rudy kot, jedyny dobytek małŜonków

— Aha, a co? Wzięli cię: — zagrzechotała baba głosem tykwy suchej, napełnionej grochem, — Wzięli. Skąd wiecie? — Oj, oj, sokołyku, ja wszystko wiem. Przestała obracać garnek, pięścią podparła brodę i wlepiła w parobczaka kolące oczki Ŝmii. — Wszystko wiem — powtórzyła — wzięli ciebie, taj pójdziesz daleko, aŜ strach, jak daleko! — Pójdę, jakbyś słyszała, do Ochocka; tyś była w Ochocku? Musi to wiele mil od nas. — I mil tych się nie doliczysz! BoŜe! co mil, co mil! Zajdziesz tam, sokołyku, ale nie

powrócisz. Dalibóg nie powrócisz. — A czemu nie wrócić? Chłopcy nasze wracają! — Aha! inne wracają, ale nie ty. Oj, nie. Mógłbyś ty wrócić, ale musi nie wrócisz. — A jak mógłby? — badał chłop. Gorączkowy niepokój oŜywił jego martwe dotąd rysy, wydzierał, zda się, wyrazy z ust

wróŜbiarki. — Taki, co wraca, synku, inaczej odchodzi niŜ ty. Łzami go pokropią od złych oczu, rękoma

obejmą od choroby, zawodzić będą i wzdychać, aŜ Boga wzruszą, obudzą… Pan Bóg zajrzy w dół i kaŜe* takiemu, co sołdatów strzeŜe: pilnuj, sługo, tego Ŝołnierzyka, bo on musi na świecie potrzebny i dobry, Ŝe za nim tak mi dokuczają i proszą. A sługa BoŜy pójdzie za sołdacikiem krok w krok, z miejsca na miejsce i pod namiotem z nim spać będzie, i na wojnie go nie odstąpi. I taki wróci, sokołyku, choćby mu słuŜyć kazali i czterdzieści lat, choćby i dziesięć wojen odbył w szeregu, sługa BoŜy odprowadzi go z powrotem aŜ do samej chaty. Dalibóg!

Chłop zamilkł opuściwszy głowę. Długie włosy opadły mu na twarz. — A ja co? — spytał nareszcie. — Na ciebie czeka pierwsza kula!… — Pierwsza… kula… — powtórzył przeciągle — czemu?… — Tak sądzono. Przypomnisz sobie moje słowo, sokołyku. Pierwsza kula leci i szuka pustej

piersi, pustej duszy, pustego człowieka. Leci i szuka, leci i szuka. A jeden jej mówi: nie bierz brata, a drugi: zostaw męŜa, a trzeci: mam siostrę sierotę, a czwarty: oszczędź, kulo, mojej dziewczyny. A sługa BoŜy za kaŜdym stoi i nie daje. Taj kula idzie, idzie i gra do śmierci, aŜ wynajdzie takiego, co milczy, i tego bije, bo on niczyj, tylko jej. Aha, jej rodzony! A ty czyj?

— Niczyj — potwierdził Marek spokojnie. — Nu, to tak i będzie. Pamiętaj!… — Ja tak sobie i myślałem, bo to i sprawiedliwe. Ale to musi cięŜko boli umierać od kuli. — Boli, sokołyku, boli! Chłop usiadł na pniu, co słuŜył za ławkę, zwiesił ręce i głowę, rozmyślał. — To juŜ mnie od tej pierwszej kuli nic nie uratuje? naprawdę nic?… To ona jak wilk, czeka

na mnie?… — Czeka, oj, oj, czeka. — I między tysiącami chłopów mnie pozna i znajdzie? — Znajdzie. Prosto jak jaskółka przyleci. — I zabije? — Zabije, Ŝe i „BoŜe” nie krzykniesz. — CzemuŜ to mnie koniecznie, kowalicho?… ToŜ na świecie róŜni ludzie są; za co ja

najgorszy!… — Kto gada, Ŝe ty najgorszy? Broń BoŜe! Gładki i obrotny, „gdzie rzucisz, to kozak…” — Nu, to za cóŜ mnie taki nędzny koniec ma czekać? — Boś ty niczyj! Masz ojca? * k aŜ e (z ros.) — powie.

— Nie ma, babo. — Ni matki? — Nie ma. I nie pamiętam!… — Ni brata, ni siostry? — Byli, lecz pomarli. — A dziewczyny? Chłopak tylko ramionami ruszył przecząco. — Nu, dlatego i zginiesz pierwszy. W tej chwili kot zgłodniały Ŝałośnie zajęczał. Marek podskoczył z miejsca i mimo woli przeŜegnał się parę razy. — Dziękuję wam, Kowalicho, za proroctwo. Nie inaczej ja sam w sobie myślałem, alem

pewności nie miał. Teraz prawdę całą wiem. DoloŜ moja! To po cóŜ mnie iść tak daleko, Ŝeby marnie przepaść?

— Czuj, Marko, a chciałbyś ty wrócić? — To i co, jak bym chciał, kiedy dola inna! — Ja tobie radę dam. — śeby Ŝywym ostać? — Aha. — Nu, gadajcie. — Kiedy to nie gadanie, ale taki sekret, co drogo kosztuje — odparła tajemniczo. — Ile? — badał Marek sięgając w zanadrze. — Daj białego rubla. Chłop cofnął rękę, zaprzeczył ruchem głowy. — Nu, to bywaj zdrów! — Dam papierek! Gadaj! Papierek przeszedł w kościste szpony czarownicy. — NuŜe! — naglił rekrut. Cyganka zniknęła na chwilę w czarnej jamie za kominem i wyniosła stamtąd garść jakiejś

suszonej trawy, korzonków, wśród których bielały kosteczki drobnego ptaszka, czyli nietoperza. Chłop ciekawie zajrzał w jej dłoń; zabrał czary skrzętnie w róg chustki i schował na piersi, a

ona, pochylona, szeptała tajemniczo: — Pilnuj, sokołyku, bo to ceny nie ma! Raz na sto lat takie ziele wyrasta, a korzenie spod góry

sto lat trzeba kopać! Pilnuj, pilnuj, nieboŜę! — To nosić trzeba od tej kuli? — spytał. — Ej, nie! To trzeba dać takiemu, co by ciebie więcej kochał niŜ siebie! rozumiesz? Ty dasz i

powiesz, Ŝeby ciebie okurzyli trzy razy, a potem popiół w wodę rzucić i wypić. To z ciebie los się zdejmie, a na tamtego przejdzie. Jak chłopiec — to on za ciebie się powiesi; jak dziewczyna — to za ciebie się utopi; jak stara baba — to wilkiem będzie chodziła! Słyszysz! Wilkiem — i wyć będzie! A ty staniesz się czysty i szczęśliwy!

— Tfu! — splunął chłop czerwieniejąc. — Czy ty się blekotu objadła, wiedźmo! GdzieŜ ja znajdę takiego! Tfu! ToŜ ja ci mówił, Ŝe nikogo ja nie mam, a ty mi głowę zawracasz. Idź do diabła z tym zielem i radą! oddaj mi rubla! Nie chcę takiego ratunku! Panie BoŜe! Duszę cudzą wezmę, Ŝeby swoją ratować! Idź do czarta! Nie chcę!

Rzucił chustkę z czarami na ziemię i chwycił babę za ramię. — Oddawaj rubla! — powtórzył groźniej. — Marko, sokołyku! Nie gniewaj się! Posłuchaj! Macosze daj wypić! Chłop zastanowił się sekundę, ale i to go nie skusiło.

— Nie chcę! Niechaj ją Bóg karze, nie ja! Oddawaj rubla, babo! — Och, och, och! jaki ty sierdzisty! Oddam, oddam! puśćcie mnie! Za kominem zatknęłam. Marek zdjął z jej ramienia cięŜką prawicę. Jak kuna wślizgnęła się w jakąś szczelinę i znikła. Parobczak czekał chwilę, zawołał raz i drugi, wreszcie ruszył za nią. Na wstępie potknął się i upadł na jakiś ruchomy przedmiot Rozbił sobie nos i potłukł kolana.

Wstał klnąc. Omackiem obejrzał przyczynę swego upadku: była to spora baryłka roztaczająca wokoło siebie woń alkoholu.

Kradziona wódka! pomyślą!. Cyganka gotowa zawołać ludzi i wmówić, Ŝe to ja złodziej. Niech ją choroba ciśnie! W ścianie dziura — uciekła i przepadła wiedźma nie chrzczona! Tfu, rubla jej nikt nie odbierze! Oj, dureń ze mnie, dureń!

Zawrócił i juŜ był we drzwiach, gdy się znowu rozmyślił. Schylił się, podjął czary z ziemi, chciał potłuc garnek z jedzeniem, ale się powstrzymał. — Jeszcze mi co za to uczyni! — zamruczał i wyszedł. Na drodze stanął. Myśl jego, strapiona chwilowo utratą rubla i oszukaństwem wiedźmy,

wróciła do głównej troski. Proroctwo pierwszej kuli głęboko wwierciło mu się w mózg. — To czegóŜ iść tak daleko! Głodu zaznać i męki tyle, Ŝeby śmierć znaleźć! Och, doloŜ moja!

Niechaj ten idzie, kto wróci, a ja nie pójdę! Dalibóg nie pójdę! Tu się zostanę! Zamiast do chaty poszedł dalej, pod bór. Rozmotał pas i trzymając go w ręku przyspieszał kroku, szamocąc się z wichrem, co mu

odchylał poły sukmany, zabijał oddech, przejmował chłodem pierś odkrytą, rzucał w oczy tumany drobnego deszczu.

Chłop nie dbał o nic, z gorączkową determinacją dąŜył do celu. Pod borem stało domostwo straŜnika pod opieką czarnych jodeł i olszyny. Świeciło się w

chacie. Marek dostrzegł to, zatrzymał się, odetchnął głęboko. Pomimo chłodu potem był zlany i tchu mu brakło. Wiatr odbijał się o gałęzie jodeł i wył

bezsilny. Na głowę parobczaka otrząsały gałęzie strumienie wody, to mu przypomniało cel wędrówki.

Podniósł oczy i począł przypatrywać się jedlinie. Nie odpowiadała jego zamiarom, bo odpocząwszy nieco, ruszył dalej. Za domem w rogu ogrodzenia stał dąb stuletni, na pół juŜ z liści odarty, resztki zŜółkłe i

zczerniałe osypywały się ze smutnym szelestem. Marek stanął, podskoczył, ręką uchwycił najniŜszą gałąź, po chwili siedział juŜ na niej i motał

pas swój czerwony. Zdawało się, Ŝe przyrządza huśtawkę. Gdy juŜ umocował, związał, odmierzył wysokość, odsapnął z zadowoleniem, ulokował się

wygodnie na gałęzi i dobywszy kapciuch z tytoniem, jął sobie najspokojniej nabijać fajkę. Potem skrzesał ognia, zapalił i, zaciągając się ulubionym dymem, na końcu pasa zasunął

ściąganą pętlę. Spróbował, wsunął w nią głowę, jeszcze raz pociągnął tytuniu, potem z fajką w zębach, z szyją w pętli zsunął się na dół. śal mu było nie Ŝycia, ale tej garstki machorki, bo, wpół wisząc, utrzymywał się jeszcze na

jednym ramieniu o kilka stóp nad ziemią i palił zawzięcie. Palce jego, utrzymujące całe ciało, napręŜały się jak stalowe. Przed oczami miał podwórze

domostwa, o krok od niego czerniał Ŝuraw studni. Drzwi chaty ktoś otworzył. Marek przestał palić, wytęŜył wzrok i słuch, ale nic nie widział,

tylko usłyszał szczekanie psa i kroki ludzkie. — StraŜnik czy ona?… — zamruczał. Ramię jego słabło i stygło w napręŜeniu.

Bał się ruszyć, by nie zdradzić swej obecności. W tej chwili nie chciał umierać; zaciekawiały go te kroki.

— Ona! — szepnął po chwili mozolnego badania ciemności. „Ona” bielała coraz bliŜej. Szła z wiadrem po wodę. Rekrut tamował oddech, znieruchomiał w swej okropnej pozycji, nie czuł mdlejącego ramienia. śuraw zaskrzypiał przeciągle. Niesilne były ręce, co się z nim mocowały; słychać było cięŜkie

stękanie, pręt z wiadrem umykał nie posłuszny. Gadzina straŜnik! dziecinę pędzać po wodę! pomyślał wisielec. Piersi zerwie, ręce pokręci!

