1

RAYLI SİSTEMLERİN TEMELLERİ (C.F. Bonnett, Practical Railway Engineering, 2nd Ed., London: Imperial College Press, 2005 adlı kitaptan çevrilmiştir—H. H. ERKAYA)

4. Depolar ve Bakım Atölyeleri

4.1 Çeken ve Çekilen Araçların Düzenli Bakımları Herhangi bir raylı sistem, hem çeken ve çekilen araçların hem de demiryolu altyapısını düzenli ve uygun bir biçimde bakım yapılmasıyla verimli ve güvenilir bir şekilde işletilebilir.

Raylı sistemin işletme ve bakım hususları ilk planlama aşamasında ele alınmalı ve işletimin ilk yıllarında gözlenerek planlama aşamasındaki varsayımların geçerliliği sorgulanmalı ve süreçlerin hizmetin yeterli olup olmadığı belirlenmelidir. Böyle bir şeyin ihmali, servis kalitesi ve memnuniyetin gittikçe azalmasına neden olabilir.

Tasarımcılar ve mühendislerin ara sıra tasarladıkları ve kurdukları tesisleri inceleyerek işlerin nasıl yürüdüğünü yerinde tespit etmeleri gerekir. Aslında sağduyu bunu gerektirir, fakat bunun vurgulanmasında fayda vardır. Bu kitabın yazarı dünyanın pek çok yerinde raylı sistemleri incelemiş ve pek çok kere yeni kurulmuş sistemlerde tekrarlanmış hatalar görmüştür. Bu hataların tekrarlanmasının nedeni, tasarımcıların daha önceki benzer çalışmaların nasıl yürüdüğünü tespit etmemeleridir. Benzer şekilde, herhangi bir alanda tasarım yapanların, üretici, işletici ve bakımcıların gerçek hayat deneyimlerinden yararlanmaları gerekir.

Bunun pek çok örnekleri vardır ama bir tanesini verelim. Sürgülü kapı mekanizmasındaki kusurlar hızlı metro araçlarının servis dışı kalmalarında en sık görülen nedenlerdendir. Tasarımcıların bu alanda araştırma ve gözlemler yapması, arızanın nereden kaynaklandığını iyi tespit etmesi, yolcuların ne tür davranışlarının arızaya katkıda bulunduğun belirlenmesi, işletmecinin de soruna ilk anda nasıl müdahale edebilecekleri ve arızanın nasıl çabukça giderilebileceği belirlenmesi gereklidir.

Açık ve net olan ekonomik kayıplara ilave olarak, raylı sistem araçlarının düzenli bakımlarının yetersizliği veya bakımdaki aksamalar, aşağıdaki hususlarda gittikçe kötüleşen olumsuz etkilere neden olacaktır:

• Güvenlik. • Müşteri memnuniyeti ve işbirliği. • Güvenilirlik konusunda müşteri algısı. • Kullanılabilirlik—bu husus belirli bir hizmet düzeyi için gerekli filodaki toplam tren

sayısını etkiler. • Çalışanların moral ve özgüvenleri.

4.2 Raylı Sistem Araç Bakımıyla ilgili Hususlar

Raylı sistem araçlarının bakımı temelde iki grupta ele alınır: planlı ve plansız veya rutin ve hasar durumunda. Planlı ve düzenli olarak yapılacak bakım çalışmaları arasında aşağıdakiler de bulunur:

• Servise hazırlama. • Rutin inceleme • Temizleme.

2

• Tükenir malzemenin yenilenmesi (fren pabuçları, ampuller, koltuk süngerleri ve benzerleri).

• Birim değişimi. • Büyük ölçüde mekanik bakım/yenileme.

Bu çalışmaların düzenli olarak yapılmasında işletmeci ve mühendislerin birlikte çalışarak her bir faaliyet için uygun bir yöntem, yerleşim, sıra ve takvim belirlenir.

4.3 Bakım Programının Oluşturulması Her raylı sistemde çeken ve çekilen araçların düzenli bakımları için bir program oluşturmak gereklidir. Normal kullanımda olmayan araçların incelenmesi ve çeşitli kısımlarında çalışmalar yapılması için süreye ihtiyaç vardır. Aşırı ve eksik bakım arasında bir dengeyi tutturmak zor olabilir. İhtiyaca göre, bakım süreci ve sıklığında uygun değişiklikler yapılabilir. Sürekli bir gözlem kaçınılmazdır.

