Punoi: Udhëheqësi Shkencor: Msc. Arjan Tushaj Prof. Dr. Albana Hashorva

Tiranë, 2013

PËRQENDRIMI DHE KONKURRENCA

NË SEKTORIN BANKAR

RASTI I SHQIPËRISË

Dissertacion

...në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”

ii

iii

Përqendrimi dhe konkurrenca në sektorin bankar

Rasti i Shqipërisë

iv

Falenderime

Në përfundim të kësaj pune kërkimore në fushën e konkurrencës bankare, nuk shterojnë edhe

fjalët falenderuese dhe mirënjohjet për personat që më dhanë mbështetjen e tyre të pakursyer në

këtë rrugëtim sfidues.

Një falenderim i veçantë dhe mirënjohje e thellë i drejtohet udhëheqëses shkencore, Prof. Dr.

Albana Hashorva, për komentet, vërejtjet dhe sugjerimet e saj në funksion të përmirësimit cilësor

të kësaj pune kërkimore.

Gjithashtu, falenderimi dhe mirënjohja iu drejtohet profesoratit të Departamentit të Ekonomiksit,

Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, të cilët kanë kontribuar në formimin tim

profesional dhe akademik.

Mirënjohje dhe falenderim iu drejtohet edhe miqve dhe kolegëve të mi, Prof. Assoc. Dr.

Valentina Sinaj, Msc. Altin Zeqo, Dr. Spiro Brumbulli, Msc. Juna Bozdo, për gatishmërinë e tyre

në drejtim të komenteve, sugjerimeve dhe sigurimit të të dhënave empirike të domosdoshme për

realizimin e punës kërkimore.

Falenderim i përzemërt iu drejtohet prindërve të mi për mbështetjen e tyre në të gjitha arritjet e

mia profesionale.

v

Përmbajtja Kapitulli I: Dinamika e zhvillimit strukturor të sektorit bankar në Shqipëri ................................................ 1

1. 1 Zhvillimet strukturore në sektorin bankar shqiptar ................................................................... 1

1. 2 Konkluzione ........................................................................................................................... 13

Kapitulli II: Argumentet “pro” dhe “kundër” lidhjes përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar ........ 15

2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar ...... 15

2. 2 Faktorët përcaktues të konkurrencës në sektorin bankar ........................................................... 21

2. 3 Politikat e rregullimeve dhe konkurrenca në sektorin bankar ...................................................... 25

2. 4 Konkluzione ................................................................................................................................ 28

Kapitulli III: Aspektet teorike të sjelljes së bankave ................................................................................ 30

3. 1 Tiparet e tregut bankar .............................................................................................................. 30

3. 2 Sjellja e bankave në tregje të ndryshme..................................................................................... 33

3.2.1 Zbatimi i Paradigmës Strukturë – Sjellje – Performancë në sektorin bankar ........................... 43

3. 3 Konkluzione ................................................................................................................................ 46

Kapitulli IV: Përqendrimi në sektorin bankar dhe efektet e tij ................................................................ 47

4. 1 Matja e përqendrimit bankar ..................................................................................................... 47

4. 1. 1 Vlerësimi i përqendrimit në sektorin bankar shqiptar ......................................................... 53

4. 2 Përqendrimi dhe përfitueshmëria në sektorin bankar................................................................. 74

4. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar ...................................................................................................................................................... 75

4. 2. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar shqiptar........................ 78

4. 3 Përqendrimi dhe stabiliteti bankar ............................................................................................. 83

4. 3. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - stabilitet bankar ....................... 84

4. 3. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - stabilitet në sektorin bankar shqiptar ................................. 86

4. 4 Konkluzione ............................................................................................................................... 91

Kapitulli V: Konkurrenca në sektorin bankar dhe efektet e saj ................................................................ 94

vi

5. 1 Matja e konkurrencës në sektorin bankar ................................................................................... 94

5. 1. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi matjen e konkurrencës bankare ............................... 94

5. 1. 2 Vlerësimi i konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar .......................................... 106

5. 2 Konkurrenca, efiçenca, stabiliteti bankar dhe politika monetare ............................................... 120

5. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi konkurrencën, efiçencën dhe stabilitetin bankar ..... 121

5. 2. 2 Pikëpamjet empirike mbi konkurrencën dhe politikën monetare ....................................... 126

5. 2. 3 Vlerësimet empirike të efiçencës në sektorin bankar shqiptar ........................................... 130

5. 3 Konkluzione ............................................................................................................................. 132

Përfundime ..................................................................................................................................... 136

Rekomandime ..................................................................................................................................... 141

Kufizime të punimit dhe perspektiva për të ardhmen ........................................................................... 144

Referenca ............................................................................................................................................ 145

Aneksi i punimit ................................................................................................................................... 159

vii

Lista e Tabelave

Tabela 1. 1 Vlerësimet e treguesve të tranzicionit për vendet e Europës Jug-Lindore në vitin 2012....................................................................................................................................................4

Tabela 1. 2 Pesha e totalit të aktiveve dhe të kredive të sektorit bankar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) gjatë periudhës 2002 – 2012.....................................................................................................8

Tabela 1. 3 Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së gjatë periudhës 2007 – 2012 (në përqindje).............................................................................................................................................9

Tabela 1. 4 Mbulime me shërbime bankare deri në vitin 2012..................................................................11

Tabela 4. 1 Treguesit e përqendrimit për aktivet bankare........................................................................54

Tabela 4. 2 Tregues kumulativ të përqendrimit për aktivet bankare.........................................................56

Tabela 4. 3 Treguesit e përqendrimit për kreditë bankare.......................................................................59

Tabela 4. 4 Tregues kumulativ të përqendrimit për kreditë bankare........................................................60

Tabela 4. 5 Treguesit e përqendrimit për depozitat bankare...................................................................62

Tabela 4. 6 Tregues kumulativ të përqendrimit për depozitat bankare.....................................................63

Tabela 4. 7 Treguesit e përqendrimit për bonot e thesarit.......................................................................65

Tabela 4. 8 Tregues kumulativ të përqendrimit për bonot e thesarit........................................................66

Tabela 4. 9 Pesha e grup bankave në sektorin bankar dhe HHI për grup bankat për periudhën 2001 - 2012......................................................................................................................................................71

Tabela 4. 10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare..................................................................83

Tabela 4. 11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar................................................................................89

Tabela 4. 12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare...................................................................................91

Tabela 5. 1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E...........................................................108

Tabela 5. 2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.........................................................................................111

Tabela 5. 3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner..............................................................................114

Tabela 5. 4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.......................................................................................115

viii

Tabela 5. 5 Vlerësimi i modelit të Boonit.................................................................................................118

Tabela 5. 6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.................................................120

Tabela 5. 7 Treguesit tradicional të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2000 – 2012......................................................................................................................................................130

Lista e grafikëve

Grafiku 1. 1 Dinamika e reformës strukturore në sektorin bankar gjatë periudhës 1989 - 2012.................3

Grafiku 1. 2 Progresi i reformave strukturore në Shqipëri për vitet 1992, 2002 dhe 2012..........................3

Grafiku 1. 3 Spread-i i normës së interesit në sektorin bankar shqiptar....................................................10

Grafiku 1. 4 Spread-i i normës së interesit në sektorët bankar të vendeve të rajonit në vitin 2012..........11

Grafiku 1. 5 Shpërndarja gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave në vitin 2012...........................12

Grafiku 3. 1 Tregu i konkurrencës së plotë për huanë bankare..................................................................35

Grafiku 3. 2 Tregu i konkurrencës së plotë për depozitat bankare...........................................................36

Grafiku 3. 3 Tregu monopol i huasë dhe depozitave bankare....................................................................38

Grafiku 3. 4 Humbja neto me kosto marxhinale konstante........................................................................39

Grafiku 4. 1 HHI për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008......................55

Grafiku 4. 2 CR3 për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.......................55

Grafiku 4. 3 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e aktiveve bankare..........................................................57

Grafiku 4. 4 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e kredive bankare............................................................61

Grafiku 4. 5 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e depozitave bankare......................................................64

Grafiku 4. 6 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e bonove të thesarit.......................................................66

Grafiku 4. 7 Pesha e grup – bankave në sektorin bankar sipas aktiveve për periudhën 1994 – 2003............................................................................................................................................................69

Grafiku 4. 8 Dinamika e kapitalit vendas dhe të huaj në sektorin bankar shqiptar për periudhën 2000 - 2012, (%).....................................................................................................................................................73

ix

Grafiku 4. 9 Struktura e pronësisë së kapitalit të sektorit bankar..............................................................73

Grafiku 4. 10 Pesha e aktiveve të bankave të huaja në sektorët bankarë vendas për disa vende të Euopës Perëndimore dhe Lindore...........................................................................................................................74

Grafiku 4. 11 Ecuria e treguesve të përfitueshmërisë në sektorin bankar shqiptar për periudhën 1998 – 2012............................................................................................................................................................79

Grafiku 4. 12 Ecuria e kthimit nga aktivet (ROA) dhe e kthimit nga kapitali (ROE) për grupet e bankave sipas madhësisë së kapitalit........................................................................................................................80

Grafiku 4. 13 Kthimi nga aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008...............81

Grafiku 4. 14 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) gjatë periudhës 1998 – 2012...............................87

Grafiku 4. 15 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) dhe normës së rritjes të aktiveve, kredive dhe depozitave bankare gjatë periudhës 2007 – 2012.....................................................................................88

Grafiku 5. 1 Histograma për statistikën E................................................................................................109

Grafiku 5. 2 Dinamika e statikës H gjatë viteve 2005 - 2011....................................................................112

Grafiku 5. 3 Histograma për statistikën H................................................................................................112

Grafiku 5. 4 Vlerësime të statistikës H për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008..........................................................................................................................................................113

Grafiku 5. 5 Dinamika e indeksit Lerner gjatë viteve 2005 - 2011...........................................................115

Grafiku 5. 6 Histograma për indeksin Lerner...........................................................................................116

Grafiku 5. 7 Vlerësime të indeksit Lerner për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008..........................................................................................................................................................117

Grafiku 5. 8 Dinamika e treguesit të Boonit gjatë viteve 2005 - 2011.....................................................118

Grafiku 5. 9 Ecuria e treguesve të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2001 – 2012..........................................................................................................................................................132

x

Shkurtimet

BE – Bashkimi Europian

BKT - Banka Kombëtare Tregtare e Shqipërisë

BSH - Banka e Shqipërisë

BSHSH - Banka e Shtetit Shqiptar

CCI - Indeksi tërësor i përqendrimit industrial

kCR - Norma e përqendrimit të k bankave

DEA - Data Envelopment Analysis

E - Indeksi Entropy

EBRD – European Bank for Reconstruction and Development

ES - Efiçencë - Strukturë

EU - European Union (Bashkimi Europian)

FRT - Fuqia relative e tregut

HHI - Indeksi Hirchman - Herfindhal

HTI - Indeksi Hall – Tideman

Lerner - Indeksi Lerner

NEIO - Organizimit i ri industrial praktik

ne – numri ekuivalent

NIM - Marzhi neto nga interesat

NPL - Norma e kredive të këqia (non - performing loans)

PBB – Produkti i Brendshëm Bruto

ROA - Kthimi nga aktivet (Return on assets)

ROE - Kthimi nga kapitali (Return on equity)

SFA - Stochastic Frontier Analysis

SHBA – Shtetet e Bashkuara të Amerikës

SSP - Strukturë – Sjellje - Performancë

TTK - Teoria e tregjeve të kontestueshme

UK - Britania e Madhe (United Kingdom)

xi

Abstrakt

Sektori bankar në vendin tonë është karakterizuar nga ndryshime të rëndësishme strukturore, ku

theksohet në mënyrë të dukshme rritja e numrit të bankave, ristrukturimi dhe privatizimi i

bankave shtetërore, hyrja e bankave të huaja në vend, zgjerimi i aktivitetit bankar, të cilat kanë

ndikuar mjedisin dinamik ku operojnë bankat në vendin tonë. Vlerësimi i këtyre ndryshimeve

strukturore në sektorin bankar shqiptar është realizuar nga vlerësimet sasiore dhe krahasuese të

cilat tregojnë mungesën e vlerësimeve optimale të progresit strukturor, por edhe një dinamikë

konverguese ndaj treguesve të reformave strukturore në vendet në tranzicion.

Gjithashtu është vlerësuar niveli i përqendrimit bankar nëpërmjet treguesve diskret dhe

kumulativ të cilët kanë një konvergjencë optimale ndërmjet tyre duke theksuar nivele të larta

përqendrimi për produkte të ndryshme bankare, por me një prirje rënëse gjatë periudhës 2000 –

2012. Krahas vlerësimit të përqendrimit bankar është realizuar vlerësimi i konkurrencës bankare

nëpërmjet statistikës H, indeksit Lerner dhe treguesit të Boonit, të cilët nuk tregojnë divergjenca

ndërmjet tyre, por evidentojnë për praninë e presionit konkurrues në treg dhe operimin e bankave

në mjedisin e konkurrencës monopolistike gjatë periudhës 2005 – 2011 duke përdorur modelimet

në panel data. Niveli optimal i konkurrencës në sektorin bankar nuk është unik, por varet nga

zhvillimi ekonomik dhe institucional i një vendi duke theksuar se kontestueshmëria është një

element i nevojshëm në vlerësimin e sjelljes së industrisë bankare. Nëpërmjet modelimeve

empirike janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit dhe konkurrencës bankare nga faktorët

ekzogjen dhe endogjen të sjelljes bankare.

Vlerësimet empirike tregojnë për një bashkekzistencë të përqendrimit bankar dhe konkurrencës

bankare në sektorin bankar shqiptar. Këto rezultate bien ndesh me pikëpamjet tradicionale të

vlerësimit të konkurrencës bankare ku theksohet se niveli i lartë i përqendrimit bankar tregon një

nivel të ulët të konkurrencës bankare.

xii

Motivimi

Sektori bankar në vendin tonë ka pasur një dinamikë zhvillimi jostacionare e cila është shoqëruar

me ndryshime strukturore të rëndësishme. Pavarësisht këtyre ndryshimeve sektori bankar ka

reflektuar nivele të larta të përqendrimit bankar gjatë historikut të zhvillimit të tij pas vitit 1992

që shënon reformën më të rëndësishme në sektorin bankar shqiptar. Duke u mbështetur në

literaturën tradicionale teorike se nivelet e larta të përqendrimit kufizojnë konkurrencën bankare,

por edhe nivelin e konkurrencës në tërësi, përbën nxitjen kryesore për të realizuar testimin e

kësaj lidhjeje edhe në sektorin bankar shqiptar. Në kuadër të organizimit të ri industrial të

sektorit bankar, por edhe të industrive në tërësi, kjo lidhje ka pësuar ndryshime rrënjësore në

analizat teorike dhe empirike. Pasqyrimi i tyre në rrafshin empirik në konvergjencë të zbatimit në

sektorin bankar në vendin tonë, përbën vijimësinë e motivit të kësaj pune kërkimore. Rritja e

vëmendjes ndaj sektorit bankar, në kuadër të krizës financiare globale, indukton nxitje të tjera

për të analizuar edhe problemet strukturore të mjedisit ku operojnë bankat dhe efektet e tyre edhe

në sektorin bankar shqiptar, i cili dominon sistemin financiar në vendin tonë.

Objektivat e studimit

Duke u nisur nga mjedisi ku operojnë bankat në vendin tonë, kërkohet të analizohen aspektet

strukturore dhe jostrukturore të cilat ndikojnë sjelljen bankare. Analiza e këtyre aspekteve është

përqendruar në realizimin e objektivave të mëposhtëm:

Analizimi dhe përsiatja e pikëpamjeve dhe debateve teorike mbi përqendrimin dhe

konkurrencën bankare si edhe efektet e tyre në industrinë bankare.

Analizimi dhe evidentimi i konvergjencës dhe divergjencës së vlerësimeve empirike të

realizuara në industrinë bankare në rrafshin e përqendrimit dhe konkurrencës bankare.

Vlerësimi empirik dhe analizimi i detajuar i përqendrimit bankar në sektorin bankar

shqiptar nëpërmjet treguesve diskret dhe kumulativ, si edhe konvergjenca e dinamikës së

përqendrimit bankar dhe efektet e tij në sektorin bankar.

xiii

Vlerësimi empirik dhe analizimi i detajuar i konkurrencës bankare në sektorin bankar

shqiptar, si edhe konvergjenca e dinamikës së saj dhe efektet në sektorin bankar.

Vlerësimi i marrëdhënies përqendrim bankar – konkurrencë bankare në sektorin bankar

në vendin tonë.

Realizimi i statikës krahasuese të përqendrimit bankar dhe konkurrencës bankare në

sektorin bankar në vendin kundrejt vendeve të rajonit dhe vendeve të BE – së (Bashkimit

Europian).

Metodologjia e studimit

Realizimi i këtij punimi kërkimor është mbështetur në hulumtimin e gjerë të literaturës teorike

dhe empirike të përdorur në analizën e sjelljes së industrisë bankare. Nëpërmjet këtij hulumtimi

janë realizuar statikat krahasuese teorike dhe empirike të realizuara në mjedisin ku operon

industria bankare. Duke iu referuar metodave strukturore dhe jostrukturore të vlerësimit të

sjelljes bankare janë realizuar vlerësimet empirike në lidhje me përqendrimin bankar dhe

konkurrencën bankare në sektorin bankar në vendin tonë. Krahas vlerësimeve tradicionale të

përqendrimit bankar nëpërmjet treguesve kumulativ dhe diskret, gjithashtu është analizuar një

vlerësim numerik i konkurrencës bankare dhe jo vetëm cilësor nëpërmjet modeleve empirike

jostrukturore duke u mbështetur në analizat ekonometrike të realizuara në industrinë bankare.

Këto modelime janë realizuar në përshtatje të sektorit bankar shqiptar, por edhe të

disponueshmërisë të të dhënave bankare të nevojshme për realizimin e tyre. Për zhvillimin e

këtyre modelimeve empirike janë përdorur të dhënat e siguruara nga Banka e Shqipërisë me bazë

vjetore dhe tremujore. Vlerësimet e modelimeve janë realizuar nëpërmjet analizës në panel data

me softin aplikativ Eviews gjatë periudhës 2005 – 2011.

xiv

Struktura e punimit

Në kapitullin e parë analizohet dinamika e zhvillimeve strukturore në sektorin bankar në vendin

tonë e cila do të shoqërohet me një statikë dinamike dhe krahasuese gjatë periudhave të

ndryshme. Analiza e dinamikës strukturore në sektorin bankar realizohet duke u përqendruar në

disa faza kryesore, të cilat janë shoqëruar me transformime rrënjësore të sektorit bankar ndër

vite. Ndryshimet strukturore në sektorin bankar realizohen nëpërmjet vlerësimeve numerike dhe

jo vetëm cilësore në rrafshin e progresit strukturor për vendet në tranzicion.

Në kapitullin e dytë analizohen pikëpamjet teorike dhe empirike në lidhje me përqendrimin dhe

konkurrencën në sektorin bankar. Rezultatet empirike parashtrojnë ekzistencën e një korrelacioni

të fortë ndërmjet tyre në disa raste, por në disa raste të tjera ky korrelacion është i dobët ose nuk

ekziston fare. Kjo lidhje e dobët nxit jo vetëm analizën e vlerësimit të konkurrencës nëpërmjet

metodave strukturore dhe jostrukturore, por edhe evidentimin e faktorëve të tjerë potencial dhe

përcaktues të kësaj lidhjeje. Gjithashtu duhet të merren në konsideratë edhe efektet e politikave

rregulluese në sektorin bankar, përkundrejt përqendrimit dhe konkurrencës bankare.

Në kapitullin e tretë analizohet sjellja e industrisë bankare në të njëjtën kornizë si edhe industritë

e tjera, ku komponenti më i rëndësishëm i kësaj analize është mjedisi ku operojnë bankat, tregu

bankar. Për të analizuar sjelljen e bankave është e nevojshme të njihen karakteristikat e tregut

bankar, të cilat janë të lidhura ngushtë me sjelljen e bankave në mjedisin operues të tyre, për

shkak edhe të specifikave të veçanta të tij si në aspektin e kërkesës ashtu edhe të ofertës. Kjo

sjellje analizohet nëpërmjet modeleve strukturore statike të cilat janë një “menu” e analizës së

politikave strukturore në industrinë bankare dhe hulumtimit teorik të mjediseve strukturore

konkurrenciale dhe jokonkurrenciale të tregut, ku bankat ushtrojnë veprimtarinë e tyre.

Në kapitullin e katërt trajtohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me vlerësimin e

përqendrimit në sektorin bankar, por gjithashtu edhe efektet e tij. Vlerësimi i përqendrimit në

sektorin bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta, për shkak të tregut përkatës dhe tregut

gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Trajtimi teorik i treguesve të

përqendrimit bankar është shoqëruar nga vlerësimet empirike të treguesve diskret dhe kumulativ

të përqendrimit në sektorin bankar shqiptar në lidhje me aktivet bankare, kreditë bankare,

xv

depozitat bankare dhe bonot e thesarit dhe nga një analize dinamike dhe statike krahasuese e

këtyre treguesve. Gjithashtu janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit bankar në lidhje me

përfitueshmërinë dhe stabilitetin e sektorit bankar.

Në kapitullin e pestë analizohen aspektet teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës

bankare dhe zhvillimet dinamike të saj në këtë drejtim në industrinë bankare. Si rezultat i

dinamikës së ndryshimit të sjelljes së bankave në industrinë bankare, është zhvilluar me të

njëjtin ritëm edhe vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet përdorimit të metodave vlerësuese

më rezultative. Krahas hulumtimit teorik dhe empirik në vlerësimin e konkurrencës bankare,

vlerësohet edhe niveli i konkurrencës në sektorin bankar shqiptar nëpërmjet metodave më të

përdorura së fundi në industrinë bankare: statistika H (Panzar - Rosse), indeksi Lerner, treguesi i

Boonit. Gjithashtu analizohet edhe marrëdhënia e konkurrencës bankare e shprehur përmes

statistikës H dhe treguesve të përqendrimit bankar dhe të përfitueshmërisë bankare, si edhe

ndikimi i konkurrencës bankare mbi efiçencën dhe stabilitetin bankar, por edhe në zbatimin e

politikës monetare.

1

Kapitulli I: Dinamika e zhvillimit strukturor të sektorit bankar në Shqipëri

Në këtë kapitull parashtrohet dinamika e zhvillimeve strukturore në sektorin bankar në vendin

tonë e cila do të shoqërohet me një statikë dinamike dhe krahasuese gjatë periudhave të

ndryshme. Ndryshimet strukturore në sektorin bankar realizohen nëpërmjet vlerësimeve

numerike dhe jo vetëm cilësore në rrafshin e progresit strukturor për vendet në tranzicion.

Analiza e dinamikës strukturore në sektorin bankar realizohet duke u përqendruar në disa faza

kryesore, të cilat janë shoqëruar me transformime rrënjësore të sektorit bankar ndër vite. Këto

ndryshime kanë transmetuar efektet e tyre në mjedisin konkurrues të bankave. Kësaj tabloje

strukturore i bashkëngjitet edhe situata aktuale e sektorit bankar në vendin tonë.

1. 1 Zhvillimet strukturore në sektorin bankar shqiptar Zhvillimi i sektorit bankar në vendin tonë si pjesë e rëndësishme e zhvillimit ekonomik, ka pasur

oshilacionet e tij në koherencë të zhvillimeve ekonomike, politike dhe historike ndër dekada të

ndryshme.

Veprimtaria e institucioneve bankare në Shqipëri i ka fillesat që nga viti 1839 ku degë ose filiale

të bankave osmane kryenin veprime në territoret shqiptare, ndërsa në vitin 1863 u themelua

Banka Kombëtare (Perandorake) Otomane, statusi i së cilës u miratua në vitin 1875 (Shoqata

Shqiptare e Bankave, 2012). Ndërsa në vitin 1925 u themelua Banka Kombëtare e Shqipërisë e

përbërë nga kapitali vendas dhe i huaj, publik dhe privat. Deri në vitin 1943 operonin në vendin

tonë edhe banka të huaja, ndërsa në vitin 1945 u miratua ligji organik për Bankën e Shtetit

Shqiptar (BSHSH), e cila në kushtet e një banke të vetme, kryente jo vetëm funksionet e bankës

qendrore, por edhe të bankave tregtare (Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012). Kjo periudhë

shënon edhe kalimin e sektorit bankar në monobankar dhe operimin e tij në monopol bankar.

Gjatë vitit 1991 sektori bankar u shoqërua me krijimin e Bankës së Kursimeve, Bankës së

Bujqësisë dhe Zhvillimit, Bankës Shqiptare të Tregtisë, por edhe me rishikimin e funksionimit të

2

Bankës së Shtetit Shqiptar sipas ligjit të miratuar në vitin 1990, ajo do të kryente funksione të

reduktuara të një banke qendrore dhe funksione të një banke tregtare. Këto ndryshime strukturore

të sektorit bankar ishin karakteristike e sistemeve ekonomike të centralizuara.

Për të vlerësuar ndikimin e progresit të reformave strukturore në vendet në tranzicion EBRD

(European Bank for Reconstruction and Development) ka ndërtuar një sistem vlerësimi numerik

në lidhje me treguesit e tranzicionit. Vlerësimet e treguesve të tranzicionit luhaten nga 1 deri në

4+ ku tregojnë përkatësisht një ndryshim të vogël ose asnjë ndryshim me ekonomitë e

centralizuara dhe standartet e ekonomive të industrializuara të tregut. Për të reflektuar progresin

e reformave strukturore në sektorin bankar i referohemi indeksit të reformës bankare. Në

grafikun 1. 1 paraqitet dinamika e indeksit të reformës bankare gjatë periudhës 1989 – 2012, ku

vihet re se një prirje pozitive pothuajse lineare e indeksit të reformës në sektorin bankar duke

treguar përmirësime strukturore në sektorin bankar, por përsëri jo në parametrat e ekonomive të

tregut. Por duke iu referuar grafikut 1. 2 i cili paraqet një statikë krahasuese ndërmjet indeksit të

reformës bankare, indeksit të reformës së ndërmarrjeve dhe indeksit të politikës së konkurrencës

në vitet 1992, 2002 dhe 2012, konfirmohet se reformat strukturore në sektorin bankar kanë

arritur progresin më të lartë në krahasim me reformat e tjera strukturore në vendin tonë. Ndërsa

në tabelën 1. 1 paraqitet vlerësimi i progresit të treguesve të tranzicionit për vendet e Europës

Juglindore në vitin 2012 në lidhje reformën bankare, liberalizimin e çmimeve dhe politikën e

konkurrencës. Duke iu referuar tabelës 1. 1 vihet re se liberalizimi i çmimeve ka arritur

vlerësimet maksimale të progresit, 4+, pothuajse në të gjitha vendet e Europës Juglindore ku

edhe vendi ynë ka arritur këtë vlerësim në aspektin e liberalizimit të çmimeve. Po ti referohemi

reformës bankare për këto vende konstatohet pothuajse i njëjti nivel i cili konvergjon në

segmentin [3-, 3] duke treguar një progres strukturor jo në nivelet e ekonomive të tregut. Ndërsa

aspekti i politikës së konkurrencës në vendet e Europës Juglindore shfaq vlerësimet më të ulta në

krahasim me progreset strukturore të reformës bankare dhe të liberalizimit të çmimeve. Këto

vlerësime variojnë nga 2+, ku edhe Shqipëria vlerësohet në këtë nivel, deri në 3+, duke theksuar

thellimin e progresit strukturor në politikën e konkurrencës në këto vende.

3

Grafiku 1. 1 Dinamika e reformës strukturore në sektorin bankar gjatë periudhës 1989 - 2012.

Burimi: EBRD.

Grafiku 1. 2 Progresi i reformave strukturore në Shqipëri për vitet 1992, 2002 dhe 2012.

Burimi: EBRD.

4

Tabela 1.1 Vlerësimet e treguesve të tranzicionit për vendet e Europës Juglindore në vitin 2012.

Vendi Sektori bankar Liberalizimi i çmimeve

Politika e konkurrencës

Shqipëri 3- 4+ 2+

Bosnje-Hercegovina 3- 4 2+

Bullgari 3 4+ 3

Maqedoni 3- 4+ 3-

Mali i Zi 3- 4 2

Rumani 3 4+ 3+

Serbi 3- 4 2+

Burimi: EBRD, 2012.

Në vitin 1992 u miratua ligji për kalimin e sektorit bankar nga monobankar në dynivelor ku

BSHSH u shndërrua në Bankë e Shqipërisë (BSH) e cila do të kryente funksionet e një banke

qendrore të mirëfilltë sipas modeleve të vendeve të zhvilluara, ndërkohë që aktivitetin tregtar do

ta kryente Banka Kombëtare e Shqipërisë. Në 1 janar 1993, Banka Kombëtare e Shqipërisë dhe

Banka Shqiptare e Tregtisë u bashkuan duke krijuar Bankën Kombëtare Tregtare të Shqipërisë

(BKT), ndërsa në Tetor 1993, Banka e Zhvillimit dhe Bujqësisë shndërrohet në Bankë Tregtare

Agrare. Të gjitha bankat tregtare kryenin funksionet e tyre të plota si banka tregtare. Duke iu

referuar ndryshimeve rrënjësore të kuadrit ligjor dhe rregullator të sektorit bankar të cilat sollën

efekte thelbësore në ndryshimet strukturore, por edhe të nivelit të konkurrencës në sektorin

bankar. Analiza e këtyre ndryshimeve mund të përqendrohet në katër faza kryesore:

Bankat si “monopol shtetëror”1

Gjatë kësaj periudhe sektori bankar është shoqëruar me ndryshime pozitive, por gjithsesi të

brishta. Në vitin 1996 u miratuan dy ligje të rëndësishme: ligji nr. 8075 “Për sistemin bankar në

gjatë periudhës 1992 – 1997

1 Burimi: Banka e Shqipërisë, Konferenca e Tretë Kombëtare, 2002.

5

Republikën e Shqipërisë” dhe ligji nr. 8076 “Për Bankën e Shqipërisë” dhe u realizua gjithashtu

rishikimi i gjithë kuadrit rregullues dhe mbikëqyrës i sistemit bankar. Krahas ndryshimeve të

rëndësishme të kuadrit ligjor, por përsëri jo të mjaftueshme për konkurrencën bankare, për arsye

se ligji i konkurrencës (ligji nr. 8044 “Për konkurrencën”, 1995) përjashtonte sektorin bankar,

ishte e domosdoshme edhe ristrukturimi dhe rikapitalizimi i bankave shtetërore si pasojë e

ndryshimeve strukturore të ekonomisë. Në këtë situatë kërkohej zbatimi i reformave ekonomike

edhe në sektorin bankar në rrafshin e ndryshimeve strukturore, menaxhuese dhe operacionale të

tij. Në vitin 1996, bankat tregtare me kapital shtetëror dominonin tregun bankar duke kryer mbi

90% të aktivitetit të sektorit bankar prej tyre, megjithëse në treg u futën edhe disa banka të huaja.

Niveli i ulët i kreditimit në ekonomi ishte një tregues i shkallës së ulët të ndërmjetësimit

financiar përmes sektorit bankar. Megjithëse numri i bankave u rrit nga 3 në vitin 1992 në 8 në

fund të vitit 1996, ku në përbërje të sektorit bankar kishte banka me kapital shtetëror vendas dhe

të huaj, me kapital të përbashkët, me kapital privat vendas dhe të huaj, përsëri bankat operonin

në “monopolin shtetëror” bankar duke mos sjellë efekte të përmirësimit të nivelit të

konkurrencës në sektorin bankar.

Privatizimi i bankave gjatë periudhës 1997 – 20022

Zbatimi i reformës së privatizimeve në sektorë të ndryshëm të ekonomisë, përfshiu edhe sektorin

bankar si një reformë adekuate e zhvillimit progresiv të tij. Situata ekonomike dhe politike e

vendit pas ngjarjeve të vitit 1997 dhe zhvillimi i tregut informal të grumbullimit të parave me

fajde përkeqësuan situatën e bankave shtetërore, duke e vënë theksin tek privatizimi i shpejtë i

tyre dhe zgjidhja e dilemës likuidim – ristrukturim ose privatizim i bankave shtetërore. Procesi i

privatizimit filloi me likuidimin e Bankës Tregtare Agrare dhe privatizimin e Bankës Kombëtare

Tregtare në vitin 2000. Gjatë kësaj periudhe vërehet rritja e numrit të bankave në treg dhe

zgjerimi i aktiviteteve të sektorit bankar përmes zgjerimit të bankave, të cilat rritën shkallën e

ndërmjetësimit financiar dhe cilësinë e shërbimeve bankare. Krahas këtyre ndryshimeve të

dukshme pozitive në tregun bankar, përsëri sektori bankar dominohej nga një bankë e vetme,

Banka e Kursimeve, e cila zotëronte 55% të sektorit bankar (BSH, 2002). Në varësi të

2 Burimi: Banka e Shqipërisë, Konferenca e Tretë Kombëtare, 2002.

6

ndryshimeve strukturore të realizuara në sektorin bankar, struktura e sektorit bankar klasifikohet

në tre grupe sipas pronësisë së kapitalit të bankave:

Banka me kapital shtetëror (G1)

Banka me kapital të përbashkët (G2)

Banka me kapital privat (G3)

Me gjithë progresin që solli privatizimi i bankave shtetërore, hyrja e bankave të huaja në treg dhe

rritja e dukshme e numrit të bankave në treg, në reduktimin e dominimit të bankave shtetërore,

përmirësimet ishin të pjesshme në aspektin e konkurrencës në sektorin bankar, pavarësisht

transformimit të mjedisit strukturor në të cilin operonin bankat nga monopol bankar drejt

oligopolit bankar.

Privatizimi i plotë i sektorit bankar gjatë periudhës 2003 – 2007

Gjatë kësaj periudhe u arrit të realizohej privatizimi i plotë i sektorit bankar, i cili lidhet me

shitjen e Bankës së Kursimeve tek Raiffeisen Zentralbank Osterreich Aktiengesellschaft, Austri,

pjesë e Raiffeisen International Bank – Holding AG. Megjithëse përfundoi privatizimi i bankave

shtetërore, pjesëmarrja e shtetit në sektorin bankar ekzistonte akoma. Fundi i pjesëmarrjes së

shtetit në sektorin bankar u shënua me shitjen e aksioneve të tij që zotëronte tek Banka Italo –

Shqiptare tek aksionari i ri SanPaolo IMI S.p.A., Itali, dhe shitja e aksioneve që zotëronte tek

Banka e Bashkuar e Shqipërisë tek Banka Islamike për Zhvillim në vitin 2009 (Shoqata

Shqiptare e Bankave, 2012).

Privatizimi i Bankës së Kursimeve u shoqërua me hyrjen në fuqi edhe të ligjit nr. 9121, “Për

mbrojtjen e konkurrencës”, 2003, i cili nuk kishte përjashtime edhe për sektorin bankar në dallim

nga ligji nr. 8044 “Për konkurrencën”, 1995. Ky ligj nuk ndalonte pozitën dominuese në treg, por

abuzimin me pozitën dominuese. Tashmë sektori bankar paraqitej tërësisht i zotëruar nga

aksionarë privatë duke sjellë një klasifikim të ri të strukturës së sektorit bankar sipas kriterit të

madhësisë së aktiveve bankare. Duke iu referuar totalit të vlerës së aktiveve të secilës bankë në

treg ndaj totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar, bankat ndahen në tre grupe kryesore:

Bankat që zotërojnë më pak se 2% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G1 –

grupi i bankave më të vogla)

7

Bankat që zotërojnë më shumë se 2% dhe më pak se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të

sektorit bankar (G2 – grupi i bankave të mesme)

Bankat që zotërojnë më shumë se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G3

– bankave të mëdha)

Ndryshimet e mësipërme strukturore sollën ndryshime jo vetëm në zgjerimin e gamës së

produkteve bankare, por edhe në zgjerimin e shtrirjes gjeografike të bankave në treg. Krahas

rritjes së numrit të bankave në treg, i cili arriti në 17 banka në vitin 2006, u rrit edhe numri i

degëve dhe agjensive të bankave.

Gjatë vitit 2006 ndodhën ndryshime të rëndësishme në forcimin e aksionarëve të bankave

tregtare nëpërmjet shitjes së aksioneve të tyre brenda dhe jashtë vendit. Në vitin 2007 ndodhën

ndryshime strukturore të sektorit bankar duke e reduktuar numrin e bankave me kapital privat

tërësisht shqiptar në dy banka: Banka Union dhe Banka Credins, nga tri banka që kishin qenë më

parë, duke theksuar një interesim të grupeve bankare europiane për praninë e tyre në tregun

shqiptar. Këto ndryshime në lidhje me transferimin e kapitalit aksionar ndërmjet grupeve të

ndryshme vazhduan edhe në vitin 2008 (Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012).

Ndryshimet e realizuara gjatë kësaj periudhe patën një ndikim të madh në përqendrimin bankar,

krahas zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar. Ato sollën një përmirësim të nivelit të

konkurrencës në sektorin bankar dhe gjithashtu një transformim të mjedisit strukturor në të cilin

operonin bankat nga oligopoli bankar drejt konkurrencës monopolistike bankare.