śebym ja taką miał, oj Ŝeby!… Ramię odmówiło posłuszeństwa, ale zamiast opuścić się w próŜnię, dźwignął się do góry i

przykucnął na gałęzi. Zrobił się ruch i szelest, pies rzucił się w tę stronę, ujadając. To dodało sił kobiecie. Dobyła wody nareszcie, ruszyła z powrotem. Marek westchnął. ZuzuloŜ ty moja, zuzulo! Kto ciebie weźmie? kto ciebie dostanie? śebyŜ ci dał Jezus

panowanie dobre! JuŜ ja ciebie nie zobaczę!… Wtem nagle się opamiętał. Czy mnie tu szatan przyniósł! ToŜ ona jutro ze strachu zasłabnie, jak mnie na drzewie

zobaczy. BoŜe! jeszcze ludzie ogadają biedną… Tfu!… zohydzę im sadybę! Trza głębiej w bór iść! Tutaj nie godzi się…

Prędko zdjął pas z gałęzi i zsunął się na ziemię. Pies straŜniczy czatował tylko na to, rzucił się zajadle do niego. Przyparty do płotu, oganiał się od niego bojąc się odezwać. — Kto tam? — zawołano z podwórza. Milczał, chciał uciekać chyłkiem. — Huź go, huź, Łysku! — ozwało się znowu od chaty, juŜ bliŜej! Psu zbliŜał się sukurs. Uzuchwalony tym i nieśmiałością parobczaka, rzucił się obces na

niego, szarpnął świtę, chwycił za ramię. — śeby ciebie wilki zjadły! — wyrwało się z ust chłopa. — Kto tam? To wy, Marku? Na tu, Łyska! na tu! Czemu się nie odzywacie? Myślałam, Ŝe

złodziej, a tatusia nie ma!… On wciąŜ milczał ogłupiały, a ona stanęła u płotu, zdyszana, z wielką pałką w dłoni. StraŜnika dziecko nie bało się nocy i łotrów. — Skąd wy tu się wzięli o tej porze? — pytała dalej wesoło, widocznie rada ze spotkania. — Przechodziłem mimo, taj pies opadł! — To dziwo! Łyska was nie poznał. Musi wy coś złego myśleli? — zagadnęła Ŝywo,

wlepiając w niego iskrzące się oczy. Zatrząsł się pod tym wzrokiem i pytaniem. Stał przed nią w rozpiętej i podartej świcie, z

pasem w ręku; musiał wyglądać niezwyczajnie, bo powtórzyła drugi raz: — Co wam takiego? — Nic! — odparł z cicha. — Pies napadł, przeląkłem się… — Wy! psa! ToŜ wam wstyd! — I ukąsił nawet. — Ukąsił! Nie moŜe być! PokaŜcie no! Rzuciła kij, pochyliła się naprzód. On odwinął rękaw i pokazał ramię, rozdarte zębami. Trochę krwi sączyło się z ranki, obojętnie

otarł ją dłonią. — Głupstwo! — rzekł ruszając ramionami. — Ach BoŜe, całkiem okaleczył! Chodźcie do chaty, to was opatrzę! — zawołała dziewczyna. — Ej, czy to warto! śalu waszego szkoda! Bywajcie zdrowi! Noc głucha i taki chłód. Jeszcze

was febra opadnie…

— Oho, mnie! Jeszcze ja nigdy nie chorowała. Chodźcie Ŝywo! Wzięła mu z ręki koniec pasa i pociągnęła za sobą. Przeskoczył płot i dał się prowadzić. — A gdzie wasz ojciec? — spytał. — Poszedł do dworu. Wczoraj podsłuchał, jak śyd z kowalem gadali o pańskich koniach. Nic

nie mówiąc poszedł wartować. — Dobry wasz ojciec dla pana. — Oho, tak jak trzeba. „Na sprawiedliwość patrz, a o ludzi złych nie dbaj,” powiada. — A jak jego te złodzieje zabiją? Dalibóg straszno! Ja mu skoczę na pomoc! — rzucił się

Ŝywo parobczak. Stali naprzeciw siebie w chacie, ona spojrzała na niego z radością. — Dziękuję wam za ofiarę! Wziął z sobą stróŜa i leśnika. Zdrów wróci! PokaŜcie ramię. W milczeniu odbył się opatrunek. Nie bolała chłopa rana i wcale o niej nie myślał. StraŜnika córka nieładna była wedle gustu chłopskiego, bo szczupła bardzo i smutna. Siły

wielkiej nie znać w niej było, a twarz miała bladą i śniadą, bez rumieńca i kwitnących policzków. I ruchy miała lekkie i Ŝywe, nie takie, jak wioskowe dziewczęta. Jak kotka zwinna, biegała po

chacie nie potrącając niczego, bez hałasu i stuku. Takiej nie było w wiosce — ani jednej. Dla kontrastu zapewne ten wielki, cięŜki chłop poŜerał ją oczami, zachwycony, zdumiały. Gdy mu obwiązała ramię, zapomniał podziękować i nie ruszył się z miejsca. Spojrzała nań, nie poznawała go. — Co wam dzisiaj? — zagadnęła znowu. — Duru wam ktoś zadał czy co? Westchnął głęboko i głowę zwiesił. — Jeszcze ja was takim nigdy nie widziała! Po nocy chodzicie po borze i oczy macie krzywe.

I Łyska was nie poznał! Coś u was w głowie złego postało! — Dobrego we mnie nigdy nie było, tylko Ŝem cierpiał cicho, taj hody! A teraz tak przyszło,

Ŝe i oczy zasnuło niby mgłą! — Co wam takiego? — A co? do wojska wzięli!… — Moja doleńka! — jęknęła dziewczyna Ŝałośnie, opuszczając ręce — do wojska wzięli! Ach,

BoŜe!… Taj pójdziecie? — Za cztery dni stawić się kazali i popędzą do pułku na skraj ziemi. JuŜ się tam i zostaną

moje kości. Nie zobaczą juŜ nikogo z tutejszych moje oczy! Pójdę, taj zginę! — Co wy gadacie! Czego macie ginąć? — Taka dola. Pierwszego mnie kula ubije! Boja niczyj! Od nikogo nie odchodzę… do nikogo

nie mam wracać. Za to i nie wrócę! — Ach, BoŜe mój, BoŜe! KtóŜ to wam mówił? — Ja i sam wiem! Hodowała mnie dla siebie zła dola rękami macochy. Ni ja kiedy co miał, ni

ja kiedy co uweselił. Ot, sam nie wiem, po co Ŝył i pracował… dla tej pierwszej kuli, Ŝeby się w ciepłej krwi wykąpała.

— Przestańcie, bo słuchać nie moŜna! Kto wam głowę zadurzył? — Kowalicha gadała, a ona zna. — Co gadała? — spytała niespokojnie. On oparł się o róg komina i monotonnym głosem jął opowiadać proroctwo. Ona stanęła naprzeciw niego, załoŜyła ręce na piersi i słuchała z natęŜeniem. Kilka razy pobladła i z cicha westchnęła, pod koniec ogniem zapałały jej czarne oczy, a

nozdrza rozdęte dyszały podnieceniem. — A gdzieŜ te czary? — spytała.

— Ot, są tutaj w łatce (szmatka). — Dajcie mnie. — Nie dam. — Czemu? — Jeszcze z nich na was złe przejdzie! — To co? Dajcie! Nie lękam się. — Nie dam! Na co one wam? — Ja was okurzę… Dajcie prędzej. Chłop cofnął się o krok. Wielkimi oczami popatrzył na mówiącą; myślał, Ŝe się upiła. Ale ona

wyciągnęła rękę i mówiła coraz gwałtowniej: — Dajcie, taj hody! Po co takie zawracanie głowy. Cyganka bresze jak rudy pies! A jej skąd

wiadomo, Ŝe wy niczyj? Kto jej gadał? w czyje serce zaglądała?! Tfu! z takim proroctwem… Pierwsza kula niech bierze złodziei i szelmów. I bajka jej krzywa! Na dobrego człowieka Pan Bóg sam patrzy i ma go w pamięci, choć po nim nikt nie płacze. Tatusio mój sierotą był i srogie wojny odbywał, i róŜne złe dole go obsiadały, a ostał się, przeto Ŝe prawy chodził i śmiałe oko przed światem miał! I wyście nie kradli, Marku, i nie obmawiali ani pomstowali, choć się wam krzywda działa! Mutnia (oszukaństwo) taka wróŜba, mutnia, Ŝe wy niczyj! Bóg wie jeden, kto za wami zapłacze, Bóg wie, do kogo wam wrócić trzeba. Taj wrócicie, ja wam mówię, Ŝe wrócicie. Ni pierwsza kula was weźmie, ni ostatnia.

Parobkowi zaczęły drŜeć ręce i gorącość występować na lica. śar bił z komina, a z oczu dziewczyny sypały się ŜuŜle. Stał otumaniony kompletnie.

— Kto wam mówił? — zagadnął niedowierzająco. — Kto wam mówił? — powtórzyła powoli innym juŜ głosem i tonem. — Mówiły mi te węgle

na długich wieczornicach zimą, mówiły mi gwiazdeczki jasne latem, kukała mi zuzula… Przyjdziecie za pięć lat o tej porze zdrów i cały, bo jest taka moc, co was śmierci nie da, oj,

nie da! — Naprawdę przyjdę?… — Przyjdziecie! Tak samo wiatr będzie chodził między jodłami i deszcz padał. Głodno wam

będzie i chłodno, i tęskno… — Jeśli wróŜyć umiecie, to powiedzcie, gdzieŜ ja zajdę najpierwej? czy do chaty? — Nie, przyjdziecie do nas. Staniecie w progu zmoknięty, zdroŜony Ŝołnierz w szynelu i

postrzyŜony. Taj pozdrowicie po swojemu: „Niech będzie pochwalony!” — A któŜ mnie odpowie? — przerwał chłop tamując oddech. — A któŜ? tatusio i ja! — Nieprawda! Was juŜ nie będzie. U męŜa będziecie… — Nieprawda! ja wam odpowiem: „Na wieki wieków!” Umilkli naraz oboje, nie wiadomo

dlaczego. Dziewczyna cofnęła się nieco w cień i sięgnęła po kądziel; chłop skubał końce pasa, onieśmielony.

— Joheniu? — zagadnął nagle, podnosząc głowę. — Czego chcecie? — Ja by wam coś powiedział. — Ta gadajcie. — Na Jordan cztery lata będzie, jak ja was zobaczył w cerkwi. — No, to co? — I pokochał… Fala krwi rzuciła się im jednocześnie do twarzy i znowu, po dość długim przestanku, chłop

podjął:

— Prawią ludzie, co wy z Lachów! Prawda? — Prawda. — Nu, to wy mnie nie zechcecie! Dumał ja tak i milczał… teraz pójdę, taj zginę! — Durny ty! — odparła lakonicznie i dobitnie. śywość jej gniewała, nieśmiałość taka i

niedomyślność. On zniósł to spokojnie, ale o krok postąpił jednak. — Joheniu?… — zagaił znowu. — No czego? — Ja by wam coś powiedział… — No, toŜ słucham. — śeby wy poczekali na mnie. — Czego? — MoŜe by ja czego się dosłuŜył, porozumniał między ludźmi. Ja by wam chciał panowanie

dać! Ja prosty cham, ale ja was tak miłuję, Ŝe bez was całkiem zeschnę — i tak by was uwaŜał, jak obrazek święty! Ja by was na rękach całe Ŝycie nosił. Strach, jak ja was miłuję!

— A na cóŜ wy czekali cztery lata? — Śmiałości nie miał. Za nic nie odwaŜył się. A dzisiaj… Zająknął się i urwał. — CóŜ dzisiaj? — śebyście po wodę nie wyszli, tobym juŜ nie Ŝył… — Czemu? — Bom juŜ wisiał na waszym dębie. — Matko cudowna! — krzyknęła dziewczyna, obejmując wzrokiem jego potarganą świtę i

zbrudzony pas. — Chłop najspokojniej ciągnął dalej: — Mówiła Cyganka: zginiesz; więc myślę sobie: po co czekać tej kuli i iść tak daleko po

nią… Nóg szkoda!… Więc zaszedłem pod dąb, popatrzyłem w wasze okna, taj pas załoŜyłem na gałąź. AŜ wyście przyszli przed studnię. Myślę: popatrzę trochę; a potem myślę: straszno wam będzie trupa, chciałem iść dalej. AŜ tu pies wypadł i wyście się odezwali. Tak i zapomniałem…

Dziewczyna była biała jak kreda, oparła się o ścianę i zajęczała, załkała okropnym płaczem. Marek urwał przeraŜony.