Tamamen yeni bir raylı sistemde veya mevcut yol üzerinde tamamen yenilenmiş araçlarda aşağıdaki hususlar gözetilerek bir bakım programı hazırlanır:

• Başka yerlerdeki benzer araçlarla ilgili deneyimler,

• Araç yapımcısının önerileri

• Değiştirilebilir parçaların (fren aksamı gibi) teorik aşınma ve yorulması

• Aşırı sıcaklık, soğuk ve yağış gibi iklim şartları

• Ağır kullanım şartları (yolcu sayısının aşırı fazla olması, ağır ve aşındırıcı yüklerin taşınması gibi)

• Yolcular için gerekli görünen konfor ve temizlik standartları (Birinci Mevki gece yolcularının beklentileri banliyö yolcularının beklentilerinden daha yüksektir.)

Bakım çalışmasında yer alacakların güvenilir ve güncel bilgilerle donatılması son derece önemlidir. Personelin yeterince eğitilmeleri ve kendilerine gerekli bakım el kitaplarının verilmesi gerekir. Ayrıca her bir araca ilişkin bakım kayıtlarının tam ve düzgün olarak tutulması çok önemlidir; her bir araca ilişkin bakım geçmişi belgelenebilmelidir. Geçmişte böyle bir şey çok zaman alan ama gerekli bir faaliyetti. Günümüzde bilgisayarların kullanılması ile böyle bir kayıt tutma sistemi çok kolay bir duruma gelmiştir.

4.4 Bakım Yönetimi Her bir raylı sistem için bir bakım programı belirlendikten sonra, bu programın düzenli bir şekilde yönetilmesi ve denetlenmesi gerekir. Son yıllara kadar, geleneksel olarak raylı sistemlerde araç bakım işleri işletmenin kendi tesislerinde gerçeklenmekteydi Böyle bir yapılanma geniş kapsamlı atölyeler ve bu atölyelerde çalışacak çok sayıda vasıflı çalışan gerektiriyordu. Böyle bir yapılanmada kurulan bakım tesisinin ihtiyaca uygun olması istenilir. Ne çok küçük olup yetersiz kalması, ne de çok büyük olup atıl kalması arzu edilmez. İhtiyaca göre insan gücü ayarlanabilir, ama kurulmuş bir fiziksel tesisi değiştirmek her zaman mümkün olmaz.

Son yıllarda bazı bakım işlerinin işletme kapsamında olmayan firmalara yaptırılması eğilimi yaygınlaşmaktadır. İhtiyacın değişmesi durumunda bu yaklaşım daha fazla esneklik sağlamaktadır ancak kontrol ve denetim işlerini arttırır. Pek çok bileşen ve birimler kolayca değiştirilebilecek biçimde yapılmaktadır. Bu tür birimlerin değişimi raylı sistemlerin kendi

3

depo ve bakım atölyelerinde yapılır; çıkan birimler tamir ve bakım için belirli anlaşmalarla üretici firmalara gönderilir. Bu eğilim nedeniyle de raylı sistemlerin bazı bakım atölyeleri kapanmış veya boyutça küçülmüştür.

4.5 Atölye ve Depolar arasında bir Denge Başlangıçta raylı sistem kuruluşları sistemlerinde hem bakım atölyeleri hem de tren depoları oluşturmuşlardı. Tüm mühendislik çalışmaları kuruluş içinde gerçekleştirildiğinden, depolar ve bakım atölyelerinde çok çeşitli işler yapılır, farklı işlevler gerçekleştirilirdi.

Pek çok yerde raylı sistem firmaları kendi lokomotiflerini ve vagonlarını üretir ve önemli bakım ve tamir işlerini kendileri yaparlardı. Bu uygulama zamanla değişti ve üretim faaliyetlerinin çoğu ve önemli bakım ve yenileme çalışmaları bağımsız firmalarca yapılır duruma geldi.

Bu aşamada raylı sistem firmalarının hangi mühendislik çalışmalarının kuruluş içinde kendi elemanlarınca yapılacağına dikkatli karar vermek durumundadır. Buna karar verdikten sonra, hangi işlemlerin tren depolarında yapılmasının uygun olacağına, hangilerinin de ayrı bakım atölyelerinde yapılması gerektiğine karar verilir.