Konsolidimi i sektorit bankar gjatë periudhës 2008 – 2012

Prirjet konsoliduese të sektorit bankar vijuan edhe në vitin 2008 krahas atyre të ndodhura në vtin

2006 dhe 2007 ku evidentohen ndryshimet në lidhje me transferimin e kapitalit aksionar

ndërmjet grupeve të ndryshme. Gjatë kësaj periudhe u realizuan: blerja e aksioneve të kapitalit

aksionar të Bankës Union sh.a në masën 12.5% nga Banka për Rindërtim dhe Zhvillim

(BERZH); revokimi i liçencës së Bankës Italo – Shqiptare aktiviteti i të cilës u transferua tek

Banka Amerikane e Shqipërisë dhe Degës të Bankës së Parë të Investimeve; ndryshimi i emrit të

Bankës Amerikane të Shqipërisë në Banka Intesa Sanpaolo, Shqipëri; ndryshimi në strukturën e

aksionarëve të Bankës Credins; rritja e pjesëmarrjes influencuese të Calik Holding A.S Turqi nga

25.2% në 45.6% në kapitalin aksionar të Bankës Kombëtare Tregtare sh.a; rritja e pjesëmarrjes

8

influencuese të aksionarit Banka Islamike për Zhvillim nga 15% në 55% të aksioneve tek Banka

e Bashkuar e Shqipërisë sh.a si rezultat i blerjes së 40% të aksioneve të Ministrisë së Financave

(Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012). Këto prirje konsoliduese në sektorin bankar shqiptar kanë

rritur kërkesat për liçensim bankash. Kjo periudhë karakterizohet nga plotësimi i gamës së

shërbimeve dhe produkteve bankare në aspektin e ofrimit të produkteve e – banking nëpërmjet

internet banking, kartave elektronike, ATM-ve dhe POS-ve, krahas rritjes së numrit të degëve

dhe agjensive edhe shtrirjes gjeografike të shërbimeve bankare. Këto sjellje të bankave rritin

presionet konkurruese në sektorin bankar pavarësisht rritjes së përqendrimit bankar.

Sektori bankar në vendin tonë ka vazhduar të rritë kontributin e tij në ekonomi me një prirje

rritëse. Duke iu referuar tabelës 1. 2 vihet re se shkalla e ndërmjetësimit të sektorit bankar në

ekonomi dhe kontributi i aktivitetit të kredidhënies kanë vijuar prirjen e tyre rritëse gjatë

periudhës 2002 – 2012, ku aktiviteti i kredidhënies shfaq një konvergjencë të theksuar të ritmeve

rritëse. Sektori bankar ka vazhduar konvergjencën e prirjeve të qëndrueshme në drejtim të

shpërndarjes së burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila konfirmohet nga prirjet rënëse

të treguesve të përqendrimit bankar në drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive të cilat

tregojnë një shpërndarje më të mirë të peshave në treg dhe një përmirësim të nivelit të

konkurrencës bankare.

Tabela 1.2 Pesha e totalit të aktiveve dhe të kredive të sektorit bankar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) gjatë periudhës 2002 – 2012.

Treguesit 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Totali i Aktiveve/PBB

(në %)

54.5

53.8

56.8

60.9

70.8

76.8

76.7

77.5

81.0

86.1

87.9

Totali i Kredive/PBB

(në %)

6.3

7.3

9.3

15.7

22.4

30.2

36.5

39.3

40.1

40.0

42.7

Burimi: Banka e Shqipërisë.

Ndërsa niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri, i llogaritur si raport i aktiveve të sistemit

financiar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) arrin vlerën 93.9% në fund të vitit 2012,

9

duke treguar se sektori bankar mbetet segmenti kryesor i ndërmjetësimit financiar, aktivet e të

cilit përbëjnë rreth 93.6% të totalit të aktiveve të sistemit financiar. Ndërkohë që sektori financiar

jobankar zotëron një peshë totale të vogël ndaj sistemit financiar prej 6.4% në referencë të totalit

të aktiveve të tij dhe një peshë të aktivitetit të sektorit financiar jobankar ndaj PBB-së prej 6%.

Tabela 1. 3 paraqet tablonë e kontributit të sektorëve bankar dhe jobankar në sistemin financiar

gjatë periudhës 2007 – 2012.

Tabela 1.3 Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së gjatë periudhës 2007 – 2012 (në përqindje).

Autoriteti liçencues

dhe mbikëqyrës

Sistemi financiar

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Banka e Shqipërisë

Sistemi bankar

75.9 76.7 77.5 80.9 84.7 87.9

Institucione jobanka

1.5 1.7 2.2 2.7 2.5 2.6

SHKK-të dhe unionet

e tyre

0.6 0.7 0.8 0.8 0.7 0.78

Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare

Shoqëri sigurimi

1.4 1.4 1.5 1.4 1.5 1.5

Fonde pensioni

- - 0.01 0.01 0.01 0.02

Fonde investimi

- - - - - 1.1

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

Kostot e larta të ndërmjetësimit financiar mund të jenë një pengesë e fortë për rritjen e nivelit të

ndërmjetësimit financiar në ekonomi. Këto kosto mund të shprehen nëpërmjet spread-it të

10

normës së interesit, diferencës ndërmjet normave të interesit të kredive dhe normave të interesit

të depozitave. Në grafikun 1. 3 jepet spread – i për sektorin bankar në vendin tonë ku vihet re se

ka një rënie në tre vitet e fundit me 0.5%, ndërsa në vitin 2012 spread-i vlerësohet mesatarisht në

5.4% (BSH, 2012). Nga paraqitja grafike vihet re se marzhi i spread – it ka një prirje stacionare

me ndonjë devijim të vogël. Gjithashtu nga grafiku 1. 4 tregohet statika krahasuese ndërmjet

spread-it në sektorin bankar në Shqipëri dhe vendeve të rajonit. Nga grafiku konstatohet se

spread-i në sektorin bankar shqiptar është më i ulët se në Kosovë, Bullgari dhe Serbi, por është

më i lartë se në vendet e tjera të rajonit, ndërkohë që është në nivelin mesatar të rajonit për

periudhën 2008 – 2010. Nëpërmjet spread-it tregohet se sa fuqi tregu zotërojnë bankat duke e

perceptuar edhe si një tregues i konkurrencës bankare.

Grafiku 1. 3 Spread-i i normës së interesit në sektorin bankar shqiptar.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

11

Grafiku 1. 4 Spread-i i normës së interesit në sektorët bankar të vendeve të rajonit në vitin 2012.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

Zgjerimi i aktivitetit të sektorit bankar shikohet edhe nga mbulimi i tij me shërbime bankare i cili

ka një trend rritës ndër vite, i paraqitur nga tabela 1. 4, por gjithashtu edhe nga shpërndarja

gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave sipas prefekturave të vendit në vitin 2012 e cila

paraqitet nga grafiku 1. 5 ku evidentohet një përqendrim më i madh i degëve dhe agjensive në

Tiranë për shkak të përqendrimit më të madh të popullsisë.

Tabela 1.4 Mbulime me shërbime bankare deri në vitin 2012.

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Numri i bankave 16 17 17 16 16 16 16 16 16

Numri i punonjësve

2816 3479 4189 5155 6493 6404 6384 6714 6836

Numri i degëve/agjensive brenda vendit

188 250 294 399 511 524 529 534 503

Numri mesatar i punonjësve për:

12

- Bankë 176 205 246 322 406 400 399 420 427

- Njësi bankare

15 14 14 13 13 12 12 13 14

Numri i popullsisë (000)

3 135 3 149 3 152.6 3 170 3 193 3195 n.a 2831.7 2831.7*

Numri i popullsisë për:

- Bankë 195938 185235 185447 198125 199563 199688 n.a 176984 176984

- Njësi bankare

16676 12596 10723 7945 6249 6097 n.a 5303 5630

- Punonjës banke

1113 905 753 615 492 499 n.a 422 414

*Numri i popullsisë në vitin 2012 është mbajtur i pandryshuar për shkak të mungesës të të dhënave. Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

Grafiku 1. 5 Shpërndarja gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave në vitin 2012.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

13

Gjatë vitit 2012 zhvillimet bankare u shoqëruan me një rritje me ritme më të ulëta të portofolit të

kredisë në krahasim me vitet e fundit, e cila solli një ndikimin strukturor në rritjen e treguesit të

kredive me probleme, ndërkohë që edhe kreditë me probleme shfaqën një rritje gjatë këtij viti.

Rritja e vogël e portofolit të kredive është kompensuar nga ana tjetër me rritjen e veprimtarisë

bankare në instrumente të letrave me vlerë. Rezultati financiar neto i sektorit bankar është

përmirësuar dukshëm. Kontributin më të madh e ka dhënë përmirësimi i çmimit të letrave me

vlerë në portofolet e bankave, i cili ka ndikuar në uljen e masës së provigjionimit për këto

investime. Ndërsa marzhi neto nga interesat (NIM) ka shfaqur prirje rënëse duke treguar rritjen e

kostove të financimit të aktiveve që sjellin të ardhura kundrejt rënies së të ardhurave që sjellin

këto aktive. Treguesit e përfitueshmërisë së sektorit bankar, të vlerësuar nëpërmjet ROA (kthimit

nga aktivet) dhe ROE (kthimit nga kapitali), kanë treguar përmirësime për shkak të rritjes së

rezultatit neto. Ndërsa niveli i kapitalizimit për të gjitha bankat tejkalon normën minimale të

lejuar 12% (BSH, 2012).

1. 2 Konkluzione

Sektori bankar shqiptar është shoqëruar me ndryshime të shumta në rrafshin ligjor dhe

rregullues, të cilat shënojnë kulmin e tyre në fillimin e viteve ’90 nëpërmjet një transformimi

rrënjësor të sektorit bankar. Këto ndryshime kanë pasur efekte pozitive në drejtim të dinamikës

së zhvillimeve strukturore në sektorin bankar duke shfaqur një prirje pozitive të progresit të

treguesve të tranzicionit. Nga vlerësimet empirike të indeksit të reformës bankare konkludohet se

janë shënuar përmirësime të reformave strukturore në sektorin bankar në vendin tonë, por jo në

nivelet e ekonomive të tregut. Nivelet më të larta të progresit strukturor vendi ynë i ka arritur në

aspektin e liberalizimit të çmimeve duke marrë vlerësimet maksimale sipas klasifikimeve të

EBRD – së. Ndërsa në lidhje me politikën e konkurrencës vlerësohet në nivele më të ulta

krahasuar me reformën bankare dhe liberalizimin e çmimeve. Situata e progresit të reformave

strukturore në vendin tonë ka pothuajse të njëjtën konvergjencë me vendet e tjera të Europës

Juglindore, ku kërkohet një thellim i progresit të arritur deri më tani. Ndryshimet strukturore

kanë transmetuar efektet e tyre në faza të ndryshme të zhvillimit të sektorit bankar duke ndikuar

14

në nivelet e përqendrimit bankar dhe të sjelljes së bankave e cila ka konverguar nga monopoli

shtetëror tek konkurrenca monopolistike. Në mjedisin bankar janë shtuar presionet konkurruese

nëpërmjet zgjerimit të aktivitetit bankar dhe rritjes së gamës së produkteve dhe shërbimeve

bankare, por edhe mbulimit gjeografik të shërbimeve si rezultat i politikës së diversifikimit të

produkteve bankare. Sektori bankar ka ruajtur qëndrueshmërinë në aspektin e shpërndarjes së

burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila theksohet nga përqendrimi bankar më i ulët në

drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive. Gjithashtu sektori bankar ka rritur kontributin në

ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së ndërmjetësimit të sektorit bankar në ekonomi dhe

aktivitetit të kredidhënies në ekonomi. Niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri dominohet

nga sektori bankar duke konfirmuar se sistemi financiar dominohet nga sektori bankar,

pavarësisht kostove mesatarisht të larta të ndërmjetësimit financiar të shprehura nga spread – i i

normës së interesit, por të krahasueshme me vendet e rajonit.

15

Kapitulli II: Argumentet “pro” dhe “kundër” lidhjes përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar

Në këtë kapitull do të parashtrohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me përqendrimin

dhe konkurrencën në sektorin bankar. Rezultatet empirike parashtrojnë ekzistencën e një

korrelacioni të fortë ndërmjet tyre në disa raste, por në disa raste të tjera ky korrelacion është i

dobët ose nuk ekziston fare. Kjo lidhje e dobët nxit jo vetëm analizën e vlerësimit të konkurrencës

nëpërmjet metodave strukturore dhe jostrukturore, por edhe evidentimin e faktorëve të tjerë

potencial dhe përcaktues të kësaj lidhje. Studimi i tyre na jep një panoramë më gjithëpërfshirëse

në këtë kuadër dydimensional. Në këtë analizë dydimensionale duhet të merren gjithashtu në

konsideratë edhe efektet e politikave rregulluese në sektorin bankar përkundrejt përqendrimit

dhe konkurrencës bankare.

2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar Metodat e vlerësimit të konkurrencës në sektorin bankar duhet të shihen në këndvështrimin e

aspekteve teorike dhe empirike të tyre. Nga analiza e detajuar e tyre do të konkludohet në

ekzistencën dhe efektet e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës bankare. Për

vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar literatura teorike kategorizohet në dy metoda

kryesore: metoda strukturore dhe metoda jostrukturore. Analiza e vlerësimit të sjelljes

konkurruese në treg nga të dy metodat përqendrohet në aspekte të ndryshme, kështu që në disa

raste rezultatet e tyre nuk do të konvergojnë.

Metoda strukturore3

3 Një analizë më e detajuar e kësaj metode do të zhvillohet në kapitullin e katërt.

mbështetur në teorinë tradicionale të organizimit industrial fokusohet në dy

trajtime: paradigmën Strukturë-Sjellje-Performancë (SSP) dhe hipotezën Efiçencë-Strukturë

(ES). SSP vlerëson nivelin e konkurrencës duke analizuar strukturën e tregut (p.sh. nivelin e

16

përqendrimit, numrin e bankave) të lidhur me sjelljen (p.sh. normat e interesit) dhe performancën

(p.sh. ROA, ROE) e bankave. Struktura e tregut reflektohet në normën e përqendrimit për bankat

e mëdha (CRk) dhe indeksin Hirchman - Herfindhal (HHI). Mund të përdoren edhe tregues të

tjerë të përqendrimit, por këta dy tregues janë më të përdorurit, për shkak se janë në gjendje të

trajtojnë tiparet strukturore të tregut, por gjithashtu edhe për arsye të lehtësisë të llogaritjes dhe të

dhënave të kufizuara për llogaritjen e tyre. CRk llogaritet si shumë e pjesëve të tregut të k

bankave më të mëdha, ndërsa HHI llogaritet si shumë në katror e pjesëve të tregut të bankave

individuale. Vlerat e tyre luhaten nga zero (më saktësisht tentojnë drejt zeros), e cila tregon

operimin në tregun e konkurrencës së plotë (ku të gjitha bankat zotërojnë të njëjtën pjesë të

tregut) dhe vlera një që tregon ekzistencën e një tregu monopolist. Vlerat e ndërmjetme

reflektojnë në mënyrë jo strikte ekzistencën e strukturave të ndërmjetme të konkurrencës

monopolistike dhe oligopolit.

Sipas SSP, normat e larta të përqendrimit u japin bankave fuqi tregtare, duke u siguruar atyre

fitime monopoliste për shkak të vendosjes së normave të larta të interesit për huatë dhe normave

të ulëta të interesit për depozitat si rezultat i dominimit të tregut. Por gjithashtu edhe sipas ES,

lidhja pozitive ndërmjet fitimit dhe përqendrimit të tregut nuk vjen vetëm për shkak të fuqisë

tregtare, por edhe për arsye të efiçencës më të lartë (Demsetz, 1973). Bankat tentojnë të

zotërojnë pjesë të mëdha të tregut për të rritur efiçencën e tyre si rezultat i faktorëve specifik të

tyre dhe ekonomive të shkallës. Në këtë mënyrë bankat e mëdha përcaktojnë strukturën e tregut

si rezultat i efiçencës, e cila nënkupton përqendrim të lartë dhe fitim të lartë. Sipas hipotezës së

fuqisë relative të tregut theksohet se vetëm firmat që zotërojnë pjesë të konsiderueshme të tregut

dhe diferencojnë mirë produktet e tyre, janë të afta të ushtrojnë fuqinë e tyre të tregut për të

përcaktuar çmimet e produkteve të tyre dhe të marrin fitime të larta (Berger, 1995).

Ndërsa vlerësimi i konkurrencës në sektorin bankar nëpërmjet metodës jostrukturore4

4 Një analizë më e detajuar e kësaj metode do të zhvillohet në kapitullin e pestë.

fokusohet

në tri modele kryesore: modeli Iwata (Iwata, 1974), modeli Bresnahan (Bresnahan, 1982) dhe

modeli Panzar-Rosse (Panzar-Rosse, 1987).

17

Modeli Iwata merr në konsideratë vlerën e variacionit hipotetik të bankave individuale që ofrojnë

produkte homogjene në një treg oligopolistik. Parametri i variacionit hipotetik vlerësohet nga λ,

e cila varion në vlera negative dhe pozitive; në rastin e konkurrencës perfekte , λ = -1; në rastin e

oligopolit Cournot λ=0; ndërsa në rastin e një marrëveshje të fshehtë perfekte merr vlerë

pozitive.

Modeli Bresnahan analizon fuqinë tregtare të një banke mesatare fitimmaksimizuese që operon

në periudhën afatshkurtër në një strukturë oligopolistike dhe duke përcaktuar parametrin λ nga

vlerësimi i njëkohshëm i ekuacioneve të kërkesës dhe të ofertës për produkte homogjene. Vlerat

e λ në kushte normale variojnë nga zero dhe një:

për λ = 0 tregon ekzistencën e konkurrencës së plotë;

për λ = 1 tregon operimin në një marrëveshje të fshehtë perfekte;

ndërsa për λ = 1/n, ku n tregon numrin e bankave që operojnë në treg, tregon operimin në

ekuilibrin e modelit Cournot të oligopolit.

Modeli Panzar - Rosse (PR) vlerëson sjelljen konkurruese të bankave në treg përmes statistikës

H. Statistika H llogaritet nga forma e reduktuar e ekuacioneve të të ardhurave dhe jepet si shumë

e elasticiteteve të të ardhurave totale të bankës kundrejt çmimeve të inputeve të saj. Vlerat e saj

variojnë nga negative deri në një: për vlera negative deri në zero reflekton një strukturë sjellje

monopoliste ose një variacion hipotetik të oligopolit në periudhën afatshkurtër; për vlera nga

zero deri në një reflekton një strukturë sjelljeje të konkurrencës monopolistike; ndërsa për vlerën

një tregon një strukturë sjelljeje të konkurrencës së plotë. Në këtë mënyrë statistika H reflekton

strukturën dhe sjelljen në mjedisin në të cilin operon banka pa marrë në konsideratë efektet

strukturore.

Këto modele testojnë konkurrencën dhe përdorimin e fuqisë së tregut, duke e vënë theksin tek

analiza e sjelljes konkurruese të bankave duke mos marrë në konsideratë elementët strukturorë.

Këto modele jostrukturore evoluan si një kundërpërgjigje ndaj mangësive teorike dhe empirike të

modeleve strukturore. Në studimet empirike, metoda jostrukturore, nuk studion mjedisin

konkurrues, por bën përpjekje për të vlerësuar nivelin e konkurrencës. Avantazhi kryesor i kësaj

metode është se nuk merr apriori që tregjet e përqendruara nuk janë konkurruese, sepse

18

kundërshtimi mbështetet mbi konkurrencën potenciale dhe jo domosdoshmërisht në strukturën e

tregut. Gjithashtu, mund të theksojmë se në këtë metodë nuk nevojitet specifikimi i tregut

gjeografik për arsye se sjellja individuale e bankave jep ndikim në fuqinë e tregut të tyre.

Vlerësimet teorike dhe empirike kanë pasur në fokus jo vetëm vlerësimin e konkurrencës në

sektorin bankar, por edhe efektivitetin e metodave të ndryshme aplikative në vlerësimin e saj. Ky

efektivitet konsiston në arritjen e rezultateve konverguese nga përdorimi i vlerësimeve të

ndryshme metodike. Ky aspekt hulumtues ka ardhur si rezultatet i studimeve të thelluara teorike

dhe empirike në industrinë bankare. Si rezultatet i zhvillimit të sektorit bankar në dekada të

ndryshme, edhe sjellja e bankave ka pësuar transformime në mjedise të ndryshme si rezultat i

politikave brenda dhe jashtë sektorit bankar. Analiza e këtyre sjelljeve të bankave në mjedise dhe

periudha të ndryshme ka transmetuar rezultate divergjente. Si pasojë e këtyre divergjencave, në

studime të ndryshme teorike dhe empirike ka marrë një trajtim specifik analiza e lidhjes ndërmjet

përqendrimit dhe konkurrencës bankare. Evidencat hulumtuese sjellin një tablo të gjerë të kësaj

lidhjeje si në aspektin konfirmues, ashtu edhe kundërshtues të saj.

Një numër studimesh kanë marrë në konsideratë treguesit tradicional të përqendrimit CRk dhe

HHI për të vlerësuar fuqinë e tregut dhe kanë rezultuar se këto tregues janë të “dyshimtë” (pra

divergjojnë) për të vlerësuar mjedisin konkurrues (si p.sh. Berger, Demirguc-Kunt, Levine, and

Haubrich 2004; Beck, Demirguc-Kunt, and Levine 2006). Për të shmangur divergjencën e

treguesve të strukturës së tregut, studime të tjera kanë vlerësuar nivelin e konkurrencës në

sektorin bankar nëpërmjet statistikës H të modelit PR (Claessens and Laeven 2004, Schaeck,

Cihak, and Wolfe 2006, Molyneux and Nguyen-Linh 2008).

Bikker and Haaf (2000) analizuan përmes aplikimit të modelit PR mjedisin në të cilin operonin

bankat e disa vendeve të industrializuara, ku pjesën më të madhe të zgjedhjes së tyre e përbënin

vendet europiane, gjatë periudhës 1988 – 1998. Vlerësimet empirike të konkurrencës përmes

statistikës H, evidentojnë se tregjet bankare në këto vende karakterizohen nga konkurrenca

monopolistike, por në ndonjë rast edhe prezencën e konkurrencës së plotë. Presioni konkurrues

është më i lartë në vendet europiane në krahasim me vendet joeuropiane (USA, Kanada, Japoni).

Gjithashtu theksohet se bankat e mëdha karakterizohen nga nivel më i lartë i konkurrencës në

krahasim me bankat e vogla. Bikker and Haaf aplikuan edhe modelin Bresnahan për tregun e

19

depozitave dhe huave për nëntë vende europiane: Belgjikë, Francë, Gjermani, Itali, Holandë,

Portugali, Spanjë, Britani e Madhe. Rezultatet empirike të tyre tregojnë për një nivel të lartë të

konkurrencës në këto vende, përveç Portugalisë ku bankat në tregun e depozitave operojnë në një

mjedis oligopolistik. Këto rezultate janë në mbështetje të rezultateve të modelit PR në këto

vende.

Në analizën e tyre nuk ishte në fokus evidentimi i nivelit të konkurrencës në vendet e marra në

studim, por edhe testimi i lidhjes përqendrim - konkurrencë, e cila është e debatueshme si në

literaturën teorike dhe empirike për karakterin e dyfishtë dhe jo plotësisht të përcaktuar. Testimi i

kësaj lidhjeje u realizua nëpërmjet analizës regresive duke marrë në shqyrtim ndikimin e

treguesve të përqendrimit (CRk ose HHI), numrin e bankave dhe specifikimin e tregut për vendet

europiane mbi nivelin e konkurrencës të vlerësuar nëpërmjet statistikës H të modelit PR.

Rezultatet empirike të analizës regresive tregojnë prezencën e shenjës negative për koefiçientët

pranë treguesve të përqendrimit. Kjo tregon se niveli i konkurrencës bankare vjen duke u ulur me

rritjen e nivelit të përqendrimit në tregun bankar. Pra, k bankat më të mëdha përcaktojnë kushtet

e konkurrencës në treg, duke përforcuar rezultatet e paradigmës SSP. Gjithashtu edhe efekti i

numrit të bankave rezulton negativ, ndërsa teorikisht pritej të kishte efekt pozitiv, sepse një

numër më i madh bankash në treg do të reflektojë një potencial konkurrues më të lartë. Ky efekt

empirik është shpjeguar nga dominimi i efektit shpjegues të treguesve të përqendrimit mbi

nivelin e konkurrencës në modelimin e marrë në analizë.

Jansen dhe De Haan (2003) pohojnë se nuk ekziston një lidhje ndërmjet përqendrimit dhe

konkurrencës në treg. Gjithashtu, Fernandez de Guevara et al. (2005, 2006) nuk gjetën një lidhje

të rëndësishme ndërmjet HHI dhe konkurrencës për vende të ndryshme të Europës. Të njëjtat

rezultate konfirmohen edhe nga Bikker et al. (2007) në analizën e mjedisit konkurrues ku

operonin bankat e 76 vendeve të ndryshme.

Koutsomanoli-Fillipaki dhe Staikouras (2003) analizuan nivelin e përqendrimit dhe të

konkurrencës në sektorin bankar të Bashkimit Europian (BE) të zgjeruar (25 vendet anëtare të

BE-së) për periudhën 1998 – 2002, fillimisht për 15 vendet e BE-së dhe më pas edhe për 10

vende të reja të BE-së në nivele individuale dhe të agreguara. Për vlerësimin e përqendrimit të

tregut bankar u përdorën treguesit tradicional të paradigmës SSP, CRk (më konkretisht CR5) dhe

20

HHI, ndërsa për vlerësimin e nivelit të konkurrencës u përdor metoda jostrukturore, modeli PR.

Rezultatet empirike tregojnë nivele të larta të treguesve të përqendrimit, sidomos të CR5, ndërsa

HHI në vlera më të moderuara, megjithëse në disa raste vihen re tendenca rënëse. Vlerësimet e

marra nga statistika H nëpërmjet modelit PR tregojnë se bankat operojnë në një mjedis të

konkurrencës monopolistike. Madje mjedisi konkurrues përmirësohet nga niveli i agreguar i BE-

së se sa vendet ekzistuese të BE-së.

Claessens and Laeven (2004) tregojnë për ekzistencën e një lidhjeje pozitive ndërmjet

konkurrencës dhe përqendrimit dhe një efekt negativ të numrit të bankave në treg. Gjithashtu,

Yildirim dhe Philippatos (2003) tregojnë se vendet në tranzicion të Europës Qendrore dhe

Lindore për periudhën 1993 – 2000 operojnë në një mjedis të konkurrencës monopolistike me

përjashtim të Sllovakisë dhe Maqedonisë, të cilat operojnë një mjedis monopolistik. Gjithashtu,

Note (2006) thekson nëpërmjet vlerësimit empirik të nivelit të konkurrencës në sektorin bankar

në vendin tonë se bankat operojnë në një mjedis të konkurrencës monopolistike, por i dominuar

nga norma të larta të përqendrimit në treg. Megjithatë niveli i lartë i përqendrimit në këto vende

nuk ka penguar sjelljen konkurruese të bankave, e cila bie në kundërshtim me supozimet e

paradigmës SSP. Bashkekzistenca e përqendrimit dhe konkurrencës vjen për shkak të disa

karakteristikave specifike të sektorit bankar në lidhje me praninë e informacionit asimetrik,

efektin e rrjetit të degëve të bankave dhe efektin e përdorimit të teknologjive të reja.5

Teoria e tregjeve të kontestueshme thekson bashkekzistencën e përqendrimit dhe të

konkurrencës. Teoria e kontestueshmërisë (Baumol, 1982) supozon se firmat hyjnë dhe dalin pa

humbur kapitalin e tyre, pra, absolutisht pa kosto, duke përjashtuar kostot fikse, dhe gjithashtu

konkurrentët potencial kanë të njëjtin funksion kostoje si firmat ekzistuese. Në një treg të

kontestueshëm firmat shesin produktet e tyre me çmime konkurruese për shkak të kërcënimit të

hyrjes së konkurrentëve potencial në tregun ekzistues.

Siç shihet nga analizat teorike dhe empirike konkurrenca nuk përcaktohet vetëm nga faktorë

strukturor, por si pasojë e zhvillimit dinamik të sektorit bankar kërkohet një analizë më e

hollësishme e mjedisit në të cilin operojnë bankat. Rezultatet empirike vënë në dukje gjithnjë e

5 Për një analizë më të detajuar shih Northcott (2004).

21

më shumë lidhjen e dobët ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar për të

vlerësuar mjedisin konkurrues të bankave. Dobësia e kësaj lidhjeje thekson faktin se përqendrimi

i lartë nuk dëmton domosdoshmërisht konkurrencën, por ka humbur dominancën përcaktuese të

tij në literaturën teorike. Metoda strukturore që mbështetet kryesisht tek treguesit e ndryshëm të

përqendrimit shërben si një kusht i nevojshëm, por jo i mjaftueshëm për të vlerësuar

konkurrencën. Testimi i metodave jostrukturore jep një vlerësim më të detajuar të mbështetur në

analizën e sjelljes konkurruese të bankave. Kontestueshmëria e tregjeve tregon për një gërshetim

të pranisë së një niveli të lartë përqendrimi dhe një niveli të lartë të konkurrencës në sektorin

bankar.

2. 2 Faktorët përcaktues të konkurrencës në sektorin bankar Konkurrenca në sektorin bankar është e rëndësishme, sepse ashtu si në industritë e tjera, ajo ul

çmimet dhe përmirëson cilësinë, duke kontribuar në këtë mënyrë në mirëqenien e konsumatorëve

dhe të firmave. Gjithashtu konkurrenca nxit sjelljen novative, detyron bankat të rritin efiçencën e

tyre, duke rritur në këtë mënyrë mundësinë e hyrjes së konsumatorëve dhe ndërmarrjeve në

shërbimet financiare, por gjithashtu duke forcuar zhvillimin ekonomik. Ndërkohë konkurrenca

bankare përmirëson edhe mekanizimin e transmetimit monetar (Bikker, et al. (2007)).

Gjithashtu konkurrenca bankare ndikon edhe në stabilitetin financiar, i cili është i nevojshëm për

një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm. Në përgjithësi në literaturën teorike theksohet se

ekziston një lidhje e kundërt midis konkurrencës dhe stabilitetit në sektorin bankar. Konkurrenca

në sektorin bankar ndërlikohet nga nevoja e ruajtjes së stabilitetit financiar. Një nivel i lartë i

konkurrencës do të nxitë rritjen e efiçencës, por do të përkeqësonte stabilitetin financiar, por

gjithashtu literatura empirike thekson edhe raste të ekzistencës së një marrëdhënieje pozitive

ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit. Pra, kjo lidhje është komplekse dhe shumë faktoriale.

Referuar rëndësisë edhe efekteve të shumanshme të konkurrencës bankare është e natyrshme të

njihen faktorët potencial të saj. Kontestueshmëria e tregjeve bankare e vë theksin tek faktorët, që

ndikojnë në mjedisin konkurrues të bankave duke mos marrë në konsideratë faktorët strukturor

ose jostrukturor.

22

Një numër studimesh empirike kanë vlerësuar ndikimin e këtyre faktorëve mbi konkurrencën.

Ndër këto faktorë specifikohen treguesit e kontestueshmërisë (hyrja e bankave të huaja, pengesat

e hyrjes dhe kufizimet e aktivitetit) dhe aspektet e strukturës institucionale të vendeve (praktikat

e rregullimit dhe të mbikëqyrjes, kufizime të hyrjes dhe pengesat për investimet e huaja) (Bikker,

et al. (2007)).

Claessens et al. (2001) analizuan se si hyrja e bankave të huaja ndikon në tregjet bankare

vendase dhe rezultojnë se rritja e pranisë së bankave të huaja i bën bankat vendase më

konkurruese duke reduktuar fitimet e tyre dhe marzhin e interesave neto.

Barth, Caprio dhe Levine (2004) studiuan ndikimin e praktikave rregullatore dhe të mbikëqyrjes

bankare mbi zhvillimin e sektorit bankar, efiçencën dhe brishtësinë e tij në një numër të

konsiderueshëm vendesh. Në mënyrë të veçantë ata vlerësuan ndikimin e barrierave të hyrjes së

bankave të huaja në sektorin bankar dhe theksojnë se kufizimet e forta të hyrjes kanë ndikim

negativ tek efiçenca bankare, por gjithashtu rritin brishtësinë e bankave.

Demirgǜc et al. (2004) analizojnë ndikimin e rregullimeve bankare dhe strukturës së tregut mbi

marzhet e interesave neto dhe kostot e larta në vende të ndryshme. Në këtë studim ata gjejnë pas

korrektimet të disa variablave, se rregullimet shtrënguese mbi hyrjen e bankave, kufizimet e

aktivitetit dhe rregullimet që reduktojnë lirinë e bankave çojnë në rritje të marzhit të interesave

neto të bankave.

Gjithashtu, Levine (2003) konstaton se marzhi i interesave varet jo vetëm nga kufizimet

rregullatore të hyrjes së bankave të huaja, por madje edhe nga numri aktual i bankave të huaja në

treg. Studime të tjera mbi marzhin e normës së interesit dhe tregues të tjerë të performancës së

bankave në Amerikën Latine dhe Europën Lindore tregojnë se hyrja e bankave të huaja redukton

në një masë të konsiderueshme diferencën ndërmjet normës së interesit të huave dhe depozitave,

normat e fitimit, duke theksuar se hyrja e bankave të huaja rrit konkurrencën në treg.

Studimet e mësipërme nuk tregojnë për një vlerësim të drejtpërdrejtë të konkurrencës, por një

vlerësim të tërthortë duke specifikuar fuqinë e tregut, por edhe efektet e kontestueshmërisë në

tregjet bankare.

23

Bikker et al. (2007) përmes analizës regresive analizuan faktorët potencial që ndikojnë nivelin e

konkurrencës bankare në treg. Vlerësimi i konkurrencës është realizuar nga vlerësimi i statistikës

H të modelit PR, ndërsa specifikimi i modelimit statistikor mbështetet në disa variabla shpjegues:

variabla të strukturës së tregut (CR5, numrin e bankave, bankat e huaja)

variabla të kontestueshmërisë (numrin e kufizimeve të aktivitet, kufizimet mbi investimet

e huaja)

variabla ndërsektorial (tregjet e kapitalit: kapitalizimin e tregut si fraksion të PBB - së,

shoqëritë e sigurimeve)

variabla makroekonomik (PBB për frymë, normën e rritjes ekonomike, normën e

inflacionit)

variabla institucional (indeksin e të drejtave të pronësisë, indeksin e rregullimeve,

indeksin e lirisë ekonomike, treguesin e vendeve me sisteme ekonomike socialiste,

variablin cilësor për të përcaktuar 15 vendet e Europës).

Nga vlerësimet empirike rezultoi se treguesi i përqendrimit, pra CR5 , nuk është një variabël i

rëndësishëm në përcaktimin e nivelit të konkurrencës. Ky rezultat nxjerr në pah mungesën e një

lidhje të qëndrueshme ndërmjet konkurrencës dhe përqendrimit duke hedhur poshtë supozimet e

modeleve teorike të mbështetura tek faktorët strukturorë, kryesisht tek paradigma SSP.

Gjithashtu edhe numri i kufizimeve të aktivitetit dhe variablat e tjerë makroekonomik me

përjashtim të rritjes ekonomike, e cila shërben si përfaqësim i reagimit të bankave ndaj

dinamikës së cikleve të biznesit, nuk janë të rëndësishëm në shpjegueshmërinë e modelit. Por

nëse bëhen specifikime në lidhje me madhësinë e bankave, pra banka të mëdha dhe banka të

vogla, kufizimet e aktivitetit kanë rëndësi. Sidomos për bankat e mëdha të cilat bëhen më pak

konkurruese në prani të kufizimeve të aktivitetit për arsye se ato janë pjesë jo vetëm e

operacioneve vendase, por edhe ndërkombëtare.

Për sa i përket klimës së investimeve rezulton një marrëdhënie pozitive e rëndësishme, e cila

nënkupton se kjo nxit hyrjen e bankave të huaja në treg, të cilat rritin konkurrencën. Nga ana

tjetër rezulton se vendet me rregullime gjithëpërfshirëse ku përfshihen politikat antitrust, priren

nga niveli i lartë i konkurrencës, e cila vë në dukje rëndësinë e kuadrit institucional të vendit

përkatës.

24

Ndërsa historiku i sistemit ekonomik ka një ndikim negativ në nivelin e konkurrencës,

veçanërisht për bankat e mëdha, duke theksuar se vendet me një ekonomi të planifikuar kanë një

nivel më të ulët të konkurrencës në sektorin bankar se sa vendet e orientuara nga ekonomia e

tregut. Kjo lidhet me një varg arsyesh ekonomike dhe politike në lidhje me tranzicionin që

kaluan këto vende gjatë orientimit të tyre nga ekonomia e tregut6

Delis (2010) ka vlerësuar fuqinë e tregut në nivel banke për 84 sektorë bankar në nivel global.

Vlerësimet empirike tregojnë se faktorët që ndikojnë tek konkurrenca bankare e vënë theksin tek

ndikimi i reformave financiare dhe cilësisë së institucioneve. Politikat e liberalizimit financiar

reduktojnë fuqinë tregtare të bankave në vendet e zhvilluara me një mjedis politik dhe

institucional të qëndrueshëm, ndërsa në vendet me një mjedis institucional të dobët dhe me një

nivel të ulët të zhvillim ekonomik nuk kanë ndikim tek konkurrenca bankare. Qëndrueshmëria

institucionale është një kusht i nevojshëm për zbatimin me sukses të reformave, të cilat kanë si

qëllim të rritin konkurrencën dhe efiçencën në tregjet bankare. Variablat që vlerësojnë mjedisin

institucional, janë transparenca kundrejt korrupsionit brenda sistemit politik, cilësia e ligjit dhe

cilësia burokratike. Krahas variablave institucional janë marrë në analizë edhe efektet e

variablave makroekonomik dhe karakteristikat e bankave në lidhje me mjedisin ku operojnë.