— Czego wy płaczecie? — zagadnął. Wówczas i jego jakiś niepojęty Ŝal ogarnął. — Joheniu, zuzulo! — rzekł łagodnie — poczekajcie na mnie, aŜ wrócę… — A cóŜ ja będę robić! — odparła niewyraźnie. — Nie pójdziecie za nikogo? — Za nikogo!… — Ni za Lacha, ni za pana?… — Za nikogo. — By i kniaź przyszedł?… — Nie pójdę… Tylko się wróć! — To i lubisz mnie, hołubko?… — JuŜ cztery lata wyglądam co dnia! Panie BoŜe! dziś mnie tak coś trapiło! Jakby palec boski.

Czemuś ty czekał! Czemuś ty nie przyszedł? — Bałem się! śebym ja wiedział! — Jakiś ty głupi, Marku! Głupszego na świecie nie ma. Ale chłop wracał uparcie do jednego

pytania: — Poczekasz na mnie sierotę? Zastanę ciebie? — Zastaniesz.

— Nie dasz mnie wziąć tej pierwszej kuli? — Nie dam. Oczy wypłaczę, a nie dam! — Daj tobie BoŜe za to złotą dolę, zoreńko ty moja jasna! Wziął ją za ręce i pociągnął ku

sobie. — Ja bym na ciebie patrzył i patrzył ciągle! Na piersi jej błyszczał krzyŜyk posrebrzany i drgały szklane perły pod szybkim oddechem. — Daj mi ten krzyŜyk! — poprosił sięgając w zanadrze i dobywając nieśmiało jaskrawą

wstąŜkę. — Jam ci to kupił. Weźmiesz?… — spytał prosząco. — Dziękuję! — odparła z uśmiechem, zdejmując krzyŜyk z szyi. Gdy mu zawiązywała, uzuchwalił się do tego stopnia, Ŝe ją wpół objął i ogniście pocałował. Jednocześnie na dworze rozległy się szybkie kroki i wesołe gwizdanie. Łyska śpiący pod ławą wypadł, radośnie skomląc, a młodzi odskoczyli od siebie. We drzwiach stanął człek barczysty, Ŝylasty, prostej postawy. Borsuczą torbę miał przez

ramię, strzelbę na plecach, w ręku kij okrutny. — Niech będzie pochwalony! — pozdrowił i bynajmniej nie zdziwiony obecnością parobka,

ciągnął dalej prędkim i urywanym tonem: — Zachodziłem dc twojej chaty. Nie ma, powiedzieli. Dobrześ zrobił, Ŝeś przyszedł… A co?

wzięli? Wiedziałem, Ŝe wezmą! Na dobre tobie wyjdzie słuŜba! Chłopczysko z ciebie poczciwe, ale nieobrotne i zahukane! Ho, ho, jak wrócisz, inny będzie rezon! Dońku, daj wieczerzę! Zmachałem się okrutnie’

Zdjął z siebie torbę, strzelbę, pas z blachą, otarł połą twarz i włosy, i siadł za stołem. — A cóŜ, tatusiu, byli złodzieje? — zagadnęła dziewczyna podając mu misę kapusty i bochen

chleba. — Byli. Dostał się Cygan tylnymi drzwiami od rzeki do stajni, śyd z dala czekał. Ja pod

ścianą leŜałem i wpuściłem go do stajni, a potem wypuściłem. — Wypuściliście złodzieja? — dziwił się Marek. StraŜnik zaśmiał się swobodnie. — Wypuściłem, a on mnie na co! Drzwi otworzył, klacz wierzchową pana prowadził na

uzdzienicy. Ja jedną ręką za uzdę, drugą za jego czuprynę i potrząsnąłem jak gruszą. Puścił cugle ze strachu, klacz wróciła do Ŝłobu, a ja jego buch… w rzekę! I koniec, nie było co więcej wartować, więc poszedłem do domu!

— Aaa! — podziwiał Marek. StraŜnik podniósł do ust łyŜkę strawy. — A jego nakarmiłaś? — spytał córki. — Nie, tatusiu. Zapomniałam… — O czymŜe myślałaś! Dawno przyszedł? — Niedawno, będzie godzina! — Aha, to niedawno? CóŜeście robili tyle czasu, Ŝe głodu nie czuli? Siadaj, Marku, i jedz… Parobczak posłuszny i snadź tęgo głodny, nie dał sobie dwa razy zaproszenia powtarzać. Johenia teŜ usiadła między nimi i tak we troje jedli z jednej misy, obyczajem chłopskim,

milczący i skupieni. Marek, co mu się nigdy nie zdarzyło, zagaił pierwszy rozmowę. — Ja by was poprosił o łaskę. — Aby ta łaska nie była z pańskiego lasu, to gadaj śmiało. — Na co mnie pański las! O wasze własne prosić będę. śebyście córki nikomu nie dawali, aŜ

ja wrócę! — Oho, a jak ona będzie się napierała? — Nie będzie, ona poczeka… Ja wam nierówny moŜe, ale my przystali do siebie. Włókę pola

mam, towaru sztuk piętnaście i klaczy parę…

— Aha, to wy i o tym gadali. No, co tam gadać? chcecie, to czekajcie! Ja niełakomy na twój dostatek, ale na twoją uczciwość i spokojność. Dobry z ciebie chłopiec, a jak ona ci sprzyja, to i owszem! Johenia, prawda?

— On mnie ze wszystkich najlepszy. — No, to dajcie sobie ręce i dotrzymajcie!… Chwała Bogu! dobry dzień. Rano Huczka

złapałem, jak łozę kradł, i coś tam mu Ŝeber nadłamałem; potem w Pińsku tchórza sprzedałem za trzy ruble; Cygana wykąpałem i córkę zaswatałem! Hej, hej, dobry kawał roboty! Teraz spać pójdę, bo kości bolą. Wy, jak macie co gadać, to gadajcie; ja wszystko powiedziałem juŜ, co trzeba.

Wstał, pogładził córkę po głowie, parobczaka obejmującego mu kolana uścisnął, Ŝe aŜ ten poczerwieniał, wgramolił się na piec i rozbierając się mruczał pacierze.

Zostawił młodym swobodę zupełną, z wiarą, Ŝe jej nie nad—uŜyją, i w niespełna pięć minut spał na laurach po trudach całodziennych.

Młodych sen nie brał. Johenia zaświeciła na kominie i przędła, parobek usiadł naprzeciw i gwarzyli z cicha.

Oboje byli więcej do marzeń skłonni niŜ do szału, mało czasu mieli przed sobą do rozstania i smutno im było na sercach.

Po chwili straŜnik poruszył się i przecknął. — Marko! — zawołał. — Słucham, ojcze. — W kuble łyka mokną. Spleć mi, synku, postoły. Całkiem zapomniałem. I znowu zasnął. Parobczak wziął się do roboty ochoczo. Dziewczyna dorzuciła drzazg kilka na ogień i z cicha

zanuciła:

Pójdę ja, pójdę w lasy bujne, Przyjdą i na mnie czasy trudne.

A Marek z cicha równieŜ zawtórował:

Pójdę ja, pójdę w jeszcze bujniejsze, Przyjdą i na mnie czasy trudniejsze…

I tak im noc zeszła. Kury piały raz i drugi, a przy trzecich rekrut wstał i westchnął: — Pójdę juŜ, by mnie kto nie zobaczył. Broń BoŜe, złe języki cię zaczepią, zazulo, serdeńko!

Bywaj zdrowa!… Uścisnęli się na poŜegnanie i patrzyli na się długą chwilę. On się uśmiechnął: — Wiesz co? taki Cyganka prawdę powiedziała. To ty, Joheniu, pierwsza kula w sercu! To

ciche było, a teraz skacze i boli, i zda się krwią płynie. Wzięła ty mnie, wzięła, aŜ do śmierci! — Sokołyku mój! — szepnęła garnąc się do niego. Kur znowu zapiał i drzwi skrzypnęły. Ku wsi szedł chłop wyprostowany, szukając na niebie

wschodu. Z oczu mu otucha patrzyła. Szedł i dalej ciągnął zaczętą pieśń dziewczyny:

Oj ty, dziewczyno, czarowniczeńko, Przyczarowałaś moje serdeńko, Przyczarowałaś serce i duszę…

Teraz ja ciebie miłować muszę! Dochodził do kuźni, gdy mu drogę zastąpiła Cyganka. — Czuj, Marko, nie spotkałeś gdzie kowala? — Waszego? — Aha. Powiedz, jeśli wiesz. — Daj rubla, to powiem. — Nie dam, bo nie wiesz. — Nie dawaj… poŜałujesz! Ruszył dalej. Dopędziła go we wrotach chaty. — Marko, powiedz, dam tobie lubczyku. — Ja i sam wiem, gdzie on rośnie. Idź do czarta! Cyganka, coś mrucząc, odeszła. Wolała

rubla niŜ męŜa. Zdała go na Opatrzność. Z ulicy juŜ zaczęła pluć i machać rękoma, ale Marek, czym innym zajęty, ani się obejrzał. Na wschodzie jaśniało. Wsunął się do stodoły i, pogodzony z losem i dolą, twardo zasnął.

* * * Za Bałkanami w Turcji pułk ochocki szedł do ataku. PraŜyły go kule jak grad. Co chwila ktoś się odrywał od szeregu, kładł na ziemi, zdawał broń. Luka się zapełniała, następni szli z zapałem po trupach dalej, nie widząc nic wokoło, objęci

tumanem dymu i ognia. Za nimi zostawał pomost z ludzi. Piersiami do ziemi, rozkrzyŜowany, leŜał Ŝołnierz. Zdeptali go i poszli, a on długo się nie ruszał. Nareszcie porwał się na klęczki. Miał czarną plamę na piersi, pod nią strumień ciepły i

czerwony. Szeroko otworzył oczy i w niebo je podniósł. Widniał w nich podziw niemy, Ŝal i smutne pytanie. Rękoma rozdarł mundur. Spod niego błysnął krzyŜyk biały na czerwonej tasiemce. Krew

biegła i biegła, a on ją palcami zbierał, zatamować chciał, lała się przez palce. Znowu spojrzał w górę bez jęku, tylko z tym osłupiałym zdziwieniem i trwogą niemą. Potem osunął się na bok i cisnąc ranę ułoŜył się spokojnie, jak do snu, i oczy przymknął.

* * * W straŜy poleskiej czekano na niego. Nie wiadomo, czy wrócił.

UL

Po wyciętym borze został szmat nagiej ziemi. Wyschłe mchy wiatr powydzierał i długi czas

tylko piasek przesypywał i zamiatał. Potem na tym piachu poczęły wysypywać się wrzosy i macierzanki, wyskakiwać brzeźniak drobny, wytykać osiki, zawsze trwoŜliwe. Wreszcie, nie wiadomo skąd, gąszcz się wziął. Gdy gajowy odludek, co pustki tej strzegł, doszedł tam przypadkiem aŜ się zdziwił, jaki ten szmat nagi dostał kobierzec.

Postoły jego tonęły we wrzosach, do pasa sięgały drzewiny–niemowlęta. Brzeźniak pachniał — rozdeptane cząbry pachniały, a po liliowym wrzosowisku uwijały się

pszczoły, tańczyły błękitne, drobne motylki. Ptak Ŝółto–szary, leśna „omelka” gnieździła się nisko w karłowatej sośninie, nad ciszą unosił

się, na nieruchomych skrzydłach, rabuś skowrończy, „garagol”. Gajowy — naprzód pochylony, węsząc, nasłuchując, z karkiem podanym pod Ŝar słoneczny,

stał tak długo — zdziwiony. Usta jego, milczącym Ŝyciem zacięte, rozeszły się nieco i ukazały w uśmiechu, trochę

głupowatym, śliczne, białe zęby. — Śmigaj! śmigaj! Bydło cię tutaj nie stratuje! — zamruczał, tonem łaskawego opiekuna. Pęk wrzosu zerwał i popatrzył na pszczelą po kwiatkach pracę. — Biedne wy! — szepnął. Daleko wam tutaj lecieć ze dworu. śeby wy durne nie były, to by

do mnie z rojem przyleciały. I dalibóg wygodę by miały! Pień by się znalazł przy leśniczówce i tu bym was ocalił. Ale wy

durne muchy, za milę do matki wracacie! A Ŝeby wy, jak ja, matki nie znały — a ot Ŝyję! Jeszcze raz po gąszczu okiem przeszedł.