Pek çok raylı sistemde tren depoları günlük bakım ve birim/bileşen değişimi için gerekecek en az ekipmana sahiptir. Daha kapsamlı çalışmalar başka yerde ihale ile sözleşmeli olarak tedarikçilerce veya kendi kuruluşlarınca yapılır.

4.6 Depo Yeri Seçimi Herhangi bir raylı sistemde depo yerlerinin seçilmesi önemlidir ve planlama aşamasında dikkatli bir şekilde üzerinde durulmalıdır.

Ana hat raylı sistem işletmeciliğinde depoların yolcu terminallerine veya yük taşımacılığında çıkış/varış noktalarına yakın olması gerekir. Bazen yer bulunmaması veya arsa fiyatlarının çok yüksek olması gibi zorlayıcı nedenler olabilir. Böyle olsa bile, son yerleşim noktaları ideal depo yerlerinden çok uzak olmamalıdır zira “boş işletme” maliyet ve zamanı deponun ömrü boyunca oldukça yüksek toplamlar oluşturabilir.

Trenleri geceleri depolarda bekletme yerine, başlangıç noktalarına yakın yan yollarda veya istasyon peronlarında tutmak toplam maliyetleri bir miktar azaltabilir. Ama bunun da olumsuz yönleri olacaktır; araçlar için temizlik, gecelik bakım veya hafif tamirler gerektiğinde depoda bulunan imkanlar buralarda olmayacaktır.

Şehir veya metropoliten alanlarda hizmet veren metro veya hafif raylı sistemlerde, bazı hatlar veya servisler şehrin bir tarafında bir banliyösünde başlayıp şehir içinden geçer ve diğer tarafında bir banliyösünde sonlanabilir. Arada başka hatlarla veya başka tür taşıma sistemiyle aktarmalar olabilir.

Bu tür sistemlerde trafik gününün başında ve sonunda, özellikle şehirden uzak yerlerde talep düşük olacaktır. Bu nedenle bazı trenler hattın sonuna varmadan hizmet dışı yapılabilir. Bu şekilde uçlara giden tren sıklığı azaltılır. Metrolarda, hafif raylı sistemlerde ve diğer banliyö hizmeti veren sistemlerde depo yeri tespit edilirken bu şekilde bir işletmenin olacağı dikkate alınmalıdır.

Böyle olunca, metrolar için en pratik depo yerleşimi, şehir merkezinden dışa doğru yolun yarısında veya dörtte üçünde olacaktır. Bu yerlerde depo için arsa daha kolay bulunacak, ama depoya mühendislik ve işletme hizmetleri için erişilmesi de kolay olacaktır.

4

Resim 4.1 Dizel-Elektrik Bakım Deposu

Resim 4.2 Tipik bir Metro Deposu

5

Böyle bir yerleşimde yer darlığı, gürültü, kirletme veya komşulara çok yakın olma sorunları çözülecektir.

Böyle bir yerleşimin başka bir olumlu tarafı da deponun iki uçlu yapılabilmesidir. Böylece trenler her iki uçtan depoya girebilirler veya çıkabilirler. Deneyimler, tek taraftan girişi çıkışı olan depolarda bir trenin depo önünde arızalanıp kalması veya başka bir aracın girişi kapatması nedeniyle önemli ölçüde gecikmelerin olacağını göstermiştir. Kötü hava şartları nedeniyle donmuş olan bir makas nedeniyle günün başında trenler depoda mahsur kalabilirler.

4.7 Bakımcı Gereksinimi Araç tasarımcının aracın düzenli bakımı için neler yapılması gerektiğini ve bunun nasıl kolayca yapılabileceğini tasarım sırasında dikkate alması gerekir. Çoğunlukla bu husus ihmal edilmekte ve bakım süreci karmaşık bir duruma gelebilmektedir.

Bakımla ilgili aşağıdaki 12 gereksinimin akılda tutulması gerekir.

i. Bileşenlere iyi ve kolay erişim. ii. Toz ve kir toplayabilecek kısımların olmaması.

iii. Basit hata bulma sistemleri iv. Gereksiz ekipman bileşen olmaması. v. Yüksek güvenilirlikli denenmiş ekipman.

vi. En az sayıda çabuk sökülebilir bağlantı elemanı. vii. Kolay çıkarılabilir alt modüller.

viii. Az sayıda araç takım gereksinimi. ix. Basit izolasyon sistemi x. Tüm cıvataların tork anahtarıyla sıkılabilmesi.

xi. Ekipman kutularının su geçirmez olması xii. Bileşenlerin aralarında en yüksek uyumla değiştirilebilmeleri.