Claessens dhe Laeven (2004) analizojnë gjithashtu faktorët që ndikojnë në nivelin e

. Sektori bankar në këto vende u

shoqërua nga ndryshime të thella strukturore, por edhe nga zbatimi i reformave ekonomike

gjithëpërfshirëse të orientuara nga ekonomia e tregut. Reformimi strukturor, kalimi nga sistemi

monobankar tek sistemi me dy nivele, në sektorin bankar duhej të shoqërohej me ndryshime

edhe në aspektin e efiçencës së tij. Në kuadrin e reformimit ishte e nevojshme jo vetëm

rregullimi i fortë, por edhe niveli i konkurrencës në treg, pasi tregu shoqërohej me një

përqendrim të lartë. Liberalizimi i tregut u shoqërua me hyrjen e bankave të huaja në treg të cilat

rritën presionin konkurrues në treg, por edhe me përvoja të reja në rritjen e performancës së

punonjësve (Yildirim dhe Philippatos (2003)). Gjithashtu theksohet se krahas efekteve pozitive

në nxitjen e reformimit bankar, hyrja e bankave të huaja në këto vende përçonte edhe ndonjë

“tronditje bankare” të tyre nga vendi i origjinës së bankave “mëmë”. Politikbërësit në hartimin

dhe zbatimin e politikave rregulluese në sektorin bankar në këto vende duhet të optimizonin

arritjen e rezultateve të kërkuara kundrejt efekteve të shumanshme të konkurrencës.

6 Shiko Scholtens (2000) për më tepër detaje.

25

konkurrencës bankare në vende të ndryshme, duke u bazuar në karakteristikat specifike të tyre.

Rezultatet empirike të tyre theksojnë se rritja e pranisë së bankave të huaja dhe reduktimi i

kufizimeve të aktivitetit dhe të hyrjes së bankave nxitin konkurrencën në treg. Evidenca empirike

vë në dukje dobësimin e potencialit përcaktues të strukturës së tregut mbi konkurrencën

përkundrejt forcimit të ndikimit të kontestueshmërisë mbi konkurrencën bankare.

Duke u mbështetur në analizat teorike dhe empirike mund të konkludohet se faktorët strukturor

të tregut nuk janë përcaktues të mjaftueshëm, por gjithsesi të nevojshëm në vlerësimin e

konkurrencës në sektorin bankar. Nga ana tjetër faktorët që mbështeten në vlerësimin e treguesve

të kontestueshmërisë dhe aspekteve të kuadrit institucional, janë të domosdoshëm në vlerësimin

e mjedisit në të cilin operojnë bankat, veçanërisht në vendet në zhvillim. Përcaktueshmëria

dominante e këtyre faktorëve është e lidhur ngushtësisht me karakteristikat specifike të vetë

sektorit bankar, por edhe të vendeve të marra në analizë.

2. 3 Politikat e rregullimeve dhe konkurrenca në sektorin bankar Sektori bankar në kuadrin global ka qenë i qëndrueshëm dhe me rregullim “të fortë” nga vitet

1940 deri më 1970. Pas kësaj periudhe vihet re një ristrukturim i thellë në sektorin bankar si

pasojë e ndryshimit të teknologjisë së informacionit në kryerjen e transaksioneve bankare,

integrimit të tregjeve dhe procesit të liberalizimit. Rregullimet bankare konsistonin në

rregullimin e normave të interesit, të aktivitetit, të investimeve, ndarjen e natyrës së bankave,

banka tregtare dhe banka të investimeve, kufizime të aktivitetit të bankave të kursimeve, ndarjen

gjeografike (Vives, 2001). Rregullimet në sektorin bankar kanë pasur në fokus kufizimin e

konkurrencës me qëllim që të evitohej prania e rrezikut të dështimit të bankave. Evidencat

krahasuese (Demirgüç-Kunt, Detragiache, 1998) tregojnë se mungesa e stabilitetit bankar është e

lidhur ngushtë jo vetëm me liberalizimin e tregjeve bankare, i cili ndikohet nga mjedisi

institucional (kuadri ligjor dhe zbatimi i kontratave), por edhe nga efektet e politikave

makroekonomike të papërshtatshme, si edhe nga faktorë të tjerë të brendshëm dhe të jashtëm të

rrethanave të caktuara ekonomike në të cilat operojnë ekonomi të vendeve të ndryshme. Ndërsa

26

procesi i liberalizimit dhe derregullimit lidhen me disa faktorë specifik7

si: liberalizimi i lëvizjes

së kapitalit ndërkombëtar, risitë teknologjike në sistemet e informacionit, teknikat e reja në

menaxhimin e riskut, ndryshimet demografike, etj., të cilët konvergojnë në disa rezultate

shumëdimensionale si: integrimi i tregut, rritja e konkurrencës, inovacionet financiare, etj.

Konkurrenca nuk është përgjegjëse për karakterin e brishtë të sektorit bankar (Matutes, Vives,

1996). Në sektorin bankar ka një rol specifik edhe asimetria e informacionit, e cila lidhet me

efektet e zgjedhjes së keqe (adverse selection), që norma më të larta interesi të vendosura nga

bankat tërheqin aplikantë me risk të lartë dhe rrezikun moral (moral hazard) që për shkak të

normave të larta të interesit, investitorët huamarrës zgjedhin projekte me risk të lartë. Politika

“strikte” të rregullimeve dhe të mbikëqyrjes bankare minimizojnë rrezikun moral në sektorin

bankar.

Konkurrenca dhe rregullimet bankare janë përshtatur në mjedise të reja si rezultat i ndryshimeve

në sektorin bankar. Vives (2001) thekson se “paradoksalisht” janë aktualisht të pranishme si

konkurrenca e “tepërt” dhe fuqia tregtare e “tepërt” në sektorin bankar. Kjo situatë e dyfishtë

shpjegohet me faktin se industria bankare në dallim nga industritë e tjera, ofron një gamë të gjerë

produktesh në nivele të ndryshme të konkurrencës, në segmente të ndryshme të tregut bankar.

Kështu që niveli optimal i konkurrencës varet nga karakteristikat institucionale të rregullimit dhe

nga “shëndeti” bankar.

Evidencat empirike8

Agoraki et al. (2009) testuan lidhjen ndërmjet reformës, konkurrencës dhe riskut bankar për

vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore gjatë periudhës së tranzicionit 1994 – 2005. Përmes

analizës së modeleve statike dhe dinamike nuk është gjetur një lidhje e pastër pozitive ndërmjet

reformës në sektorin bankar dhe nivelit të konkurrencës së matur nëpërmjet metodave

për vendet në tranzicion tregojnë se niveli i rregullimit në sektorin bankar

ndikon pozitivisht në cilësinë e strukturës rregullatore dhe të mbikëqyrjes bankare.

7 Shiko Vives (1998) për më tepër detaje.

8 Shiko për më tepër detaje Neyapti, Dincer (2005).

27

jostrukturore. Gjithashtu modelet dinamike i japin më tepër rëndësi karakteristikave të

tranzicionit të sektorit dhe të ekonomisë në lidhje me këtë aspekt.

Kjo analizë është thelluar edhe më tej nga Agoraki et al. (2009) në kuadrin e lidhjes së

rregullimeve, konkurrencës dhe riskut bankar në vendet në tranzicion. Rregullimet janë fokusuar

në tre drejtime: kërkesat e kapitalit, kufizimet e aktiviteteve dhe fuqinë e mbikëqyrjes nga

autoritetet zyrtare. Impakti i këtyre dimensioneve të rregullimeve është analizuar si në modelet

statike dhe dinamike, të cilat kanë treguar edhe praninë e efekteve të papërcaktuara ose të

dyfishta në disa raste. Koherenca e rezultateve empirike ka vënë theksin edhe në efektin e

dimensioneve institucionale të këtyre vendeve të marra në shqyrtim.

Dermine (2013) thekson se seria e krizave financiare deri tek kriza aktuale e borxheve në Europë

kanë nxitur kërkesën për një rishikim të rregullimit dhe mbikëqyrjes bankare në kuadrin global.

Rregullimet e reja mbështeten kryesisht në kapitalin bankar, likuiditetin dhe strukturën e

korporatave. Komisioni i Bazelit nëpërmjet Bazel II dhe III rriti në mënyrë të konsiderueshme

rregullimet mbi kapitalin dhe likuiditetin si pasojë e kostove të larta të shfaqura gjatë krizës

aktuale. Ndërkohë që theksohet gjithashtu se analiza e efekteve statike të rregullimeve duhet të

plotësohet me një vlerësim të efekteve dinamike në përgjigje të instrumenteve të ndërmarrë. Këto

rregullime të “tepërta” nuk duhet të pengojnë përmirësimin e shërbimeve të dobishme bankare,

por të përcaktojnë huamarrësit me risk si mënyra më e mirë për të shmangur rrezikun moral dhe

tronditjet në sektorin bankar.

Jimenez et al. (2007) thekson se rritja e rolit të mbikëqyrjes bankare kombinuar së bashku me

kufizime më të mëdha të aktiviteteve dhe rritjes së fuqisë tregtare reduktojnë ndjeshëm rrezikun

e dështimit të bankave. Këto analiza tregojnë se rregullimet bankare ndikojnë jo vetëm në

mjedisin ku operojnë bankat, por edhe në sjelljen e tyre në tërësi.

Salas and Saurina (2003) konstatuan gjatë vlerësimeve empirike të sektorit bankar spanjoll se

prania e liberalizimit sillte një rritje të nivelit të konkurrencës dhe një reduktim të “fuqisë”

tregtare të bankave. Por Boyd et al. (2006) thekson se në këtë marrëdhënie është e rëndësishme

të përcaktohen në mënyrë specifike treguesit e matjes së konkurrencës, për të pasqyruar në

mënyrë të detajuar fortësinë e lidhjeve.

28

Përfshirja e treguesve të duhur të konkurrencës në modelimet empirike rrit qëndrueshmërinë e

lidhjeve empirike dhe besueshmërinë e rezultateve të këtyre analizave të thelluara në funksion të

adaptimit të politikave rregulluese të duhura.

Politikat rregulluese kanë objektiva të ndryshme në varësi të zhvillimit të sektorit bankar si në

aspektet sasiore dhe cilësore. Në vendet e zhvilluara ato synojnë të rritin konkurrencën dhe

efiçencën, ndërsa në vendet në zhvillim synojnë të rritin stabilitetin dhe të shmangin rrezikun e

dështimit të bankave. Duke u nisur nga objektivat primare edhe pritshmëritë e rezultateve të tyre

do të jenë të ndryshme në varësi jo vetëm të mjedisit konkurrues, por edhe të performancës

makroekonomike të tyre dhe mjedisit institucional.

2. 4 Konkluzione Sektori bankar ka pësuar ndryshime dinamike të rëndësishme gjatë dekadave të ndryshme

pavarësisht se ato nuk kanë arritur maksimumin e tyre deri më tani. Transformimet e sektorit

bankar nuk lidhen vetëm me ndryshime strukturore, por edhe të vetë sjelljes dhe mjedisit në të

cilin operojnë bankat. Zbatime i reformave të ndryshme si në sektorin bankar apo edhe në

sektorë të tjerë të cilët lidhen ngushtësisht me sektorin bankar kanë pasur efekte të shumëfishta.

Reagimi ndaj këtyre politikave reformuese ka pasur ndikim edhe në sjelljen e bankave.

Megjithëse këto politika kanë pasur objektiva të ndryshme në varësi të shkallës së zhvillimit të

sektorit bankar dhe të ekonomisë në tërësi, ato kanë transmetuar gjithashtu efekte të ndryshme në

mjedisin konkurrues të bankave. Evidencat teorike dhe empirike të përqendruara në sjelljen

bankare theksojnë dinamikën e sjelljes bankare në koherencë të ndryshimeve. Aktualisht,

vlerësimi i mjedisit në të cilin operojnë bankat, nuk mund të mbështetet vetëm në një statikë

krahasuese strukturore, por duhet të bashkëlidhet me një analizë dinamike të thelluar

jostrukturore për të arritur rezultate të qëndrueshme. Ky aspekt thekson se në vlerësimin e

përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar nuk janë të mjaftueshme vetëm metodat

strukturore, por përkundrejt ndryshimeve dinamike një rol të veçantë kanë marrë edhe metodat

jostrukturore. Këto të fundit u zhvilluan në mungesë të përgjigjes së metodave strukturore ndaj

vlerësimit të sjelljes së bankave. Këto analiza të detajuara tashmë nxorën në dukje edhe dobësinë

29

e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar të konfirmuar nga metodat

strukturore. Dominimi i literaturës teorike dhe empirike në përqasjen e një lidhjeje të fortë

negative ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës tashmë u zbeh. Kjo vë në dukje epërsinë e

kontestueshmërisë së tregjeve, se tregjet me nivel të lartë përqendrimi jo domosdoshmërisht kanë

nivel të ulët të konkurrencës, por ato mund të rezultojnë edhe një nivel të lartë të konkurrencës

në treg. Evidencat empirike të realizuara në sektorin bankar tregojnë për një karakter të dyfishtë

të kësaj lidhjeje, por në disa raste edhe mungesë të përcaktueshmërisë. Vlerësimi i sjelljes së

bankave nuk mund të kufizohet vetëm nëpërmjet kornizës së analizave strukturore dhe

jostrukturore, por edhe nga faktorët e tjerë potencial, të cilët kanë ndikim të drejtpërdrejtë ose të

tërthortë në mjedisin konkurrues të bankave. Marrëdhëniet e shumëfishta të sektorit bankar me

sektorë të tjerë të ekonomisë rritin ndjeshmërinë e tij ndaj ndryshimeve ndërsektoriale, të cilat

transmetojnë efekte reaguese të sjelljes së bankave ndaj tyre. Sjellja konkurruese e bankave

ndikohet edhe nga performanca makroekonomike, edhe nga mjedisi institucional, sidomos në

vendet në zhvillim, por edhe nga politikat rregulluese, të cilat nxitin ose tkurrin sjelljen

konkurruese në sektorin bankar edhe në varësi të objektivave të tyre. Gjithnjë e më tepër kanë

marrë fuqi shpjeguese edhe faktorët që nuk lidhen drejtpërdrejt me tregun dhe sjelljen e bankave

në treg. Bankat mund të fitojnë më tepër akses në treg edhe për shkak të faktorëve institucional

duke e vënë theksin se ato nuk fitojnë fuqi tregtare si rezultat i dështimeve të tregut, por si

rezultat i dështimeve të institucionalizimit të shtetit. Edhe politikat e rregullimeve mund të

dështojnë si rezultat i një mjedisi institucional të dobët. Ky konstatim mbështetet nga

eksperiencat e krizave bankare dhe financiare që kanë tronditur sektorin bankar dhe sistemin

financiar në vende të ndryshme të botës, dhe veçanërisht në vendet në zhvillim. Edhe kriza

financiare globale e vitit 2008 ka vënë në dukje dështimin e institucionalizimit të shtetit dhe jo

të tregut.

Tërësia e këtyre faktorëve ndikon drejtpërdrejt në forcimin ose dobësimin e lidhjes ndërmjet

përqendrimit dhe konkurrencës bankare si në aspektin pozitiv dhe negativ të tyre. Gjithashtu

ndikon edhe në aftësinë shpjeguese dhe vlerësuese të sjelljes bankare, por edhe duke nxjerrë në

pah dobësimin e potencialit përcaktues të përqendrimit ndaj nivelit të konkurrencës bankare.

30

Kapitulli III: Aspektet teorike të sjelljes së bankave

Në këtë kapitull analizohet sjellja e industrisë bankare në të njëjtën kornizë si edhe industritë e

tjera. Një komponent i rëndësishëm i kësaj analize është mjedisi ku operojnë bankat, tregu

bankar. Për të analizuar sjelljen e bankave është e nevojshme të njihen karakteristikat e tregut

bankar. Tiparet e tregut bankar janë të lidhura ngushtë me sjelljen e bankave në mjedisin

operues të tyre, për shkak edhe të specifikave të veçanta të tij si në aspektin e kërkesës, ashtu dhe

të ofertës. Hulumtimi teorik i mjediseve strukturore konkurrenciale dhe jokonkurrenciale të

tregut ku bankat ushtrojnë veprimtarinë e tyre, parashtron një tablo të analizës së sjelljes të

bankave. Kjo sjellje analizohet nëpërmjet modeleve strukturore statike të cilat janë një “menu” e

analizës së politikave strukturore në industrinë bankare. Efektet e tyre referohen në kuadër të një

statike krahasuese dhe zbatimi teorik.

3. 1 Tiparet e tregut bankar Vlerësimi ekonomik i konkurrencës varet nga karakteristikat strukturore të industrisë të cilat

konsiderohen si faktorë kryesor, por jo të vetëm. Këto karakteristika lidhen me: numrin e

shitësve dhe blerësve; nivelin e diferencimit të produktit; lehtësinë e hyrjes dhe daljes nga

industria; informacionin e konsumatorit. Ndërsa përpjekjet e prodhuesve ose ofruesve për të

ushtruar fuqinë e tyre tregtare varen nga: konkurrentët aktual, konkurrentët potencial dhe

konsumatorët. Sjellja e firmës në mjedisin ku operon dominohet nga tregu përkatës, i cili

funksionon mbi bazën e kërkesës dhe ofertës së tregut. Në të njëjtën linjë edhe karakteristikat e

sjelljes së bankave do të varen nga karakteristikat e kërkesës dhe ofertës në tregun bankar, por

edhe në sistemin financiar, të cilat shërbejnë si burim përcaktues i konkurrencës në treg.

Bikker dhe Spierdijk (2010) theksojnë se problemet strukturore të konkurrencës në tregjet

financiare duhet të analizohen në aspektin e një analize hulumtuese të kërkesës dhe ofertës.

Pengesat potenciale të konkurrencës janë: përqendrimi, barrierat e hyrjes, mungesa e

transparencës, kompleksiteti i produktit, kostot e transferimit dhe të kërkimit, niveli i ulët i

njohjes së informacionit financiar nga ana e konsumatorëve, mungesa e fuqisë së konsumatorit

31

dhe ndërmjetësimi i dobët. Këto pengesa lidhen si me ofertën në aspektin e pengesave formale

dhe joformale të hyrjes (ekonomitë e shkallës dhe emri i markës), diversifikimi i produkteve

bankare dhe kompleksiteti i tyre, numri i kufizuar i ofruesve në disa raste, ashtu edhe me

kërkesën në aspektin e kostove të larta të kërkimit dhe të transferimit, natyra e “errët” e çmimeve

dhe cilësisë së produkteve financiare, niveli i ulët i njohjes së informacionit financiar nga ana e

konsumatorëve.

Analiza hulumtuese e faktorëve përcaktues të konkurrencës mbështetet tek karakteristikat e

ofertës në tregjet financiare:

Niveli i lartë i përqendrimit lidhet me numrin e vogël të firmave në treg dhe nxit fitime

më të larta se fitimet normale për firmat në treg, por statukuoja e tij në lidhje me efektet

në nivelin e konkurrencës në tregun financiar është e dyfishtë, ndërkohë që jep një

probabilitet më të lartë të mundësive të kooperimit në treg.

Pengesat të mëdha të hyrjes klasifikohen në aspektin formal të cilat lidhen me praninë e

ekonomive të shkallës në industrinë financiare për shkak të kostove fikse të larta, me

zhvillimet në teknologjinë e informacionit, me rritjen e nivelit të rregullimeve, me

kërkesat legale dhe të kontabilitetit, me kostot e larta të zhvillimit të produkteve të reja;

dhe joformal që lidhen me rëndësinë e emrit të markës në treg.

Bashkëveprimi i vazhdueshëm, transparenca (në lidhje me konkurrentët) dhe simetria (në

lidhje me kostot e barabarta të strukturës) nxitin mundësitë e koordinimit të veprimeve të

firmave në treg.

Diversifikimi i produkteve i cili i bën firmat më të pavarura nga konkurrentët në treg për

të vendosur çmime më të larta në përgjigje të kostos së diversifikimit dhe të kërkesës së

tregut.

Lidhjet strukturore ndërmjet firmave me kapital të huaj dhe vendas ndikojnë jo vetëm tek

konkurrenca, por edhe tek marrëdhëniet me strukturën institucionale financiare ku ato

operojnë. Asimetria e informacionit është një komponent i rëndësishëm që ndikojnë tek

sjellja e tyre në treg.

Rrjeti i të mirave materiale ka një sistem pagesash të veçantë që i nxit bankat të operojnë

me një standard teknik të zhvilluar në aspektin e proceseve të automatizuara. Kjo sjellje

32

rrit efiçencën, por rrit edhe barrierat për të hyrë në treg, rrit “riskun” e koordinimeve të

fshehta dhe pengon nxitjen e novacioneve.

Gjithashtu analiza hulumtuese e faktorëve përcaktues të konkurrencës mbështetet edhe tek

karakteristikat e kërkesës në tregjet financiare:

Elasticiteti i kërkesës së mbetur (reziduale) për shërbimet financiare është i ulët për shkak

të mungesës relative së zëvendësuesve të plotë të tyre e cila lidhet me karakteristikat e

veçanta të tyre në lidhje me riskun, likuiditetin dhe taksat. Kjo mungesë mund të

eliminohet nga konkurrenca e bankave të huaja, por hyrja e tyre kufizohet nga disa

faktorë: nga ndryshimet në strukturën legale, ndryshimet në strukturën rregullatore,

ndryshimet në strukturën institucionale, preferencat e konsumatorëve, zakonet e vendeve,

etj.

Kostot e larta të transferimit të llogarive ose sistemit të pagesave, ose të produkteve të

tjera financiare, i “tkurrin” konsumatorët të ndryshojnë ndërmjetësin financiar, duke

krijuar në këtë mënyrë një lidhje të kushtëzuar për këto lloj shërbimesh.

Kostot e kërkimit për produktet financiare janë të larta dhe shpesh të ndërlikuara dhe si

rezultat çmimet dhe cilësia e tyre janë të vështira për tu vëzhguar. Këto kosto ndikojnë

në rritjen e konkurrencës në treg nëse elasticiteti i kërkesës është i lartë.

Fuqia e konsumatorit dobësohet nëse tregu ka një nivel të ulët të transparencës, i cili

lidhet me emrin e markave dhe nivelin e besueshmërisë të markës në treg. Gjithashtu në

këtë aspekt ka ndikim edhe niveli i ulët i njohjes së informacionit financiar nga ana e

konsumatorëve, i cili ul shkallën vepruese dhe reaguese të tij në treg.

Dell’ Ariccia (1998) thekson se informacioni asimetrik i cili lidhet drejtpërdrejt me gjenerimin e

“zgjedhjes së keqe” (adverse selection) dhe rrezikun moral (moral hazard), konsiderohet një

faktor i rëndësishëm në përcaktimin e strukturës së tregut ku operojnë bankat, sepse përfaqëson

një barrierë për të hyrë banka të reja në treg. Barrierat e hyrjes në treg varen nga tiparet e tregut

dhe sjellja e bankave në treg.

Chang (2003) thekson se një faktor përcaktues në sjelljen e bankave kundrejt firmave është

hendeku i informacionit asimetrik, por edhe shkalla e marrëveshjeve vertikale, e cila është e

33

lidhur negativisht me përqendrimin bankar. Kohëzgjatja e marrëveshjeve (bashkimeve ose

shkrirjeve) ndërmjet firmave ndikon në minimizimin e riskut të ekspozuar dhe reduktimin e

kostove të informacionit të tyre duke iu referuar të njëjtit principal bankar. Në analizën empirike

rezulton se marrëveshjet e dobëta vertikale ndërmjet firmave huamarrëse kanë prirje të sjellin një

strukturë tregu bankar të përqendruar, kur firmat dhe bankat operojnë në një oligopol bilateral.

Ndërkohë një problem tjetër është edhe funksionimi i dobët i tregjeve të ndërmjetësve financiar

dhe përkundrejt dobësisë së strukturës së tregut financiar duhet të ndërmerren një varg politikash

për të rregulluar këto dështime të tregut.

Duke u referuar analizës së mësipërme mund të konkludohet se tregjet financiare operojnë më së

shumti në mjediset oligopolistike dhe të konkurrencës monopolistike, se sa në ato të

konkurrencës së plotë.

3. 2 Sjellja e bankave në tregje të ndryshme Mjedisi ku operojnë bankat përqendrohet në strukturat konkurrenciale dhe jo - konkurrenciale të

tregut. Analiza e sjelljes së bankave do të fokusohet në modelet statike të sjelljes së tyre. Van

Hoose (2010) ka analizuar sjelljen e tyre në mjedise të ndryshme duke sjellë një tablo të gjerë të

sjelljes në industrinë bankare dhe efektet e saj në industri të tjera.

Së pari, do të analizohet sjellja e bankave në modelin e konkurrencës së plotë. Supozimet

kryesore të këtij modeli janë: bankat zotërojnë një pjesë të vogël të tregut ku operojnë, aktivet

dhe detyrimet janë homogjene dhe kanë të njëjtin risk, nuk ka barriera për të hyrë ose për të dalë

nga tregu, ka informacion të plotë dhe të gjitha bankat janë risk - neutrale.

Van Hoose (2010) i referohet modelit statik duke theksuar se banka konkurruese, i , në tregun e

konkurrencës së plotë nuk ka kapital. Banka zotëron dy lloje detyrimesh me një periudhë

maturimi: depozitat ( )iD dhe detyrime të tjera ( )iN të cilat i përdor për të përfituar interesa nga

fondet hua ( )iL dhe bonot e thesarit ( )iS . Duke supozuar se minimumi i nivelit të rezervës së

kërkuar nga Banka Qëndrore është, i iR qD= ku q është norma e rezervës së kërkuar nga Banka

Qëndrore, atëherë banka do të përballet me kufizimin e bilancit (1 )i i i iL S q D N+ = − + .

34

Në tregun e konkurrencës së plotë, banka e merr të dhënë normën e kthimit që paguan mbi

detyrimet, D N(r dhe r ) dhe atë që përfiton mbi aktivet, ( )L Sr dhe r . Ndërsa shpenzimet e interesit

gjatë një periudhe kohe jepen nga i iD Nr D r N+ dhe të ardhurat nga interesat jepen nga i i

L Sr L r S+ .

Si rezultat marzhi i interesave neto të bankës është ( ) ( )i i i i i i iL S D Nr L r S r D r N L S R+ − − + + .

Gjithashtu, supozohet se funksioni i kostos jepet nga ( , , , )i i i i iC L S D N dhe 0i i iZC C Z≡ ∂ ∂ ≥ ,

për , , dhe i i i i iZ L S D N= , kështu që kostot marxhinale janë pozitive dhe gjithashtu supozohet se

ato janë rritëse 2 2( ) 0i iZZC C Z≡ ∂ ∂ ≥ . Sipas analizës së mësipërme, funksioni i fitimit të një

banke do të jetë i barabartë me ( , , , )i i i i i i i i i iL S D Nr L r S r D r N C L S D Nη = + − − − .

Grafiku 3.1 (a) dhe (b) paraqesin nivelin e fondeve hua që maksimizojnë fitimin e bankave për

norma të dhëna të aktiveve dhe detyrimeve. Kthimi marxhinal i një banke mbi fondet hua është

norma e interesit të tregut për fondet hua, *Lr . Ndërsa kosto marxhinale është e barabartë me

normën e interesit për dollar të depozitave të gatshme për t’u dhënë hua, koston marxhinale të

detyrimeve të tjera të vlefshme për t’u dhënë hua dhe koston marxhinale të gjeneruar nga alokimi

i dollarëve për t’u dhënë hua, pra i i iL N N LMC r N C= + + . Në tregun konkurrues kurba e kostos

marxhinale përfaqëson edhe kurbën e ofertës për fonde hua për secilën bankë, ndërsa oferta e

tregut për fonde hua do të derivohet si shumë horizontale e ofertave individuale të secilës bankë

dhe do të jepet nga sbL në grafikun 3.1 (b). Ndërsa kërkesa e tregut për fonde hua ndërmjet

huamarrësve jo publik (individët dhe firmat) do të jepet nga dpL në grafikun 3.1(b). Ekuilibri i

tregut përcaktohet në pikëprerjen e kërkesës dhe ofertës për fonde hua duke rezultuar në normën

e interesit ekuilibër të tregut *Lr , e cila korrespondon edhe me të ardhurën marxhinale për secilën

bankë ( )iLMR , dhe nivelin ekuilibër të fondeve hua *L . Ndërsa bankat maksimizojnë fitimin në

nivelin e fondeve hua për secilën bankë, ,*iL në të cilin të ardhurat marxhinale dhe kostot

marxhinale barazohen.

35

Grafiku 3. 1 Tregu i konkurrencës së plotë për huanë bankare.

(a) (b)

Burimi: Van Hoose, 2010.

Grafiku 3. 2 (a) dhe (b) paraqet tregun e konkurrencës së plotë në lidhje me depozitat bankare.

Në grafikun 3. 2 (a) paraqitet kthimi marxhinal neto i bankës për një dollar të fondit të

depozitave, iDNMR , i cili jepet si diferencë ndërmjet kthimit neto për një dollar të fondeve të

vlefshme për tu mbajtur si aktive, si p.sh. letra me vlerë, (1 )( )iS Sq r C− − , dhe kostos marxhinale

të depozitave, iDC , atëherë (1 )( )i i i

D S S DNMR q r C C= − − − . Në këtë mënyrë derivohet kërkesa

individuale e bankës për depozita dhe në qoftë se realizojmë shumën horizontale të kërkesave

individuale për depozita, pra të iDNMR , derivojmë kurbën e kërkesës së tregut për depozita, d

bD e

cila paraqitet në figurën 3. 2 (b). Pikëprerja e kësaj kurbe kërkese me ofertën jobankare të tregut

për fondet e depozitave, spD , do të përcaktojë nivelin ekulibër të depozitave, *D , dhe normën e

interesit të ekuilibrit të tregut, *Dr . Ndërsa banka realizon maksimizimin e fitimit, kur i

DNMR dhe

iDMFC që përfaqëson koston marxhinale të faktorit për çdo dollar depozitë të çdo bankë

36

individuale, barazohen duke përcaktuar nivelin e depozitave fitimmaksimizuese të bankës i , ,*iD .

Grafiku 3. 2 Tregu i konkurrencës së plotë për depozitat bankare.

(a) (b)

Burimi: Van Hoose, 2010.

Së dyti do të analizohet sjellja e bankave në strukturat jokonkurrenciale, siç janë monopoli dhe

monopsoni bankar, oligopoli dhe oligopsoni bankar, konkurrenca monopolistike dhe

konkurrenca monopsonistike.

Supozohet se një bankë e vetme përballet me kërkesën totale jobankare për fonde hua dhe

ofertën e fondeve të depozitave, ndërsa tregu i letrave me vlerë dhe i detyrimeve jodepozita

operojnë në konkurrencë të plotë. Atëherë funksioni i fitimit të bankës që operon si monopol në

tregun e fondeve hua dhe si monopson në tregun e depozitave jepet nga:

( ) ( ) ( , , , )i i i i i i i i i i i i i iL S D Nr L L r S r D D r N C L S D Nη = + − − − , ku ( )i i

Lr L dhe ( )i iDr D janë funksionet e

anasjellta të kërkesës për fonde hua dhe të ofertës për depozita, dhe gjithashtu 0i iLr L∂ ∂ < dhe

i iDr D∂ ∂ > . Në këto rrethana kushti i maksimizimit të fitimit të bankës jepet nga:

37

ku iε është elasticiteti i kërkesës për fonde hua në lidhje me normën e interesit për fonde hua në

vlerë absolute, ( ) 1(

i i

i iL L

L Lr r

∂>

∂ dhe iη është elasticiteti i ofertës për depozita në lidhje me normën e

interesit për depozita ( ) 1( )

i i

i iD D

D Dr r

∂>

∂. Në grafikun 3. 2 jepet norma e interesit për huatë dhe

depozitat, niveli i huave dhe depozitave që i sigurojnë kësaj banke maksimizimin e fitimit. Në

grafikun 3. 2 (a) banka përcakton maksimizimin e fitimit në pikën ku të ardhurat marxhinale, 1[1 ( ) ]i i

Lrε −− , të cilat jepen në funksion të elasticitetit të kërkesës, barazohen me koston

marxhinale, i iN N Lr C C+ + , duke përcaktuar normën e interesit të monopolit për fondet hua,

, 1 1[1 ( ) ] ]( )i M i i iL N N Lr r C Cε − −= − + + , e cila rrjedh nga barazimi i më sipërm, por ajo është më e lartë

se kosto marxhinale. Ndërsa në grafikun 3. 2 (b) jepet maksimizimi i fitimit për bankën

monopson në tregun e depozitave. Banka monopson e maksimizon fitimin e saj në momentin ku

kthimi marxhinal neto, (1 )( )i iS S Dq r C C− − − , barazohet me koston marxhinale të faktorit,

1[1 ( ) ]iDrη −+ , i cili përcakton normën e interesit fitimmaksimizuese për depozitat,

, 1 1[1 ( ) ] [(1 )( ]i M i iD S Sr q r Cη − −= + − − , e cila është më e vogël se kosto marxhinale dhe se norma e

rezervës së detyrueshme, e korrektuar me normën e bonove të thesarit.

38

Grafiku 3. 3 Tregu monopol i huasë dhe depozitave bankare.

(a) (b)

Burimi: Van Hoose, 2010.

Gjithashtu është analizuar edhe efekti nëse banka operon në më shumë se një treg, kur operon në

dy tregje, si në rastin e depozitave dhe huave. Van Hoose (1985) dhe Hannan (1991) tregojnë se

raporti i normave të interesit të vendosura nga banka monopol do të jetë:

1,1 2 ,1

1,2 1 ,2

[1 ( ) ]( )[1 ( ) ]( )

i i i iL N N Li i i i

L N N L

r r C Cr r C C

εε

−

−

− + +=

− + +.

Duke u nisur nga raporti vihet re se banka monopol vendos një normë më të lartë interesi për

fondin e huave në tregun (1) se në tregun (2) në qoftë se elasticiteti i kërkesës për fondet hua

është më i ulët në tregun (1) se në tregun (2) dhe kosto marxhinale e huadhënies është më e lartë

në tregun (1) se në tregun (2). Gjithashtu mund të shikohet e njëjta situatë edhe në tregun e

depozitave, duke marrë raportin e normave të interesit, që vendos banka monopson në të dy

tregjet e depozitave. Ky raport jepet nga: 1

,1 2 1 ,11

,2 2 2 ,2

[1 ( ) ][(1 )( ) )][1 ( ) ][(1 )( ) )]

i i iD S S Di i i

D S S D

r q r C Cr q r C C

ηη

−

−

+ − − −=

+ − − −

39

dhe tregon se norma e interesit e paguar nga banka monopson do të jetë më e ulët në tregun (1)

se në tregun (2) në qoftë se elasticiteti i ofertës të depozitave është më i ulët, norma e rezervës së

detyrueshme është më e lartë dhe kosto marxhinale e fondeve është më e lartë, në tregun (1) të

depozitave se në tregun (2) të depozitave.

Prania e monopolit dhe monopsonit në treg krijon humbje në mirëqenien sociale, megjithëse në

realitetin praktik në industrinë bankare ato ndeshen më rrallë. Monopolisti bankar i tregut të

fondeve hua redukton sasinë fitimmaksimizuese të fondeve hua, e cila jep një normë interesi të

huasë më të lartë se në tregun e konkurrencës së plotë, dhe gjithashtu transferon një pjesë të

tepricës konsumatore drejt bankës, por edhe një humbje neto të tepricës konsumatore. Ndërsa

monopsonisti bankar kufizon dhënien e depozitave, përcakton një normë interesi për depozitat

më të ulët se në tregun e konkurrencës së plotë dhe gjithashtu transferon një pjesë të tepricës

prodhuese drejt bankës, por edhe një humbje neto të tepricës prodhuese.

Grafiku 3. 4 Humbja neto me kosto marxhinale konstante.

(a) (b)

Burimi: Van Hoose, 2010.