— Ot, wonkotecza! — mruknął, odchodząc. Przyszedł jednak tam nazajutrz i w dni następne. Myśl o pszczołach ugrzęzła mu w głowie.

Wprawdzie „pan” zabronił mu posiadania pasieki, ale przecie jeden ul — na próbę — to nic; a zresztą, kto go w tym gąszczu dojrzy. Nawet sobie miejsce nań obrał, w kotlinie szczelnie poszytej.

Ale i ula nie było. „Skarbowych” przy chacie straszno było ruszać. Jeszcze kto dojrzy i „donos” do dworu da.

Myślał Hryc dni kilka, wreszcie pewnej nocy ciemnej konia do wozu zaprzągł i na wyprawę ruszył do sąsiedniego boru.

Na wypadek ujęcia przez miejscową straŜ, włoŜył najgorszy łachman na grzbiet, na głowę dziurawy kapelusz, opasał się kawałkiem łyka, ino siekierę dobrą wyostrzył. JuŜ pierwej stosowny pień opatrzył, mordował się do setnego potu, nim go na wóz złoŜył — noc całą manowcami krąŜył — wreszcie zdobycz na wyrąb przywiózł, między brzeźniak ukrył i jeszcze wrzosem, dla lepszego utajenia, przysypał. Twarz jego miała wyraz złośliwego tryumfu, w oczach migotały ogniki bohaterstwa.

Przez parę tygodni, bojąc się domysłów i szpiegów, wcale tam nawet nie przychodził, a potem, uspokojony, wziął się do dzieła. W noce księŜycowe wsuwał się w gąszcz, jak widmo, z tysiącem ostroŜności wydłubywał barć w pniu olbrzymim, kując mało co więcej dziennie jak dzięcioł.

Siekierę miał tylko i nóŜ do tej pracy. Robota posuwała się wolno. Jesienią na jarmarku ukradł w sklepie dłuto — wtedy mu raźniej

poszło. Do zimy wydłubał połowę kłody.

Potem wrzosy, brzeźniak i ul zaczęty śnieg pokrył i zasypał. Hryc odłoŜył pracę do lata. Ale zimą sąsiedni gajowy pień odkrył i poznał. Wezwano Hryca do sądu pod zarzutem

kradzieŜy. Postawił dwóch krewniaków na świadków i sam przed kratkami palec na palec kładąc i klęcząc zaprzysięgał, Ŝe pień nie jego, Ŝe go krewniak kupił i na przechowanie zostawił.

Była długa opowieść, jak klacz pod cięŜarem ustała, ile za ul zapłacono, kiedy, gdzie; długi, jak droga na księŜyc, szereg kłamstw i wymysłów.

Zaprzysięgli to spojeni do niepamięci krewniacy — wyrok wypadł na korzyść Hryca. On spod wypłowiałej, dzikiej czupryny, złośliwie oczami strzelał, a białe, wilcze zęby

błyskały zza wąskich warg. Dopiero po powrocie do swej chaty samotnej, gdy przy świetle smolnej drzazgi policzył, ile

mu zostało z pieniędzy wziętych do miasta na koszta — schmurniał. Na szmatę z miedziakami patrzył — mgliły się oczy — kudły garścią zwichrzył, zaskomlił

ponuro i zaklął, aŜ się go pies przeląkł i w kąt zaszył. Nazajutrz jednak juŜ przebolał stratę. Z pognębienia oskarŜyciela był dumny — no i ul mu

został, chociaŜ drogo, drogo kosztował. Do wiosny zapomniano o sprawie i Hryc znowu nocami pracował.

Często zmęczonego sen morzył, robota szła niesporo — gdy skończył wreszcie, juŜ czas rojenia przeszedł, ul pozostał niezamieszkały. Ale za to brzeźniak znów o łokieć podskoczył — juŜ i zimą ul był niewidzialny o trzy kroki.

Przykrył go Hryc brzozową korą, na wierzch drewnem przywalił i czekał. Chłop umie być cierpliwy.

Aby czasu nie tracić, trochę zemstą, trochę zawiścią wiedziony, Hryc jesienią podkradł się nocą do pasieki sąsiada–gajowego i otwory ulów osmarował dziegciem. Chciał tylko mu jeden pień zniszczyć, ale, Ŝe sobie stracone pieniądze przypomniał, a ule gęsto stały, więc trzy osmarował i uciekł szczęśliwie.

Ten figiel wydał mu się tak dowcipny, Ŝe śmiał się zeń całą drogę, śmiał się ilekroć wspomniał, a Ŝe się nie pochwalił, to dlatego jedynie, Ŝe oprócz psa Ŝadnej nie miał Ŝywej istoty w pobliŜu. Figlem tym czuł się pasowanym na pszczelarza! Brakło mu jednak pewnych wiadomości. Uczuł to wobec starego znachora, który pni kilkadziesiąt posiadał, bogacz był, miał wielką sławę i do pasa blisko sięgające kołtuny.

Dziad przyjechał do straŜy z kwitem na Ŝerdzie i wstąpił na gawędę. Zaraz poznał Hryc, Ŝe ten wszystko wie i praktyk pszczelich szczególnie świadom.

Czasu Ŝaden z nich nie Ŝałował — więc gadali. Jesienna mgła snuła się nisko po lesie — biała, chłodna, znad tumanu tylko wierzchy drzew

widać było, Ŝe się zdały wyrastać z owych oparów — widziadła. Gadali naprzeciw siebie stojąc, fajki ćmiąc, spluwając bezustannie. Targ w targ, zgodził się znachor Hryca z urządzeniem pszczelego państwa uświadomić, a w

zamian miał dostać „lisznię” furę Ŝerdzi. Nad lasem wiatr powiał, mgła poczęła się osuwać, z szelestem kropli opadać, zwisać na igłach

sosen. Znachor odjechał. Hryc odtąd często do jego pasieczki chadzał, uczył się teorii i praktyki zarazem. Następnej

wiosny nad wydrąŜonym pniem zawiesił pęk kwitnącej łozy, pszczołom na przynętę i co dzień zaglądał na wyrąb — obserwował. Pszczoły, jak zwykle, krąŜyły po ziołach, brały woski, miody i precz je niosły. Pojedyncze pracownice łowił Hryc ostroŜnie za skrzydełka, widział na szczecinkach łapek Ŝółte pyły — gadał do nich, namawiał do swej kwatery.

Z ręki jego uwolniony owad odlatywał przecie do matki daleko, moŜe o milę.

Przed rojeniem wyglądał kwatermistrzów, ale się nie zjawili. Dopiero raz wypadkiem, na polance za straŜą, ujrzał Hryc kłębek szary, lecący nisko nad

ziemią. Do barci zapewne rój szedł, Hryc gonić go począł, ciskając nań piaskiem, biegnąc co tchu,

kalecząc się o gałęzie. Nareszcie rój opadł na krzak, chłop go w rzeszoto zebrał, płótnem okrył. Szara ćma pocięła go

zajadle, bólu nie czuł, namiętnością opanowany. W tryumfie zaniósł na wrzosowisko i gdy Ŝar słoneczny przygasł, w swoim ulu osadził. Pszczoły zmęczone, zduszone, rozpełzły się po nowym mieszkaniu, ocierając skrzydełka,

skupiając się wokoło drewnianej klateczki, w której Hryc uwięził matkę. Szumiało w ulu; chłop, nie mogąc się od nich oderwać — takŜe opodal zanocował na pościeli

z wrzosów, bez ognia, wieczerzy kaleczony niemiłosiernie przez komary. Nazajutrz pszczoły wyległy na słońce na ścianę ula, tworzyły na drewnie szarobrunatne plamy

ruchome, zrywały się, wracały znowu. Przy otworach tłok był i zamieszanie. Wychodzące opowiadały coś, inna cisnęły się do wnętrza. śadna nie ruszyła do roboty. Wreszcie o południu około otworu ukazała się mucha dłuŜsza, z odwłokiem, dotykającym drzewa, gdy po nim pełzać zaczęła.

Pracownice wnet ją otoczyły. Ona parę razy otarła skrzydełka, zadzwoniła przeciągłą pobudkę — zleciała. W tej chwili tamte ją kłębem objęły. Łapkami poszczepiane w girlandy, wzniosły się nad

wrzosy wonne, zakotłowały, poszły kędyś na bór. Z daleka obserwując Hryc — ani się zatroskał. — Suszą się! — pomyślał. Ale wieczór nadszedł, a one nie wróciły. Tedy zajrzał do ula. Na spodzie leŜało parę martwych owadów ze zgarniętymi nóŜkami,

zmalałe w swej nicości — zabite zmęczeniem, czy osądzone przez inne. Na górze w mateczniku, skulona, głodna — była matka.

Hryc splunął ze złością. — Taka ty matka! — burknął — no to giń. Wytrząsł ją z matecznika na chłodną rosę, wiedząc, Ŝe nie przeŜyje nocy. Potem jednakŜe poszedł po radę do znachora. — Bywa tak — filozoficznie pocieszał go stary. Dwie matki były, nie spodobało im się

miejsce, taj poszły. Jedno źle, Ŝe ty tę drugą zgłumił. To nie wolno. Nie będą się tobie pszczoły wiodły!

Rzeczywiście przez dwa lata ul Hryca był pusty. Kora z niego opadła, poszarzał, zginął całkowicie w bujnej, młodej porośli.

Kilka rojów daremnie osadzał w nim straŜnik, uchodziły precz zawsze, lub marniały na jesieni. Było to zaklęcie, przeciw któremu chłop walczył z cichą zawziętością.

Nareszcie trzeciego lata rój jeden został, zagospodarował się na stałe. Wszystko u nich szło w porządku. Przy otworach na zewnątrz stała straŜ, kontrolująca wchodzące i wychodzące robotnice, na

wewnątrz inny oddział bezustannie wachlował powietrze, od góry ula pozawieszała szara ćma plastry wosku, napełniała komórki miodem.

Architekci spełniali swoje zadania, pracownice swoje, piastunki karmiły robaki ledwie wylęgłe, szafarki zasklepiały gotowe plastry, a dzień cały szumiało tam, szumiało!

Po wrzosach, po drzewach, daleko wkoło latał owad niestrudzony — na noc osiadał plastry, ściany, spód ula, a ledwie na brzask się zbierało,

szedł znowu do pracy. Godzinami całymi Hryc się im przyglądał. Wrzosowisko liliowe przetknęły goryczki sine, złote nieśmiertelniki, przy ulu krzak paproci

się rozrósł, brzeźniak juŜ cień dawał, tylko przed ulem chłop drzewiny przetrzebił, piasek obnaŜył i zasiał melissy źdźbeł kilkanaście, pszczołom na przynętę.

LeŜąc opodal, piersiami do ziemi, z brodą na rękach opartą, Hryc oczy pasł widokiem swego tryumfu.

Czasem owad z melissy zdejmował i gadał: — Aha, moja ty, moja, nie pójdziesz ni do dworu, ni do boru. Matka jest. Tak, matka była: Rodzicielka, skrzydeł pozbawiona, ocięŜała rodzeniem, wielmoŜna,

niestrudzona w swej płodności. Nie wychodziła nigdy na świat BoŜy, nie rządziła nawet, królowała tylko wśród narodu co ją

czcił, królowała rodzicielstwem — na pozór marna, szara, bezkształtna! Naród przez jej cześć był mocny, ona przez swe dzieci potęŜną. Nie miała Ŝądła, ni jadu — bo była matką. Chadzał Hryc do swego ula całe lato. Przywiązaniem to mu się stało, myśleniem, kochaniem. Ludzka stopa nie bywała tam, ludzkie oko nie widziało tej szarej kłody, tylko on jeden. Od drogi ludzkiej i bydlęcych ścieŜek, dzieliły ten szmat „pomłodzi” grząskie czahary, łozy,

torfiaste kępy. Zrazu z obowiązku, potem z upodobania, Hryc tam chadzał. Z boru w ług mokry i zdradliwy,

potem w łozy i leszczynę. Na przerwach, poczynionych przez strumyki rdzawe na zdradliwych oparach kładki sobie poczynił, a chadzał zygzakiem, jak zwierz.

Trwał jego rój lato skwarne, dochował się cało do jesieni, aŜ do pory, gdy brzeźniak począł nabierać na liście plam złotych i brunatnych, przerzedzać się ze swej zielonej ozdoby.

Wrzosy stały się brunatne, z paproci oblatywał pył rodzajny i róŜne prochy, źdźbła, ziarna, wiatr–siewacz niósł i ciskał.

Mądrze ukryte ptaszę gniazda odsłaniała jesień i na siatki pajęcze, rozpięte wśród gałęzi, co rana osiadała biała rosa.