Görülebileceği gibi, buradaki gereksinimler sağduyunun gereğidir. Bu hususların birinin ihmal edilmesi bakım ekibinin basit işleri bile yapmasına engel olabilmektedir.

4.8 Depoların Temel Gereksinimleri

Tren deposunda yapılacak her bir işlevin ne olacağı ve nasıl yapılacağı dikkatle ele alınmalıdır. Filonun büyüklüğü, araçların çeşitliliği, ve öngörülen bakım süresi de kurulacak tesis üzerinde belirleyici olacaktır.

Aşağıdaki 12 husus depolar için dikkatle değerlendirilmelidir:

i. Depoda bulunması öngörülen maksimum sayıda tren veya birimler için yeterli sayıda paralel yol ve yolar arası yeterince geniş yürüme ve servis erişim yolu.

ii. Bakım ve manevra için trenlerin kolayca hareket ettirilebileceği ve paralel yollara rahatlıkla geçişi sağlayacak miktar ve uzunlukta makas ve geçiş düzenleri. Yerleşimin “iki uçlu” olması tercih edilir. Trenlerin depo içindeki hareketlerinin de denetimli makaslar aracılığıyla olması gerekir.

iii. Üstü kapalı, bakım işleri için vinç, kriko, denetleme kanalı, yürüyüş yolu, tüm gerekli ekipman ve deneme ve ölçme sistemleriyle donatılmış atölyeler. Tamir bakım veya yenileme gerektirecek büyük parçaların değiştirilmesinde gerekli olabilecek karayolu taşırlarının atölyelere erişimi için yol sağlanmalıdır.

iv. Yeterli aydınlatma ve kış şartlarında uygun ısıtma sistemi.

6

v. Çalışanlar için ofis, dinlenme, yemek ve eğitim mekanları.

vi. Kara ve demiryolu erişimli malzeme depoları.

vii. Tekerlek döndürme tesisi.

viii. Yükseltilmiş boci yolları ve boci yıkama tesisi.

ix. Boyalı yüzeyler için tamir tesisi.

x. İç, dış ve alt yüzeyler için tren yıkama tesisi. Kullanılmış suyu toplayıp filtreleyecek ve çevreye zarar vermeyecek şekilde atacak kanal sistemleri olmalıdır. (Resim 4.4’e bakınız.)

xi. Buz çözme tesisi.

xii. Yangın alarmları ve koruma sistemleri.

Burada bahsedilen hususlar, raylı sistemin normal şartlar altında planlanan şekliyle işletilmesi ile ilgilidir. Sistemde mutlaka öngörülmeyen arızalar, kazalar, acil durumlar ortaya çıkabilir. Bu durumlarda acil müdahale gereklidir. Bu tür olaylar için yedek kapasite düşünülmezse, normal bakım hizmetlerinin önemli ölçüde sekteye uğraması söz konusu olabilir.

Zaman zaman hasarlı çarpışmalar olabilir. Yolun bir yerinde ortaya çıkan bir düzensizlik pek çok trende çizik veya benzeri zararlar oluşturabilir. Yol üzerinde birikmiş ıslak yapraklardan dolayı ortaya çıkan bir kayma nedeniyle oluşan tekerlek hasarları veya yerinden çıkmış bir akım rayı rampasının elektrik bağlantı düzeneğine verdiği hasar buna örnek olarak verilebilir.

Elektrikli raylı sistemlerde elektrikle ilgili özel gereksinimler olacaktır. Bunlar arasında akım sağlayan parçaların incelenmesi ve bakımı, akü şarj sistemleri ve akü depolama yerleri olacaktır.

Resim 4.3 Hafif raylı tren deposu

7

Resim 4.4 Tren yıkama makinesi

4.9 Performans Göstergeleri ve Denetim Tüm çeken ve çekilen raylı sistem araçları için mühendis ve işletmecilerin işletme ve bakım koşullarında kötüye gitmeyi sezebilmelerine imkân verecek güvenilir performans göstergelerinin oluşturulması gereklidir. En ekonomik performansla sonuçlanacak en iyi bakım programını belirleme ve oluşturma amacıyla sürekli bir araştırma içinde olunmalıdır. Kalite ve standartların sağlanıp korunması bakımından bağımsız kuruluşlarca düzenli denetimlerin yapılması son derece önemli ve gereklidir.