40

Në rrafshin teorik dhe praktik monopoli dhe monopsoni bankar ndeshen më rrallë në industrinë

bankare, ndërsa konkurrenca monopolistike dhe monopsonistike, edhe oligopoli dhe oligopsoni

bankar ndeshen më shpesh në industrinë bankare. Sjellja oligopolistike e analizuar bazohet në

modelin Cournot-Nash nga Van Hoose (1985), dhe supozon se bankat konkurrente ofrojnë

produkte homogjene. Supozohet se një bankë individuale i operon në tregun e fondeve hua të

përbërë nga m banka konkurrente dhe në tregun e depozitave të përbërë nga n banka

konkurrente. Niveli i fondeve hua të tregut jepet nga mii j

jL L L L= + =∑ ku iL është niveli i

fondeve hua të bankës i dhe i

L është variabël ekzogjen dhe përcakton nivelin e fondeve hua të

bankave të tjera konkurrente në treg. Gjithashtu niveli total i depozitave të tregut jepet nga

nii k

kD D D D= + =∑ ku iD është niveli i depozitave të bankës i dhe

iD është variabël ekzogjen

dhe përcakton nivelin e depozitave të bankave të tjera konkurrente në treg. Funksioni i anasjelltë

i kërkesës së tregut për fondet hua jepet nga (1 )L Sr r Lλ εδ − −= dhe funksioni i anasjelltë i ofertës së

tregut për depozita jepet nga (1 )SrL r Dα ηβ= , ku , , , , dhe α β δ ε η λ janë parametra pozitivë,

ndërsa ε dhe η janë përkatësisht elasticiteti i kërkesës së tregut për fonde hua në vlerë absolute

dhe elasticiteti i ofertës së tregut për fonde hua në vlerë absolute. Në këto rrethana kushti i

maksimizimit të fitimit të bankës i jepet nga:

Supozohet se ,i iS LC C dhe i

DC janë konstante dhe identike për të gjitha bankat konkurrente, atëherë

m bankat në tregun e fondeve hua do të përcaktojnë normën e interesit për fondet hua,

( )L N N Lr r C C= Ω − − ku 1

mm ε −Ω =−

dhe n bankat në tregun e depozitave do të përcaktojnë

normën e interesit për depozita, [(1 )( ) ]D S S Dr q r C Cθ= − − − ku 1

nn

θη−=

+

Duke i referuar normave të interesit për fondet hua dhe depozitat në grafikun 3. 4, shikohet se

kur 1m = , atëherë norma e interesit të monopolit për fondet hua është MLr , ndërsa kur 1n = ,

41

atëherë norma e interesit të monopsonit për depozitat është MDr . Ndërkohë që kur m →∞ dhe

n →∞ jemi në rastin e tregut konkurrencial ku normat e interesit për fondet hua dhe për

depozitat janë përkatësisht PCLr dhe PC

Dr . Sipas kësaj statike krahasuese vërejmë se normat e

interesit në mjedisin oligopolistik dhe oligopsonistik janë brenda intervalit që vendoset nga

konkurrenca e plotë dhe monopoli. Edhe humbjet neto janë më të vogla se në rastin e monopolit

dhe monopsonit bankar. Modeli Cournot-Nash thekson se shoqëria përfiton nëse rritet numri i

bankave konkurruese në tregun e fondeve hua dhe depozitave bankare, i cili ndikon në uljen e

nivelit të përqendrimit bankar.

Modeli i konkurrencës monopolistike dhe monopsonistike është analizuar nga Chamberlin

(1962). Edhe sjellja bankare si industritë e tjera do të karakterizohet nga diferencimi i fondeve

hua dhe depozitave dhe efekti i vogël i bankave individuale në treg, për shkak të numrit të madh

të bankave konkurrente në treg. Në këtë model supozohet se bankat nuk kanë detyrime

jodepozita, pra 0N = , dhe kanë të njëjtën kosto për të dhënë ose për të marrë bono thesarit, pra

0SC → . Duke u mbështetur në supozimet e mësipërme funksioni i kërkesës për fonde hua të një

banke individuale jepet nga:

ku 0 , , LA a A dhe SA janë konstante pozitive ndërsa m është numri i bankave në treg. Në këto

kushte funksioni i kërkesës së tregut për fonde hua të m bankave, që operojnë në tregun e

konkurrencës monopolistike jepet nga: 0 L L S SL A A r A r= − + . Ndërsa funksioni i ofertës për

depozita të një banke individuale që operon në tregun e konkurrencës monopsonistike ku

operojnë n banka në treg, jepet nga:

dhe funksioni i ofertës së tregut për depozita jepet nga: 0 D D S SD B B r B r= + − , ku 0 , , LB b B , , dhe

SB janë konstante pozitive, ndërsa n është numri i bankave në treg.

42

Po të supozohet se funksioni i kostove implicite do të jetë i trajtës lineare, do të përcaktohej

norma e interesit për fondet hua dhe për depozitat përkatësisht në konkurrencën monopolistike

dhe konkurrencën monopsonistike si në rastet e sjelljeve të tjera bankare. Në qoftë se m →∞ ,

norma e interesit e tregut për fondet hua do të jetë L S Lr r C= +

e cila konvergon drejt nivelit të normës së interesit për fondet hua në tregun e konkurrencës së

plotë, dhe nëse n →∞ , atëherë norma e interesit e tregut për depozitat në konkurrencën

monopsonistike konvergon drejt nivelit të normës së interesit për depozita në tregun e

konkurrencës së plotë, (1 )D S Dr q r C= − − .

Mbështetur në supozimet e modelit Chamberlin për konkurrencën monopolistike dhe

monopsonistike bankat konkurrente në treg duhet të dallohen duke diferencuar cilësinë e

shërbimit, afërsinë gjeografike dhe karakteristika të tjera të rëndësishme të konsumatorëve

potencial. Duke u mbështetur në analizën e diferencimit të bankave në lidhje me afërsinë e tyre

me huamarrësit, rezulton nga modelimi se norma e interesit të tregut për fondet hua dhe depozitat

jepet nga: L S Ltr r CL

= + + dhe D S Dtr r CD

= − − , ku L janë huamarrësit identik dhe D janë

depozituesit identik. Këto rezultate tregojnë se norma e interesit të tregut për fondet hua është e

barabartë me shumën e normës së interesit për fondet hua në tregun e konkurrencës së plotë,

S Lr C+ , dhe një shtesë, tL

, ndërsa norma e interesit të tregut për depozitat në konkurrencën

monopsonistike është e barabartë me normën e interesit për depozitat në konkurrencën e plotë,

S Dr C− , minus shtesën tD

. Këto ndryshime specifike në normat e interesit në konkurrencën

monopolisitke dhe monopsonistike vijnë si rezultat i kostove të diferencimit të bankave

konkurrente në treg.

43

3.2.1 Zbatimi i Paradigmës Strukturë – Sjellje – Performancë në sektorin bankar

Analizat ekonomike të politikave mbi strukturën industriale të industrisë bankare tradicionalisht

janë udhëhequr nga dy paradigma: hipoteza strukturë – sjellje - performance (SSP) dhe hipoteza

efiçencë - strukturë (ES). Sipas hipotezës SSP, niveli i përqendrimit në tregun bankar ndikon në

sjelljen e bankave, e cila ndikon në nivelin e huasë dhe depozitave, cilësinë, normat e interesit

dhe rezultate të tjera të tregut që përcaktojnë mirëqenien e konsumatorit. Si rezultat, përqendrimi

më i madh u jep bankave më tepër fuqi tregtare. Kjo sjellje çon në një nivel më të ulët të huave

dhe depozita, norma më të larta të interesit për huatë dhe norma më të ulta të interesit për

depozitat, duke ndikuar në uljen e mirëqenies së konsumatorit. Ndërsa hipoteza e ES i referohet

efiçencës më të lartë në kosto, e cila u jep bankave më tepër fuqi tregtare.

Gilbert (1984) analizoi vlerësimin empirik të hipotezës SSP mbi sektorin bankar të Shteteve të

Bashkuara të Amerikës (SHBA) nga viti 1960 deri në vitin 1970. Nga vlerësimet empirike

rezultoi një marrëdhënie pozitive ndërmjet normës së përqendrimit dhe normës mesatare të

interesit të tregut për fondet hua, si rezultat i rritjes së normës së përqendrimit. Ndërsa si pasojë e

rritjes së normës së përqendrimit, u vu re një ulje e normës mesatare të interesit të tregut për

depozita, por gjithashtu u vu re një rritje e të ardhurave neto të bankave në përqindje ndaj

aktiveve dhe kapitalit. Këto vlerësime empirike në thelb mbështetin hipotezën SSP brenda

kufijve të rëndësisë statistikore. Evidencat empirike të Shaffer dhe Srinivasan (2002) tregojnë një

marrëdhënie pozitive të fortë ndërmjet normave të larta të interesit dhe rritjes së përqendrimit në

sektorin bankar të SHBA. Gjithashtu, Mallet dhe Sen (2001) theksojnë se ekziston një lidhje e

rëndësishme negative ndërmjet numrit të bankave konkurrente në sektorin bankar të Kanadasë

dhe normës së interesit për huatë për biznesin e vogël. Ndërsa Martin-Oliver et. al. (2008) duke

iu referuar sektorit bankar spanjoll, arritën në përfundimin se një rritje e numrit të bankave në

tregun e fondeve hua dhe depozitave shoqërohet me uljen e normave të interesit të fondeve hua

dhe rritjen e normës së interesit për depozitat. Ndërkohë Ongena dhe Popov (2009) theksuan se

niveli më i lartë i konkurrencës, e cila çon në norma më të ulta të interesit për fondet hua, vjen si

rezultat i rritjes së integrimit në tregjet ndërbankare europiane. Ndër të tjera Berger dhe Hannan

(1989) i kanë dhënë një mbështetje empirike hipotezës SSP përmes analizës së përqendrimit dhe

44

performancës për sektorin bankar të SHBA-së. Por Brewer dhe Jackson (2006), theksojnë se në

analizat empirike të paradigmës SSP duhet të përfshihet edhe një variabël i rëndësishëm siç është

risku bankar. Kur Brewer dhe Jackson llogaritën edhe riskun në kërkesën e derivuar për depozita,

ata gjetën që efekti i përqendrimit të tregut në normat e interesit për depozitat është afërsisht 50%

më i ulët se sa vlerësimet konrrensponduese, të cilat nuk kishin llogaritur riskun. Ato theksojnë

se analizat tradicionale mbivlerësojnë efektin e përqendrimit mbi normat e interesit për fondet

hua dhe depozitat.

Krahas interpretimeve të zbatimit të paradigmës SSP në sektorin bankar të dhënë nga Gilbert

(1984) dhe Hannan (1991), Van Hoose (2010) analizon edhe zbatimin në tregjet bankare të

thelbit të paradigmës SSP mbështetur në modelin bazë të oligopolit në sektorin bankar. Në

zbatimin teorik të këtij modeli supozohet se në tregun e huasë operojnë m konkurrentë dhe n

konkurrentë për hua dhe depozita homogjene dhe bankat janë identike në lidhje me huanë (L),

depozitat (D) dhe detyrime të tjera (jo depozita) (N). Sipas analizës së ekuilibrit Cournot-Nash,

norma e interesit të tregut për huatë do jetë: ( )L n n Lr r C C= Ω − − , ku 1

mm ε −Ω =−

dhe ε është

elasticiteti i kërkesës së tregut për fonde hua, ndërsa norma e interesit të tregut për depozitat do

të jetë: [(1 )( ) ]D S S Dr q r C Cθ= − − − , ku 1

nn

θη−=

+dhe η është elasticiteti i ofertës së tregut për

depozita.

Në grafikun 3. 4 (a), nëse supozohet një numër i madh konkurrentësh në tregun e huasë, d.m.th.

që m →∞ dhe 1Ω→ , atëherë norma e interesit së tregut për huatë është në nivelin e

konkurrencës së plotë PCLr dhe teprica konsumatore e huamarrësve është trekëndëshi nën kurbën e

kërkesës së tregut për fonde hua dhe mbi koston marxhinale të huadhënies N N Lr C C− − .

Sidoqoftë, kur numri i konkurrentëve në tregun e huasë ulet, kështu që 1m → dhe 1

11 ε −Ω =−

,

norma e interesit të tregut për huatë rritet dhe konvergon drejt normës së monopoli, MLr . Fitimet

ekonomike të industrisë rriten në maksimum, niveli i monopolit të pastër barazon sipërfaqen e

drejtkëndëshit B, i cili është një transferim nga konsumatori tek bankat. Teprica konsumatore që

shkon tek huamarrësit zvogëlohet drejt zonës A mbi normën e interesit të huave të monopolit,

45

MLr . Si rezultat i rënies së nivelit të huadhënies drejt nivelit të monopolit, ML , për pasojë të

reduktimit të konkurrentëve në tregun e fondeve hua, një pjesë e tepricës konsumatore, e cila kur

1m = është e barabartë me sipërfaqen e trekëndëshit C në grafikun 3. 4 (a), shkakton një humbje

neto maksimale në mirëqenien e shoqërisë e cila nuk fitohet as nga bankat dhe as nga

huamarrësit e tyre.

Në grafikun 3. 4 (b) tregohet se nëse ekziston një numër i madh konkurrentësh në tregun e

depozitave, n →∞ dhe θ →∞ , atëherë norma e interesit e tregut për depozitat është në nivelin e

konkurrencës së plotë, PCDr dhe vlera e tepricës prodhuese që shkon tek depozituesit është

sipërfaqja e trekëndëshit mbi kurbën e ofertës së tregut për depozita dhe poshtë kurbës së kthimit

marxhinal total për depozitat, (1 )( )S S Dq r C C− − − . Në këtë mënyrë, kur rritet numri i

konkurrentëve në tregun e depozitave, 1n → dhe 1

11

θη−→

+, dhe ulet çmimi nga monopsoni,

norma e interesit e tregut të depozitave ulet drejt nivelit të çmimit monopson, MDr . Ndërsa kur

numri i konkurrentëve në tregun e depozitave ulet, vlera e depozitave në banka ulet drejt nivelit

monopson MD .

Sipas analizës së mësipërme theksohet se ulja e numrit të konkurrentëve në tregun e fondeve hua

dhe depozitave shoqërohet me një rritje të nivelit të përqendrimit në tregjet bankare të huasë dhe

depozitave. Për pasojë në treg gjenerohet një sjellje jokonkurrenciale, e cila sjell norma më të

larta interesi të tregut për fondet hua dhe norma më të ulta interesi për depozitat. Niveli i huave

dhe depozitave bie si rezultat i përqendrimit më të lartë, i cili sjell uljen e tepricës konsumatore

dhe të prodhuesit të përftuar nga “konsumatorët” e bankave. Duhet theksuar se analiza e

mësipërme e sjelljes bankare është realizuar duke supozuar një mjedis simetrik në treg, i cili nuk

ka shumë mundësi të jetë i pranishëm në realitetin praktik.

46

3. 3 Konkluzione Sjellja e bankave në mjedisin ku ato operojnë, është e njëjtë me sjelljen e firmave prodhuese

përveç karakteristikave specifike që ato kanë. Edhe bankat kanë si objektiv kryesor

maksimizimin e fitimit ekonomik dhe sjellja e tyre analizohet në funksion të këtij objektivi.

Modelet e analizuara të sjelljes së tyre janë modele strukturore statike të cilat funksionojnë

brenda kornizës së tyre. Për shkak të kufizimeve të modeleve strukturore statike do të ishte një

vlerë e shtuar në literaturën teorike të organizimit të industrisë bankare edhe zbatimi i modeleve

strukturore dinamike për të analizuar më në detaje sjelljen “reale” të bankave. Bankat operojnë

në mjedise strukturore të ndryshme: në konkurrencën e plotë, në monopol dhe monopson, në

konkurrencën monopolistike dhe monopsonistike, në oligopol dhe oligopson. Duke iu referuar

mjediseve strukturore të mësipërme dhe karakteristikave të veçanta të vetë bankave rezulton se

ato operojnë më së shumti në mjediset strukturore jokonkurrenciale të konkurrencës

monopolistike dhe monopsonistike, edhe të oligopolit dhe oligopsonit në realitetin praktik. Kjo

shpjegohet edhe me funksionimin e tregut bankar sipas karakteristikave strukturore të kërkesës

dhe ofertës së tregut të cilat janë një faktor potencial i përcaktimit të nivelit të konkurrencës në

treg. Këto tipare ndikojnë drejtpërdrejt në sjelljen e bankave në treg. Edhe analiza e modeleve të

mësipërme dhe zbatimi teorik i tyre tregojnë efektet e tyre tek treguesit specifik të sjelljes që

lidhen me normën e interesit të fondeve hua dhe nivelin e fondeve hua të vëna në përdorim, me

normën e interesit për depozitat dhe nivelin e depozitave. Edhe statika krahasuese ndërmjet

mjediseve strukturore të ndryshme është një mënyrë orientimi për të vënë në dukje kostot dhe

përfitimet e gjeneruara në treg nga sjellja e tyre. Kjo analizë strukturore hulumtuese duhet të jetë

një “menu” e domosdoshme për ndërmarrjen e politikave strukturore dhe rregullatore në sektorin

bankar në sinkronizim të efekteve të tyre edhe tek niveli i konkurrencës bankare.

47

Kapitulli IV: Përqendrimi në sektorin bankar dhe efektet e tij

Në këtë kapitull do të trajtohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me vlerësimin e

përqendrimit në sektorin bankar por gjithashtu edhe efektet e tij. Vlerësimi i përqendrimit në

sektorin bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta për shkak të tregut përkatës dhe

tregut gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Trajtimi teorik i

treguesve të përqendrimit bankar është shoqëruar nga vlerësimet empirike të sektorit bankar

shqiptar për aktivet bankare, kreditë bankare, depozitat bankare dhe bonot e thesarit nëpërmjet

një analize dinamike dhe statike krahasuese. Gjithashtu janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit

bankar në lidhje me përfitueshmërinë dhe stabilitetin e sektorit bankar.

4. 1 Matja e përqendrimit bankar Vlerësimi i përqendrimit realizohet nëpërmjet treguesve të ndryshëm të normave të përqendrimit

të cilët kanë si qëllim vlerësimin e tipareve strukturore të tregut. Normat e përqendrimit

reflektojnë ndryshimet në nivelin e përqendrimit si rezultat i hyrjes apo daljes së bankave nga

tregu ose në rastin e bashkimeve të tyre. Treguesit e përqendrimit janë në trajtën e indekseve të

përqendrimit (Concentration Index (CI)) që jepen në trajtën e përgjithshme:

1

ni ii

CI s w=

=∑

ku is është pjesa e tregut të bankës, iw është pesha e bankës lidhur me pjesën e tregut dhe n

është numri i bankave në tregun përkatës.

Bikker dhe Haaf (2000) analizuan vlerësimin strukturor dhe empirik të disa prej treguesve të

përqendrimit në sektorin bankar duke vijuar me normën e përqendrimit të k bankave, ( )kCR ;

indeksin Herfindahl – Hirschman, ( )HHI ; indeksin Hall – Tideman, ( )HTI ; indeksin

Rosenbluth, ( )RI ; indeksin tërësor të përqendrimit industrial, ( )CCI ; indeksin Hannah dhe Kay,

48

( )HKI ; indeksin U, ( )U ; indeksin multiplikativ të Hause, ( )mH ; indeksin shtesë të Hause,

( )aH ; indeksi Entropy, ( )E .

Treguesit e përqendrimit klasifikohen sipas skemave të peshës dhe strukturës së tyre. Marfels

(1971 a) dhe Dickson (1981) diskutojnë skemat e peshës së një numri tek normat e përqendrimit

e cila përcakton ndjeshmërinë e indeksit kundrejt ndryshimeve në fundin e shpërndarjes së

bankave sipas madhësisë. Marfels i klasifikon peshat në katër grupe:

a. Peshat e barabarta me një, lidhur me pjesët e një numri të vendosur në mënyrë arbitrare

për bankat e renditura në një rend zbritës, ( 1, )iw i k= ∀ ≤ dhe zero për bankat e mbetura

në industri, ( , )iw o i k= ∀ > , si për shembull norma e përqendrimit të k bankave ( )kCR e

cila është shumë e përdorur.

b. Pjesët e tregut të bankave që përdoren edhe si pesha të tyre, ( , )i iw s i= ∀ , meqë peshat më

të mëdha lidhen me bankat e mëdha, si për shembull indeksi Herfindahl – Hirschman,

( )HHI i cili është i përdorur si në aspektet teorike dhe praktike.

c. Renditjet e bankave individuale që përdoren si pesha të tyre, ( , )iw i i= ∀ , ku ato renditen

në një rend rritës ose zbritës, si për shembull indeksi Hall – Tideman, ( )HTI dhe

indeksin Rosenbluth, ( )RI .

d. Pesha e çdo pjese tregu jepet nga vlera negative e logaritmit të saj, ( log , )i iw s i= − ∀ , si

për shembull indeksi Entropy.

Në analizën e tyre theksohet se struktura e indekseve të përqendrimit mund të jetë diskrete ose

kumulative. Treguesit diskret, si në rastin e normës së përqendrimit të k bankave (CRk), janë

lehtësisht të matshëm për shkak edhe të kufizimit të të dhënave të nevojshme për matjen e tyre.

Nga ana tjetër ato mbështeten në vlerësimin e sjelljes së një numri të vogël bankash në treg duke

mos marrë në analizë shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave dhe duke mënjanuar

ndryshimet strukturore në këto pjesë të tregut. Ndërsa treguesit kumulativ shpjegojnë

shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave duke reflektuar edhe ndryshimet strukturore në

të gjithë shpërndarjen si në rastin e treguesve të HHI, CCI, RI, HTI dhe E.

49

Duke iu referuar klasifikimeve të mësipërme Bikker dhe Haaf (2000) analizojnë treguesit kryesor

të përqendrimit bankar:

Norma e përqendrimit të k bankave e cila është treguesi empirik më i përdorur dhe

llogaritet si shumë e pjesëve të tregut ( )is të k bankave më të mëdha në treg. Ajo jepet në

formën:

1

kk ii

CR s=

=∑

ku vihet në dukje referenca e k bankave më të mëdha dhe nuk merren në konsideratë bankat e

vogla në treg. Përcaktimi i vlerës së k bëhet në mënyrë arbitrare dhe vlerat e CRk variojnë nga

zero kur në treg janë një numër shumë i madh bankash, të cilat zotërojnë secila pjesë të vogla të

tregut deri në një kur tregu përfaqësohet nga një bankë e vetme në treg. Kur tregu përbëhet nga n

banka me madhësi të njëjtë, atëherë norma e përqendrimit jepet nga një funksion zbritës i numrit

të bankave në treg:

1 11k k

k ii iCR s n k n

= == = =∑ ∑

nga e cila derivohet edhe numri ekuivalent, i cili jep numrin e bankave në funksion të vlerës së

indeksit të përqendrimit dhe llogaritet për një treg të veçantë që përbëhet nga një numër bankash

me madhësi të njëjtë të cilat japin të njëjtin nivel përqendrimi (White, 1982): e kn k CR= .

Indeksi Herfindahl – Hirschman, ( )HHI , i cili është një tregues gjerësisht i përdorur në

analizat teorike dhe vlerësimet empirike në sektorin bankar. Ky indeks luan një rol të

rëndësishëm në zbatimin e ligjit antitrust në sektorin bankar në SHBA ku aplikimet e

bashkimeve (mergers) miratohen në varësi të vlerës së HHI-së. Ai paraqitet në formën:

21

nii

HHI s=

=∑

ku is është pjesa e tregut që zotëron secila bankë në treg dhe n numri i bankave në treg. Vlerat e

tij luhaten nga 1/n, kur të gjitha bankat zotërojnë të njëjtën pjesë në treg, deri në 1 kur tregu

zotërohet nga një bankë monopol.

50

Davies (1979) analizoi ndjeshmërinë e HHI-së në lidhje me numrin e bankave në treg dhe

pabarazisë në pjesët e tregut që zotërojnë banka të ndryshme dhe gjeti se indeksi është më pak i

ndjeshëm kundrejt ndryshimit të një numri të madh bankash në treg. Adelman (1969) e prezantoi

indeksin në funksion të mesatares së shpërndarjes dhe variancës. Ndërsa Kwoka (1985) e paraqet

HHI në funksion të mesatares së pjesëve të tregut të bankave si: 1s n= duke marrë formën:

21( )n

iiHHI s s s

== + −∑

Kjo trajtë e HHI mund të modifikohet duke e prezantuar atë si një funksion i anasjelltë i numrit

të bankave në treg dhe një funksion direkt i variancës së pjesëve të tregut kundrejt mesatares:

2(1 )HHI n nσ= +

duke vënë në dukje sjelljen e HHI kundrejt numrit të bankave dhe kombinimeve të ndryshme të

numrit të bankave me madhësinë e tyre. Gjithashtu mund të llogaritet edhe numri ekuivalent në

lidhje me HHI si: 1en HHI= për çdo vlerë të HHI meqenëse 221(1 ) (1 ) 1n

iHHI n n n n

== = =∑ ,

duke treguar se të paktën dy banka me madhësi të ndryshme në shpërndarje mund të gjenerojnë

të njëjtin HHI.

Hart (1975) e sheh në një këndvështrim të ndryshëm përfshirjen e HHI brenda kornizës së teorisë

së shpërndarjes. Ai e paraqet atë në funksion të koefiçientit të variacionit si matës i mundshëm i

ndryshimeve strukturore duke marrë formën:

20( 1)HHI nη= +

ku 20η është koefiçienti i variacionit. Edhe në këtë rast ndjeshmëria e indeksit kundrejt hyrjes së

bankave të vogla në një treg oligopolistik është e ulët.

Indeksi Hall – Tideman i cili është zhvilluar nga Hall dhe Tideman (1967), të cilët

theksuan përfshirjen e numrit të bankave në llogaritjen e indeksit të përqendrimit për

arsye të reflektimit të hapësirave të hyrjes në një industri të veçantë. Indeksi Hall –

Tideman (HTI) paraqitet në formën e mëposhtme:

51

11 (2 1)n

iiHTI is

== −∑

ku pjesa e tregut e secilës bankë është ponderuar sipas një renditje në rend zbritës ku banka më e

madhe e ka peshën: 1i = . Vlerat e indeksit luhaten nga zero kur tregu përbëhet nga një numër

shumë i madh bankash me madhësi të njëjtë deri në një, kur tregu zotërohet nga një bankë e

vetme në rastin e monopolit. Edhe HTI si në rastin e HHI është e barabartë me 1 n për një treg të

përbërë nga n banka me madhësi të njëjtë, ndërsa numri ekuivalent i indeksit përcaktohet si

1en HTI=

Indeksi tërësor i përqendrimit industrial (CCI) është rezultat i debatit mbi përqendrimin

dhe shpërndarjen e bankave ose firmave në industri të ndryshme. Në këtë aspekt

argumentohet nëse treguesit e përqendrimit duhet të mbështeten tek matjet diskrete të

përqendrimit të cilat fokusohen tek bankat e mëdha që përcaktojnë sjelljen e tregut apo

tek matjet e shpërndarjes, të cilat nënvlerësojnë rëndësinë e bankave të mëdha në treg.

Horvarth (1970) paraqiti CCI si një tregues i cili reflekton së bashku shpërndarjen

relative dhe madhësinë absolute në formën e mëposhtme:

22

(1 (1 ))ni i ii

CCI s s s=

= + + −∑

Ai llogaritet si shumë e pjesës proporcionale të bankës më të madhe dhe shumës së katrorit të

pjesës proporcionale të secilës bankë e cila ponderohet me shumëzuesin e pjesës proporcionale të

mbetur të industrisë. Vlera e indeksit është një në rastin e monopolit bankar dhe më e lartë se

pesha e bankave dominuese në përqindje absolute për një treg me një numër të madh bankash.

The Hannah and Kay indeks (HKI) i cili është propozuar nga Hannah dhe Kay (1977) për

të vlerësuar përqendrimin në formën: 1 (1 )

1( ) 0 1n

iiHKI s ku dheα α α α−

== > ≠∑

ku α është parametri i elasticitetit i specifikuar për të reflektuar ndryshimet në përqendrim si

rezultat i hyrjes ose daljes së bankave nga tregu dhe transfertave të shitjes ndërmjet bankave në

treg. Për 0α → , indeksi i përafrohet numrit të bankave në treg dhe për α →∞kovergon drejt

52

pjesës së tregut të bankës më të madhe. Numri ekuivalent për HKI mund të zgjidhet për 1 (1 )( (1 ) ) ku e e eHKI n n n HKIαα −= = .

The Hause indeks është analizuar nga Hause (1977) për të vlerësuar efektet e

marrëveshjeve (collusion) në një treg oligopolistik. Indeksi konsiderohet si treguesi

Cournot i përqendrimit dhe paraqitet në formën:

22 ( ( ))1

( , ) i in s HHI s

m i iiH s s

α

α − −=

=∑

ku HHI është indeksi Herfindahl – Hirschman dhe α është parametri i vlerësimit të shkallës së

marrëveshjes. Vlera e indeksit varet nga specifikimi i parametrit α , nëse α →∞ , atëherë

indeksi konvergon drejt HHI. Vlerat e indeksit luhaten nga një në rastin e monopolit bankar dhe

konvergon drejt zeros për një numër shumë të madh bankash me madhësi të njëjtë në treg. Në

rastin kur bankat kanë madhësi të njëjtë në treg ai merr vlerën 31 (( 1 )(1 ) n nn

α− − (këto transformime

vijnë si rezultat i vlerësimeve të HHI dhe si në të njëjta kushte) duke konverguar drejt HHI.

Hause, gjithashtu ka propozuar edhe një modifikim të treguesit Cournot të përqendrimit në

funksion të konvergjencës së tij drejt HHI në rastin e një numri të madh bankash, në formën:

2 21

( , ( ( ( )) ku 1ni i i ii

H s s s HHI s βα β β

== + − >∑ ,

Nëse bankat në treg kanë madhësi të njëjtë, indeksi merr vlerën 1 1 2 1( (1 ) )n n nβ β− − −+ −

(këto transformime vijnë si rezultat i vlerësimeve të HHI dhe si në të njëjta kushte).

Treguesi Entropy (E) i referohet informacionit të shpërndarjes në analizën ex-ante dhe

paraqitet në formën:

21logn

i iiE s s

== −∑

Vlerat e tij luhaten nga zero deri në 2log n dhe kanë një variacion të anasjelltë me nivelin e

përqendrimit. Ai merr vlerën zero në rastin e monopolit bankar dhe merr vlerën e tij më të lartë,

logE n= , kur të gjitha bankat zotërojnë pjesë të barabarta në treg dhe përqendrimi i tregut është

i ulët. Për një numër të dhënë bankash, vlera e indeksit bie me rritjen e pabarazisë ndërmjet

bankave (White, 1982). Numri ekuivalent i këtij indeksi jepet në formën 2Een = . Ky tregues

transformohet edhe me bazë logaritmin natyror në formën:

21 1log (1 ln 2) lnn n

i i i ii iE s s s s

= == − = −∑ ∑

53

meqenëse 2log ln ln 2i is s= .

4. 1. 1 Vlerësimi i përqendrimit në sektorin bankar shqiptar

Vlerësimi i përqendrimit në tregun bankar ka karakteristika të veçanta në dallim nga tregjet e

tjera, për shkak të përcaktimit të tregut përkatës dhe tregut gjeografik të cilët kanë lidhje me një

mori produktesh dhe shërbimesh bankare të diversifikuara. Vlerësimi i treguesve të ndryshëm të

përqendrimit në sektorin bankar shqiptar do të analizohet për aktivet bankare, depozitat bankare,

kreditë bankare dhe bonot e thesarit si instrumente të tregut primar nëpërmjet një analize

dinamike dhe statike krahasuese.

Vlerësimi i përqendrimit të aktiveve bankare

Për të vlerësuar përqendrimin e aktiveve bankare janë vlerësuar tregues të ndryshëm të

përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e përqendrimit, CR3 , CR5 , CR10 si tregues

diksret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues kumulativ për periudhën 2000 –

2012. Tabela e mëposhtme i referohet ecurisë së treguesve të përqendrimit për aktivet bankare

duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë treguesve të llogaritur. Normat e

përqendrimit të realizuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi megjithëse

prirja e tyre ka qenë rënëse e shoqëruar me ndonjë oshilacion të rastit. Ndërsa po t’i referohemi

normës së përqendrimit të realizuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i aktiveve bankare

pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut, pavarësisht tendencës rënëse të saj. Zotërimi i

tregut të aktiveve bankare nga 10 bankat është luhatur nga 99% në vitin 2001 në 94% në vitin

2012 duke treguar pothuajse një trend linear rigoroz. Gjithashtu edhe vlerësimet e përqendrimit

të aktiveve bankare nëpërmjet HHI9

9Klasifikimi i nivelit të përqendrimit nëpërmjet HHI duke iu referuar Departamentit të Drejtësisë të

SHBA-së (1992) tregon një përqendrim të ulët për HHI < 0.10, një përqendrim të moderuar për 0.10 ≤

HHI ≤ 0.18 dhe një nivel përqendrimi të lartë për HHI > 0.18.

(i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë

54

për nivel të lartë të përqendrimit deri në vitin 2005, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel

përqendrimi të moderuar. Këto norma të larta të përqendrimit janë atribut i trashëguar i historikut

të monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998 dhe më pas si pasojë edhe e hyrjes

së bankave të reja në treg u transmetua një sjellje oligopolistike e bankave duke ruajtur normat e

larta të përqendrimit. Ndërsa pas vitit 2003, kjo sjellje konvergoi drejt konkurrencës

monopolistike si pasojë e ndryshimeve strukturore të ndodhura gjatë kësaj periudhe, por edhe

zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar.

Tabela 4.1 Treguesit e përqendrimit për aktivet bankare.

Treguesit e

përqendrimit

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Aktive

CR3

(%) 80 75 72 70 69 64 62 56 55 56 56 58 58

CR5

(%) 89 87 86 85 83 78 76 72 74 73 71 73 73

CR10

(%) n.a 99 98 98 97 96 95 94 96 95 95 94 94

HHI 0.44 0.38 0.32 0.30 0.27 0.21 0.17 0.16 0.15 0.14 0.14 0.15 0.15

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.

Duke iu referuar edhe statikës krahasuese të nivelit të përqendrimit të aktiveve bankare në vendin

tonë edhe në disa vende të Europës konfirmohet niveli më i lartë i përqendrimit që paraqitet nga

grafiku 4. 1. Statika krahasuese merr në analizë HHI për aktivet bankare në vitin 2008 dhe tregon

se niveli i përqendrimit të aktiveve në vendin tonë është shumë më i lartë se në disa vende të

Europës si Gjermani, Itali, Britania e Madhe (UK), ndërsa në krahasim me vendet ballkanike si

Sllovaki, Slloveni, Greqi, nuk ka divergjenca të mëdha. Gjithashtu edhe nivelin e përqendrimit të

27 vendeve të Bashkimit Europian (EU 27) nuk ka divergjencë të madhe, por përsëri sektori

bankar shqiptar në lidhje me aktivet bankare, mbetet me nivelin më të lartë të përqendrimit.

55

Grafiku 4. 1 HHI për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.

Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.

Edhe përmes statikës krahasuese që merr në analizë nivelin e përqendrimit të aktiveve bankare të

shprehur nëpërmjet CR3 për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008 që jepet nga

grafiku 4. 2, vihet re përqendrim i lartë i aktiveve bankare në sektorin bankar shqiptar, i cili

shfaq vlerat më të larta duke përjashtuar Maltën dhe Qipron, ndërsa me vendet ballkanike nuk ka

divergjenca të mëdha me përjashtim të Bullgarisë.

Grafiku 4. 2 CR3 për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.

Burimi: Ferreira (2012), llogaritje të autorit.

56

Për të plotësuar analizën e përqendrimit të aktiveve bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të

tjerë kumulativ, të cilët shpjegojnë shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave duke

reflektuar edhe ndryshimet strukturore në të gjithë shpërndarjen dhe duke zbehur efektin e

peshës së bankave të mëdha në llogaritjen e përqendrimit. Tabela e mëposhtme paraqet treguesit

e HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për

HHI dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Këto vlerësime tregojnë për nivele të larta të

përqendrimit, por duke konverguar drejt një niveli të moderuar përqendrimi me një trend rënës.

Vlerat e HHI -së konvergojnë drejt vlerësimeve të marra nga tabela 4. 1, për shkak edhe të

numrit jo shumë të madh të bankave në treg. Vlerësimet e treguesit Entropy, tregojnë për një

prirje rritëse të tij, për shkak se ai është i lidhur në marrëdhënie të zhdrejtë me nivelin e

përqendrimit, rritja e tij tregon një nivel më të ulët të përqendrimit të aktiveve bankare. Pas vitit

2008 treguesit e përqendrimit të paraqitur nga tabela e mëposhtme ruajnë një qëndrueshmëri të

tyre, me përjashtim të treguesit Entropy i cili shfaq oshilacione të vogla, duke theksuar mungesën

e ndryshimeve strukturore në tregun e aktiveve bankare gjatë kësaj periudhe. Ndërkohë, vihet re

nga tabela një ndryshim pozitiv i rëndësishëm në vlerën e CCI në vitin 2012 që është rezultat i

rritjes së peshës së aktiveve që zë Banka Kombëtare Tregtare në sektorin bankar (BSH, 2012)

dhe konfirmohet nga ky tregues, për shkak të specifikave të tij në përcaktimin e nivelit të

përqendrimit bankar.

Tabela 4.2 Treguesit kumulativ të përqendrimit për aktivet bankare.

Treguesit e

përqendrimit

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Aktive

HHI 0.21 0.18 0.15 0.15 0.14 0.14 0.14 0.15

ne

(HHI) 5 6 6 7 7 7 7 7

HTI 0.17 0.15 0.14 0.15 0.14 0.14 0.14 0.14

ne (HTI) 6 7 7 7 7 7 7 7

57

CCI 0.49 0.45 0.42 0.41 0.40 0.40 0.40 0.53

E 2.92 3.08 3.22 3.17 3.23 3.24 3.22 3.22

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Vlerësimi i përqendrimit të aktive bankare është realizuar edhe nga kurba e Lorencit për

shpërndarjen e aktiveve në sektorin bankar në vitin 2012 e cila paraqitet nga grafiku 4. 3. Kurba

e Lorencit tregon se sa më afër vijës të shpërndarjes së barabartë të aktiveve të ndodhet kurba e

shpërndarjes së aktiveve, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo ndërtohet duke marrë në

konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe aktiveve në sektorin bankar dhe duke i

renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe. Rezultatet e kurbës së Lorencit

tregojnë për praninë e përqendrimit të lartë të aktiveve bankare, ku 88% e numrit të bankave

mbulon 53% të shpërndarjes së aktiveve në sektorin bankar. Niveli i lartë i përqendrimit të

aktiveve në sektorin bankar i pasqyruar nga kurba e Lorencit konvergon në rezultatet e marra nga

treguesit e tjerë kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të aktiveve.