Pokraśniały ługi od kaliny i jarzębiny, w leszczyny spadły orzechówki, o twardym dziobie, krzykliwe, przelotne łupieŜcę.

Zblakło niebo, a wody pociemniały od rannych i wieczornych chłodów, juŜ nawet cząbry kwitnąć przestały. śadnego nie było w lesie gwaru, ni ruchu, ni woni. Pszczoły Hrycowe wychodziły później w

pole, wracały zaraz po południu. Praca była niespora, a i ta zbyteczna, bo ul pełen był miodu, zapchany woskiem. Wtedy to nieszczęście się stało. Pewnego razu zaszumiało w ulu. Zrazu kilka głosów, potem kilkadziesiąt — w końcu setki,

tysiące. Był to jęk jednogłośny całego narodu. Na spodzie ula, na odłamku wosku, martwa, kurczowo zwinięta, leŜała matka. Tak ją znalazły te, które najraniej zmieniały warty u otworów. W jednej chwili wieść obeszła

— i rój cały się zleciał. Do martwej szła kaŜda, dotykała, obchodziła wkoło, trąciła róŜkami, oglądała wosk, szukała ran, posuwała tu i tam.

I kaŜda Ŝałośnie jęcząc odchodziła błędna, osowiała; nie zlatywała, pełzła jak robak. Wnet się lud zmieszał, uczynił się chaos. Ul napełnił się masą owadów niesfornych, rozbitych

— tłuszczą — nie narodem. I ukazały się dopiero charaktery jednostek.

Zleciały jedne na plastry gotowe, poczęły ten plon całoletni, na zimę szczędzony, poŜerać chciwie, tratując, topiąc się w słodyczy.

Tych była mniejszość. Rzuciły się na nie pracownice, zawistne znoju, karmicielki młodego pokolenia i bój się wszczął.

Wokół trupa matki poczęły padać trupy inne, mniejsze, skrzydlate, z wyprutymi wnętrznościami, drgające w ostatnich odruchach. Spód ula pokrył się wnet nimi.

Na zewnętrzną stronę kłody wyległa reszta roju, uczyniły sejm. Część, partiami lub pojedynczo, ruszyła w świat. Te pamiętały ul, skąd wyszły, pasiekę, tę

matkę, co ich zrodziła. Wzniosły się nad brzeźniak i poszły w stronę daleką. MoŜe ich gdzie przyjmą, a moŜe pobiją

jako intruzy — przed zimą. Te co pozostały — to uczciwe pracownice. Raz jeszcze zajrzały do ula, podumały chwilę i poszły po wrzosach, po późnych dzwonkach,

po zroszonych trawach. Zaczęły pracować. Chłodno było i rośnie. Ogarniała ich niemoc, niechęć. Siadały na kwiecie późnym i brzęczały. — Po co zbierać — nie ma matki. I siedziały długo, długo, nie szukając plonu. A gdy wreszcie zebrały cokolwiek, pozostawały

znowu leniwe, ocięŜałe: — Po co nieść do ula — nie ma matki. Słońce o południu przygrzało. Zziębnięty, zbiedzony owad prostował nóŜki, rozsuwał

skrzydełka i siedział sennością, brakiem celu jakby otruty. Zajrzały do ula raz. Wartownice rozpełzły się nie wiadomo gdzie, nikt nie wachlował u otworów. Zaduch był nieznośny wewnątrz, spód usłany trupami. A trupy padały ciągle, bej się sroŜył,

ginęły jedne z ran, inne z przesytu, ginęły z głodu opuszczone dzieci. Spod trupów juŜ i matki widać nie było. Odgrzebały ją uczciwe robotnice i znowu szukały Ŝycia, znowu jej dotykały pieszczotliwie,

wołały przeciągle. Ale ona juŜ ni rodzić, ni królować nie będzie. Oniemiała, skurczona, była juŜ tylko źdźbłem

suchym, smutną, szarą drobiną. Kilkanaście pracownic — tych dobrych, tam przy niej zostało, na straŜy — wiernych aŜ do

śmierci — trochę poszło znowu w pole, po plon — do śmierci teŜ obowiązkowych. Rozleciały się po wrzosowisku. Słońce zstępowało z południa — chłód ogarniał ziemię. Owad wracać był powinien, ale się spóźniał. Zawieszały się na byle łodyŜce, pozostawały w dzwonkach liliowych.

— Czego wracać — nie ma matki. I tam je noc ogarniała, ciemność, wilgoć, zimno — śmierć. Pod wieczór rój umilkł. Hryc, obserwując go, myślał — Ŝe usnął — a on — zmarniał. Nazajutrz Ŝaden owad nie

wyszedł. Zastanowiło to człeka. Zatlił skręt łachmanów, siekierą podwaŜył otwór i kurząc sobie, zajrzał.

OstroŜność była zbyteczną — pszczoły jego nie miały juŜ Ŝądeł, ani mogły uŜyć juŜ skrzydeł. Grubą warstwą pokrywały spód ula, była to hekatomba całego narodu.

Hryc zmartwiał. Odrzucił kurzydlo, pełną garścią nabrał owadów, popatrzył na nie długo. Ani na miód, ani na wosk nie zwrócił uwagi. Ujrzał przed sobą znowu zaklęcie, przypomniał sobie przepowiednię znachora, ową matkę pierwszą, którą „zgłumił” i nagle z przeraŜenia, i dziwu

przechodząc w szał, zerwał się na nogi, siekierę w obie ręce porwał i ze wściekłym zamachem w ul ją puścił. W drzazgi rozleciało się przykrycie, ul się zatrząsł, poczęły się obrywać plastry.

Hryc blady, z oczami zmruŜonymi, zaciętymi zębami, milczący, dziki — rąbał. Siekiera padała bezładnie, odłupując drzazgi, rozbijając sęki, ryjąc, kalecząc, niszcząc.

Człowiekowi pot zalewał oczy, ciekł po rękach. Milczał wciąŜ, zza zębów ślina mu się cisnęła, osiadała pianą w kątach ust — oczy osnuła siatka krwawych Ŝyłek.

Wreszcie kłoda rozpadła się na dwoje, potoczyła się, odkryła całe wnętrze, miazgę zduszonych owadów — miazgę ich pracy.

Miód się polał po ziemi, jak złota krew tego szarego narodu — deptały po nim postoły Hryca. A on wciąŜ rąbał. Uczynił ze swego ula drwa, potem szczapy, wreszcie trzaski i wióry, aŜ sam

zziajany, drŜący od wysiłku, o te szczątki się potknął i upadł. Nazajutrz — jakby nigdy w tym miejscu ul nie stał — tylko trochę drzazg zostało. Brzózki i

osiki osypały go liśćmi rdzawymi, a potem od wichrów i wilgoci to drewno próchno zjadło, robaki stoczyły, jak zwykle bywa z ludzką pracą.

Następnego roku mrówki to miejsce sobie zagarnęły i rozwielmoŜniły się, ścieŜyny bijąc, korytarze coraz wyŜej budując, ściągając z daleka budulec i pokarm.

Hryc ich, jak dawniej, nie tępił, bo Hryc tu nie chadzał, i pono nawet bór i słuŜbę porzucił. Znowu, jak przedtem, tylko pojedyncze pszczoły uwijały się po wrzosowisku — brały

słodycze, kwietne pyły i ocięŜałe łupem wracały daleko, moŜe o milę — do matki.

WYGNAŃCY

I

Powstał na świecie mocarz potęŜny — by ludzi uszczęśliwi ć. RozwaŜał i badał, uczył i

kierował — aŜ wreszcie nabył kraj piękny i Ŝyzny i zagarnąwszy ze sobą ludy weń wierzące tam je osiedlił, zabraniając zabierać cośkolwiek ze starego świata.

I przyszło wielkie mnóstwo jemu poddanych i czcicieli — jako mówili z nocy w dzienną jasność i zapanowało w nowym kraju, nowe Ŝycie.

A na majestacie, na wysokim kruŜganku świątyni swej, zasiadł mąŜ tryumfator i patrzył z dumą na swe państwo i na wyzwolony z ciemnoty swój lud.

A wokoło widział dostatek i sytość, postęp i wygody Ŝycia. Nowe jego państwo nowym rajem było.

I mówił w przeświadczeniu swej mocy: — Błądzili wszyscy — jam nie błądził. Kłamali wszyscy — jam jest prawdą. AŜ oto dnia

jednego ujrzał wrzenie wśród swego ludu: ruch, krzyki, zbiegowisko gniewne, a wreszcie z tego mrowia wynurzyła się gromada, popychająca i wlekąca ludzi troje — ku niemu. A dłonie mieli pełne oręŜa, a usta pełne urągania.

Napełnili kruŜganek i wypchnąwszy złoczyńców przed majestat — jęli oskarŜać. — Oto władco pojmaliśmy ich — wiarołomnych zdrajców. KaŜdy z nich przyniósł ukradkiem

coś z tego przeklętego świata, skąd nas wywiozłeś. Pozwól, byśmy ich ukamienowali. Mocarz spojrzał ku winowajcom. Był starzec, starucha i pacholę. Starzec wytartą ksiąŜczynę trzymał na piersi. Kobieta kołowrotek z garścią szarego lnu

osłaniała przed zawziętością tłumu, pacholę poturbowane, bo mu krwawił policzek, przyciskało do boku skrzypce, na których juŜ mu struny pozrywano.

Coście za jedni? Pocoście do mego państwa się wkradli? — zwrócił się mocarz do starca. Ale nim ten usta otworzył, uprzedziła go kobieta najśmielsza, wygadana. Nie wiadomo, w co ufała, bo nie była zalękła, ni wrzaskiem tłumu, ni groźbą kamieni. Patrzyła zuchwale na prześladowców, na władcę nawet dość lekcewaŜąco.

— Ja jestem sobie baba najstarsza na świecie. Nie zrachujecie mego wieku, na to wam przysięgnę. Ale przeŜyję was i dzieci wasze. A jak się zowie: no — no przypomnijcie mnie starzy — nie udawajcie, Ŝe nie znacie baby — gdyście byli — ot tacy — ledwie od ziemi odrośli.

Mnie wołają Bajka, Gadka, Klechda, róŜnie, jak się chce ludziskom. Wołają mnie zaś do dzieci, do chorych, do znudzonych, do smutnych. KaŜdego zajmę i zabawię — i tak słuŜę. Nie ma lnianej nici nad moją dłuŜszej i gładszej i cieńszej. Spytajcie prządek w listopadowe wieczory. A ten chłopak — mój wnuczek jest. Popsuli mu skrzypce: dobrze mu tak! On mnie tu do was namówił — do takich zbójników, ludojadów i tchórzów, którzy się starej baby boją!

Tu wzięła się pod boki i śmiała się: — Boicie się, boicie! ja wiem czego — mądrale! Ja się waszych kamieni nie lękam i w oczy

wam gadam! śeście mnie starą zelŜyli, spostponowali — zbałamucę wam dzieci! Nauczę, Ŝe z trzech braci — jeden głupi najmędrszy! Ot co! I zuchwale urągała tłuszczy.

— Zabić ją! Zabić! — zawrzało. Ale mocarz wzgardliwie ręką skinął. — Zabić! Kogo? Tę niespełna rozumu babę. Zali nie szkoda waszego na nią gniewu! To

przedpotopowe narzędzie połamać i spalić, a ją samą precz wygnać het! Na tę górę skalistą i jałową. Kozom skalnym i dzikim osłom niech bajki plecie i wrony niech bawi.

Rzucili się ludzie ku babie. A ona się śmiała bezczelnie. Połamali kołowrotek i w mig spalili, ale gdy ją wypchnąć chcieli — uparła się i nie dała ruszyć z miejsca, wołając:

— Chłopca mi oddajcie. Bez niego nie pójdę. Moja krew jest! — nie dam go wam na poniewierkę. Chłopca puszczajcie!

Więc mocarz do chłopca się zwrócił, a ten mu w oczy groźnie patrzył — nie trwoŜny. — A tyś kto? Po coś te skrzypce przyniósł? Szukasz posady w orkiestrze? Konserwatorium

skończyłeś, dyplom masz? — Ja, panie, grajek jestem i śpiewak. — CóŜ umiesz grać? — Umiem wszystko, panie! I o kochaniu, i o bohaterach, i wesele i Ŝałobę. I wiosnę gram i

lato — i świętojańską noc — i Ŝniwa. — A umiesz śpiewać opery. Tenor jesteś, czy baryton? — Umiem teŜ kolędy, panie. A ludzie w starym kraju byli mi radzi — i zwali Grajek

Skowronek. — Oszuście! Grasz i śpiewasz brednie i fałsze. Jak śmiałeś granicę moją przestąpić! — Albo ja wiem, panie, co wasza granica. Szli ludzie mówiąc, Ŝe idą do swobody — ja z

nimi. śe idą do światła — ja z nimi! Myślałem, Ŝe będą tacy smutni — co mnie zawołają — i weseli, którzy mnie ugoszczą; i bohaterowie, na cześć których pieśń trzeba ułoŜyć, i kochania, którym trzeba zawtórować, i tęsknota, której trzeba ulŜyć. I tak przyszedłem z babką.