Grafiku 4. 3 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e aktiveve bankare.

Burimi: Llogaritjet e autorit.

58

Vlerësimi i përqendrimit të kredive bankare

Për të vlerësuar përqendrimin e kredive bankare, si në rastin e aktiveve bankare, janë vlerësuar

tregues të ndryshëm të përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e përqendrimit,

CR3, CR5, CR10 si tregues diskret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues

kumulativ për periudhën 2000 – 2012. Tabela e mëposhtme i referohet ecurisë së treguesve të

përqendrimit për kreditë bankare duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë

treguesve të llogaritur, por më të ulta në krahasim me aktivet bankare. Edhe në rastin e kredive

bankare normat e përqendrimit të vlerësuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë

përqendrimi megjithëse prirja e tyre ka qenë rënëse e shoqëruar deri në vitin 2010. Ndërsa po t’i

referohemi normës së përqendrimit të realizuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i kredive

bankare pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut, pavarësisht tendencës rënëse të saj deri në

vitin 2007. Zotërimi i tregut të kredive bankare nga 10 bankat është luhatur gjatë kësaj periudhe

nga 91% deri në 97% gjatë periudhës referuese. Ndërsa vlerësimet e përqendrimit të kredive

bankare nëpërmjet HHI (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për nivel të

moderuar të tij pas vitit 2001. Niveli i lartë i përqendrimit të kredive bankare është rezultat i

historikut të monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998. Pas vitit 2003, si pasojë

e ndryshimeve strukturore të ndodhura në sektorin bankar dhe zgjerimit të aktivitetit kreditues

nga bankat tregtare, sidomos nga bankat e reja të futura në treg, të cilat kërkonin të fitonin terren

në treg, vihet re një ulje e nivelit të përqendrimit të kredive bankare, e cila theksohet më së

shumti nga vlerat e HHI - së. Këto rezultate tregojnë se aktiviteti kreditues është më pak i

përqendruar në sektorin bankar duke konvergjuar në një sjellje të konkurrencës monopolistike.

Megjithatë prirja rritëse e normave të përqendrimit pas vitit 2007 është atribut i forcimit të

pozitës të bankave të G210

10 Klasifikimi i bankave sipas peshës së tyre totalit të aktiveve nga Banka e Shqipërisë trajtohet në

seksionin 1. 1.

dhe realizimit të disa përqendrimeve bankare gjatë kësaj periudhe, por

gjithashtu edhe tkurrjes së aktivitetit kreditues në ekonomi si rezultat i efekteve të transmetuara

të krizës financiare globale të 2008.

59

Tabela 4.3 Treguesit e përqendrimit për kreditë bankare.

Treguesit e

përqendrimit

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Kredi

CR3

(%)

78 69 62 54 46 43 43 41 41 42 43 47 50

CR5

(%)

91 86 83 79 69 63 66 66 67 65 64 68 68

CR10

(%)

n.a 95 97 97 93 93 92 91 96 96 95 94 93

HHI 0.27 0.20 0.14 0.15 0.11 0.10 0.11 0.11 0.12 0.11 0.11 0.12 0.12

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.

Për të përmbushur analizën e përqendrimit të kredive bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të

tjerë kumulativ për të reflektuar më tepër aspekte të shpërndarjes së plotë të madhësisë së

bankave si në rastin e aktiveve bankare. Tabela e mëposhtme paraqet vlerësimet e treguesve të

HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për HHI

dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Këto vlerësime konfirmojnë nivelin e moderuar të

përqendrimit të kredive bankare duke ruajtur një qëndrueshmëri të tyre, me përjashtim të disa

devijimeve të vogla. Vlerat e HHI - së të vlerësuara sipas Kwoka (1985) paraqitin një

konvergjencë të plotë drejt vlerësimeve të marra nga tabela 4. 3 për shkak edhe të numrit jo

shumë të madh të bankave në treg. Vlerësimet e treguesit Entropy tregojnë për një prirje rënëse,

duke reflektuar një prirje rritëse të përqendrimit deri në 2008, si rezultat i ndryshimeve

strukturore në sektorin bankar. Kjo prirje reflektohet edhe nga CCI, ndërkohë që pas vitit 2008

konfirmohet prirja rënëse e përqendrimit nëpërmjet të dy treguesve, ndërsa HHI, HTI dhe ne

përkatëse ruajnë stacionaritetin e tyre.

60

Tabela 4.4 Treguesit kumulativ të përqendrimit për kreditë bankare.

Treguesit e

përqendrimit

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Kredi

HHI 0.10 0.11 0.11 0.12 0.11 0.11 0.11 0.12

ne (HHI) 10 9 9 8 9 9 9 8

HTI 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.13

ne (HTI) 9 8 8 8 8 8 8 8

CCI 0.31 0.33 0.34 0.35 0.34 0.34 0.34 0.36

E 3.45 3.42 3.42 3.33 3.39 3.40 3.41 3.37

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Për vlerësimin e përqendrimit të kredive bankare është ndërtuar edhe nga kurba e Lorencit për të

paraqitur shpërndarjen e kredive në sektorin bankar në vitin 2012, e cila jepet nga grafiku 4. 4.

Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të kredive të ndodhet

kurba e shpërndarjes së kredive, aq më i ulët është përqendrimit bankar. Ajo ndërtohet duke

marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe kredive në sektorin bankar

dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe. Rezultatet e kurbës së

Lorencit tregojnë për praninë e përqendrimit të lartë të kredive bankare, ku 88% e numrit të

bankave mbulon 62% të shpërndarjes së kredive në sektorin bankar, por përsëri më i moderuar se

në rastin e aktiveve, depozitave dhe bonove të thesarit. Niveli më i moderuar i përqendrimit të

kredive në sektorin bankar i shfaqur nga kurba e Lorencit konvergon tek rezultatet e përftuara

edhe nga treguesit e tjerë kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të kredive.

61

Grafiku 4. 4 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e kredive bankare.

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Vlerësimi i përqendrimit të depozitave bankare

Për vlerësimin e përqendrimit të depozitave bankare, si në rastin e aktiveve dhe kredive bankare,

janë përdorur tregues të ndryshëm të përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e

përqendrimit, CR3 , CR5 , CR10 si tregues diskret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si

tregues kumulativ për periudhën 2000 – 2012. Tabela 4. 5 paraqet ecurinë e treguesve të

përqendrimit për depozitat bankare duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë

treguesve të llogaritur si në rastin e aktiveve bankare. Normat e përqendrimit të realizuara nga

CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi, megjithëse prirja e tyre ka qenë rënëse vitet

e fundit, por jo stacionare. Ndërsa duke iu referuar normës së përqendrimit të realizuar nga CR10

mund të konstatohet se tregu i depozitave bankare pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut.

Pavarësisht prirjes rënëse të saj, ajo ka vijuar luhatshmërinë e saj brenda segmentit 94% - 99%

gjatë periudhës të marrë në analizë. Edhe vlerësimet e përqendrimit të depozitave bankare

nëpërmjet HHI - së (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për nivel të lartë të

përqendrimit deri në vitin 2006, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel përqendrimi të

moderuar. Konvergjenca e normave të larta të përqendrimit është e lidhur me historikun e

monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998, e veçanërisht të Bankës së Kursimeve

deri në vitin 2003. Por hyrja e bankave të reja në treg pas vitit 1997 induktoi një sjellje

62

oligopolistike të bankave duke ruajtur normat e larta të përqendrimit. Si rezultat i privatizimit të

plotë të sektorit bankar pas vitit 2003 dhe zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar, sjellja e

bankave konvergoi drejt konkurrencës monopolistike.

Tabela 4.5 Treguesit e përqendrimit për depozitat bankare.

Treg

uesit

e

përq

endr

imit

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Dep

ozita

CR3

(%)(()

84 80 77 75 73 68 64 60 62 60 58 60 59

CR5

(%)%)

92 90 88 87 85 81 77 75 78 75 74 75 74

CR10

(%))

n.a 94 99 99 98 98 97 96 97 96 95 95 95

HHI 0.50 0.43 0.37 0.35 0.31 0.24 0.20 0.17 0.17 0.16 0.15 0.16 0.15

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.

Për të plotësuar analizën e përqendrimit të depozitave bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të

tjerë kumulativ për të reflektuar më tepër aspekte të shpërndarjes së plotë të madhësisë së

bankave si në rastin e aktiveve dhe kredive bankare. Tabela 4. 6 paraqet vlerësimet e treguesve të

HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për HHI

dhe HTI, për periudhën 2011 – 2012 (seria e të dhënave është më e shkurtër se në rastin e

aktiveve dhe kredive për shkak të mungesës së të dhënave të specifikuara për secilën bankë në

treg). Vlerësimet e mëposhtme paraqitin një konvergjencë me treguesit e tjerë diskret dhe

kumulativ të përqendrimit të depozitave duke ruajtur stacionaritetin e tyre, me përjashtim të disa

devijimeve të vogla, ku theksohet prirja rritëse e E, e cila nënkupton një prirje rënëse të

përqendrimit të depozitave.

63

Tabela 4.6 Treguesit kumulativ të përqendrimit për depozitat bankare.

Treguesit e përqendrimit 2011 2012

Depozita

HHI 0.16 0.15

ne (HHI) 6 6

HTI 0.15 0.15

ne (HTI) 7 7

CCI 0.43 0.42

E 3.12 3.15

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Për të vlerësuar përqendrimin e depozitave bankare është ndërtuar edhe kurba e Lorencit për

shpërndarjen e depozitave në sektorin bankar në vitin 2012 e cila paraqitet nga grafiku 4. 5.

Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të depozitave të ndodhet

kurba e shpërndarjes së depozitave, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo është ndërtuar

duke marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe të depozitave në sektorin

bankar dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe.

Edhe kurba e Lorencit provon nivelin e lartë të përqendrimit të depozitave duke treguar se 88% e

bankave zotërojnë vetëm 52% të shpërndarjes së depozitave në sektorin bankar, e cila është në të

njëjtën konvergjencë të përqendrimit të lartë të depozitave të vlerësuar nga treguesit e tjerë të

përqendrimit bankar të depozitave.

64

Grafiku 4. 5 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e depozitave bankare.

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Vlerësimi i përqendrimit të bonove të thesarit

Përqendrimi i bonove të thesarit është vlerësuar nëpërmjet normave të përqendrimit, CR3 , CR5 ,

CR10 si tregues diksret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues kumulativ për

periudhën 2000 – 2012. Tabela 4. 7 tregon ecurinë e treguesve të përqendrimit për bonot e

thesarit duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë treguesve të llogaritur.

Normat e përqendrimit të vlerësuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi

pavarësisht prirjes rënëse të tyre, e cila shoqërohet me ndonjë devijim të rastit. Ndërsa duke iu

referuar normës së përqendrimit të vlerësuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i bonove të

thesarit është dominuar nga 10 bankat e tregut deri në vitin 2008, pavarësisht prirjes rënëse të saj

në vijim. Zotërimi i tregut të bonove të thesarit ga 10 bankat ka ruajtur devijancën e tij në

segmentin 96% - 100% gjatë periudhës së marrë në shqyrtim. Vlerësimet e përqendrimit të

bonove të thesarit nëpërmjet HHI (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për

nivel shumë të lartë të përqendrimit deri në vitin 2008 krahasuar me aktivet, kreditë apo

depozitat bankare, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel përqendrimi të moderuar.

Norma e larta të përqendrimit theksojnë se tregu i bonove të thesarit është më i përqendruara në

sektorin bankar duke paraqitur tipare të theksuara të sjelljes oligopolistike edhe pas ndryshimeve

65

strukturore të realizuara gjatë kësaj periudhe. Këto rezultate janë pasojë e pozitës dominuese që

zotëron banka Raiffeisen në tregun e bonove të thesarit, si rezultat i atributit të trashëguar nga

historiku i Bankës së Kursimeve, pesha specifike e saj në treg në vitin 2011 është 29.11% dhe

pavarësisht se ekziston një prirje rënëse, sërish ajo vazhdoi të ruajë pozitën dominuese në tregun

e bonove të thesarit deri në këtë periudhe.

Tabela 4.7 Treguesit e përqendrimit për bonot e thesarit.

Tre

gues

it e

përq

endr

imit

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

Bono

Thes

ari

CR3

(%)%)

n.a 82 91 89 86 80 71 62 68 64 59 58 57

CR5

(%)%)

n.a 91 96 95 95 88 80 76 84 81 76 76 78

CR10

(%)%)

n.a 98 100 100 99 99 99 98 99 97 96 96 96

HHI 0.72 0.67 0.62 0.59 0.53 0.42 0.33 0.24 0.22 0.17 0.16 0.17 0.15

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Vlerësimi i përqendrimit të bonove të thesarit vijon me llogaritjen e disa treguesve të tjerë

kumulativ për të analizuar më në detaje shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave. Tabela

e 4. 8 paraqet treguesit e HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe

numrin ekuivalent, ne, për HHI dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Vlerësimet e mëposhtme

tregojnë për nivele të larta përqendrimit, por duke konverguar drejt një niveli të moderuar

përqendrimi me një trend rënës. Edhe vlerësimet e treguesve kumulativ konvergojnë drejt prirjes

së treguesve diskret, por duke theksuar një përqendrim më të moderuar, i cili reflekton

ndryshimet strukturore në sektorin bankar.

66

Tabela 4.8 Treguesit kumulativ të përqendrimit për bonot e thesarit.

Treguesit e

përqendrimit

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Bono

Thesari

HHI 0.42 0.33 0.24 0.22 0.17 0.16 0.17 0.15

ne (HHI) 2 3 4 5 6 6 6 7

HTI 0.28 0.23 0.14 0.19 0.16 0.16 0.16 0.15

ne (HTI) 4 4 7 5 6 6 6 7

CCI 0.67 0.61 0.53 0.51 0.45 0.43 0.44 0.41

E 2.05 2.38 2.68 2.67 2.92 3.04 2.98 3.13

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Gjithashtu edhe kurba e Lorencit e cila paraqitet në grafikun 4. 6, për shpërndarjen e bonove të

thesarit në sektorin bankar në vitin 2012 tregon një nivel të lartë përqendrimi ku 88% e bankave

në treg zotërojnë 54% të bonove të thesarit, e cila është në përputhje me rezultatet e marra edhe

nga vlerësimet e treguesve kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të bonove të thesarit.

Grafiku 4. 6 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e bonove të thesarit.

_ Burimi: Llogaritjet e autorit.

67

Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të bonove të thesarit të

ndodhet kurba e shpërndarjes së bonove të thesarit, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo

është ndërtuar duke marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe të bonove

të thesarit në sektorin bankar dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e

madhe.

Niveli i lartë i përqendrimit në tregun e bonove të thesarit është i lidhur edhe me defiçitin

buxhetor, për shkak se redukton mundësitë e qeverisë në tregun e bonove të thesarit duke e

kanalizuar atë në një grup të përcaktuar bankash, meqenëse ato përbëjnë një element të

rëndësishëm në burimet e financimit të defiçitit buxhetor. Ky nivel i lartë përqendrimi është

rezultat i mungesës së interesimit të bankave për të investuar në këto instrumenta financiar, për

shkak të përfitimeve bankare të ulta meqë bonot e thesarit kanë risk të ulët (pothuajse pa risk),

por edhe për shkak të monopolit historik të ish Bankës së Kursimeve, e cila tashmë është

trashëguar nga banka Raiffeisen, që zotëronte rreth 30% të tregut të bonove të thesarit në vitin

2011, ndërsa në vitin 2012 ajo zotëronte 19% të tregut të bonove të thesarit (Burimi: Banka e

Shqipërisë, llogaritjet e autorit). Prirja e uljes së nivelit të përqendrimit edhe në tregun e bonove

të thesarit shpjegohet me ndryshimin e sjelljes së bankës Raiffeisen, e cila është kushtëzuar nga

politika e bankës “mëmë” për të kufizuar financimin e qeverive si rezultat i krizës së borxheve në

eurozonë dhe humbjen e monopolit të saj në tregun e bonove të thesarit.

Vlerësimi i përqendrimit sipas grup - bankave

Në analizën e vlerësimit të përqendrimit në sektorin bankar është e rëndësishme edhe struktura e

sektorit bankar sipas grup – bankave, e cila është e lidhur drejtpërdrejt me përqendrimin e

produkteve bankare. Për të vlerësuar nivelin e përqendrimit sipas grup – bankave është analizuar

pesha e tyre në sektorin bankar dhe HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)) për aktivet,

kreditë, depozitat dhe bonot e thesarit për periudhën 2001 - 2012. Në varësi të ndryshimeve

strukturore të realizuara në sektorin bankar, struktura e sektorit bankar sipas grup – bankave ka

pasur dinamikën e saj në varësi të pronësisë së kapitalit të bankave dhe madhësisë së aktive

bankare duke i klasifikuar bankat në tre grupe kryesore, G1, G2, G3.

68

Struktura e sektorit bankar deri në vitin 2003 i referohet ndarjes së bankave në tre grupe sipas

pronësisë së kapitalit të bankave:

Banka me kapital shtetëror (G1)

Banka me kapital të përbashkët (G2)

Banka me kapital privat (G3)

Në vitin 2004 sektori bankar paraqitej tërësisht i zotëruar nga aksionarë privatë duke sjellë një

klasifikim të ri të strukturës së sektorit bankar sipas kriterit të madhësisë së aktiveve bankare.

Duke iu referuar totalit të vlerës së aktiveve të secilës bankë në treg ndaj totalit të vlerës së

aktiveve të sektorit bankar, bankat ndahen në tre grupe kryesore:

Bankat që zotërojnë më pak se 2% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G1 –

grupi i bankave më të vogla)

Bankat që zotërojnë më shumë se 2% dhe më pak se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të

sektorit bankar (G2 – grupi i bankave të mesme)

Bankat që zotërojnë më shumë se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G3

– bankave të mëdha)

Duke iu referuar klasifikimit të mësipërm deri në vitin 2003 është paraqitur pesha e grup –

bankave në sektorin bankar sipas aktiveve bankare nga grafiku 4. 7. Nga grafiku vihet re prirja

rënëse e peshës në treg për grupin G1, ndërsa për grupin G3 konstatohet një prirje rritëse.

Në dallim nga prirjet e G1 dhe G3, për G2 konfirmohet qëndrueshmëria e trendit linear për sa i

përket peshës së tij në treg. Prirjet e mësipërme kanë reduktuar ndjeshëm hendekun e peshave të

aktiveve në treg ndërmjet G1 dhe G3 në vitin 2003, si pasojë e procesit të privatizimit të Bankës

së Kursimeve, i cili shënon edhe humbjen e dominimit të tregut nga bankat me kapital shtetëror,

por edhe si rezultat i zgjerimit të aktivitetit të tyre bankar. Ndërsa për sa i përket bankave me

kapital të përbashkët, G2, mund të humbisnin përsëri peshën e tyre në treg në lidhje me aktivet

bankare, në qoftë se nuk projektonin mënyra të zgjerimit të shpejtë të aktivitetit të tyre.

69

Grafiku 4. 7 Pesha e grup – bankave në sektorin bankar sipas aktiveve për periudhën 1994 – 2003.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2004.

Si pasojë e ndryshimeve strukturore të sektorit bankar ndryshoi edhe klasifikimi i bankave jo

sipas origjinës së kapitalit, por sipas madhësisë së aktiveve të bankave në sektorin bankar. Ky

ndryshim në klasifikimin e bankave erdhi si rezultat i lehtësisë së analizave në sektorin bankar,

por edhe të shpërndarjes së bankave. Për sa i përket vlerësimeve të përqendrimit të sektorit

bankar sipas grup – bankave të paraqitura nga tabela 4. 9 konfirmohen nivele të larta përqendrimi

si për aktivet, kreditë, depozitat dhe bonot e thesarit. Gjithashtu, vërehet se përqendrimi më i

lartë edhe sipas grup bankave mbetet përsëri në tregun e bonove të thesarit, ndërsa përqendrimi

më i ulët mbetet përsëri në tregun e kredive. Pesha e grup – bankave në sektorin bankar për G1

dhe G3 kanë ruajtur pozicionet e tyre në treg, ku bankat e G3 kanë vijuar dominimin e tyre,

veçanërisht në lidhje me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit, ndërsa bankat e G1 kanë ruajtur

stacionaritetin rigoroz në lidhje me peshën e ulët të tyre në treg, po në lidhje me aktivet,

depozitat dhe bonot e thesarit gjatë periudhës së marrë në analizë. Bankat e G2 janë përpjekur të

fitojnë pozita më të mira në treg duke ngushtuar hendekun e peshës së tyre në treg dhe bankave

të G3, por pavarësisht prirjes rritëse të peshës së tyre edhe kundrejt oshilacioneve të rastit mbetet

një divergjencë e madhe ndërmjet tyre. Po t’i referohemi peshave të grup – bankave në tregun e

kredive paraqitet një situatë me divergjenca më të ulta ndërmjet tyre. G1 deri në vitin 2004

paraqet një prirje rënëse në drejtim të peshës në tregun e kredive, por gjithsesi konsiderohet një

peshë e konsiderueshme në treg. Këto pozita të G1 janë të lidhura me politikat e ristrukturimit të

70

kredive për bankat me kapital shtetëror të cilat ishin pjesë e G3 dhe politikës shtrënguese të

Bankës së Shqipërisë në drejtim të tyre për dhënien e kredive. Ndërsa pas vitit 2004 G1 ruajti

stacionaritetin e tij linear të peshës së ulët në tregun e kredive si rezultat i ndryshimeve

strukturore në sektorin bankar. Përsëri edhe në tregun e kredive bankat e G3 pas vitit 2004 fituan

terren në treg si pasojë e heqjes së barrierave të politikave të mësipërme ndaj tyre, për shkak të

privatizimit të sektorit bankar, duke dominuar përsëri tregun me 68% në vitin 2012. Ndërsa

bankat e G2 humbën terren në treg pas vitit 2006 si rezultat i ndryshimeve strukturore në sektorin

bankar, por pesha e tyre edhe krahas prirjes rënëse vazhdonte të ishte më e lartë në tregun e

kredive, se sa në tregun e aktiveve, depozitave apo bonove të thesarit. Ndërkohë hendeku i

peshave të G2 dhe G3 në tregun e kredive konvergoi drejt prirjeve rritëse. Këto prirje rritëse të

përqendrimit edhe në tregun e kredive, përveç të tjerash janë të lidhura me nivelin e lartë të

përqendrimit në tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i

rëndësishëm që dikton kapacitetin kredidhënës të bankave. Edhe vlerësimet e përqendrimit

nëpërmjet HHI - së për grup – bankat konvergjojnë drejt prirjeve të peshave të tyre në treg. Në të

njëjtën mënyrë evidentohet se HHI merr vlerat më të larta në tregun e bonove të thesarit duke e

konfirmuar si tregun më të përqendruar në sektorin bankar dhe gjithashtu merr vlerat më të ulta

në tregun e kredive duke e konfirmuar si tregun më pak të përqendruar në krahasim me aktivet,

depozitat dhe bonot e thesarit. Gjithsesi, duke marrë në konsideratë vlerësimet e mësipërme të

përqendrimit të grup – bankave, konkludohet se sektori bankar shoqërohet me nivele të larta të

përqendrimit edhe sipas analizës së grup – bankave.

71

Tabela 4.9 Pesha e grup bankave në sektorin bankar dhe HHI11 për grup bankat për periudhën 2001 - 2012.

Tre

gues

it e

përq

endr

imit

200112

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010 2011 2012

Akt

ive

G1(%) 3 4 4 6 4 3 3 4 5 5 4 4

G2 (%) 28 10 11 17 23 28 25 22 23 24 23 23

G3 (%) 69 86 85 77 73 69 72 74 72 71 73 73

HHI 0.55 0.75 0.73 0.62 0.58 0.56 0.58 0.59 0.58 0.56 0.59 0.58

Kre

di

G1 (%) 48 9 10 15 7 3 3 4 4 5 3 4

G2 (%) 25 30 29 44 40 41 31 29 31 30 29 28

G3 (%) 27 61 61 41 53 56 66 67 65 65 68 68

HHI 0.36 0.46 0.46 0.38 0.44 0.48 0.53 0.53 0.51 0.51 0.54 0.54

Dep

ozita

G1 (%) 9 2 3 4 2 2 3 4 4 5 3 3

G2 (%) 23 10 10 15 22 26 22 18 21 22 22 22

G3 (%) 68 88 87 81 76 72 75 78 75 73 75 75

HHI 0.52 0.78 0.76 0.67 0.62 0.58 0.61 0.65 0.61 0.59 0.61 0.61

11 HHI është llogaritur sipas Kwoka (1985).

12 Klasifikimi i bankave për periudhën 2001 – 2003 është përshtatur sipas madhësisë së aktiveve të

bankave në sektorin bankar dhe jo sipas origjinës së kapitalit, me qëllim që të ruhet vazhdueshmëria e

serisë kohore.

72

Bon

o Th

esar

i G1 (%) 3 1 1 1 1 1 1 1 3 4 2 3

G2 (%) 15 4 4 8 14 23 24 15 16 20 22 25

G3 (%) 82 95 95 91 85 76 75 84 81 76 76 72

HHI 0.69 0.91 0.91 0.83 0.73 0.63 0.62 0.72 0.67 0.62 0.63 0.58

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Vlerësimi i përqendrimit të kapitalit të huaj në sektorin bankar

Ndryshimet strukturore që shoqëruan sektorin bankar pas vitit 1992, janë të lidhura edhe me

futjen e bankave të huaja në treg. Pozita e bankave të huaja në treg ka ardhur gjithnjë duke u

fuqizuar dhe duke dominuar sektorin bankar dhe gjithashtu duke sjellë ndryshime të rëndësishme

në strukturën e kapitalit të sektorit bankar. Tashmë dominimi i kapitalit vendas shtetëror në

sektorin bankar u zëvendësua me dominimin e kapitalit të huaj. Kapitali i paguar në sektorin

bankar u rrit me 11.5% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2011, ku kapitali i huaj dominonte

rritjen me 86.3% dhe si rezultat pesha e kapitalit të huaj në sektorin bankar arriti në 92.2% (BSH,

2012). Grafiku 4. 8 paraqet ecurinë dinamike të peshës së kapitalit vendas dhe të huaj ndaj

kapitalit të sektorit bankar. Nga grafiku vihet re thellimi i hendekut ndërmjet peshave që zënë

kapitali vendas dhe i huaj, ndaj kapitalit të sektorit bankar, veçanërisht pas vitit 2003, ku

ndodhën ndryshime të rëndësishme strukturore në sektorin bankar, të cilat lidhen me privatizimin

e plotë të sektorit bankar, ndërsa në vijim paraqitet konvergjenca dominuese e kapitalit të huaj në

sektorin bankar shqiptar. Ndërkohë që grafiku 4. 9 paraqet dinamikën e ndryshimit të strukturës

së pronësisë së kapitalit të sektorit bankar sipas origjinës së tij nga viti 2000 – 2012. Nga grafiku

vihet re dominimi i strukturës së kapitalit të sektorit bankar nga kapitali i huaj me origjinë nga

Bashkimi Evropian, i cili përbënte peshën më të madhe në strukturën e kapitalit të sektorit

bankar me 76% në vitin 2012 (BSH, 2012). Niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj

kapitalit vendas është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim.

73

Grafiku 4. 8 Dinamika e kapitalit vendas dhe të huaj në sektorin bankar shqiptar për periudhën 2000 - 2012, (%).

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.

Grafiku 4. 9 Struktura e pronësisë së kapitalit të sektorit bankar.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

Gjithashtu niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së kapitalit të sektorit

bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit. Grafiku 4. 10 paraqet peshën e

aktiveve që zotërojnë bankat e huaja në sektorët bankar vendas në disa vende të Europës

Perëndimore dhe Lindore. Statika krahasuese tregon se sektori bankar shqiptar ka nivelin më të

lartë të përqendrimit të aktiveve që zotërojnë bankat e huaja në sektorët bankar vendas, në

krahasim me vendet e tjera të marra në shqyrtim, me përjashtim të Estonisë. Kjo statike

74

krahasuese përforcon dominimin e kapitalit të huaj në strukturën e kapitalit të sektorit bankar

edhe në vendet e rajonit.

Grafiku 4. 10 Pesha e aktiveve të bankave të huaja në sektorët bankar vendas për disa vende të Europës Perëndimore dhe Lindore.

Burimi: EBRD, 2012.

4. 2 Përqendrimi dhe përfitueshmëria në sektorin bankar Për të shpjeguar efektet e përqendrimit në sektorin bankar është e rëndësishme të analizohet edhe

lidhja ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë në sektorin bankar. Në literaturën teorike dhe

empirike është analizuar korrelacioni i kësaj lidhjeje, e cila varet jo vetëm nga faktorë të lidhur

me performancën bankare, por edhe me strukturën e tregut dhe efiçencën. Analizat empirike

përqendrohen në vlerësimin e lidhjes shkak – pasojë ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë

bankare.

75

4. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar Në analizën e performancës së bankave lidhur me efektin e fuqisë së tregut të tyre janë përdorur

disa metoda të cilat japin këndvështrime të ndryshme mbi funksionimin e kësaj lidhjeje. Metoda

e fuqisë së tregut më e përdorur dhe më e njohura në literaturën teorike dhe empirike është

paradigma SSP, e cila thekson se përqendrimi ul nivelin e konkurrencës bankare dhe i nxit

bankat e mëdha në treg të priren drejt sjelljeve të koordinuara. Por si rezultat i zhvillimeve të reja

në teorinë e organizimit industrial, hipoteza SSP, e cila e përcaktonte sjelljen dhe fitimin e

firmave në varësi të tipareve strukturore ku ato operonin (Bain, 1951), u shoqërua me rënien e

nivelit të rëndësisë së saj shpjeguese. Hipoteza e fuqisë relative të tregut (FRT) (Shepherd, 1982,

1986) i referohet pjesës së tregut që zotëron firma si një variabël i përafërt për të vlerësuar fuqinë

e tregut. Pjesa e tregut që zotëron firma, supozohet të kapë aspekte të efiçencës së firmës, fuqisë

së tregut dhe diferencimin e produktit. Sipas FRT firmat që zotërojnë pjesë të mëdha të tregut

dhe realizojnë diferencim të madh të produkteve të tyre, janë më efiçente dhe mund të marrin

fitime të larta. Ndërsa Demsetz (1973) për të shpjeguar lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe

përfitueshmërisë së firmave propozon hipotezën efiçencë – strukturë (ES), e cila thekson se

lidhja ndërmjet përqendrimit të tregut dhe përfitueshmërisë bankare është rezultat i lidhjes

ndërmjet fitimit dhe efiçencës së firmave, pra përqendrimi dhe përfitueshmëria janë funksione

derivative të efiçencës. Firmat e mëdha kanë mundësi të përdorin kosto më të ulta dhe të marrin

fitime më të larta për shkak të ekonomive të shkallës. Por marrëdhënia pozitive ndërmjet fitimit

dhe përqendrimit është e paqëndrueshme, për shkak se efiçenca është variabli që shpjegon

përfitueshmërinë dhe i nxit firmat për të rritur dhe zotëruar pjesë sa më të mëdha të tregut, duke

shkaktuar në këtë mënyrë një rritje të nivelit të përqendrimit.

Duke iu referuar teorive të mësipërme nuk mund të vendoset një marrëdhënie shkak – pasojë e

përcaktuar në lidhje me përqendrimin bankar dhe përfitueshmërinë në sektorin bankar.

Beck et al. (2003) analizuan lidhjen ndërmjet strukturës së tregut dhe performancës bankare për

364 banka që operonin në tetë vende të Europës Qendrore dhe Lindore për periudhën 1998 –

2001. Rezultatet e tyre konfirmojnë hipotezën e FRT dhe hedhin poshtë hipotezën e SSP, dhe

76

gjithashtu treguan se kostot, risqet dhe normat e rezervës janë faktorë përcaktues të performancës

bankare.

Gonzalez (2005) analizon efiçencën dhe fuqinë e tregut në sektorin bankar të 69 vendeve për

periudhën 1996 – 2002. Rezultatet e tij konfirmojnë hipotezën ES, por gjithashtu ai thekson si

faktorë përcaktues të përfitueshmërisë edhe rregullimin bankar, mbikëqyrjen, strukturën

financiare, zhvillimin financiar.

Claessens et al. (2001) morën në studim 80 vende për të shpjeguar ndryshimet e fitimeve,

marzhit të interesave neto, shpenzimeve dhe taksave për bankat vendase dhe të huaja për

periudhën 1988 – 1995. Ata gjetën se në vendet në zhvillim investimet e huaja në sektorin

bankar ishin të lidhura me përfitueshmëri më të lartë dhe norma interesi më të larta.

Park dhe Weber (2006) analizuan modelet e fuqisë së tregut dhe efiçencë – strukturë për sektorin

bankar korean gjatë periudhës 1992 – 2002 dhe konkluduan se efiçenca bankare ka një efekt më

të rëndësishëm se përqendrimi mbi përfitueshmërinë bankare duke konfirmuar mbështetjen për

modelin efiçencë – strukturë.

Jeon dhe Miller (2002) analizuan lidhjen ndërmjet përqendrimit bankar ndërmjet shteteve dhe

përfitueshmërisë mesatare të bankave brenda shtetit dhe arritën në përfundimin e ekzistencës së

një marrëdhënie pozitive ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë. Gjithashtu ata konkluduan

se përqendrimi bankar konvergon drejt përfitueshmërisë bankare duke përdorur testime

shkakësore të përkohshme dhe duke mbështetur në këtë mënyrë hipotezën e fuqisë së tregut.

Tregenna (2006) analizoi efektin e përqendrimit mbi përfitueshmërinë në sektorin bankar

amerikan për periudhën 1994 – 2005 dhe arriti në përfundimin se përqendrimi bankar ka efekt

pozitiv mbi përfitueshmërinë në të gjithë sektorin bankar, madje edhe kur kontrollohet për

efektet e pjesës së tregut të bankave individuale, madhësisë dhe efiçencës operacionale.

Gjithashtu ajo shqyrtoi përmes analizës empirike efektet e përqendrimit mbi komponentët

përbërës të veçantë të përfitueshmërisë, me qëllim që të përcaktohen kanalet mbi të cilat vepron

lidhja ndërmjet përqendrimit bankar dhe përfitueshmërisë së sektorit bankar. Nëpërmjet këtyre

kanaleve tregohet nëse përqendrimi ndikon tek përfitueshmëria përmes variablave që lidhen me

interesat ose nuk kanë lidhje me interesat, me të ardhurat dhe shpenzimet dhe me diferencën

ndërmjet normës së interesit të kredive dhe depozitave. Rezultatet e përqendrimit bankar të

shoqëruar me një nivel më të lartë të përfitueshmërisë shpjegohen me faktin se përqendrimi

77

bankar është i lidhur me norma më të larta interesi për kreditë dhe norma më të ulta interesi për

depozitat, të cilat mund të kenë ndikime të rëndësishme për ekonominë reale.

Chortareas et al. (2010) testuan hipotezat e fuqisë së tregut, SSP dhe FRT, dhe efiçencë –

strukturë në sektorin bankar duke marrë në analizë 9 vende të Amerikës Latine për periudhën

1997 – 2005. Testimi i hipotezave realizohet për të provuar se fitimet e larta të bankave janë

rezultat i ushtrimit të fuqisë së tregut apo rezultat i arritjes së niveleve më të larta të efiçencës.

Specifikimi i analizës së tyre të testimit empirik të hipotezave të mësipërme është mbështetur në

ekuacionin e mëposhtëm (Berger, 1995):

3 4

1 2 3 4 , ,1 1

it i t it it it j j it n n t itj n

ROA HHI MS ESX ESS X zα β β β β η δ ε= =

= + + + + + + +∑ ∑

ku: ROA është norma e përfitueshmërisë e llogaritur si raport i të ardhurave neto dhe totalit të

aktiveve; HHI është indeksi i përqendrimit Herfindahl – Hirschman për aktivet; MS është pjesa e

aktiveve që zë secila banka në treg; ESX është matëse e efiçencës së kostos së menaxhimit; ESS

është matëse e efiçencës së shkallës; vektori X përfshin një numër karakteristikash specifike të

firmës ose të tregut dhe vektori Z përfshin variabla specifik makroekonomik.

Rezultatet empirike të tyre nuk mbështetin hipotezat SSP dhe FRT dhe tregojnë një marrëdhënie

të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë (në rastet kur HHI është variabël i

rëndësishëm, vlera e koeficientit të tij merr shenjë negative si në rastin e Argjentinës, Kosta

Rikës dhe Paraguaj). Gjithashtu, koeficienti i MS merr vlerë negative dhe është i rëndësishëm në

shumicën e rasteve duke treguar se pjesa më e madhe e tregut redukton përfitueshmërinë

bankare. Në rastin e Kosta Rikës, koefiçienti i MS është i rëndësishëm dhe merr vlerë pozitive

duke treguar konfirmimin e hipotezës FRT, ndërkohë që ky rezultat është i lidhur me peshën e

madhe prej më tepër se 50% që zotëronin tre bankat më të mëdha në treg dhe prirjen rritëse gjatë

periudhës së marrë në shqyrtim.

Ndërsa rezultatet në lidhje me ESX dhe ESS tregonin një mbështetje të rëndësishme për

hipotezën efiçencë – strukturë. Ndër faktorët specifik të bankave më të rëndësishëm për të

shpjeguar performancën bankare ishin shkalla e kapitalizimit dhe madhësia e aktiveve të

bankave, të cilët transmetonin efekte pozitive në të shumtën e rasteve. Ndërkohë që variablat

78

makroekonomik shfaqnin efekte dhe nivele rëndësie të ndryshme tek performanca bankare në

vendet e marra në shqyrtim.

Rezultatet teorike dhe empirike të mësipërme tregojnë ekzistencën e lidhjes pozitive ndërmjet

përqendrimit dhe përfitueshmërisë bankare, por jo një konvergjencë të përcaktuar të burimit

shkak – pasojë ndërmjet tyre. Këto rezultate në disa raste kanë konfirmuar hipotezën e fuqisë së

tregut dhe në disa raste të tjera kanë konfirmuar hipotezën efiçencë – strukturë për sektorin

bankar.

4. 2. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar shqiptar Dinamika e treguesve të përfitueshmërisë së sektorit bankar shqiptar ka pasur oshilacionet e saj,

të cilat lidhen me zhvillimet e vrullshme të sektorit bankar në drejtim të zgjerimit të aktivitetit

bankar. Grafiku 4. 11 paraqet dinamikën e përfitueshmërisë bankare (në %) të vlerësuar përmes

kthimit nga aktivet (ROA) dhe kthimit nga kapitali (ROE) për periudhën 1998 – 2012. Nga

grafiku vihet re se ROA ka ruajtur prirjen konstante deri në vitin 2007 dhe pas kësaj kohe ka

shfaqur prirjen rënëse të tij duke konverguar drejt nivelit zero. Ndërsa ROE ka shfaqur një prirje

rritëse me ndonjë devijim të rastit deri në vitin 2007 dhe nga viti 2007 deri në 2009 shënon një

rënie drastike e cila pavarësisht prirjes pozitive në 2010, ka thelluar rënien e tij në vitin 2011

duke shënuar vlerën më të ulët me 0.76%, duke arritur pothuajse një konvergjencë të plotë me

ROA që arrin vlerën 0.70%, gjatë periudhës së marrë në shqyrtim. Ulja e nivelit të

përfitueshmërisë së sektorit bankar gjatë kësaj periudhe është rezultat i rënies së rezultatit neto,

rritjes së shpenzimeve të provigjioneve për kreditë, por edhe si rezultat i transmetimit të efekteve

të krizës gloabale financiare edhe në sektorin bankar, megjithëse ekspozimi i tij nuk ka qenë

shumë i madh, për shkak të mungesës së integrimit të tij në sistemin global financiar. Megjithatë

prirja pozitive e tyre gjatë vitit 2012 jep sinjale për përmirësimin e treguesve të përfitueshmërisë

në sektorin bankar në vendin tonë.

79

Grafiku 4. 11 Ecuria e treguesve të përfitueshmërisë në sektorin bankar shqiptar për periudhën 1998 – 2012.

Burimi: Banka e Shqipërisë.

Gjithashtu për të analizuar edhe peshën e grupeve të bankave ndaj përfitueshmërisë bankare

është paraqitur në grafikun 4. 12 dinamika e treguesve të përfitueshmërisë për sektorin bankar

ROA dhe ROE të grup – bankave sipas madhësisë së kapitalit për periudhën 2007 – 2012. Nga

grafiku vihet në dukje luhatja e madhe e treguesve të përfitueshmërisë për bankat e G1 dhe G2

për shkak të marrjes përsipër të riskut më të lartë në aktivitetet e tyre me qëllimin e arritjes së

fitimeve më të larta, ndërsa bankat e G3 shfaqin një qëndrueshmëri më të madhe në ecurinë e

treguesve të përfitueshmërisë në krahasim me G1 dhe G2. Kjo tregon se fitimi bankar

përqendrohet dhe dominohet nga ecuria e bankave të mëdha në sektorin bankar.

80

Grafiku 4. 12 Ecuria e kthimit nga aktivet (ROA) dhe e kthimit nga kapitali (ROE) për grupet e bankave sipas madhësisë së kapitalit.

Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.

Ndërsa duke iu referuar statikës krahasuese të marrë në shqyrtim për disa vende të Europës dhe

Shqipërinë në vitin 2008 konfirmohet një nivel përfitueshmërie i kënaqshëm për sektorin bankar

shqiptar që jepet nga grafiku 4. 13. Statika krahasuese tregon se niveli i përfitueshmërisë bankare

në vendin tonë i shprehur përmes ROA – së është ndër nivelet më të larta duke konvergjuar me

nivelin e Çekisë dhe Qipros, por duke përjashtuar Bullgarinë e cila shfaq nivelin më të lartë të

përfitueshmërisë bankare në vitin 2008. Por duke u krahasuar me Greqinë dhe Rumaninë që

shfaqin nivele negative të përfitueshmërisë dhe madje Rumania shfaq nivelin më të ulët të

përfitueshmërisë bankare, sektori bankar shqiptar paraqet nivele të larta të përfitueshmërisë

nëpërmjet ROA –së, gjithashtu ai shfaq nivele më të larta përfitueshmërie edhe se 27 vendet e

Bashkimit Europian (EU 27).

81

Grafiku 4. 13 Kthimi nga aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.

Burimi: Weill (2011), Banka e Shqipërisë (2009).

Për të analizuar efektin e përqendrimit tek niveli i përfitueshmërisë bankare në sektorin bankar

në vendin tonë është përdorur modeli log-log si forma më e përshtatshme për metodën e

katrorëve më të vegjël në panel data. Analiza empirike është fokusuar në periudhën 2005 – 2011

mbi bazën e të dhënave tremujore për secilën bankë të sektorit bankar. Modeli i specifikuar është

i rëndësishëm13

Duke iu referuar rezultateve empirike konstatohet lidhja pozitive ndërmjet nivelit të

përfitueshmërisë, ROA dhe peshës së aktiveve të secilës bankë në sektorin bankar, (Si), e cila

konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të saj dhe rëndësia e saj (tabela 4. 10) dhe

(tabela 4. 10) dhe janë marrë në analizë variablat: pesha e aktiveve bankare ndaj

totalit të aktiveve të sektorit bankar (Si) e cila është përcaktuar si tregues i përqendrimit bankar,

totali i kredisë ndaj totalit të aktiveve të secilës bankë (Y1) si tregues i riskut bankar, totali i

kapitalit ndaj totalit të aktiveve të secilës bankë (Y2) si tregues i shkallës së kapitalizimit të

bankave dhe totali i aktiveve për secilën bankë (Y3) si tregues i madhësisë së bankave për të

analizuar efektin e tyre tek niveli i përfitueshmërisë bankare, ROA.

13 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.10 në aneksin e punimit.

82

mbështetet nga rezultatet teorike dhe empirike të mësipërme. Shenja pozitive e koefiçientit të Si –

së mbështet FRT, e cila thekson se bankat që zotërojnë peshë relativisht të madhe në treg janë në

gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas strategjisë së tyre pa u përballur me kufizimet e tregut.

Gjithashtu një efekt pozitiv mbi ROA shfaq edhe Y1, i cili është një variabël i rëndësishëm,

meqenëse reflekton riskun e bankave në terma të likuiditetit, sa më e lartë të jetë vlera e Y1 aq

më agresive do të jenë bankat në drejtim të rritjes së përfitueshmërisë së tyre. Ndërsa efektet e Y2

dhe Y3 janë negative (tabela 4. 10), pavarësisht se Y2 është një variabël jo i rëndësishëm në

përcaktimin e nivelit të përfitueshmërisë bankare në sektorin bankar shqiptar. Shenja negative e

koefiçientit të tij është e pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit bankat të marrin

përsipër më pak risk dhe kështu më pak fitim, sa më e madhe të jetë shkalla e kapitalizimit të

bankës aq më i ulët fitimi i bankave dhe gjithashtu tregon edhe një nivel të ulët të brishtësive

bankare të pritshme. Ndërkohë që Y3 është një variabël i rëndësishëm në model dhe pritej të ishte

një faktor përcaktues i përfitueshmërisë për shkak se është një tregues i përafërt i madhësisë së

bankave. Dermiguc-Kunt et al. (2004) theksojnë se fitimet bankare do të ndikohen pozitivisht

nga aktivet totale nëse bankat do të operonin me të ardhura rritëse të shkallës në kurbën e kostos

së tyre mesatare. Gjithashtu kjo tregon se bankat e mëdha e kanë më të përshtatshme të operojnë

me shkallën më të lartë të efiçencës dhe mund të ndjekin investime më riskuese që sjellin kthime

më të larta. Shenja negative e koefiçientit të Y3 tregon praninë e një lidhje me nivelin e

përfitueshmërisë, e cila nuk është në përputhje me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin

se bankat nuk po operojnë me të ardhura rritëse të shkallës duke iu referuar Demirgüç-Kunt et al.

(2004). Për të realizuar një analizë më të plotë në model duhet të përfshiheshin edhe treguesit e

efiçencës dhe treguesit e performancës makroekonomike, por për shkak të mungesës së

treguesve të efiçencës dhe serisë së shkurtër nuk janë marrë në analizë, sepse do të shkaktonin

një mbispecifikim të modelit duke ulur nivelin e rëndësisë së tij.

83

Tabela 4.10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare.

Variabli i varur është niveli i përfitueshmërisë bankare: ROA

Shënimet * dhe ** tregojnë nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.5 % dhe > 10%. Burimi: Llogaritjet e autorit.

4. 3 Përqendrimi dhe stabiliteti bankar Stabiliteti bankar mbetet në qendër të vëmendjes së analizave teorike dhe empirike të zhvilluara

në sistemin financiar global, të cilat kanë marrë më tepër rëndësi edhe si rezultat i krizës

financiare globale të vitit 2008. Ndërsa lidhja ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar

mbetet ndër pikat më të debatueshme në literaturën teorike dhe empirike në industrinë bankare.

Analiza e kësaj lidhjeje do të shoqërohet me një hulumtim të pikëpamjeve teorike dhe empirike

të zhvilluara në sektorin bankar.

Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte

C 0.784 * 0.249

LNY1 0.016 * 0.004

LNY2 -0.0006 ** 0.006

LN2 Y3 -0.281 * 0.094

LNSI 0.035 * 0.009

Adjusted R2

F-statistik

Prob(F-statistik)

0.302

13.029

0.000

84

4. 3. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - stabilitet bankar Disa rezultate teorike dhe empirike theksojnë se tregjet bankare me nivel të lartë përqendrimi

shoqërohen me risk më të madh të dështimeve bankare. Beck et al. (2006) analizojnë aspektet

teorike dhe empirike të lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar të ndarë në dy

këndvështrime: përqendrim – stabilitet dhe përqendrim – brishtësi, për shkak të pikëpamjeve

kundërshtuese të kësaj lidhje. Allen dhe Gale (2000, 2004) theksojnë se sektorët bankarë me një

nivel të ulët përqendrimi dhe një numër të madh bankash janë më të prirur drejt krizave

financiare se sektorët bankarë me një nivel të lartë përqendrimi dhe një numër të vogël bankash.

Kjo situatë shpjegohet së pari me faktin se në sektorët bankarë të përqendruar, bankat rritin

fuqinë e tyre të tregut dhe rritin fitimet e tyre, të cilat u sigurojnë një amortizator kundrejt

goditjeve të menjëhershme, tkurrjes së nxitjeve të pronarëve dhe menaxherëve të bankave për të

marrë risqe më të larta, reduktimit të mundësive të risqeve sistematike bankare (Hellmann,

Murdoch, Stiglitz, 2000; Besanko dhe Thakor, 1993; Boot dhe Greenbaum, 1993, Matutes dhe

Vives, 2000) dhe së dyti me faktin se kontrolli dhe mbikëqyrja e bankave është më e lehtë dhe

më efektive në një sektor bankar të përqendruar se një sektor bankar më pak të përqendruar për

shkak edhe të numrit të bankave në treg. Allen dhe Gale (2000) mbështetin pikëpamjen

përqendrim – stabilitet për SHBA - në me një numër të madh bankash në treg për shkak të

historikut të brishtësive më të shumta bankare se në Britaninë e Madhe ose Kanada ku sektori

bankar dominohet nga një numër i vogël bankash të mëdha. Ato argumentojnë se bankat e vogla

kanë më tepër nxitje të ndërmarrin sjellje riskoze dhe sektorët bankar të përbërë nga një numër i

madh bankash të vogla në treg ndeshen me probleme të koordinimit dhe të monitorimit, ndërsa

bankat e mëdha janë më stabël për shkak të mundësive më të mëdha të tyre për të shpërndarë

risqet dhe gjithashtu ato janë më pak subjekt i transmetimit të goditjeve të jashtme, që i vijnë

sektorit bankar.

Gjithashtu, rezultatet empririke të Beck et al. (2006) që marrin në shqyrtim 69 vende dhe 47

rastesh krizash për periudhën 1980 -1997 mbështetin pikëpamjen përqendrim – stabilitet. Përveç

lidhjes ndërmjet krizave bankare sistematike dhe përqendrimit ato analizuan edhe ndryshimet

ndërkombëtare në rregullimet e kapitalit bankar, kufizimet e hyrjes së bankave, kufizimet

85

rregulluese mbi aktivitetet e bankave dhe mjedisin institucional e makroekonomik, të cilat janë të

lidhura me stabilitetin bankar. Për të vëzhguar efektet e përqendrimit tek brishtësia bankare

mbështeten tek Demirgüç-Kunt dhe Detragiache (1998, 2002) dhe përdorin modelin logit të

probabilitetit, i cili nuk preket nga heteroskedasticiteti. Ato vlerësojnë probabilitetin e krizës

sistematike që do të ndodhë në një vend të veçantë në një kohë të caktuar, duke supozuar se

probabiliteti është funksion i variablit shpjegues ( ( , ))X i t . Shënojnë me ( , )P i t variablin cilësor

(dummy), i cili merr vlerën një kur ndodh kriza bankare në një vend i dhe kohë t , dhe në të

kundërt vlerën zero, ndërsa β është vektor i n koefiçientëve të panjohur dhe ( ' ( , ))F X i tβ është

funksioni kumulativ i shpërndarjes probabilitare i vlerësuar nga ' ( , )X i tβ . Atëherë funksioni i

përgjasisë log të modelit jepet nga:

1... 1... ( , ) ln[ ( ' ( , ))] (1 ( , )) ln[1 ( ' ( , ))]Ln L t T i n P i t F X i t P i t F X i tβ β= = = + − −∑ ∑

Shenjat e koefiçientëve të vlerësuar për çdo variabël shpjegues tregon nëse rritja e variablit

shpjegues shkakton rritjen ose uljen e probabilitetit të krizës bankare dhe nuk tregojnë madhësinë

e ndikimit të një ndryshimi marxhinal e cila jepet nga ln ( ( , ) (1 ( , ))P i t P i t− .

Farias (2006) arriti në përfundimet e një lidhjeje negative ndërmjet përqendrimit dhe krizave

bankare përmes normës së interesit të depozitave për 24 raste krizash duke përdorur modelet

probit për një panel prej 54 vendesh gjatë periudhës 1990 – 2003. Gjithashtu ajo gjeti se lidhja

ndërmjet probabilitetit të krizës bankare dhe përqendrimit nuk ishte lineare.

Tabak et al. (2007) analizojnë lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar në sektorin

bankar brazilian duke përdorur një panel data të pabalancuar me një specifikim dinamik. Ato

përdorin si tregues të brishtësisë financiare normën e kredive të këqija (non – performing loans –

NPL), ndërsa si tregues të përqendrimit përdorin peshën e tregut të çdo banke në tregun e kredive

dhe HHI - në. Rezultatet e tyre empirike tregojnë një marrëdhënie të zhdrejtë ndërmjet NPL – ve

dhe treguesve të përqendrimit bankar duke mbështetur pikëpamjen përqendrim - stabilitet. Niveli

më i lartë i stabilitetit matet nga reduktimi i NPL - ve që i atribuohet diversifikimit dhe

performancës më të mirë të portofolit të bankave.

86

Ndërsa Boyd dhe De Nicolo (2005) mbështetin pikëpamjen përqendrim – brishtësi bankare, e

cila shpjegohet me faktin se fuqia e tregut konvergon drejt fitimeve bankare të larta dhe

stabilitetit bankar nuk i kushtohet vëmendje, për shkak të ndikimit potencial të bankave në treg

mbi sjelljen e firmave të cilat përballen me norma më të larta interesi që i nxitin firmat të

ndërmarrin investime me risk më të lartë. Ato gjetën përmes modelimeve një lidhje pozitive

ndërmjet përqendrimit dhe brishtësisë bankare dhe gjithashtu edhe të mundësisë së risqeve

sistematike. Në të njëjtën mënyrë Caminal dhe Matutes (2002) treguan se niveli më i ulët i

konkurrencës çon në një kufizim më të vogël të kredisë, kredi më të mëdha në vlerë dhe mundësi

më të madhe dështimi nëse kreditë janë subjekt i pasigurive të shumëfishta. Një tjetër argument

që mbështet këtë pikëpamje, lidhet me numrin e vogël të bankave në treg dhe shqetësimin e

politikbërësve rreth dështimeve bankare, kur gjendet një numër i vogël bankash në treg. Duke u

mbështetur në këto supozime, bankat që operojnë në një sektor bankar të përqendruar, do të

përpiqen të përfitojnë subvencione të mëdha duke krijuar një problem të rrezikut moral përmes

politikës “e madhe për të dështuar”, e cila nxit marrjen përsipër të risqeve dhe rritjen e nivelit të

brishtësisë së sektorit bankar (Mishkin, 1999).

Duke iu referuar rezultateve teorike dhe empirike të mësipërme provohet mungesa e një

konvergjence unike për lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar.

4. 3. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - stabilitet në sektorin bankar shqiptar Në analizat empirike për vlerësimin e stabilitetit bankar, por edhe financiar përdoren disa tregues

si: norma e kredive të këqia (NPL), indeksi Z dhe niveli i kapitalizimit të bankave

(Kapital/Aktive totale (E/TA)). Indeksi Z përmbledh në një tregues të vetëm përfitueshmërinë,

levën financiare dhe paqëndrueshmërinë e kthimit duke u paraqitur si më poshtë :

i i

ROAi

ROA E TAZiσ+

=

ku ROA është kthimi nga aktivet për çdo bankë, E/TA është norma e kapitali ndaj aktiveve totale,

që tregon nivelin e kapitalizimit për çdo bankë dhe σ ROAi është devijimi standart i kthimit nga

aktivet gjatë periudhës së marrë në studim.

87

Sektori bankar në vendin tonë ka ruajtur qëndrueshmërinë e tij me përjashtim të goditjeve të

rastit, aktualisht nga efektet e transmetuara të krizës financiare globale. Një ndër treguesit e

shëndetit bankar është edhe norma e ulët e kredive të këqia, të cilat vitet e fundit kanë treguar

prirje rritëse duke dhënë shenja infektimi të sektorit bankar. Grafiku 4. 14 tregon dinamikën e

normës së kredive të këqia gjatë periudhës 1998 – 2012, ku vihet re një prirje rënëse e saj deri në

vitin 2005, veçanërisht rënia më e madhe i referohet periudhës 1998 – 2001 si pasojë e

ristrukturimit të kredive dhe kapitalizimit të sektorit bankar pas krizës së skemave piramidale të

vitit 1997. Pas vitit 2005 norma e kredive të këqia konvergon drejt një prirje rritëse me ritme

rritëse, ku në vitin 2012 shënon vlerën 22.47%. Gjithashtu në grafikun 4. 15 paraqitet ecuria e

normës së rritjes së aktiveve, kredive dhe depozitave kundrejt normës së kredive të këqia për

periudhën 2007 - 2012 në referencë tremujorësh, me qëllim që të pasqyrohet një tablo dinamike e

sektorit bankar. Nga grafiku konstatohet se norma e rritjes së aktiveve dhe depozitave nuk ka

pasur divergjenca të mëdha nga prirja e saj me përjashtim normës së rritjes së depozitave në

tremujorin e tretë të vitit 2008. Ndërsa norma e rritjes së kredive ka pasur devijime më të mëdha,

por pavarësisht divergjencës rënëse të saj nuk ka ndikuar në prirjen rritëse të normës së kredive

të këqia gjatë kësaj periudhe të marrë në shqyrtim.

Grafiku 4. 14 Ecuria e normës së kredive të këqija (%) gjatë periudhës 1998 – 2012.

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.

88

Grafiku 4. 15 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) dhe normës së rritjes të aktiveve, kredive dhe depozitave bankare gjatë periudhës 2007 – 2012.

Burimi: Llogaritjet e autorit.

Për të vlerësuar efektin e përqendrimit bankar tek stabiliteti bankar është përdorur modeli linear

me metodën e katrorëve më të vegjël për vlerësimin e lidhjes ndërmjet normës së kredive të

këqia (NPL) si tregues i brishtësisë bankare dhe HHI për aktivet bankare si tregues i

përqendrimit bankar. Gjithashtu në këtë model janë përfshirë edhe treguesit bankar si kthimi nga

aktivet (ROA), si tregues i përfitueshmërisë dhe treguesit makroekonomik si norma e inflacionit

(π) e matur nga indeksi i çmimeve të konsumatorit me bazë vjetore vitin 2001 dhe gjithashtu

niveli i depozitave në sektorin bankar (LND). Analiza empirike është kryer mbi bazën e të

dhënave tremujore për periudhën 2002 – 2012. Modeli linear i përdorur për vlerësimin e lidhjes

ndërmjet variablave është i rëndësishëm dhe gjithashtu variablat janë të rëndësishëm (tabela 4.

11)14

14 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.11 në aneksin e punimit.

. Të dhënat empirike tregojnë një lidhje negative ndërmjet përqendrimit dhe normës së

kredive të këqia, për shkak se bankat, të cilat operojnë në një sektor bankar me nivel të lartë

përqendrimi, e kanë më të lehtë të monitorojnë kreditë e tyre dhe të shmangin problemet e

informacionit asimetrik që lidhet me rrezikun moral dhe zgjedhjen e keqe. Ky rezultat është

gjetur edhe në studime të tjera teorike dhe empirike të mësipërme dhe mbështet pikëpamjen

përqendrim – stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të

89

sektorit bankar në përcaktimin e stabilitetit të tij. Edhe variablat e tjerë: ROA dhe π shfaqin

shenja negative të koefiçientëve të tyre duke demonstruar një lidhje negative me NPL – të, e cila

është në përputhje me analizat teorike, për shkak se rritja e nivelit të përfitueshmërisë së sektorit

bankar do të reduktojë humbjet e bankave në funksion të përmirësimit të stabilitetit bankar dhe

rritja e normës së inflacionit ul koston reale të huamarrësve përmes normës reale të interesit, të

cilat konvergojnë në një reduktim të NPL - ve. Ndërsa koefiçienti i depozitave bankare shfaq një

shenjë pozitive duke treguar për ekzistencën e lidhjes pozitive me NPL - të, kjo lidhje shpjegohet

me faktin se rritja e nivelit të depozitave bankare i nxit bankat të japin më shumë kredi, por në

këtë mënyrë rritet edhe risku i kredive për arsye të aksesit më të vogël të monitorimit të tyre si

rezultat i rritjes së numrit të kredive.

Tabela 4.11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar.

Variabli i varur është niveli i normës së kredive të këqija: NPL.

Shënimi * tregon nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.01 %. Burimi: Llogaritjet e autorit.

Duke u mbështetur në metodat e mësipërme teorike dhe empirike është analizuar lidhja ndërmjet

krizave bankare, veçanërisht të probabilitetit të krizave bankare, dhe përqendrimit bankar

nëpërmjet vlerësimeve empirike për sektorin bankar në vendin tonë. Për të realizuar këtë

vlerësim është përdorur modeli probit si forma më e përshtatshme e rekomanduar edhe nga

analizat teorike dhe empirike të mësipërme. Në model janë përfshirë variabla makroekonomik si

norma e rritjes ekonomike, GDPg (growth rate of GDP(PBB)), kursi i këmbimit (ER – exchange

Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte

HHI -0.346 * 0.059 ROA -7.577 * 0.762 INF -0.471 * 0.057 LND 0.020 * 0.001

Adjusted R2

0.879

90

rate) në lidhje me euron dhe variabla strukturor si HHI për aktivet bankare, i cili trajton rezultatet

e marra nga të dhënat tremujore për periudhën 2002 – 2012. Modeli jepet në formën:

1 2 3t t tModeli probit i vlerësimit tëkrizës bankare HHI GDPg ERα β β β ε= + + + +

Në model variabli i varur është probabiliteti i krizës bankare, një variabël cilësor (dummy) që

merr vlerën një nëse kriza është sistematike dhe zero në të kundërt, vlera të cilat janë përcaktuar

nga autori në varësi të goditjeve të brendshme dhe të jashtme në sektorin bankar dhe normës së

kredive të këqia. Rezultatet empirike (tabela 4. 12)15

Edhe rritja ekonomike, GDPg shfaq shenjë negative të koefiçientit të saj duke dëshmuar një

lidhje negative me probabilitetin e krizës bankare, e cila evidentohet edhe në analizat teorike dhe

empirike. Ky rezultat thekson se brishtësitë bankare janë më të ndjeshme në mjedise

makroekonomike të paqëndrueshme të karakterizuara nga ritme të ulta të rritjes ekonomike dhe

norma të larta inflacioni, të cilat janë karakteristikë sidomos e vendeve në zhvillim.

tregojnë për lidhje negative ndërmjet

përqendrimit bankar dhe probabilitetit të krizës bankare duke mbështetur në këtë mënyrë

pikëpamjen përqendrim – stabilitet, e cila provohet edhe në studime të tjera empirike për vende

të ndryshme. Allen dhe Gale (2003), Beck et al. (2003) argumentojnë në rezultatet e tyre

empirike se sektorët bankarë me nivel të lartë përqendrimi do të kenë më tepër mundësi për të

shmangur krizat, për arsye se bankat e mëdha kanë më tepër aktive dhe burime financiare se

bankat e vogla në treg. Gjithashtu, bankat e mëdha do të plotësojnë më mirë përfshirjen në

rregullimet ndërkombëtare dhe shpërndarjen e riskut se bankat e vogla.

Ndërsa lidhja ndërmjet probabilitetit të krizës bankare dhe kursit të këmbimit rezulton të jetë një

lidhje pozitive që konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të tij. Kjo lidhje shpjegohet me

faktin se rritja e kursit të këmbimit rrit koston e kredive për subjektet huamarrësve duke rritur në

këtë mënyrë edhe potencialin e riskut të kredive bankare dhe duke i dhënë sektorit bankar një

goditje përmes luhatjeve të kursit të këmbimit.

15 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.12 në aneksin e punimit.

91

Tabela 4.12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare.

Variabli i varur është probabiliteti i krizës bankare.

Shënimet * dhe ** tregojnë nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.01 % dhe <5%. Burimi: Llogaritjet e autorit.

4. 4 Konkluzione Në analizën strukturore të sektorit bankar zë vend të rëndësishëm vlerësimi i përqendrimit

bankar si në aspektet e analizave teorike dhe empirike. Vlerësimi i përqendrimit në sektorin

bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta, për shkak të tregut përkatës dhe tregut

gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Sipas metodës strukturore të

vlerësimit të konkurrencës bankare, sjellja e bankave në treg përcaktohet nga treguesit e

përqendrimit bankar dhe duke u mbështetur tek hipoteza SSP theksohet se sa më pak i

përqendruar të jetë tregu bankar, aq më i lartë është niveli i konkurrencës në tregun bankar. Edhe

në industrinë bankare janë trajtuar një sërë treguesish për vlerësimin e përqendrimit bankar. Në

analizën teorike treguesit e përqendrimit bankar duke u mbështetur në strukturën e tyre ndahen

në tregues diskret dhe tregues kumulativ, me qëllim që të analizohet në mënyrë të plotë

shpërndarja e bankave duke pasqyruar edhe ndryshimet strukturore të saj. Duke u mbështetur në

literaturën teorike dhe empirike janë vlerësuar një sërë treguesish për vlerësimin e përqendrimit

në sektorin bankar në Shqipëri. Ndryshimet strukturore që kanë prekur sektorin bankar në vendin

tonë ndër vite, kanë reflektuar efektin e tyre tek niveli i përqendrimit bankar. Vlerësimi i

përqendrimit bankar është fokusuar në aktivet, kreditë, depozitat bankare dhe bonot e thesarit për

periudhën 2000 - 2012. Nga vlerësimi empirik i treguesve të përqendrimit bankar konstatohet se

sektori bankar në vendin tonë është i shoqëruar nga nivel i lartë përqendrimi, i cili demonstrohet

më së shumti nga treguesit diskret të përqendrimit. Vlerat e larta të normave të përqendrimit,

Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte

HHI -12.540 * 3.279

GDPg -14.957 ** 7.023

ER 0.025 * 0.006

92

veçanërisht të CR10 ku ajo luhatet në vlera mbi 90% për të gjitha produktet bankare, tregojnë

përmes statikës krahasuese të tyre se tregu i kredive bankare është më pak i përqendruari, ndërsa

tregu i bonove të thesarit është më i përqendruari. Vlerësimi i përqendrimit bankar nga treguesit

diskret e trajton sektorin bankar si shumë të përqendruar, por edhe treguesit kumulativ

konvergojnë drejt të njëjtave prirje. Vlerat e treguesve kumulativ kanë treguar vlera të larta të

përqendrimit bankar, por ato kanë konverguar drejt prirjeve rënëse sidomos gjatë fundit të

periudhës së marrë në analizë. Si në rastin e treguesve diskret edhe treguesit kumulativ

vlerësojnë si tregun më të përqendruar atë të bonove të thesarit dhe më pak të përqendruar tregun

e kredive bankare. Megjithatë duhet të theksohet dinamika e ritmeve të larta rënëse të treguesve

në tregun e bonove të thesarit, e cila e orienton atë në një nivel të moderuar përqendrimi duke iu

referuar HHI - së. Në të njëjtën kohë edhe aktivet, kreditë dhe depozitat bankare operojnë

aktualisht në një nivel të moderuar përqendrimi duke marrë në konsideratë vlerat e HHI-ve

përkatëse. Duke iu referuar edhe nivelit të përqendrimit sipas grup – bankave konfirmohen nivele

të larta përqendrimi për të gjitha produktet bankare, duke shfaqur dominimin e tregut bankar nga

bankat e G3. Në të njëjtën mënyrë konfirmohet se tregu i bonove të thesarit është tregu më i

përqendruar në sektorin bankar, por prirja e tij ka qenë rënëse, madje arrin një konvergjencë të

plotë me HHI - në për aktivet në vitin 2012 si rezultat i pozicionimit më të mirë të bankave të G2

në tregun e bonove të thesarit dhe gjithashtu tregun e kredive si tregun më pak të përqendruar në

krahasim me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit. Përveç të tjerash vihen re prirje rritëse të

përqendrimit në tregun e kredive, të cilat janë të lidhura me nivelin e lartë të përqendrimit në

tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i rëndësishëm që dikton

kapacitetin kredidhënës të bankave.

Sektori bankar në vendin tonë shoqërohet edhe nga niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj

ndaj kapitalit vendas i cili është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim. Përmes

statikës krahasuese provohet se niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së

kapitalit të sektorit bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit, por vendi ynë ka

nivelin më të lartë të përqendrimit. Aktualisht, dominimi i kapitalit vendas shtetëror në sektorin

bankar u zëvendësua me dominim e kapitalit të huaj. Përqendrimi bankar është i lidhur

ngushtësisht me ndryshimet strukturore që kanë shoqëruar sektorin bankar ndër vite. Ato sollën

ndryshime edhe në zgjerimin e gamës së produkteve bankare, por edhe në zgjerimin e shtrirjes

93

gjeografike të bankave në treg, por edhe një transformim të mjedisit strukturor, në të cilin

operojnë bankat nga monopol bankar drejt konkurrencës monopolistike bankare.

Efektet e përqendrimit janë transmetuar edhe në nivelin e përfitueshmërisë bankare duke

konfirmuar një marrëdhënie pozitive të rëndësishme përmes analizës empirike të realizuar për

sektorin bankar shqiptar. Shfaqja e shenjës pozitive të koefiçientit të peshës së aktiveve të secilës

bankë në sektorin bankar si një matëse e përqendrimit në modelin e specifikuar për nivelin e

përfitueshmërisë, mbështet hipotezën e fuqisë relative të tregut, e cila thekson se bankat që

zotërojnë peshë relativisht të madhe në treg janë në gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas

strategjisë së tyre pa u përballur me kufizimet e tregut. Ndërkohë që edhe totali i aktiveve të

secilës bankë në treg është një faktor i rëndësishëm përcaktues i përfitueshmërisë bankare, për

shkak se është një tregues i përafërt i madhësisë së bankave, megjithëse lidhja negative ndërmjet

tyre nuk është në përputhje me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin se bankat nuk po

operojnë me të ardhura rritëse të shkallës. Gjithashtu rezultatet empirike tregojnë se sa më e

madhe të jetë shkalla e kapitalizimit të bankës aq më i ulët fitimi i bankave dhe gjithashtu edhe

një nivel më të ulët të brishtësive bankare të pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit

bankat të marrin përsipër më pak risk dhe kështu më pak fitim. Testimi i stabilitetit bankar është

realizuar nëpërmjet modelimeve lineare dhe probit për të pasqyruar efektin e përqendrimt

bankar. Rezultatet empirike provojnë një lidhje negative ndërmjet përqendrimit dhe normës së

kredive të këqia si një matëse e stabilitetit bankar, për shkak se bankat të cilat operojnë në një

sektor bankar me nivel të lartë përqendrimi, e kanë më të lehtë të monitorojnë kreditë e tyre dhe

të shmangin problemet e informacionit asimetrik që lidhet me rrezikun moral dhe zgjedhjen e

keqe. Por kjo lidhje negative pasqyrohet edhe nga modeli i vlerësimit të probabilitetit të krizës

bankare ndërmjet tij dhe përqendrimit bankar. Këto rezultate mbështetin pikëpamjen përqendrim

– stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të sektorit bankar në

përcaktimin e stabilitetin e tij. Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin

tonë, duhet të trajtohet me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të

konkurrencës bankare nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar

nuk ka provuar në analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte

efekte negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë.

94

Kapitulli V: Konkurrenca në sektorin bankar dhe efektet e saj

Në këtë kapitull do të analizohen aspektet teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës

bankare dhe zhvillimet dinamike të saj në këtë drejtim në industrinë bankare. Si rezultat i

dinamikës së ndryshimit të sjelljes së bankave në industrinë bankare është zhvilluar me të njëjtin

ritëm edhe vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet përdorimit të metodave vlerësuese më

rezultative. Krahas hulumtimit teorik dhe empirik në vlerësimin e konkurrencës bankare do të

vlerësohet edhe niveli i konkurrencës në sektorin bankar shqiptar nëpërmjet metodave më të

përdorura së fundi në industrinë bankare. Gjithashtu do të analizohet edhe ndikimi i

konkurrencës bankare në efiçencën dhe stabilitetin bankar, por edhe në zbatimin e politikës

monetare.

5. 1 Matja e konkurrencës në sektorin bankar Vlerësimi i konkurrencës në sektorin bankar realizohet me metoda të ndryshme për të analizuar

sjelljen e bankave nëpërmjet elementëve strukturor dhe jostrukturor të mjedisit ku ato operojnë.

Ndryshimet e sektorit bankar mbi bazën e sjelljes së bankave kanë reflektuar ndryshime edhe në

analizat teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës bankare.

5. 1. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi matjen e konkurrencës bankare Bikker dhe Haaf (2002) analizojnë vlerësimin e konkurrencës bankare në literaturën teorike i cili

ndahet në dy drejtime kryesore: metoda strukturore dhe metoda jostrukturore. Metoda strukturore

mbështetet në paradigmën SSP dhe hipotezën e efiçencës mbi bazën e teorisë së organizimit

industrial. Të dy modelet e metodës strukturore analizojnë nëse niveli i lartë i përqendrimit të

tregut shkakton sjellje të koordinuara ndërmjet bankave të mëdha duke rritur performancën e tyre

në treg ose efiçenca e bankave të mëdha rrit performancën e tyre. Këto modele strukturore

vlerësojnë konkurrencën bankare nëpërmjet përqendrimit të tregut. Ndërsa metoda jostrukturore

95

mbështetet në modelet: Iwata (1974), Bresnahan (1989), Panzar – Rosse (1987), të cilët u

zhvilluan si rezultat i inefiçencës së modeleve strukturore të aplikuara deri në këtë kohë. Metodat

e organizimit të ri industrial praktik (NEIO) vlerësonin konkurrencën dhe fuqinë e tregut duke

analizuar sjelljen konkurruese të bankave në mungesë të elementëve strukturor dhe në varësi të

strukturës së tregut në të cilën operojnë bankat. Baumol (1982) zhvilloi teorinë e tregjeve të

kontestueshme (TTK), e cila theksonte se industritë me nivel të lartë përqendrimi mund të sillen

në mënyrë konkurruese nëse barrierat e hyrjes së firmave të reja në treg nuk ekzistojnë ose janë

të vogla. TTK supozon se firmat mund të hyjnë ose të dalin lirisht nga tregu pa humbur kapitalin

e tyre dhe konkurrentët potencial kanë të njëjtin funksion kostoje si firmat e reja. Baumol

theskon se firmat e reja janë gjithmonë më të ndjeshme për t’u “goditur” nga konkurrentët

ekzistues, kur ato përpiqen të ushtrojnë fuqinë e tyre potenciale të tregut. Këto tipare të tregjeve

të kontestueshme tregojnë se tregu bankar me nivel të lartë përqendrimi mund të ketë një

konkurrencë efektive edhe nëse dominohet nga një grup bankash të mëdha. Duke u mbështetur

në këtë analizë konkludohet se dominimi i tregut nuk është problematik nëse tregjet janë të

kontestueshme, gjithashtu edhe derregullimi dhe liberalizimi i tregut e bëjnë industrinë bankare

më të kontestueshme.