Mocarz się obruszył, a tłum wył, szydził, przedrzeźniał chłopca. Zanim rozkaz padł — juŜ się sypnęły kamienie i urągowiska. — Naści za kolędy! Naści za miłosne trele! Naści za głupią tęsknotę! Naści za bohatery! Chłopak się rękami osłaniał, ale nie cofał. Owszem — Ŝywa krew w nim zawrzała i zawołał: — Tedy bijcie i zbijcie! Przeklinam was, byście po mnie zapłakali — gdy przestanę śpiewać. I byliby go zakatowali, ale tłum się rozdwoił i zaczęły niewiasty hamować męŜów, wydzierać

im kamienie, wołać na władcę: — Puśćcie go z Ŝyciem, panie. CzyŜ takie marne pacholę niebezpieczeństwem moŜe nam być.

Niech idzie precz od nas jako głupi — ale krwi jego młodej Ŝal. — Idź precz — z oczu naszych! — zawołał władca. — I szczeźnij w tych skałach — wraz z

głupotą twoją. Pacholę zabrało drzazgi swych skrzypek i skinęło na babę, by szła. Ale ona jeszcze stała,

ciekawa wyroku na starca, ku któremu zwrócił się mocarz. — Tyś kto jest? Na ksiąŜce tej jest moja pieczęć? — Jam jest sługa Boga. — Nie ma Boga i niepotrzebny. — Ta ksiąŜka, to Jego słowa. — Spalić ją, bałamuciła nas wieki. Wydarto starcowi ksiąŜkę i rzucono ją w ogień. — Zatem przekradłeś się tu ludzi oszukiwać, z ich ciemnoty Ŝyć. Tu juŜ ciemnych nie ma! — Powiedziano mi, Ŝe panujesz prawdą — szedłem śmiało na to hasło. Poddani twoi smutni

są i grzeszni i słabi. Będą mnie potrzebowali, by im odpowiedź dać — na to — na co ty odpowiedzieć nie potrafisz. Mój Pan ma słowo wszechmocne.

— Bardzo pewny jesteś. — Bom był twoim poddanym niegdyś — i wiem — jak gorzko bywa niekiedy. Tu ręką na tłumy wskazał i dodał: — Gdy zawładniesz tak, Ŝe poza twym słowem nie będą juŜ słyszeli nigdy w sobie głosu

mojego Pana, natenczas będziesz panował — ale nie nad ludźmi — nad stadem i szatanami tylko.

— Klecha jesteś! Urągasz mi! śebym cię kazał spalić z twą ksiąŜką — słabi o słabość i lęk mogą mnie posądzić. Ale ja drwię z ciebie i tyle dbam o twoje nauki, co o stary łachman bałwana. IdźŜe w te skały — módl się i pość! Jeśli ci dokuczy głód i próŜne oczekiwanie na czcicieli — wróć i hołd mi złóŜ! Precz!

— Precz! Precz — zawył tłum, chichocząc urągliwie i pognali owych troje za grody i domy, za pola i łąki, aŜ w góry, kędy był tylko głaz i las, potok i śnieg i kędy Ŝyt tylko dziki zwierz i ptak.

I po tym sądzie zapanował spokój, i o trojgu głupich pamięć zaginęła. Szli ludzie do majestatu po radę, po pomoc, po naukę, po odpowiedź — i wracał kaŜdy

zadowolony. A było dobrze w tym kroju. A było tam prawo ogólne, Ŝe miast podatków, składali obywatele władcy co rok — daninę rozumu. Ten wynalazek, ten księgę, ów maszynę, ów lekarstwo, ów postęp w nauce — a sami najmniejsi — składali egzamin czytania, pisania i rachunku. Byli tacy poborcy, co ową daninę zbierali, spisywali — i składali monarsze.

OtóŜ zdarzyło się, Ŝe ci poborcy chodząc od domu do domu — po wszystkich drogach i ścieŜynkach — znaleźli owych ludzi. śyli sobie we troje i nawet zagospodarzyli. Baba miała krosna, które jej chłopiec kozikiem

wystrugał — i hodowała na zagonkach, ze skały wydartych, len — modro kwitnący. Grajek z drewna skrzypki sobie nowe sprawił i ku niebu patrząc — radośnie na nich grał. A starzec jaskińkę sobie wynalazł u źródełka i siadywał na głazie, pacierze na paciorkach niŜąc i ptaszkami się ciesząc, co w szczelinach gniazda wiły.

Poborcy napadli na babę z pogardą. — Wiesz ty — ile siedem razy dziewięć? A ona na to: — A wiesz ty, kto sierocie makowe ziarka liczył? — Milcz! Pójdziesz do ciemnicy. — O wa! Z ciemnicy wyprowadzają pająki. Odwrócili się od niej z pogardą i napadli na

chłopca. — A ty, muzykusie? Wiesz, co jest kontrapunkt? — Nie znam tej pieśni. — Pójdziesz i ty do ciemnicy. A ty, stary umiesz pisać? — Umiem. — Naści kartkę — napisz, co uwaŜasz za rozumne. Wziął starzec pióro i napisał bez namysłu: Błogosławieni ubodzy w duchu, albowiem ich jest

Królestwo Niebieskie. Tedy cisnęli mu kartę w oczy — jako obrazę ich władcy — i pognali ich do ciemnicy. Ale z

zapamiętania, nie dostrzegli, Ŝe baba zabrała przędnicę i sporą garść lnu, chłopak skrzypce wsunął w zanadrze, a starzec na piersi ukrył pęk lilji, które u źródełka rosły.

Ciemnica była w ogrodzie, nieopodal pałacu, przy rynku, Ŝeby kaŜdy z głupców mógł szydzić — lub ich nauczać. Na sam spód wieŜy wsadzono owych najgłupszych, Ŝe okienko ich lochu ledwie nad ziemią było widoczne — i jako bywa z nędzarzami, wnet o nich zapomniano. Pod tym okienkiem snuło się wielu ludzi. Ci, co szli na posłuchanie do władcy i wracali — ci, co szli do pracy i dzieci do szkoły. Zdarzyło się tedy, Ŝe dzieci posłyszały głos baby i jak myszki ciekawe, nuŜ zaglądać przez kratę. A baba puściła wrzeciono z nicią i nuŜ prawić cuda, cudeńka. Więc dzieci przykucnęły i słuchają. Ledwie ich stamtąd pedagog przepędził — wstydząc. Ale juŜ wiedziały kto tam siedzi za kratą i chciały słuchać a słuchać.

I znowu się zdarzyło, Ŝe szedł tamtędy chłopak smutny, bo jego dziewczynę władca innemu przeznaczył. I nie było dla nich innej drogi w tym kraju. Chłopak prawa słuchał, ale pod Ŝebrami go bolało i paliło, jak w cięŜkiej niemocy.

Szedł i dumał i oto stanął. Z ciemnicy jego ból śpiewał, jego myśli słowa brały, błagające i gorące. Słuchał i słuchał — i odszedł pełen mocy.

I znowu teŜ zdarzyło się, Ŝe szło podle okienka dwóch starców, ku ziemi juŜ patrzących. Zastanowiło ich.

— Jak tu coś pachnie! — rzekł jeden. A drugi szepnął nieśmiało. — Lilje białe — z tamtych stron. Pomyśleli jedno, ale się jeden drugiego wstydził i minęli okienko — umilkłszy. Ale gdy noc

zapadła, po kryjomu, jako złodziej, przyszedł jeden do okienka i rzekł, twarz kryjąc: — Starcze — daj mi swój kwiat. Straszno przede mną. Starzec podał mu lilję i odparł: — Niech ci straszno nie będzie. Do jasności wrócisz. Idź w pokoju. AŜ przecie przypomnieli

sobie poborcy wygnańców. Przyszli egzaminować, ale znaleźli jeszcze głupsze. Baba spytana ile siedem razy osiem, spytała nawzajem, czy byli na szklanej górze? Chłopak, na pytanie, co jest wiolin, a co bas, wytrzeszczył przeraŜone oczy. A starzec wcale nie chciał odpowiedzieć, ile rodzeństwa miał Jezus z Nazaretu. Więc wydano ich na pośmiewisko ludzkie i wygnano z grodu znowu w góry.

Ale gdy tak szli sponiewierani — tłuszcza ich nie gnała zaciekle. Ten i ów spojrzał pogardliwie, ten i ów młokos zarechotał śmiechem i zagwizdał, ale po kamień nikt nie sięgnął. Wielu nawet oczu nie podniosło, a byli tacy, co spoglądali ciekawie, dokąd ich prowadzą. Spotkana gromadka dzieci pobiegła kawałek drogi za nimi — i kilkoro dało babie swe bułki śniadaniowe. Jakiś starzec pić im dał na progu swego domu, a gdy juŜ ku szczytom się pięli, spostrzegli dwoje młodych, co szli ku gajom kwitnącym, ramionami spleceni, głowami o siebie wsparci — ze słońcem w oczach.

Młodzieniec objął grajka za szyję i ucałował, a dziewczyna rzuciła mu pod stopy kiść bzu kwitnącą i zawołała:

— Błogosławiony bądź radością naszą, Grajku Skowronku! I tak poŜegnani wrócili na swe góry.

II

A do monarchy gdy szli poddani po radę, on na wszystko miał odpowiedź. Ale raz przyszła kobieta, bólem złamana, i przypadła do majestatu z jękiem. — Panie, radę mi daj, uspokojenia mi daj! Syna jedynego miałam, umiłowanego nad Ŝycie —

i oto umarł. Jak mi teraz Ŝyć! Jak mi teraz Ŝyć! Nie ma go — i nigdy juŜ oczy moje go nie obaczą. Ratuj mnie przed szaleństwem, przed beznadziejnością takiego rozstania, panie!

Ale na to mocarz nie znalazł odpowiedzi. Niewiasta krwawiła głowę o stopnie tronu jego, a potem leŜała u bramy tej świątyni, umierająca z rozpaczy, nie wiedząca, kędy iść, nie mająca sił do jęku nawet.

AŜ ją podniosła przechodząca kobieta i zaczęła szeptać. — Pójdź ze mną. Zaprowadzę cię do świątyni miłosierdzia. Jest taki, co ci syna wróci. Tylko

cicho o zmroku, by nas straŜe nie widziały — bo nie puszczą. I tej kobiety juŜ nie ujrzał więcej pan kraju tego, ani jej jęku usłyszał. A znowu kiedyś

przyszedł doń człowiek, jakby gorączką strawiony, o wzroku pełnym zgrozy, i rzekł przeraŜającym szeptem:

— Panie, w młodości mojej zgorszyłem brata. Do występku go przywiodłem, potem do rozpaczy — i oto Ŝycia się pozbawił. Teraz jad mam w sobie, ognie męczą kaŜdej chwili. Widzę go i słyszę bezustannie. Ratuj mnie.

— Chory jesteś. Kto umarł, ten zgnił — i skończył istnienie. Lecz się! Nerwy! — Nie jesten chory. Wierzę w twe słowo. Ale zdejm ze mnie ten lęk, tę grozę — ten głos, co

słyszę ciągle. — Obłąkany jesteś. Do doktora idź. — Byłem. Ty mi daj radę — władco dusz naszych. Ale władca odwrócił się od niego z pogardą. A człowiek odszedł i błądził po ulicach grodu,

nie mogąc w domu wytrzymać, aŜ wstąpił do znajomego i zastał go — jako z wiadrem wody szedł do ogrodu. I rzekł mu:

— Bracie — tyś zabił człowieka niegdyś, a pogodne masz oblicze. Zali cię ten zabity nie dręczy?

— JuŜ nie. — GdzieŜeś poratowanie znalazł? — Gdzie? Pamiętasz ów wieczór — i owo okienko do najgłębszej ciemnicy? — szepnął

tamten. Zamilkli, a ten przymknął nieco furtkę ogrodu — pokazał mu zagonik, na którym lilje białe rosły — potem ręką ku górom wskazał — i odetchnął jako człowiek, który odpoczywa — po wielkiej męce.