Matjet strukturore të konkurrencës klasifikohen në dy aspekte: metodat formale dhe joformale.

Paradigma SSP dhe hipoteza e efiçencës trajtohen si metodat joformale më të njohura të cilat

vlerësojnë ndikimin përqendrimit tek konkurrenca. Paradigma SSP vlerëson nivelin e

konkurrencës së industrisë mbi analizën e tipareve strukturore të saj (Bain, 1951). Sipas

paradigmës SSP, performanca e tregut shpjegohet si rezultat i një strukture tregu ekzogjene të

dhënë, e cila varet nga kushtet e kërkesës dhe ofertës (Reid, 1987, Scherer dhe Ross, 1990) dhe

ndikon sjelljen e bankave në industri. Niveli i lartë i përqendrimit i nxit bankat aktive për

marrëveshje të fshehta duke reduktuar nivelin e konkurrencës në një treg të veçantë. Aplikimi i

paradigmës SSP në literaturën bankare është kritikuar nga disa autorë si Gilbert (1984), Reid

(1987), Vesala (1995) dhe Bos (2002) në lidhje me formën e modelit dhe specifikimin e

variablave të përdorur, dhe veçanërisht në lidhje me marrëdhënien shkak – pasojë ndërmjet

strukturës dhe performancës së tregut. Ndërsa hipoteza e efiçencës e trajtuar nga Demsetz (1973)

dhe Peltzman (1977) hodhi poshtë lidhjen tradicionale të paradigmës strukturë – performancë,

ndërkohë që thekson se nëse një bankë arrin një nivel më të lartë efiçence se bankat e tjera në

96

treg, sjellja e saj fitimmaksimizuese e lejon të përfitojë më tepër pjesë të tregut, për shkak të uljes

së çmimeve (Molyneux dhe Forbes, 1995). Struktura e tregut është formuar nga endogjeniteti i

performancës së bankave, kështu që përqendrimi është rezultat i efiçencës së lartë të bankave

kryesore (Vesala, 1995). Dallimi ndërmjet dy hipotezave është përqasja e variablit endogjen në

matjen e performancës së një banke të veçantë, e cila jepet zakonisht si funksion ekzogjen i

strukturës së tregut dhe variablave kontrollues nga ekuacioni i mëposhtëm:

, 0 1 , 2 , 2 , ,k

i t j t i t k i j tkCR MS Xα α α α +Π = + + +∑

ku ,i tΠ është treguesi i performancës për bankën i në periudhën t; ,j tCR është treguesi i

përqendrimit në rajonin j dhe periudhën t; ,i tMS është pjesa e tregut që zotëron banka i në

periudhën t; kX është vektori i variablave të kontrollit që përfshin së bashku karakteristikat të

çdo banke dhe çdo rajoni (Molyneux dhe Forbes , 1995). Hipoteza SSP do të konfirmohet nëse

1 0α > dhe 2 0α = , ndërsa hipoteza e efiçencës do të konfirmohet nëse 1 0α = dhe 2 0α >

Një problematikë në aplikimin e SSP është përcaktimi i treguesit të performancës në

specifikimin e modelit, shumë prej aplikimeve të realizuara kanë përdorur çmimin e një produkti

të veçantë ose të një shërbimi (çmimet mesatare të tyre si norma mesatare e interesit për kreditë

ose depozitat) dhe disa prej tyre përdorin treguesin e përfitueshmërisë (normat e fitimit të

bankave).

Metodat strukturore formale të konkurrencës mbështeten tek normat e përqendrimit, kCR , dhe

HHI . Diskutimet për metodat strukturore formale dhe modelet jostrukturore mbështeten në

problemin e maksimizimit të fitimit në tregjet oligopolistike të paraqitura nga Cowling (1976),

Cowling dhe Waterson (1976). Supozohet se në treg janë n banka me madhësi të ndryshme që

prodhojnë një produkt homogjen dhe ndryshimet në madhësinë e bankave janë të përfshira në

formën e funksioneve individuale të kostos së bankave. Funksioni i fitimit të një banke

individuale jepet nga:

( )i i i i ipx c x FΠ = − −

97

ku iΠ është fitimi i bankës i ; ix është totali i outputit, p është çmimi i outputit; ic është kosto

variabël dhe iF është kosto fikse e bankës i

Nga kushti i rendit të parë të maksimizimit të fitimit rezulton16

'( )(1 ) '( ) 0i i ip f X x c xλ+ + − =

:

ku 1

nj ij

i d x dxλ≠

= ∑ është variacioni hipotetik i bankës i në lidhje me bankat e tjera në treg.

Koncepti i variacionit hipotetik kufizohet nga struktura e ekuilibrit statik ose dinamik në të cilën

funksionet reaguese të firmave janë të vazhdueshme. Duke u mbështetur në formën strukturore të

tregut, iλ merr vlerat nga -1 dhe 1

nj ij

x dx≠∑ . Në rastin e konkurrencës së plotë,

1iλ = − meqenëse 0 (1 )i idX dx λ= = + si rezultat një rritje në outputin e një banke nuk ka efekt

mbi çmimin dhe sasinë e tregut. Në rastin e modelit Cournot të oligopolit, 0iλ = meqenëse

1 (1 )i idX dx λ= = + si rezultat një rritje e outputit të një banke i çon në rritjen e outputit total të

industrisë në të njëjtën masë. Kurse në rastin e një marrëveshje plotësisht të fshehtë,

( ) ni i i j ij i

X x x x xλ≠

= − =∑ meqenëse (1 )i i idX dx X x λ= = + si rezultat një rritje e outputit të

bankës i me një njësi çon në një rritje të outputit të tregut me iX x njësi. Nga derivimet që

realizohen nëpërmjet kushtit të rendit të parë të maksimizimit të fitimit rezulton se lidhja çmim

mesatar – kosto marxhinale, të cilët përdoren si tregues të performancës, jepet në varësi të

elasticitetit të kërkesës në lidhje me çmimin, Dη , HHI dhe γ si variabël përcaktues i variacionit

hipotetik nga ekuacioni i mëposhtëm:

1( '( ) ) (1 )n

i i i Dipx c x x pX HHIγ η

=− = − +∑

Duke iu referuar ekuacionit të mësipërm mbështetur në SSP konfirmohet se në një industri me

nivel të lartë përqendrimi gjenerohet një diferencë e madhe ndërmjet çmimit dhe kostos

marxhinale dhe gjithashtu justifikohet përdorimi i HHI si tregues i përqendrimit në SSP, kur γ

njihet dhe është e barabartë për të gjitha bankat. 16 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002).

98

Ndërsa ( )k kCR C përfshihen në analizën e maksimizimit të fitimit të k bankave, që operojnë në

një kartel duke shprehur diferencën e çmimit dhe kostos marxhinale në të njëjtën linjë si indeksi

Lerner, në varësi të elasticitetit të kërkesës së tregut në lidhje me çmimin, elasticitetit të ofertës

së bankave të vogla në kartel ( )n k− dhe normës së përqendrimit të k bankave të kartelit

( )kC 17

'

(1 )T n k

j k

D S k

p c cp Cη η

−

−=

− −

:

Rezultatet e mësipërme tregojnë se metodat strukturore formale shpjegojnë sjelljen e bankave

nëpërmjet treguesve të përshtatshëm të përqendrimit.

Metoda jostrukturore e vlerësimit të konkurrencës mbështetet në rezultatet e marra nga problemi

i maksimizimit të oligopolit, modelet Iwata (1974) dhe Bresnahan (1989) dhe në statikën

krahasuese të ekuacioneve të reduktuara të të ardhurave, modeli Panzar – Rosse (1987).

Modeli Iwata (1974) merr në konsideratë vlerën e variacionit hipotetik të bankave individuale, që

ofrojnë produkte homogjene në një treg oligopolistik (Iwata, 1974). Parametri i variacionit

hipotetik vlerësohet nga λ, i cila jepet nga ekuacioni i mëposhtëm:

(( '( ) ) )( ) 1i D i ic x p p X xλ η= − −

dhe është derivuar nga problemi i maksimizimit të fitimit të oligopolit 18

p

. Vlera e tij matet në

mënyrë indirekte duke supozuar se dhe ix X janë funksione rigoroze të variablave ekzogjen

dhe elasticiteti i kërkesës, Dη , është konstant, gjithashtu në model vlerësohen funksioni i

kërkesës së tregut dhe funksionet e kostove të bankave individuale për të marrë vlerën numerike

të variacionit hipotetik të çdo banke. Zbatimi i modelit është i vështirë, për shkak të dhënave

specifike të nevojshme për realizimin e tij, por është zbatuar një herë në industrinë bankare nga

Shaffer dhe DiSalvo (1994), të cilët gjetën një sjellje konkurruese jo të plotë në një treg duopoli

17 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002). 18 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002).

99

me nivel shumë të lartë përqendrimi. Modeli Bresnahan (1989) mbështetet në modelin e

analizuar nga Bresnahan (1982) dhe Lau (1982), të cilët përcaktuan në mënyrë empirike fuqinë

tregtare të një banke mesatare fitimmaksimizuese që operon në periudhën afatshkurtër në një

strukturë oligopolistike. Ata përcaktuan parametrin e variacionit hipotetik, λ, nga vlerësimi i

njëkohshëm i ekuacioneve të kërkesës dhe të ofertës për produkte homogjene duke përdorur të

dhëna të agreguara për industrinë, i cili jepet në formën:

(1 ) ku 0 1j ii jd x dx nλ λ

≠= + ≤ ≤∑

Mbi bazën e kushtit të maksimizimit të fitimit ku të ardhurat marxhinale të bankave barazohen

me kostot marxhinale të tyre, derivohen edhe vlerësimet për variacionin hipotetik ku:

për λ = 0, tregon ekzistencën e konkurrencës së plotë;

për λ = 1, tregon operimin në një marrëveshje të fshehtë të plotë;

për λ = 1/n, ku n tregon numrin e bankave në treg , të cilat operojnë në ekuilibrin Cournot

të oligopolit.

Zbatimi i modelit Bresnahan (1989) në literaturën empirike është realizuar për herë të parë nga

Shaffer (1989, 1993) përkatësisht për tregun e kredive amerikane dhe industrinë bankare

kanadeze. Ndërsa në Europë është realizuar nga Suominen (1994) për sektorin bankar finlandez,

për vende të ndryshme europiane nga Neven dhe Röller (1999), Bikker dhe Haaf (2002), për

sektorin bankar italian nga Coccerese (1998), Angelini dhe Cetorelli (2000), për tregun e kredisë

konsumatore holandeze nga Toolsema (2002), për sektorin bankar portugez nga Canhoto (2004).

Rezultat e literaturës empirike për sektorin bankar europian tregojnë për një prani të vogël të

fuqisë tregtare, përveç Neven dhe Röller (1999) që gjetën një sjellje të monopolit të fshehtë.

Modeli Panzar - Rosse (PR) (1987) vlerëson sjelljen konkurruese të bankave në treg përmes

statistikës H. Statistika H llogaritet nga forma e reduktuar e ekuacioneve të të ardhurave dhe

jepet si shumë e elasticiteteve të të ardhurave totale të bankës kundrejt çmimeve të inputeve të

saj dhe mat përqindjen e ndryshimit në të ardhurat ekuilibër të bankës, që shkaktohet nga

ndryshimi me 1% i të gjithë çmimeve të inputeve të bankës. PR analizon efektin e ndryshimit të

100

çmimeve të inputeve në ardhurat ekuilibër të marra nga bankat e veçanta, ku në konkurrencë të

plotë një rritje në çmimet e inputeve rrit në të njëjtën kohë koston marxhinale dhe të ardhurat

totale në të njëjtin nivel me rritjen e kostove, ndërsa në monopol një rritje në çmimet e inputeve

rrit koston marxhinale dhe ul nivelin ekuilibër të outputit dhe si rezultat ul edhe të ardhurat

totale. Përparësia e PR është në përdorimin e të dhënave në nivel banke dhe në pranimin e

ndryshimeve të bankave të veçanta në funksionin e prodhimit, të cilat konsistojnë në llojet e

bankave: të mëdha kundrejt të voglave, të huaja dhe vendase. Zbatimi i PR kërkon trajtimin e

bankave si firma me një produkt të vetëm, të cilat “prodhojnë” kredi dhe aktive të tjera

fitimprurëse duke përdorur depozita dhe fonde të tjera, si: variabla inputesh në funksionin e

prodhimit dhe çmimet e larta të faktorëve, që nuk duhet të jenë të korreluar me të ardhura më të

larta, për shkak të shërbimeve me cilësi më të lartë. PR operon brenda disa supozimeve të

rëndësishme:

Së pari, bankat duhet të operojnë në ekuilibër afatgjatë (pra numri i bankave duhet të jetë

endogjen brenda modelit), ndërsa performanca e bankave duhet të ndikohet nga veprimet

e pjesëmarrësve të tregjeve të tjera.

Së dyti, elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimin duhet të jetë më i madh se një.

Së treti, bankat duhet të kenë strukturë kostoje homogjene.

Për të arritur ekuilibrin e tregut dhe të bankës duhet të maksimizohet fitimi si në nivel banke dhe

në nivel industrie. Bankat e maksimizojnë fitimin në nivelin e barazimit të të ardhurave

marxhinale dhe kostove marxhinale e cila specifikohet si më poshtë:

' '( , , ) ( , , ) 0i i i i i i iR x n z C x w t− =

ku ix është outputi i bankës i ; n është numri i bankave; iw është një vektor m i çmimeve të

inputeve të bankës i ; iz është një vektor i variablave ekzogjen, që zhvendosin funksionin e të

ardhurave të bankës; it është një vektor i variablave ekzogjen që zhvendosin funksionin e kostos

së bankës.

101

Fuqia e tregut vlerësohet përmes ndikmit të një ndryshimi të çmimeve të inputeve, ( )ikw∂ , në të

ardhurat ekuilibër, *( )iR∂ , të përfituara nga banka i . PR e vlerëson konkurrencën përmes

statistikës H, e cila jepet si shumë e elasticiteteve të ekuacioneve të reduktuara të të ardhurave në

lidhje me çmimet e faktorëve:

* *1( )( )

i i

mi k k ik

H R w w R=

= ∂ ∂ ∂∑

Vlerat e H-së variojnë: 1H−∞ < ≤ , dhe tregojnë specifikisht:

per 0H−∞ < < , reflekton një strukturë sjelljeje monopoliste ose një variacion hipotetik

të oligopolit në periudhën afatshkurtër;

për 0<H<1, reflekton një strukturë sjelljeje të konkurrencës monopolistike;

për H = 1, tregon një strukturë sjelljeje të konkurrencës së plotë ose të monopolit natyror,

që operon në një treg plotësisht të kontestueshëm (Shaffer, 1982).

Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare Claessens dhe Laeven (2003) duke u mbështetur

në metodologjinë PR specifikojnë modelin e mëposhtëm, i cili është më i përdoruri në literaturën

empirike:

1 1, 2 2, 3 3,

1 1, 2 2, 3 3,

ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )

it it it it

it it it

it

P W W WY Y Y

D

α β β βγ γ γδ ε

= + + + +

+ + + +

+ +

ku itP është norma e të ardhurave bruto të interesit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për

çmimin e outputit të huave, 1,itW është norma e shpenzimeve të interesit ndaj totalit të depozitave

dhe fondit të parasë në treg si tregues i përafërt për çmimin e inputit të depozitave, 2,itW është

norma e shpenzimeve të personelit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e

inputit të punës, 3,itW është norma e shpenzimeve të tjera operative dhe administrative ndaj totalit

të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të kapitalit: pajisje / kapital fiks, ku variablat

i referohen çdo banke i dhe për çdo periudhë t. Në model përfshihen edhe disa variabla kontrolli

102

në lidhje me bankat individuale si 1,itY që është norma e kapitalit ndaj totalit të aktiveve, 2,itY që

është norma e huave neto ndaj totalit të aktiveve dhe 3,itY që është logaritmi i totalit të aktiveve si

një tregues për të kontrolluar efektet potenciale të madhësisë së bankave, ndërsa D është vektori

i variablave cilësor (dummy) për vitet e marra në analizë. Duke iu referuar specifikimit të

mësipërm, vlera e statistikës H është e barabartë me shumën e koefiçientëve të kostove të

faktorëve të prodhimit ose inputeve: 1 2 3β β β+ + . Statistika H është e vlefshme nëse bankat

operojnë në kushtet e ekuilibrit afatgjatë. Për të testuar këtë supozim vlerësohet ekuacioni i

mëposhtëm:

1 1, 2 2, 3 3,

1 1, 2 2, 3 3,

ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )

it it it it

it it it

it

ROA W W WY Y Y

D

α β β βγ γ γδ ε

= + + + +

+ + +

+ +

ku ROA është kthimi nga aktivet, ndërsa variablat e tjerë shpjegues janë si në ekuacionin e itP ,

por meqenëse ROA mund të marrë vlera negative në disa periudha për disa banka mund të

përdoret në vend të ROA–së, ln(1 )ROA+ . Për të testuar ekuilibrin afatgjatë përdoret statistika E,

e cila llogaritet si shumë e koefiçientëve të inputeve, 1 2 3β β β+ + , në ekuacionin e mësipërm si

në rastin e statistikës H dhe për të provuar ekuilibrin afatgjatë duhet që 0E = , e cila tregon se

kthimet nga aktivet bankare nuk duhet të jenë të lidhur me çmimet e inputeve.

Në këtë mënyrë statistika H reflekton strukturën dhe sjelljen në mjedisin në të cilin operon banka

pa marrë në konsideratë efektet strukturore. Gjithashtu ajo realizon një vlerësim numerik të

konkurrencës dhe jo thjesht cilësor (konkurrencë e plotë, konkurrencë monopolistike, monopol

ose oligopol), edhe lejon realizimin e statikave krahasuese ndërmjet vendeve të ndryshme apo

historikut të rezultateve në të njëjtin treg. Zbatimi empirik i PR është realizuar për sektorin

bankar në vende të ndryshme europiane nga Molyneux et al (1994), Bikker dhe Groenveld

(2000), De Bandt dhe Davis (2000), Weill (2004), Boutillier et al (2004), Koutsomanoli-Fillipaki

dhe Staikouras (2004), Casu dhe Girardone (2006), Goddard dhe Wilson (2006), ku të gjithë

kanë gjetur se konkurrenca monopolistike19

19 Shih për më tepër tabelën 5. 7 në aneksin e punimit.

mbizotëron për vende të ndryshme të Europës. Edhe

103

studime të tjera ndërmjet vendeve të ndryshme të realizuara nga Claessens dhe Laeven (2004),

Goddard dhe Wilson (2009), Bikker et al. (2009) dhe Schaek et al. (2009) konfirmojnë të njëjtin

rezultat.

Indeksi Lerner përfaqëson një tregues jostrukturor për vlerësimin e konkurrencës bankare.

Indeksi Lerner është një tregues i drejtpërdrejtë i shkallës së fuqisë së tregut, për shkak se

fokusohet mbi fuqinë e çmimit të shfaqur në diferencën ndërmjet çmimit dhe kostos marxhinale

(Jimenez, Lopez, dhe Saurina 2007; Berger, Klapper, dhe Turk-Ariss, 2008). Për llogaritjen e

indeksit të Lernerit kërkohet llogaritja e funksionit translog të kostos si më poshtë:

3 3 3 322

0 1 , , , ,1 1 1 1

ln ln ln ln ln ln ln ln2it it it kt k it k it k it k it j it it

k k k jCost Q Q W Q W W Wββ β γ φ ε

= = = =

= + + + + +∑ ∑ ∑∑

ku itQ është totali i aktiveve për çdo bankë i në periudhën t si tregues i përafërt për outputin

bankar, ndërsa ,k itW janë çmimet e tre inputeve të përfshira edhe në modelin PR. Atëherë,

kostoja marxhinale do të derivohet si më poshtë:

3

1 2 ,1

ln lnit

itTA it k k it

kit

CostMC Q WQ

β β φ=

= + + ∑

Si rezultat indeksi Lerner jepet si mëposhtë: ( )it TAit TAit TAitLerner P MC P= −

ku TAitP është çmimi i aktiveve totale, që jepet nga norma e të ardhurave totale ndaj aktiveve

totale për çdo bankë i në periudhën t , ndërsa TAitMC është kostoja marxhinale e aktiveve totale

për çdo bankë i në periudhën t . Vlerat e Lernerit luhaten nga zero deri në një. Kur TA TAP MC= ,

indeksi Lerner merr vlerën zero dhe firma nuk ka fuqi për të vendosur çmimin, duke treguar një

mjedis konkurrencial, ndërsa kur është pothuajse një tregon një nivel relativisht të dobët të

konkurrencës nëpërmjet çmimit dhe firma ka fuqi tregtare, pra një mjedis monopolistik.

Një seri studimesh empirike përdorin indeksin Lerner për të vlerësuar konkurrencën bankare.

Carbó, Humphrey dhe Rodriguez (2003) përdorin indeksin Lerner për të matur konkurrencën në

tregjet bankare rajonale në Spanjë dhe gjejnë një rritje të fuqisë së tregut pas vitit 1990, rezultate

104

që konfirmohen edhe nga De Guevara dhe Maudos (2007) të cilët përdorin indeksin Lerner për të

vlerësuar fuqinë tregtare në sektorin bankar spanjoll nga mesi i viteve ’90 deri në 2002. De

Guevara dhe Maudos (2007) përdorin indeksin Lerner për sektorin bankar të 15 vendeve të

Bashkimit Europian për periudhën 1993 – 2002 dhe gjejnë një lidhje pozitive ndërmjet fuqisë së

tregut dhe efiçencës së kostos së bankave. Hainz et al. (2008) përdorin indeksin Lerner për të

analizuar lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe kolateralit për 70 vende dhe gjejnë se konkurrenca

redukton nevojën për kolateral. Fungacova et al. (2010) analizojnë fuqinë e tregut për sektorin

bankar rus duke përdorur indeksin Lerner për periudhën 2001 – 2007 dhe gjejnë se nivelet e ulta

të konkurrencës janë përmirësuar krahasuar me më parë. Berger et al. (2009) analizojnë

marrëdhënien ndërmjet fuqisë së tregut dhe riskut për 23 vende të zhvilluara gjatë periudhës

1999 – 2005 nëpërmjet vlerësimit të indeksit Lerner duke konkluduar se bankat me fuqi më të

madhe të tregut janë më pak të ekspozuara ndaj riskut. Turk-Ariss (2010) teston lidhjen ndërmjet

fuqisë së tregut dhe stabilitetit financiar për 60 vende në zhvillim për periudhën 1999 – 2005 dhe

gjeti një lidhje pozitive ndërmjet fuqisë së tregut dhe stabilitetit.

Një tjetër tregues që përdoret së fundi në industrinë bankare për të vlerësuar konkurrencën

bankare, është treguesi i Boonit (Boone, 2008) si përfaqësues i metodës strukturore, i cili

mbështetet në hipotezën e efiçencës të zhvilluar nga Demsetz (1973), përgjithësisht mbështetet

në hipotezën Efiçencë – Strukturë, e cila lidh performancën me ndryshimet në efiçencë duke

shënjestruar fortësinë e lidhjes ndërmjet efiçencës (të matur në terma të kostos mesatare) dhe

performancës (të matur në terma të përfitueshmërisë). Schaeck dhe Cihák (2010) theksojnë se

treguesi i Boonit ka disa cilësi të veçanta krahasuar me treguesit e tjerë si statistka H e PR, e cila

imponon supozime kufizuese për operimin e bankave në ekuilibrin afatgjatë dhe indeksi Lerner, i

cili shpesh nuk kap shkallën e duhur të zëvendësueshmërisë së produktit nëpërmjet diferencës

çmim – kosto marxhinale (Vives, 2008), për shkak ai nuk kërkon supozime të tilla kufizuese.

Gjithashtu, për arsye se diferenca çmim – kosto marxhinale nuk është një tregues i qëndrueshëm

për vlerësimin e konkurrencës, në një numër studimesh kanë trajtuar modele të tilla ku

konkurrenca më e lartë çon në një diferencë çmim – kosto marxhinale më të madhe (Boone,

2008). Por edhe se indeksi Lerner fokusohet jo vetëm tek konkurrenca, por edhe tek nxitjet

fitimmaksimizuese të bankave, të cilat divergojnë nga maksimizimi i fitimit, sidomos në vendet

105

në zhvillim, për shkak të inefiçencës së lartë, e cila do të shoqërohet me një diferencë të vogël të

çmimit dhe kostos marxhinale duke treguar një nivel jo real të konkurrencës (Delis, 2010). Ajo

çka është më e rëndësishme për treguesin e Boonit, është të tregojë se sa agresive janë bankat më

efiçente për të përdorur avantazhet e kostos së tyre për të shpërndarë fitimet vetëm nga bankat

efiçente në treg. Treguesi i Boonit tregon se konkurrenca përmirëson performancën e firmave

efiçente dhe dobëson performancën e firmave inefiçente duke u përqendruar në ndikimin e

efiçencës mbi performancën në terma të fitimit dhe pjesëve të tregut që zotërojnë firmat.

Specifikimi i modelit për vlerësimin e treguesit të Boonit paraqitet si mëposhtë:

ln( ) ln( )ki kiMS MCα β= +

ku kiMS tregon pjesën e tregut që zotëron banka i në outputin k, MC është kosto marxhinale dhe

β është treguesi i Boonit.

Sa më i madh të jetë β në vlerë absolute, aq më i madh është efekti i tij duke treguar një nivel të

lartë të konkurrencës në treg. Por β mund të marrë edhe vlera pozitive (Van Leuvensteijin et al.

2011) dhe kjo shpjegohet nëse tregu ka një nivel të lartë koordinimi ose marrëveshje të fshehta,

ose bankat janë duke konkurruar për cilësinë e produkteve të tyre.

Në vlerësimin empirik të konkurrencës nëpërmjet treguesit të Boonit ka përparësi se lejon

vlerësimin e konkurrencës për produkte të veçanta dhe të dhënat e nevojshme për llogaritjen e tij

nuk janë të shumta. Vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet treguesit të Boonit është

realizuar nga Van Leuvensteijn et al (2007), Maslovych (2009), Schaeck dhe Cihák (2010),

megjithatë ka edhe disa skeptik për efikasitetin e tij në matjen e konkurrencës bankare (Schiersch

dhe Schmidt-Ehmcke 2010).

Krahas SSP dhe NEIO që mbështeten në modelet statike të ekuilibrit konkurrencial, në anën

tjetër qëndron edhe hipoteza e fitimeve të vazhdueshme (POP – Persistence of profit) (Mueller,

1977, 1986), e cila parashtron se nëse hyrja dhe dalja nga tregu janë të lira në nivel të

mjaftueshëm, kjo do të eliminojë fitimet jonormale dhe të gjitha firmat do të tentojnë të

konvergojnë në të njëjtin nivel mesatar afatgjatë. Sidoqoftë nëse fitimet jonormale vazhdojnë nga

106

njëri vit në tjetrin, atëherë do të ketë barriera për të hyrë në treg ose bankat do të përdorin fuqinë

e tyre monopol. Disa studime kanë analizuar hipotezën e fitimeve të vazhdueshme në industrinë

bankare.

Goddard et al. (2004a, b) gjeti se pavarësisht rritjes së konkurrencës është e rëndësishme edhe

vazhdueshmëria e fitimeve bankare jonormale në sektorin bankar europian gjatë periudhës 1992

– 1998. Goddard et al. (2010a) mori në analizë 65 sektorë bankar dhe provoi se fitimet e

vazhdueshme bankare shfaqen më të dobëta në vendet në zhvillim, se sa në vendet e zhvilluara

duke treguar se në këto të fundit konkurrenca është më e ulët, por ato janë më të forta në prani të

barrierave të mëdha të hyrjes në treg (Goddard et al. 2010b).

Ndërsa Carbo dhe Fernandez (2007) gjetën një evidencë të dobët të vazhdueshmërisë së spread-it

bankar në Europë.

Literature teorike dhe empirike parashtrojnë një gamë të gjerë mënyrash për vlerësimin e

konkurrencës bankare të cilat fokusohen në këndvështrime të ndryshme strukturore dhe

jostrukturore mbi sjelljen bankare dhe shpeshherë trajtojnë rezultate divergjente.

5. 1. 2 Vlerësimi i konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar Metodologjia e vlerësimit të nivelit të konkurrencës bankare në vendin tonë është mbështetur në

modelimet me panel data të të dhënave vjetore në lidhje me të gjithë bankat në sektorin bankar

në vendin tonë për periudhën 2005 – 2011.

Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës nëpërmjet statistikës H të PR të mbështetur në modelin e

Claessens dhe Laeven (2003) është specifikuar modeli i mëposhtëm:

1 1, 2 2, 3 3,

1 1, 2 2, 3 3,

ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )

it it it it

it it it it

P W W WY Y Y D

α β β βγ γ γ δ ε

= + + + +

+ + + + +

ku itP është norma e të ardhurave totale ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e

outputit, 1,itW është norma e shpenzimeve të interesit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt

për çmimim e inputit të depozitave, 2,itW është norma e shpenzimeve të personelit ndaj totalit të

107

aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të punës, 3,itW është norma e shpenzimeve të

tjera operative ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të kapitalit: pajisje

/ kapital fiks, ku variablat i referohen çdo banke i dhe për çdo periudhë t. Në model përfshihen

edhe disa variabla kontrolli në lidhje me bankat individuale si 1,itY është norma e huave totale

ndaj totalit të aktiveve, 2,itY është norma e kapitalit ndaj totalit të aktiveve dhe 3,itY është norma e

bonove të thesarit ndaj totalit të aktiveve. Modeli i mësipërm mbart disa përafrime20

Përpara se të vlerësohet statistika është e nevojshme të testohet vlefshmëria e saj duke u

mbështetur në kufizimet e modelit PR. Statistika H është e vlefshme nëse bankat operojnë në

kushtet e ekuilibrit afatgjatë. Për të testuar këtë supozim vlerësohet ekuacioni i mëposhtëm:

përsa i

përket treguesve referencë të Claessens dhe Laeven (2003) për shkak të mungesës të të dhënave

të detajuara për secilën bankë, të cilat janë përdorur edhe në analiza empirike të autorëve të tjerë

duke ruajtur qëndrueshmërinë e modelit.

1 1, 2 2, 3 3,

1 1, 2 2, 3 3,

ln(1 ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )

it it it it

it it it it

ROA W W WY Y Y

α β β βγ γ γ ε

+ = + + + +

+ + +

ku ROA është kthimi nga aktivet, ndërsa variablat e tjerë shpjegues janë si në ekuacionin e itP .

Për të testuar ekuilibrin afatgjatë përdoret statistika E, e cila duhet të 0E = , për të provuar

ekuilibrin afatgjatë duke treguar se kthimet nga aktivet bankare nuk duhet të jenë të lidhur me

çmimet e inputeve. Modeli është analizuar përmes efekteve fikse sipas bankave dhe periudhave,

të cilat provojnë praninë e tyre nëpërmjet testit Hausman, i cili paraqitet nga tabela e

mëposhtme21

0E =

. Gjithashtu modeli është i rëndësishëm, edhe variablat e marrë në model janë të

rëndësishëm sipas niveleve përkatëse të rëndësisë së dhënë në tabelën e mëposhtme. Për të

provuar nëse statistika , është përdorur testi Wald dhe shpërndarja e studentit për

mesataren e serisë së saj dhe rezulton se 0E = duke konfirmuar se bankat operojnë në ekuilibrin

20 Çmimet e inputeve janë dhënë të gjithë në varësi të totalit të aktiveve dhe bonot e thesarit janë përfshirë si variabël kontrolli, meqenëse investimet në bono thesari janë atraktive për bankat.

21 Referohuni tabelës 5. 1 në aneksin e punimit për detajime të tjera.

108

afatgjatë dhe statistika H është e vlefshme për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare në

sektorin bankar në vendin tonë. Në grafikun 5. 1 jepet edhe histograma e statikës E.

Tabela 5.1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E.

Variabli i varur është (1+ROA).

Variablat e pavarur

Koefiçientët e

variablave

Gabimet standarte

Efektet fikse sipas bankave

(B1 – B16)

Efektet fikse sipas periudhave

(2005 – 2011)

LNW1 0.021 *** 0.008 0.005 -0.015

LNW2 0.036 ** 0.012 0.011 0.026

LNW3 -0.051 * 0.012 0.002 0.030

LNY1 0.027 * 0.004 0.001 -0.052

LNY2 0.004 ** 0.001 -0.008 0.002

LNY3 0.009 ** 0.002 0.002 -0.007

C 0.102 ** 0.038 0.004 0.015

0.006

-0.009

-0.029

-0.010

-0.004

0.041

0.009

-0.010

-0.008

Adjusted R2 0.612

F-statistic 7.211

109

Prob(F-statistic)

(0.000)

Hausman test Chi-Sq. Statistic

29.237 (0.0001)

H0: E=0

Wald F- test P(F-test) t-statistic

1.219

(0.272) -1.71E-14

(1.000) Numri i

vrojtimeve 112

Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <0.1%, <1% dhe <5% . Burimi: Llogaritjet e autorit.

Grafiku 5. 1 Histograma për statistikën E.

Burimi: Llogaritje të autorit.

Rezultatet e marra nga tabela 5. 2 fokusohen në parametrat vlerësues për statistikën H dhe

tregojnë se modeli dhe variablat e modelit janë të rëndësishëm statistikisht në nivelet përkatëse të

rëndësisë të treguara nga F-statistic dhe p(value). Nga vlerësimet empirike të tabelës 5. 2

rezulton se çmimi i outputit është i lidhur pozitivisht me çmimet e inputeve të depozitave dhe të

punës, për shkak se shoqërohet me rritjen e kostove, të cilat gjenerojnë të ardhura. Kontributin

110

më të madh në përcaktimin e statistikës H e jep inputi i depozitave dhe së bashku me inputin

punë përbëjnë edhe faktorët kryesor në “funksionin e prodhimit” të bankave. Ndërsa në lidhje me

çmimin e kapitalit është i lidhur negativisht duke nënkuptuar se bankat janë të mirëkapitalizuara

dhe nuk janë agresive në drejtim të gjenerimit të të ardhurave të larta. Por çmimi i outputit në

lidhje me normën e kapitalit është i lidhur pozitivisht, për arsye se nivelet më të larta të riskut

pritet të shoqërohen me kthime më të larta, gjithashtu është i lidhur pozitivisht edhe bonot e

thesarit, të cilat gjenerojnë të ardhura. Ndërkohë që lidhja ndërmjet çmimit të kapitalit dhe

normës së huave rezulton të jetë negative, pavarësisht se pritej të ishte pozitive duke iu refeuar

pritshmërive teorike dhe empirike. Kjo mund të shpjegohet me efektin negativ të provigjoneve të

larta që mund të kenë patur bankat gjatë kësaj periudhe, si rezultat i normës së lartë të kredive të

këqia të cilat kanë patur një rritje drastike pas vitit 2006.

Përsa i përket vlerësimeve të statistikës H arrihet nga rezultatet empirike se 0 1H< < për arsye

se janë hedhur poshtë të dy hipotezat: 0H = dhe 1H = nëpërmjet Wald test dhe është provuar

statistikisht nëpërmjet t-stastic se mesatarja e serisë është e barabartë me 0.68. Nga vlerësimet

empirike arrihet mesatarisht vlera e 0.663H = , duke treguar se sektori bankar gjatë periudhës

2005 – 2011 operon në një mjedis të konkurrencës monopolistike. Gjatë periudhës 2005 – 2011,

vlerat e H-së janë luhatur në intervalin ( )0.599, 0.702 , të cilat paraqiten nga grafiku 5. 2. Këto

rezultate konvergojnë me rezultatet e Note (2006) për nivelin e konkurrencës bankare dhe

sjelljen bankare në vendin tonë. Gjithashtu duke realizuar një klasifikim të bankave në banka të

mëdha (që zotërojnë një peshë të aktiveve në treg mbi 10%), që përbëjnë 18.75% të zgjedhjes

dhe në banka të vogla (që zotërojnë një peshë të aktive në treg më pak se 10%), që përbëjnë

81.25% të zgjedhjes, rezulton se vlerat e statistikës H janë përkatësisht 0.791 dhe 0.597, të cilat

tregojnë se bankat më të mëdha janë më konkurruese në treg, se sa bankat e vogla. Në grafikun

5. 3 jepet edhe histograma për statistikën H.

111

Tabela 5.2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.

Variabli i varur është e ardhura totale ndaj aktiveve totale (LNPit).

Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <1%, <5% dhe <10%. Burimi: Llogaritjet e autorit.

Variablat e

pavarur

Koefiçientët e variablave

Gabimet standarte

Efektet fikse sipas bankave

(B1 – B16)

Efektet fikse sipas

periudhave (2005 – 2011)

LNW1 0.540 ** 0.224 0.134 0.232

LNW2 0.199 ** 0.077 -0.138 0.090 LNW3 -0.053 * 0.016 -0.261 0.145 LNY1 -0.326 * 0.110 -0.014 -0.135 LNY2 0.358 * 0.123 -0.090 -0.209 LNY3 0.103 ** 0.047 -0.238 -0.244 DM -0.290 ** 0.132 -0.107 0.122 C -2.545 * 0.617 0.245 0.006 -0.009

-0.029 -0.010 -0.004 0.041 0.009 -0.010 -0.008

Adjusted R2 0.456 F-statistic Prob(F-statistic)

4.068 (0.000)

H = 1 Wald F –test

P(F-test)

H = 0 Wald F –test

P(F-test)

56.775

(0.0000)

27.737 (0.000)

H = 0.68 t-statistic

p(value)

-0.693 (0.4896)

Numri i vrojtimeve

112

112

Grafiku 5. 2 Dinamika e statikës H gjatë viteve 2005 - 2011.