I owego udręczonego juŜ więcej nie ujrzał władca przed swym majestatem.

III

I rzekł raz monarcha tego nowego raju do swego kanclerza. — Zaiste — króluję nad mym ludem, bom wszystkich uszczęśliwił. Coraz mniej dają mi pytań

— coraz mniej potrzebują rady, przestają się skarŜyć. ZwycięŜyłem ciemnotę, zabobon, ślepą wiarę — wszystkie fałsze!

— Nie wiem kto zwycięŜył? Ty — czy tamci? — Jacy tamci? — Tych troje, coś ich wygnał w góry. — Jak to? Trwają jeszcze? — Spojrzyj — na tę do nich ścieŜkę. Czy mrą głodem tacy, co mają tylu wyznawców. Mocarz

oczy dłonią osłonił od słońca — i ujrzał na ścieŜce wielu ludzi, idących mozolnie ku szczytom. I umilkł, jakby tknięty razem bolesnym, a wreszcie rzekł:

— Zaiste, głupoty ludzkiej nie wytępi Ŝadna moc. Przecie ratować trzeba tych obłąkanych! Kanclerz milczał. — PrzykaŜ, by zwołano lud mój — na naukę. Wysłał kanclerz straŜe, by zwołali w wiedzy osłabłych, przed majestat pana. Ale ludzie

słuchali wezwania bez zapału. — Co nam nowego rzecze? Wiedzę nam dał i mamy. Zajęci jesteśmy jego robotą — prawa

jego spełniamy. Tajemnic nam nie odkryje, bo wszyscy wiemy to, co i on. Głupich niech uczy — a nie nas!

A Ŝe za głupiego nikt się nie miał — nie poszedł nikt. Zeszli się zaś urzędnicy i jęli narzekać na zuchwalstwo i niekarność — na upór — na pychę kaŜdego, na zarozumiałość młodzieŜy. A przytem bunty były. Domagali się jedni domów modlitwy, a drudzy zrzucenia z tronu władcy, któremu urągało tych troje w górach, gromadząc coraz większe rzesze wyznawców.

— Dać ich tu — przed mój tron — na śmierć. Zbłądziłem — gdym nie zgładził siłą głupoty. Teraz połoŜę jej kres. Dawać ich tu!

Rozpierzchli się urzędnicy, słudzy i straŜe. Władca pozostał sam i poczuł gorycz w sercu i nienawiść do swego ludu, a w głębi duszy jakiś niepojęty lęk. I wyszła z tej głębi wątpliwość i pierwszy raz — on zadał pytanie.

— Zali ja jeden potrafię ludzi uszczęśliwi ć? Zali nade mną nie ma nic i nikogo? Echem poszedł głos i powróciło doń to samo pytanie.

Dzień miał się ku schyłkowi — ale nie wracali wysłańcy, co poszli w góry po owych troje — ofiar jego gniewu. Wokoło jego majestatu kładły się cienie nocy i chłód go ogarniał.

Tedy wielkim głosem zawołał swego kanclerza, najwierniejszego z wyznawców. Po pustce znów echem poszło wołanie i wróciło doń bez odpowiedzi.

W domu kanclerza leŜała niemocą złoŜona małŜonka jego ukochana, a on poszedł w góry do starca–wygnańca po lilje białe, co u źródełka rosły.

PERPETUUM MOBILE

I

Jeden był przysadkowaty i otyły, twarzy szerokiej i czerwonej, z której nigdy dobry humor nie

schodził, jak z ust niewyczerpanym nigdy potokiem płynęły anegdoty i Ŝarty. Drugi był chudy i wysoki. Nos zamyślony, oczy wyłupiaste, na ustach zalęknienie, i

dobroduszny, milczący uśmieszek. Spotkali się na popasie w karczmie. Działo się to w owych, błogosławionych czasach, kiedy na całej Litwie czynności kolei

spełniały szkapy domorosłe, a słuŜbę telegrafu — Poleszuk w łapciach, zwany, bardzo zresztą słusznie, skorochodem.

Karczma była węzłem jednego i drugiego motoru. Nasi szlachcice zjechali się tedy i poczęli od powitań.

— Czołem, mości Morozie. — Sługa uniŜony waszmości, panie Szczuka. Ustąpili sobie pierwszeństwa u progu, potem u stołu w alkierzu i, wybrnąwszy wreszcie po

tysiącznych ukłonach z zawiłej kwestii ceregielów, usadowili się do jadła i gawędki, częstując się wzajemnie specjałami domowymi i starką. Gruby pan Szczuka jadł za trzech, gadał za dziesięciu; skromny pan Moroz posilał się półgębkiem, odzywał półsłówkami.

— Waszmość na sejmiki? — Tak, a pan, mości Moroz? — I ja teŜ, pierwszy raz! — i westchnął. — Rodzic pański dotychczas to załatwiał! Czy zasłabł? — Umarł w wielkim poście! Pan Moroz znowu westchnął, a cebulaste jego oczy miały ochotę

zapłakać. — Świeć, Panie, nad jego duszą. Z czegóŜ to umarł? A jakŜe de domo była matka waszmości?

A pan Ŝonaty? Ma konsolację? Fortuna bita? I bobu, i grochu, wszystkiego po trochu. Zapytania posypały się gradem. Odpowiedzi kapały powoli, słowo po słowie.

Z puchliny ojciec skończył. Matka była z Drozdowskich, a on za sobą Derkównę miał, konsolacji dotychczas Bóg nie dał. Fortuna jaka taka była, ale czasy cięŜkie. Na sejmiki jechał, by się powietnikom zaprezentować, a i w heroldii miał interesa. Pierwszy raz tak daleko jechał i bał się ludzi, bo dotychczas tylko raz Pińsk widział, gdzie barką ojcowską klepkę dostawiał. Mińsk, powiadają, gdzieś na końcu świata.

Pan Szczuka słuchał i złowieszczo się uśmiechał pod wąsem. Oczy mu się aŜ mruŜyły z radości. Czuł, Ŝe znalazł swego.

Podczas opowieści, przeplatanej wzdychaniem, pan Moroz raz wraz w zanadrze sięgał, z widoczną ostentacją dobywał zegarek z wielkości i koloru przypominający moździerz, zawieszony na łańcuchu tombakowym, mogącym w razie potrzeby słuŜyć na uwiązanie niespokojnego byka.

Pan Szczuka ruch ten zauwaŜył, intencję przeczuł. — CóŜ to waszmość za sztukę osobliwą nosi? — Zegarek! — siląc się na obojętność, odparł Moroz. — PokaŜ go, pokaŜ, mości panie.

Szczęśliwy posiadacz, z pewną dumą, zdjął łańcuch z szyi i podał przez stół, ostroŜnie, Ŝądany przedmiot.

Szczuka go obejrzał. Pokręcił głową, brwi podniósł, zajrzał do wnętrza machiny, jeszcze się sroŜej zamyślił — posłuchał chodu — i nagle twarz jego przybrała wyraz przestrachu, zdziwienia i zawiści.

— Na Boga, skąd waszmość ma ten zegarek? Moroz, przeraŜony miną i tonem, ledwie bełkotał. — śyd przyniósł do mnie! Dałem 20 dukatów. Szczuka obejrzał się wkoło, upewnił się, czy ktoś pod oknem nie podsłuchuje, i głosem

stłumionym, a groźnym, w samo ucho Moroza wyszeptał: — Za ten zegarek moŜesz zapłacić gardłem! Morozowi zbielał i wyciągnął się nos z przeraŜenia. — Pa, pa, pa! Co, co, co?… — wymówił. — Co?… pytasz! Ha, ha! To jest perpetuum mobile. — Per–per! — zdołał tylko wyjąkać słuchający, a oczyma wyraŜał bezmierną zgrozę i

ciekawość. Pan Szczuka drzwi zaryglował, od okna się odsunął i, uczyniwszy z rąk trąbkę, mówił w ucho

towarzysza: — To jest perpetuum mobile — to nie zegarek, to ósmy cud świata! Rozumiesz, machina,

którą tajemniczy mechanizm wiecznie trzyma w ruchu. Takich majsterwerków jest na świecie tylko trzy. Ma jeden królowa angielska, drugi Ojciec Święty, a trzeci sułtan wysokiej Porty. UwaŜasz! A właśnie niedawno zawiadomiono policję, Ŝe w Stambule ukradł ten skarb śyd z Berdyczowa, i rozkaz pojmania śyda lub tego, kto zegarek posiada, i dostawienia Ŝywcem do Turcji, gdzie zeń będą pasy drzeć, włosy wyrywać, a wreszcie na pal wsadzą. śyd, wedle opisu, miał brodę…

— Miał! — bliski mdłości potwierdził Moroz. — Czarną? — Czarną. — To ten! Musiał zwąchać biedę i tobie sprzedał „perpetuum mobile”! — O ja nieszczęśliwy! O moja Monika! — Cicho sza! Zrządzenie BoŜe, Ŝeś mnie spotkał. Nabierz ducha. Pomyśl, Ŝe teraz to cudo ma

tylko królowa angielska, Ojciec Święty i waszmość. NaleŜy go strzec i ochraniać. — A jak urządzą rewizję i znajdą? — Nie znajdą! Trzymaj go waszmość w cholewie, a w nocy pod poduszką. Potem ruch się

uspokoi, sułtanowi zrobią drugi za milion dukatów, a waszmość nieoceniony skarb zostawi dzieciom i sławę dla powiatu. Ale teraz, powiadam, ukryć i sza, sza, długo sza — przed nikim ani słówka.

— Powiadasz, mości panie, Ŝe nie znajdą! W domu to mam potajniki w lamusie, ale teraz w drodze, między tylu ludźmi — na oczach! Straszno!

— Trzymaj się waszmość mnie i polegaj, jak na Zawiszy. Pojedziemy przecie razem. — Mości panie, do grobu nie zapomnę wdzięczności. Odjął tedy Moroz łańcuch i, jako fant, nie przedstawiający Ŝadnej wartości, rzucił do juków, a

nieoceniony nabytek owinięto w jedwabną chustkę i ukryto w bucie. Przy tej zręczności pan Szczuka odjął kluczyk, jako niepotrzebny, i schował sobie na pamiątkę

niesłychanego wydarzenia.

Następnie pan Szczuka przesiadł się na brykę Moroza, a konie swoje z wielką radością odesłał do domu — i ruszyli wspólnie, w dalekie strony. W dzień spokojnie było jako tako. Pan Moroz marzył, rozkoszował się swym szczęściem, śród potocznej rozmowy raptem pytał:

— Mości panie, warte milion? — i dotykał cholewy. — Warte trzy — odpowiadał pan Szczuka. — Złotych? — Dukatów! Wówczas oczy pana Moroza przymykały się z lubości, a językiem mlaskał, jakby miód

smakował. Na popasach dopiero rozpoczynała się trwoga. KaŜdego obcego uwaŜał pan Moroz za szpiega,

kaŜdego współobywatela lub krewnego za jasnowidzącego, który z jego oczu pozna, co on nosi w cholewie. Trzymał się poły towarzysza, obligował go do czuwania, gdy on się tymczasem parę godzin zdrzemnął.

Wówczas pan Szczuka układał się obok niego i pilnował skarbu; gdyby właściciel wtedy nagle się zbudził, słyszałby delikatny zgrzyt, szelest, jakie w ręku orędownika wydawało, dobyte spod poduszki, „perpetuum mobile”.

Co rano właściciel ukradkiem dobywał chustkę z tym cudem — przykładał do ucha: tik tak, tik tak. Zegarek był wierny swej nazwie, szedł całe tygodnie.

Szedł nawet miesiąc, szedł przez całe sejmiki i przez ciąg regulacji heraldycznych spraw w Mińsku; szedł w drodze i z powrotem.

W Pińsku sojusznicy rozjechali się: pan Szczuka do krewnych w Mozyrskie, pan Moroz do domu na Zarzecze.

Na rozstanie wypili spory gąsior miodu, ucałowali się ze sto razy, zaprzysięgli sobie przyjaźń, zrobili facjendę na konie i rozjechali się w dwie przeciwne strony.

Pan Moroz wrócił na łono rodziny. ZauwaŜyła Ŝona (kobieta niegłupia i Derkówna z domu), Ŝe mąŜ wyprzystojniał, otarł się

między ludźmi, Ŝe głowę zadzierał, wąsa podkręcał i miał minę sutego obywatela. Uradowało się jej serce.

TegoŜ wieczora miał ochotę szczęśliwy wybraniec fortuny podzielić się szczęściem z magnifiką, ale się powstrzymał i tę ostatnią juŜ noc spędził zegarek, zawsze w chustkę owinięty, pod poduszką. Rano juŜ nie wróci do cholewy, odniosą go do skarbniczka w lamusie.

Rano tedy pan Moroz ledwie się zbudził, uchem szukał szmeru. Wydał mu się dzisiaj niewyraźnym, dobył i do ucha przytknął — co to jest? Milczenie.

Zegarek stał, stał pomimo kręcenia na obie strony, prób ucha lewego i prawego — nic — najmniejszego objawu Ŝycia.

Pana Moroza sparaliŜował chwilowo przestrach. Perpetuum mobile jegomości sułtana — stało! Potem wtajemniczona jejmość Monika podniosła lament, lamentował mąŜ w rozpaczy,

lamentowała stara matka, mało co rozumiejąc rację lamentu. Czuł się w obowiązku lamentu nawet Iwaś, factotum pana.

PrzyłoŜono mu zegarek do ucha: — Czyka? — pytano czy idzie. Chłopiec przymruŜał oczy, a otwierał usta. — Nie czyka! — mówił stanowczo. — Tedy płacz i ty, bo to wielkie nieszczęście. Iwaś płakał rzetelnie, pewny, Ŝe jutro świat się skończy i on nie dostanie podpiwku.

Potem złoŜono radę familijną, na której postanowiono, Ŝe pan Moroz wyruszy znowu w świat (świat — znaczyło Pińsk) i tam, z zachowaniem potrzebnych ostroŜności, podda badaniu ludzi kompetentnych zegarek gwoli reperacji.

Nie powinien na to szczędzić kosztu. Wziął tedy pan Moroz Iwasia, a Ŝe droga wodna była bliŜszą niŜ trakt, wsiadł do obijanika i

ruszył do swej stolicy. „Perpetuum mobile” jechało takŜe — w woreczku na piersi. W Pińsku pod owe czasy człowiek kompetentny — nazywał się Birkel — był Niemcem z

pochodzenia, zegarmistrzem z fachu i mieszkał pod dzwonnicą u Franciszkanów. Tam, o zmroku, opończą okryty po usta, a czapką po nos, stawił się pan Moroz i, szeptem

wymógłszy na Niemcu słowo honoru zachowania tajemnicy, opowiedział rzecz całą. Birkel z właściwą swemu szczepowi flegmą wysłuchał narracji, zegarek obejrzał, pokiwał

głową i obiecał do jutra zreperować, jak na nowo. Noc tę spędził pan Moroz bezsennie, w trwodze o swój skarb i dyskrecję Niemca. A nuŜ go zadenuncjuje? — zjawią się Ŝandarmi, odstawią winowajcę do granicy tureckiej. Pan Moroz znosił katusze na myśl o torturach pala. Nazajutrz pierwszym był na nogach, na

ulicy, w sklepie Birkla. — Gotowa? — spytał tajemniczym szeptem. — O ja! Ona był zły, ja zrobiła gut! Pan obywatel zapłaci pięć złotych. Pan Moroz zapłacił bez protestu. — Będzie iść teraz, mój dobrodzieju, do końca świata. — Ona na to zrobiona, Ŝeby chodziła. Kluczyk pan dobrodziej chce? — Na co kluczyk! Przecie to „perpetuum mobile”. — Jak pan obywatel nie chce kluczyk — to mnie ganz gut! Padam do noga! Pan Moroz submitował się i poszedł, a zaraz i odjechał. Zegarek szedł wyśmienicie,

potwierdził to Iwaś kilkakrotnie, potwierdziła pani Morozowa starsza i młodsza, spokój powracał.

II

Zdarzyło się jakoś śród lata, Ŝe pan Szczuka zjechał na sądy do Pińska. Wygrał sprawę, a potem się z przeciwnikiem pogodził, był więc w doskonałym humorze.

Szedł ulicą butnie i gdzieś, na rogu, zdybał człowieka, po pas opiętego opończą. Nos ten jednak zamyślony poznał natychmiast. — To waćpan, mości Moroz! — Ja sam, panie Szczuka! Co za traf opatrznościowy! Wybierałem się jechać do waszmości.

Tedy chodźmy do gospody i wypijmy za niespodziane spotkanie. Ucałowali się z dubeltówki i poszli. Przy miodzie u Kiwy pan Moroz przysunął się do towarzysza i zaczął zwierzenia. — Jak mnie waszmość widzisz, panie Szczuka, jestem najnieszczęśliwszy człowiek na

świecie! — CóŜ to? Przegrałeś waszmość sprawę? — Perpetuum mobile — stanęło! — Stanęło! Być nie moŜe! Kiedy, gdzie? Opowiedz rzecz całą. — Stanęło rychło po rozstaniu z waszmością. Moja małŜonka suponuje, Ŝe mu zaszkodziła

wilgoć w domu. — Mądre słowo małŜonki waszmościnej! PokaŜ mi pan machinę. Pan Moroz, po zachowaniu stosownych ostroŜności, dobył ukryty na piersi zegarek. Pan

Szczuka go ze wszech stron obejrzał, otworzył, zajrzał do środka, pomacał kopertę — i bardzo spowaŜniał.

— Mości panie, to nie jest perpetuum mobile — rzekł uroczyście. — Nie? Rany Pańskie! A coś waćpan wtedy dowodził? — Wtedy było perpetuum mobile, teraz nie jest. — Jak to? Co waszmość mówi?! — Mówię, co widzę! Nie zostawiał waćpan nikomu tej sztuki z rąk własnych — za oczy? — Oddawałem juŜ trzy razy Birklowi do naprawy. — OtóŜ i jest. Mamy go! Niemiec szołdra zamienił go waszmości! — JakŜe przecie to ten sam! — Koperta ta sama, a środek ze zwykłego zegarka! Perpetuum mobile — to dziwo nad

dziwami — ukradł waszmości Birkel! To oczywiste. Ej, mości Moroz — a nie ostrzegałem, a nie uczyłem?

Moroz się porwał, biegł do drzwi. — Dokąd to? Czego? — Do Niemca! Uszy mu oberŜnę! Zastanów się chwilę! Po co ci uszy tego szołdry? Będzie gwałt, rozruch; wpakują waszmościa

na odwach. Powoli, cicho, sza! — Muszę swej krzywdy dochodzić! dałem temu infamisowi juŜ trzydzieści złotych za

reperację. Niech mi zwróci pieniądze, niech mi zwróci koszta; niech mi zwróci moje perpetuum mobile.

— Zwróci, zwróci. Legalnie! Zaraz „stante pede” napiszemy na niego brulionik prośby do trybunału. OberŜniemy Niemca, Ŝe ledwie z duszą nam ujdzie! Nauczymy, nauczymy. — OdgraŜali się obydwaj na wyścigi.

Znalazł się inkaust i pióra, objaśniono świeczkę łojową, i pan Szczuka wystosował najeŜoną paragrafami prośbę do sądu.

Wypili przy tej okazji spore trzy gąsiorki miodu na koszt pana Moroza, i przesiedzieli, mocno podnieceni, całą noc.

Rankiem z petycją w zanadrzu ruszył pan Moroz z nieodstępnym doradcą do Birkla. Mieli spróbować dobrowolnej satysfakcji. Niemiec długi czas pojąć nie mógł, o co im szło. Zrozumiawszy wreszcie, wziął ich za

pijanych czy wariatów, i chciał wygnać ze sklepu. Gdy jednak, zamiast odejść, poczęli krzyczeć i rękoma machać — sam uciekł i drzwi za sobą zatarasował.

Po tym niefortunnym zakończeniu kroków pokojowych, rozpoczęły się kroki wojenne — w formie procesu.

Zaczęły się sypać pozwy i supliki, wzywano ekspertów i świadków, pan Moroz wertował kodeks, radził się jurystów.

Ciągnęło się to przez trzy kadencje sądowe — półtora roku, czy więcej. Miało się ciągnąć jeszcze dalej i dalej.

Wysuszało mieszek Moroza, podkopywało firmę Birkla. W szlachcicu obudziła się pieniacza Ŝyłka przodków i na nic się nie oglądał; koszt i utrata opinii kupieckiej skruszyła Niemca.

Pewnego dnia w przeddzień sądu stawił się w kwaterze Moroza. Nie mówiąc nic, rozłoŜył na stole safianowe pudełko i pokazał w nim, świecący jak słońce,

werk zegarka bez kopert. Pan Moroz oczy szeroko roztworzył. — Co to takiego? — To perpetuum mobile. — Moje, coś ukradł! — Ja nie ukradła, ja chciała się przypatrzeć tej sztuka! Ja teraz odda, jak mnie pan obywatel

wyda pokwitowanie i odwoła proces. — A moje koszty! A moja fatyga? — I ja miał koszty i fatygę, to ja za to nie zapłacić. — Zapłacisz jutro po wyroku! — No, to będziesz czekać jutra — spokojnie, zabierając pudełko, wymówił Niemiec. Na widok niknącego skarbu pan Moroz uczuł Ŝal, strach i wyrzuty. A nuŜ proces przegra, a

nuŜ Niemiec, przestraszony, cudo ukryje, albo sprzeda? Zawrócił go od drzwi, nawymyślał, nafukał, wreszcie na warunki się zgodził. W jego oczach Birkel z zegarka werk wyjął, przyniesiony z sobą natomiast osadził. Moroz pilnował go teraz sumiennie. Oddając mu skarb, zegarmistrz wręczył zarazem kluczyk i buteleczkę oliwy. — Na co kluczyk? — toć przecie idzie bez nakręcania! — Ja to wie! Ale machinę taką trzeba często smarować. Pan obywatel kluczyk umoczyć

trochę w oliwa, włoŜyć w dziurka i zakręcić trzy razy. Wtedy będzie gut. Wtedy ona mieć chód równy i nigdy nie potrzebować reperacji. To taki sekret być te perpetue! Mein Wort!

Otrzymał tedy Birkel swe pokwitowanie, pan Moroz odzyskał cenny zegarek. śałował bardzo, Ŝe się nie mógł tryumfem przed panem Szczuka pochwalić, ale inicjator

procesu i najlepszy doradca odjechał właśnie do majątku pod Mozyrz; więc tylko postanowił pan Moroz zaraz po Ŝniwach odwiedzić go i za dobrą radę podziękować, a tymczasem, nie tracąc chwili, ruszył z powrotem do domu, pocieszyć stroskane, niespokojne kobiety.

Obijanik sunął lotnie, party potęŜnymi ramiony dwóch Poleszuków. Pan Moroz usadowił się na dywanie, w środku u jego nóg wierny Iwaś.

Gdy juŜ Pińsk zniknął na widnokręgu, pan Moroz dobył „perpetuum mobile”, obejrzał z lubością, przyłoŜył do ucha Iwasia.

— Słyszysz, jak czyka? — pytał radośnie. — Czyka, panie. Cud nie dzyngarko! — potakiwał chłopak. — Trzy miliony dukatów kosztuje, rozumiesz? — Aaa! — dziwił się Iwaś. Pan Moroz przyłoŜył go do ucha. Szedł, osobliwość, jak szedł. W tej chwili stało się coś okropnego. Łódź uderzyła dnem o pal pod wodą i nagle odskoczyła. Zegarek wysunął się z dłoni pana

Moroza, zawirował i plusnął w rzekę. — Gwałtu! Ratunku! — wrzasnął pan Moroz, przechylając się za nim gwałtownie. Obijanik chybnął się i przewrócił dnem do góry. Znaleźli się wszyscy w wodzie, prychając,

krztusząc się, krzyczą nieludzko. Ale Poleszuki wnet złapali łódkę, wiosła, nawet dywan. Potem 1 postawili znowu łódź dnem

do wody, wciągnęli do niej za włosy pana Moroza i Iwasia. Tylko „perpetuum mobile” zostało na wieki pogrzebane w toni, chociaŜ go nazajutrz szukano

niewodami i siatkami ręcznymi. Znaleziono tylko głowę zmoczonego cukru, którą pan Moroz wiózł dla Ŝony, woreczek ze

słoniną i chlebem przewoźników. Zegarek zginął i zostało po nim tylko wspomnienie w kształcie butelki oliwy i kluczyka. Pan

Moroz okazywał je do późnej starości dzieciom, opowiadając o majsterwerku jegomości sułtana, który mu zatruł Ŝywot.

Mówią nawet najbliŜsi, Ŝe to mu skróciło ten Ŝywot. Na pogrzebie nie było pana Szczuki.