Burimi: Llogaritje të autorit.

Grafiku 5. 3 Histograma për statistikën H.

Burimi: Llogaritje të autorit.

113

Në grafikun e mëposhtëm jepet një statikë krahasuese për vlerësimet e konkurrencës përmes

statistikës H për disa vende të Europës dhe 27 vendet e Bashkimit Europian (EU) dhe Shqipërinë

në vitin 2008. Nga grafiku vihet re se niveli i konkurrencës bankare i shprehur nëpërmjet

statistikës H për sektorin bankar shqiptar është i përafërt me nivelin e 27 vendeve të BE-së, por

më i ulët po të krahasohet me Gjermaninë, Francën, Italinë, Spanjën, Britaninë e Madhe (UK),

ndërsa nga krahasimi me vendet e Ballkanit: Bullgari dhe Sllovaki konstatohet një nivel më i

lartë konkurrence bankare për Shqipërinë.

Grafiku 5. 4 Vlerësime të statistikës H për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008.

Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.

Gjithashtu matja e konkurrencës është fokusuar edhe në vlerësimin e fuqisë së tregut në sektorin

bankar nëpërmjet indeksit Lerner. Vlerësimi është mbështetur në modelin e prezantuar në

analizën e mësipërme teorike, ku kostoja totale është shumë e shpenzimeve të interesit,

shpenzimeve të personeli dhe të shpenzimeve të tjera operative dhe administrative, ndërsa

specifikimet e tjera në lidhje me çmimet e inputeve (wit) janë të analizuara më sipër në modelin

PR. Rezultatet e vlerësimit të modelit të kostos totale në panel data janë paraqitur nga tabela 5. 4

dhe tregohet se modeli dhe variablat janë statistikisht të rëndësishëm në nivelet përkatëse të

114

rëndësisë duke konfirmuar vlefshmërinë e tij për të llogaritur koston marxhinale. Vlerësimet

empirike të indeksit Lerner arrijnë mesatarisht vlerën 0.408 për serinë e marrë në analizë për

periudhën 2005 – 2011, ku këto rezultate konvergojnë me rezultatet e Kristo (2011) për nivelin e

fuqisë së tregut në sektorin bankar shqiptar. Dinamika e indeksit Lerner jepet në grafikun 5. 5.

Nga grafiku vihet re një prirje rënëse e fuqisë së tregut deri në vitin 2009 dhe më pas një prirje

rritëse e saj, e cila indukton transmetimin e efekteve të krizës globale financiare. Gjithashtu janë

testuar edhe hipotezat se 0L = dhe 1L = të cilat hidhen poshtë duke konfirmuar se mesatarja e

serisë është 0 1L< < në referencë të tabelës 5. 3 dhe se bankat në vendin tonë nuk operojnë në

rastin e konkurrencës së plotë dhe të monopolit bankar.

Gjithashtu duke realizuar një klasifikim të bankave në banka të mëdha dhe në banka të vogla si

në rastin e statistikës H, rezulton se vlerat e indeksit Lerner janë përkatësisht 0.407 dhe 0.386, të

cilat tregojnë se bankat më të mëdha kanë fuqi më të madhe tregu, se sa bankat e vogla, e cila

rrjedh për shkak të efiçencës më të lartë në krahasim me bankat e vogla, sepse indeksi Lerner

mund të përdoret edhe si tregues i efiçencës. Në grafikun 5. 6 jepet edhe histograma për indeksin

Lerner.

Tabela 5.3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner.

Hipotezat t-statistic p(value)

L = 0 17.706 0.000

L =1 -25.681 0.000

Numri i vrojtimeve 112

Burimi: Llogaritje të autorit.

115

Tabela 5.4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.

Variabli i varur është kostoja totale (LNC).

Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <1%, <5% dhe <10%. Burimi: Llogaritjet e autorit. Grafiku 5. 5 Dinamika e indeksit Lerner gjatë viteve 2005 - 2011.

Burimi: Llogaritje të autorit.

Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte

LNQ 0.974 * 0.063 (LNQ)*(LNQ) -0.004 ** 0.001

LNW1 0.269 ** 0.118 LNW2 0.149 ** 0.079 LNW3 0.309 * 0.112

LNQ*LNW1 0.025 ** 0.009 LNQ*LNW2 -0.004 *** 0.002 LNQ*LNW3 -0.043 * 0.007

LNW1*LNW1 0.086 * 0.011 LNW1*LNW2 -0.020 *** 0.010 LNW1*LNW3 -0.124 * 0.013

C 0.718 *** 0.386 Adjusted R2

0.999

F-statistic

Prob(F-statistic)

15029.42 (0.000)

Numri i vrojtimeve

112

116

Grafiku 5. 6 Histograma për indeksin Lerner.

Burimi: Llogaritje të autorit.

Në grafikun e mëposhtëm jepet një statikë krahasuese për indeksin Lerner në disa vende të

Europës dhe 27 vendet e Bashkimit Europian dhe në Shqipëri në vitin 2008. Nga grafiku vihet re

se niveli i konkurrencës bankare i shprehur nëpërmjet indeksit Lerner për sektorin bankar

shqiptar është më i ulët se sa vendet e tjera me përjashtim të Bullgarisë, Çekisë dhe Maltës.

Niveli i lartë i indeksit Lerner nuk ka të njëjtat konvergjenca krahasuese si në lidhje me

statistikën H, por konfirmon se bankat në sektorin bankar në vendin tonë nuk kanë një fuqi tregu

krahasimisht të lartë, e cila do të nënkuptonte një dominim të tregut dhe se ato operojnë në një

mjedis konkurrues.

117

Grafiku 5. 7 Vlerësime të indeksit Lerner për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008.

Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.

Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës në sektorin bankar në vendin tonë është përdorur edhe

treguesi i Boonit ku specifikimet e modelit janë parashtruar në analizën teorike të mësipërme.

Vlerësimet empirike të modelit, të analizuara në panel data, janë paraqitur në tabelën 5. 5 ku

tregohet se modeli dhe variablat janë të rëndësishëm. Gjithashtu konfirmohet lidhja negative

ndërmjet pjesës së aktiveve të secilës bankë me koston marxhinale të saj e cila tregohet nga vlera

negative e koefiçientit të kostos marxhinale, β . Të dhënat empirike tregojnë se vlera mesatare e

treguesit të Boonit për periudhën 2005 – 2011 është –4.999β = duke treguar një nivel të

konsiderueshëm konkurrence në sektorin bankar, se sa më i madh të jetë në vlerë absolute β , aq

më e lartë është konkurrenca bankare. Në grafikun 5. 8 jepet dinamika e treguesit të Boonit për

periudhën e marrë në analizë, e cila tregon për oshilacione gjatë viteve të ndryshme, por jo

divergjenca në lidhje me sjelljen bankare.

Duke iu referuar vlerësimeve empirike të analizuara për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës

2005 – 2011 nëpërmjet treguesve të ndryshëm të konkurrencës bankare tregohet se bankat

operojnë në një mjedis konkurrues.

118

Tabela 5.5 Vlerësimi i modelit të Boonit.

Variabli i varur është pjesa e aktiveve të secilës bankë në sektorin bankar (LNSi).

Shënimi * tregon përkatësisht nivelin e rëndësisë <0.01%. Burimi: Llogaritjet e autorit.

Grafiku 5. 8 Dinamika e treguesit të Boonit gjatë viteve 2005 - 2011.

Burimi: Llogaritje të autorit.

Variablat e pavarur Koefiçientwt e variablave Gabimet standarte

C -10.851 * 1.303

LNMC -3.481 * 0.442

Adjusted R2

0.479

F-statistic

Prob(F-statistic)

5.654 (0.000)

Numri i vrojtimeve 112

119

5. 1. 2. 1 Efektet e disa treguesve mbi konkurrencën bankare në sektorin bankar shqiptar

Për të analizuar efektin e përqendrimit tek konkurrenca bankare është specifikuar modeli linear

në panel data për sektorin bankar gjatë periudhës 2005 – 2011 ku rezultatet e modelit jepen nga

tabela 5.6. Në model është analizuar lidhja ndërmjet statistikës H si tregues i konkurrencës

bankare (variabël i varur) dhe variablave të pavarur, si : pesha e aktiveve të bankave në sektorin

bankar (Si), si tregues i përqendrimit bankar, aktivet totale të secilës bankë si tregues i madhësisë

së bankave (LNTA)22

, kthimi mbi aktivet bankare të secilës bankë (ROA), si tregues i

përfitueshmërisë bankare, indeksi Lerner (LERNER), si tregues i fuqisë së tregut. Nga tabela

konfirmohet se modeli dhe variablat janë të rëndësishëm statistikisht në nivelet përkatëse të

rëndësisë. Rezultatet empirike tregojnë se lidhja ndërmjet konkurrencës bankare (H) dhe

përqendrimit bankar të matur nga Si është negative, e cila konfirmohet nga shenja negative e

koefiçientit të saj, duke theksuar rezultatet e hipotezës SSP. Prania e një lidhjeje të zhdrejtë

ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës bankare tregon ndikimin e përqendrimit bankar tek

konkurrenca në sektorin bankar në vendin tonë, megjithëse se nivelet e larta të përqendrimit

bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu referuar

vlerësimeve empirike të statistikës H. Gjithashtu shfaqet një marrëdhënie negative e statistikës H

edhe në lidhje me aktivet totale dhe indeksin Lerner, që konstatohen nga shenja negative e

koefiçientëve të tyre, duke treguar se madhësia e bankave dhe fuqia e tregut ndikojnë negativisht

tek konkurrenca bankare. Ndërkohë që edhe efiçenca bankare do të ketë të njëjtin korrelacion me

konkurrencën për arsye se të dy variablat shprehin aspekte të efiçencës. Sa më të mëdha të jenë

bankat dhe sa më e lartë fuqia e tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare

duke konfirmuar hipotezën ES. Në dallim nga variablat e tjerë, statistika H lidhet pozitivisht me

ROA - në që konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të tij, duke treguar se bankat janë më

agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë, ç’ka i bën ato më konkurruese në treg.

22 Është përdorur në model forma logaritmike për aktivet totale si forma më e përshtatshme për këtë variabël.

120

Tabela 5.6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.

Variabli i varur është statistika H.

Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë < 0.1%, < 5% dhe < 10% . Burimi: Llogaritjet e autorit.

5. 2 Konkurrenca, efiçenca, stabiliteti bankar dhe politika monetare Vlerësimi i efekteve të konkurrencës bankare mbi efiçencën dhe stabilitetin bankar ka qenë dhe

vazhdon të jetë i debatueshëm në literaturën teorike dhe empirike. Marrëdhëniet e ndërsjellta

ndërmjet tyre kanë nxitur studiuesit e industrisë bankare të zbatojnë metoda të ndryshme për të

nxjerrë në pah dinamikën e lidhjes së tyre. Edhe zbatimi i metodave më të fundit, të cilat do të

parashtrohen më poshtë nuk ka rezultuar në përfundime konvergjuese, por ato divergojnë në

varësi të karakteristikave të veçanta të sektorit bankar në vende të ndryshme. Gjithashtu pjesë e

debateve akademike është edhe ndikimi i konkurrencës bankare tek efektiviteti i politikës

monetare.

Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte

SI -1.517 ** 0.574 LNTA -0.129 * 0.032 ROA 0.075 * 0.009

LERNER -0.165 *** 0.085 C 1.950 0.301

Adjusted R2

0.373

F-statistic

Prob(F-statistic)

4.323 (0.000)

Numri i vrojtimeve

112

121

5. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi konkurrencën, efiçencën dhe stabilitetin bankar Debati mbi marrëdhënien ndërmjet strukturës së tregut bankar dhe efiçencës bankare është

cilësuar si “hipoteza e ekzistencës së heshtur” (“quiet life hypothesis” (Hicks, 1935)) e cila

tregon se rritja e përqendrimit të tregut është e lidhur me çmime më të larta dhe sasi më të vogël,

dhe monopolistët nuk përpiqen të sigurojnë rezultate më të mira pasi mungon presioni

konkurrues. Lidhja ndërmjet tyre analizohet duke u mbështetur në metodat strukturore dhe jo –

strukturore të vlerësimit të konkurrencës bankare.

Analizat empirike mbi marrëdhënien e strukturës së tregut bankar (e cila përfaqësohet nga pjesët

e tregut ose nga indekset e përqendrimit) dhe efiçencës bankare (e cila vlerësohet nga metodat

parametrike si Stochastic Frontier Analysis (SFA) dhe metodat joparametrike si Data

Envelopment Analysis (DEA) mbështetin hipotezën ES duke theksuar rëndësinë e marrëdhënies

ndërmjet efiçencës së kostos të bankave dhe përqendrimit bankar ose pjesëve të tregut të bankave

(Goldberg dhe Rai (1996); Berger dhe Hannan (1997); Punt dhe Van Rooij (2003); Weill (2004);

Maudos dhe Fernandez de Guevara (2007)). DEA është teknika e programimit linear

matematikor e zhvilluar nga Charnes, Cooper dhe Rhodes në 1978, e cila identifikon kufirin

efiçent nga kombinimi linear i vrojtimeve, që në fushën e prodhimit përdorin krahasimisht më

pak inpute për të prodhuar krahasimisht më shumë output. Ndërsa SFA merret nga vlerësimet e

efiçencës X për çdo institucion bankar të cilat janë marrë duke përdorur metodën e kufirit

stokastik të Battese dhe Coelli (1992)23

Pruteanu-Podpiera et al. (2008) analizojnë tregun e huasë bankare në Çeki për periudhën 1994 –

2005 dhe hedhin poshtë hipotezën e ekzistencës së heshtur të Hick-it duke gjetur një lidhje

negative ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës. Rezultatet e tyre mbështetin shkakësinë negative

të Granger-it që vjen nga konkurrenca tek efiçenca dhe jo atë të efiçencës tek konkurrenca.

.

Casu dhe Girardone (2009) analizojnë dinamikën e konkurrencës dhe efiçencës në tregjet

bankare të Bashkimit Europian duke zbatuar shkakësinë e Granger-it në një panel të dhënash

dinamike për të vlerësuar marrëdhënien ndërmjet tyre. Ato përdorin të dhëna të bilancit në nivel

banke për bankat tregtare të pesë vendeve më të mëdha të Bashkimit Europian: Francë,

Gjermani, Itali, Spanjë dhe Mbretëria e Bashkuar, për periudhën 2000 – 2005, duke vlerësuar 23 Për më tepër shih Battese dhe Coelli (1993) dhe Coelli et al. (1998).

122

efiçencën e kostos përmes metodave parametrike (SFA) dhe joparametrike dhe konkurrencës

nëpërmjet metodave strukturore (normave të përqendrimit dhe HHI) dhe jostrukturore (Statistika

H (PR) dhe indeksi Lerner). Rezultatet e tyre nuk mbështetin hipotezën e ekzistencës së heshtur

të Hick – it për shkak se shkakësia e Granger – it është negative ndërmjet konkurrencës dhe

efiçencës, ndonëse shkakësia që vjen nga konkurrenca tek efiçenca është pozitive, por relativisht

e dobët. Ato konkludojnë në një marrëdhënie të zhdrejtë ndërmjet konkurrencës bankare dhe

efiçencës, por nga ana tjetër nuk ka një evidencë të qartë se rritja e efiçencës do t’i paraprijë

ndonjë rritje në konsolidimin e tregut të bankave.

Weill (2004) analizon marrëdhënien ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës X për sektorin bankar

të Bashkimit Europian dhe gjeti një lidhje negative ndërmjet tyre. Vlerësimin e efiçencës e

realizoi duke përdorur metodën parametrike stokastike dhe të konkurrencës edhe në varësi të

variablave të pavarur si: faktorët makroekonomik (PBB për frymë, densiteti i kërkesës), normat e

ndërmjetësimit (kredi/depozita), variablat cilësorë (dummy) në lidhje me vendndodhjen

gjeografike.

Schaeck dhe Čihák (2008) analizojnë mekanizmin e transmetimit nga i cili konkurrenca

përkthehet në një përmirësim të “shëndetit” bankar duke gjetur një lidhje pozitive ndërmjet tyre

për Europën dhe SHBA - në gjatë periudhës 1995 - 2005. Vitet e fundit ka një zhvendosje si në

analizat teorike dhe empirike në lidhje me efektet e konkurrencës mbi shëndetin bankar. Më parë

predominonte marrëdhënia negative ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit bankar (Keeley

(1990), Hellmann, Murdock, dhe Stiglitz (2000), Hauswald dhe Marquez (2006)), ndërsa tashmë

teoritë e fundit dhe analizat empirike tregojnë për një lidhje pozitive ndërmjet tyre (Koskela dhe

Stenbacka (2000); Beck, Demirgüç-Kunt, dhe Levine (2006), Boyd dhe de Nicolò (2005),

Schaeck, Čihák, dhe Wolfe (2006), Carletti, Hartmann, dhe Spagnolo (2007), Schaeck dhe Čihák

(2007)).

Ato përdorin një metodë të përshkallëzuar për të analizuar mekanizmin e transmetimit të

konkurrencës në stabilitet bankar. Së pari, analizojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë lidhjen

ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës duke përdorur shkakësinë e Granger – it për indeksin e

Lerner – it si matës i konkurrencës dhe efiçencës, e cila ka avantazhin e analizës ndërkohore

ndërmjet tyre. Së dyti, ato analizojnë efektin e konkurrencës mbi stabilitetin bankar përmes

efiçencës duke përdorur treguesin e Boonit si matës i konkurrencës, i cili bazohet në hipotezën e

123

efiçencës të zhvilluar nga Demsetz (1973) dhe njehson fuqinë e lidhjes ndërmjet bankave

efiçente (të matur në terma të kostos së tyre marxhinale) dhe performancës (të matur në terma të

pjesës së tregut që zotërojnë bankat). Ata zhvillojnë hipotezën Konkurrencë – Efiçencë

(Competition-Efficiency Hypothesis) e cila thekson se konkurrenca e lartë rrit efiçencën e fitimit

dhe hipotezën alternative Konkurrencë – Inefiçencë (Competition-Inefficiency Hypothesis) e cila

thekson se konkurrenca çon në ulje të efiçencës bankare. Ata i kushtojnë vëmendje edhe

menaxhimit në realizimin e qëllimit të maksimizimit të fitimit duke ndërtuar hipotezën e

“Menaxhimit të matur dhe efiçent” (Prudent and Efficient Management Hypothesis) e cila

siguron një përsiatje me hipotezën Konkurrencë – Efiçencë dhe hipotezën alternative të

“Menaxhimit të dobët dhe inefiçent” (Poor and Inefficient Management Hypothesis), e cila

thekson se konkurrenca ka një ndikim të pavaforshëm mbi efiçencën bankare duke rezultuar në

një efekt negativ mbi stabilitetin bankar.

Ata gjetën mbështetje për hipotezën Konkurrencë – Efiçencë, konkurrenca e vlerësuar nga

indeksi Lerner shkakton efiçencën e fitimit të bankave përmes shkakësisë së Granger – it.

Gjithashtu ato mbështetin idenë se konkurrenca rrit efiçencën e kostos për bankat amerikane.

Këto rezultate janë të qëndrueshme kundrejt matjeve alternative të efiçencës, vonesave të

ndryshme të strukturave, por edhe me faktorë ekzogjen që ndikojnë efiçencën bankare. Gjetjet e

tyre konfirmojnë hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent” për bankat europiane. Variablat

instrumental të regresioneve tregojnë se treguesi i Boonit shfaq shenjë negative dhe është i

rëndësishëm duke konfirmuar se konkurrenca rrit treguesin e shëndetit financiar të bankave, Z24

Zhao dhe Murinde (2009) nëpërmjet rezultateve empirike të tyre sugjerojnë se derregullimi dhe

rirregullimi i përshtatshëm ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë riskun bankar dhe efiçencën

prodhuese dhe në mënyrë indirekte edhe konkurrencën bankare përmes ndikimit të tyre. Analiza

e tyre empirike fokusohet në tre faza kryesore: së pari, ata vlerësojnë efiçencën prodhuese të

,

përmes kanalit të efiçencës. Ndërsa analiza për bankat amerikane tregon një efekt pozitiv të

dobët të konkurrencës mbi stabilitetin bankar përmes kanalit të efiçencës. Rezultatet e tyre janë

pjesërisht në përputhje me literaturën, ku hipoteza Konkurrencë – Efiçencë në literaturën e

organizimit industrial lidhet me firmat jofinanciare, pavarësisht se gjetjet e tyre sfidojnë

pikëpamjet ekzistuese të literaturës dhe politikbërësve.

24 Referohuni seksionit 3.3.2 për treguesin Z.

124

bankave duke përdorur metodën jo-parametrike DEA dhe nivelin e konkurrencës nëpërmjet

metodës së variacionit hipotetik, e cila është në të njëjtën linjë me NEIO; së dyti, ata provojnë

nëse dhe si ndikohen kushtet e konkurrencës në treg nga ndryshimi i mjedisit rregullator duke

përdorur variacionin hipotetik si matës të konkurrencës; së treti, ata analizojnë ndikimin e

ndryshimit të mjedisit rregullator dhe ndryshimeve të lidhura me nivelin e konkurrencës bankare

mbi riskun bankar dhe efiçencën prodhuese të bankave. Ata theksojnë se rritja e konkurrencës

bankare ndihmon në mirëfunksionimin e sektorit bankar, për shkak se ajo shoqërohet me uljen e

riskut të tepërt bankar dhe rritje të efiçencës prodhuese të bankave.

Gjithashtu në literaturën e industrisë bankare analiza e konkurrencës dhe stabilitetit bankar nuk

është e qëndrueshme dhe fokusohet në dy pikëpamje:

Së pari, në pikëpamjen konkurrencë – brishtësi, e cila argumenton se bankat që marrin fitime të

larta dhe norma të larta kapitali në tregjet jokonkurruese pozicionohen më mirë në përballimin e

goditjeve të kërkesës ose të ofertës dhe dekurajonë nxitjet e bankave ndaj risqeve të tepërta

(Allen dhe Gale, 2000, 2004; Carletti, 2008).

Së dyti, në pikëpamjen konkurrencë – stabilitet, e cila argumenton se konkurrenca çon në ulje të

nivelit të brishtësisë bankare. Kjo shpjegohet me faktin se në sektorët bankar të përqendruar me

nivel të ulët të konkurrencës, fuqia e tregut që imponojnë bankat e mëdha çon në norma më të

larta interesi për huamarrësit, të cilat krijojnë vështirësi për to për të paguar huatë. Këto norma të

larta interesi rritin nxitjet e huamarrësve për të ndërmarrë risqe më të larta në kërkim të kthimeve

më të larta. Rritja e mundësive të mos shlyerjes së huave dhe risku i portofolit të bankave e bëjnë

sistemin financiar më pak të qëndrueshëm (Boyd dhe DeNicolo, 2005). Bankat e mëdha shpesh

marrin subvencione nga qeveria nën efektin e platformës “të mëdha për të dështuar” duke rritur

në këtë mënyrë rrezikun moral dhe duke i nxitur ato të ndërmarrin më tepër risqe, të cilat çojnë

në paqëndrueshmëri financiare (O’Hara dhe Shaw, 1990; Stern dhe Feldman, 2004; Brown dhe

Dinc, 2009; Herring dhe Carmassi, 2010; Beck et al., 2010; Demirguc-Kunt dhe Huizinga,

2010).

Rezultatet empirike që mbështetin të dy pikëpamjet janë të ndërthurura, Boyd et al. (2006),

DeNicolo dhe Loukoianova (2006) gjetën se risku i dështimit të bankave rritet në tregjet me

nivel të ulët të konkurrencës, ndërkaq Jiménez et al. (2010) gjeti se risku ulet me rritjen e fuqisë

së tregut të bankës.

125

Turk-Ariss (2010) vlerëson se si niveli i ndryshueshëm i fuqisë së tregut ndikon mbi efiçencën

bankare dhe stabilitetin në sistemet bankare në zhvillim dhe gjeti se konkurrenca çon në

paqëndrueshmëri.

Uhde dhe Heimeshoff (2009) treguan se përqendrimi bankar në tregun kombëtar kishte efekt

negativ mbi stabilitetin e sistemit bankar europian duke përdorur të dhëna të agreguara për 25

vendet e BE - së.

Berger et al. (2009) përdorën një variacion të riskut dhe matjeve të konkurrencës për bankat që

operojnë në 23 vende dhe rezultuan në një mbështetje të kufizuar për të dyja pikëpamjet

konkurrencë – brishtësi dhe konkurrencë – stabilitet, duke treguar se fuqia e tregut rrit riskun e

kredisë, por bankat me fuqi tregu më të madhe përballen me risqe më të ulta.

Beck (2008) thekson se liberalizimi dhe konkurrenca çojnë në brishtësi, për shkak të dështimit të

autoriteve rregullatore dhe mbikëqyrëse. Përparësitë e konkurrencës për një sistem financiar

efiçent dhe gjithëpërfshirës janë më të forta, nëse politikat rregullatore dhe mbikëqyrëse do të

fokusohen në nxitjen e mjedisit të përshtatshëm për bankat, se sa përpjekjet për të rregulluar

strukturën e tregut ose nivelin e konkurrencës bankare. Ai thekson se nga analizat empirike të

realizuara në industrinë bankare nuk rezultojnë gjetje të qëndrueshme mbi marrëdhënien

ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit në analizat në nivel bankash, ndërsa në analizat ndërmjet

vendeve gjendet në të shumtën e rasteve një marrëdhënie pozitive ndërmjet tyre. Nga rishikimi i

literaturës teorike dhe empirike ai arrin në dy konkludime të rëndësishme: së pari, është e

rëndësishme të merren në konsideratë ndërveprimi i politikave rregullatore dhe strukturës së

tregut dhe së dyti, përqendrimi bankar nuk është një matës i përshtatshëm i konkurrencës bankare

dhe shfaq efekte mbi stabilitetin bankar përmes kanaleve të tjera dhe jo të konkurrencës bankare.

Kristo (2011) analizon lidhjen ndërmjet konkurrencës, efiçencës dhe stabilitetit bankar në

sektorin bankar në vendin tonë. Autorja thekson përmes analizës empirike se një shkallë më e

lartë e fuqisë së tregut shoqërohet me rritje të efiçencës së kostos dhe zvogëlim të marrjes

përsipër të riskut, ndërsa ndikimi në riskun e përgjithshëm të bankave është i pandjeshëm. Lidhja

pozitive ndërmjet efiçencës së kostos e vlerësuar përmes SFA - së dhe fuqisë së tregut e

vlerësuar përmes indeksit të Lerner-it është e rëndësishme. Bankat më të mëdha e kanë më të

lehtë të mbajnë pjesët e tyre të tregut edhe duke mos qenë aq shumë efiçente sa edhe fuqia që ato

ushtrojnë. Gjithashtu në funksion të stabilitetit dhe efiçencës, është analizuar lidhja ndërmjet

126

NPL/hua totale dhe indeksit Lerner ku konkludohet një lidhje negative dhe e rëndësishme, duke

treguar se bankat me më tepër fuqi janë më të kujdesshme në marrjen përsipër të riskut në tregun

bankar shqiptar. Autorja konkludon se rritja e konkurrencës në tregun e huave ka rritur marrjen

përsipër të riskut, por ndikimi në nivelin e përgjithshëm të stabilitetit bankar nuk është i qartë.

Duke iu referuar pikëpamjeve teorike dhe empirike mbi marrëdhënien ndërmjet konkurrencës,

efiçencës dhe stabilitetit bankar vihet re një konvergjencë jo e qëndrueshme e marrëdhënieve

midis tyre, e cila mbështetet në burimet dhe kanalet e shpërndarjes së efekteve të tyre ndikuese jo

vetëm në varësi të karakteristikave të mjedisit ku operojnë bankat.

5. 2. 2 Pikëpamjet empirike mbi konkurrencën dhe politikën monetare Ndikimi i konkurrencës në tregun e huave bankare tek efektiviteti i politikës monetare është

trajtuar nga pikëpamja teorike për herë të parë nga Aftalion dhe White (1978) dhe VanHoose

(1983, 1985). Ato tregojnë se struktura e tregjeve bankare ka një ndikim të rëndësishëm mbi

zgjedhjen e duhur të politikës monetare dhe instrumentave të saj. Veçanërisht VanHoose (1983)

tregon se norma e fondeve federale një instrument joefektiv i politikës monetare në sektorët

konkurrues bankar. Adams dhe Amel (2005) në analizën e tyre empirike përdorën të dhëna të

agreguara për SHBA për periudhën 1996 – 2002 dhe gjetën se efekti i politikës monetare përmes

kanalit të huadhënies, është më i dobët në tregjet rurale bankare të përqendruara sesa në tregjet

urbane bankare më pak të përqendruara. Olivero, Li dhe Jeon (2009) përdorën të dhëna në nivel

banke për të studiuar ndikimin e efektivitetit të politikës monetare në vendet e Azisë dhe të

Amerikës Latine. Ato nuk rezultuan në një përfundim final se si konkurrenca bankare ndikon

efektivitetin e politikës monetare përmes kanalit të huadhënies për shkak të kufizimit të

përqendrimit bankar për të matur fuqinë e tregut në sektorin bankar.

Olivero et al. (2010) analizojnë efektet e ndryshimit të konkurrencës bankare mbi mekanizmin e

transmisionit të politikës monetare përmes kanalit të huadhënies të tij për 20 vende të Azisë dhe

të Amerikës Latine për periudhën 1996 – 2006 mbi bazën e të dhënave të bilanceve në nivel

banke dhe pasqyrës të të ardhurave. Ky nivel të dhënash i lejon ato të dallojnë më mirë anën e

ofertës së kanaleve të kredisë tek mekanizmi i transmisionit nga ana e kërkesës të kanalit të

normës së interesit. Ata theksojnë së pari, se një rritje e konkurrencës si rezultat i rritjes së

127

pjesëve të tregut që zotërojnë bankat më të mëdha, do të dobësojë kanalin e huadhënies të

mekanizmit të transmisionit të politikës monetare. Kjo lidhet me faktin se bankat e mëdha

konkurruese kanë më tepër akses në burimet shtesë të fondeve dhe në këtë mënyrë ato janë në

gjendje të neutralizojnë rënien e rezervave të shkaktuar, si rezultat i politikës monetare

shtrënguese. Përkatësisht rritja e pjesëve të tregut të bankave të mëdha për një nivel të dhënë të

rënies së ofertës së parasë ka një efekt më të vogël në nivelin e huadhënies dhe për më tepër në

nivelin agregat të aktivitetit ekonomik.

Së dyti, rritja e konkurrencës mund të dobësojë kanalin e huadhënies të politikës monetare, nëse

rritja e konkurrencës është e shoqëruar me reduktim të asimetrisë së informacionit ndërmjet

bankave për vlefshmërinë e huave të dhëna. Divergjencat e informacionit dhe aspekti i

grumbullimit të informacionit të duhur për klientët e bën më të kushtueshme për huamarrësit për

të lëvizur nga banka ekzistuese tek një bankë e re duke krijuar efektin e “mbylljes” së klientit,

për shkak të kostove të transferimit. Bankat e vogla do të tkurrin ofertën e fondeve hua, në qoftë

se ndiqet një politike monetare shtrënguese dhe nëse huamarrësit nuk kanë kosto të transferimit

ndërmjet huadhënësve, kërkesa e tepërt e shkaktuar nga bankat e vogla nuk mund të arrihet nga

bankat e mëdha. Reagimi i ofertës totale të fondeve hua ndaj ndryshimit të kushteve monetare do

të rritë efektin e kostove të transferimit, të cilat janë më të ulta në tregjet konkurruese dhe

ndikimi i një “goditjeje” dhënë politikës monetare, do të dobësohet.

Së treti, konkurrenca bankare ka ndikim në efektivitetin e politikës monetare përmes efektit të

ndjeshmërisë së normës së interesit të huave bankare kundrejt goditjeve të politikës monetare.

Kështu që rritja e konkurrencës bankare e bën politikën monetare më të “fortë”, meqenëse

ndryshimet në normën e interesit të depozitave të shkaktuara nga goditjet e rezervave

transmetohen në mënyrë më të drejtpërdrejtë tek norma e interesit të huave bankare.

Nga analiza e tyre Olivero et al. (2010) dolën në përfundimin se konkurrenca bankare është e

lidhur në mënyrë të zhdrejtë me efektivitetin e politikës monetare nëpërmjet specifikimit të

kanalit të huadhënies bankare. Veçanërisht kjo është e vërtetë për bankat e vogla me likuiditet të

ulët dhe kapitalizim të ulët. Ato gjithashtu gjetën se sektori bankar në Amerikën Latine dhe Azi

operon në konkurrencë monopolistike, ku niveli i konkurrencës bankare është më i lartë në

Amerikën Latine sesa në Azi. Niveli më i lartë i konkurrencës në sektorin bankar të vendeve të

128

Amerikës Latine ka ulur efektivitetin e mekanizmit të transmisionit të politikës monetare.

Rezultatet e tyre tregojnë një ndikim negativ të konkurrencës bankare në efektivitetin e

mekanizmit të transmisionit përmes kanalit të huasë bankare.

Severe (2011) tregon se përqendrimi bankar dobëson efektivitetin e politikës monetare në tregun

e huadhënies. Ndryshimet e politikës monetare ndikojnë më pak tek tregu i huadhënies në rastin

e tregjeve monopol se në tregjet në konkurrencë të plotë, meqenëse bankat monopol kanë kurbën

e të ardhurave marxhinale më të pjerrët se kurba e kërkesës së tregut. Duke përdorur të dhënat

empirike të SHBA –së, gjeti se politika monetare frenon nivelet e huadhënies në prani të

përqendrimit bankar.

Coricelli et al. (2006) theksojnë se ka disa faktorë që dobësojnë kanalin e kredisë në mekanizmin

e transmetimit të politikës monetare në vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore. Këta faktorë së

pari lidhen me nivelin e lartë të përqendrimit në sektorët bankar, me praninë e madhe të bankave

të huaja në këto vende, me shkallën e lartë të likuiditetit dhe niveli më i lartë se niveli i

mjaftueshëm i kapitalizimit të bankave, që i ndihmon bankat të jenë më pak të ndjeshme ndaj

reagimeve të politikës monetare të brendshme.

Së dyti, mungesa e funksionimit të tregjeve të kapitalit në këto vende i shtyn firmat të largohen

nga tregjet e brendshme të kredisë duke marrë hua në monedhë të huaj ose duke u mbështetur në

kredinë tregtare, ose ndonjë lloj tjetër huamarrje e lidhur me rrjetin e transaksioneve të krijuar

nga investimet e huaja direkt. Efektiviteti i politikës monetare është i lidhur me mundësitë e

firmave për t’u shmangur nga kushtet e politikës monetare të brendshme, të cilat ndikohen

shumë nga politika monetare në zonën euro, për shkak se huatë në monedhë të huaj janë të

dominuara nga ato në euro ose institucionet mëmë të tyre janë subjekt i kanalit të kredisë në

zonën euro. Vika (2007) analizoi rolin e bankave në transmetimin e politikës monetare në Shqipëri. Analiza e

tij është fokusuar në dy aspekte kryesore të analizës teorike dhe empirike mbi rolin e bankave në

transmetimin e politikës monetare në ekonomi: nëse biznesi dhe individët varen nga kredia

bankare për të financuar aktivitetet e tyre dhe nëse bankat qendrore janë në gjendje të zhvendosin

kurbën e ofertës së kredisë bankare. Rezultatet empirike të tij tregojnë se për periudhën 2004-

2006 sjellja e kredisë bankare është ndikuar në mënyrë modeste nga vendimet e politikës

129

monetare. Koefiçientët e treguesit të politikës monetare janë statistikisht të rëndësishëm dhe me

shenjën e pritshme negative, që mbështet lidhjen teorike midis normës së interesit dhe vëllimit të

kredisë. Megjithatë, evidencat empirike për të mbështetur ekzistencën e një kanali të kredisë

bankare në Shqipëri, janë mikse. Gjithashtu konkludon se bankat e vogla janë më pak të

ndjeshme ndaj qëndrimit të politikës monetare se sa ato më të mëdha. Kjo bie në kundërshtim me

teorinë dhe pritjet intuitive për sektorin bankar shqiptar dhe kundërshton në një mënyrë

ekzistencën e kanalit të kredisë bankare në Shqipëri, ku sipas teorisë oferta e kredisë në bankat

më të vogla duhet të jetë më e ndjeshme ndaj politikës monetare. Madhësia e bankave në sistem

duket të mos luajë rol në reagimin ndaj qëndrimit të politikës monetare, ku shenja negative

përpara koefiçientit të madhësisë si karakteristikë bankare dhe efekteve shpërndarëse të saj,

nënkupton se bankat më të mëdha janë më sensitive se ato më të vogla. Ndërkohë, bankat me

likuiditet më të madh duket se janë më të mbrojtura ndaj ndryshimeve të politikës monetare, në

linjë me teorinë mbi kanalin e kredisë bankare.

Kolasi et al. (2010) analizuan kanalet e transmetimit monetar në Shqipëri: kanalin e normës së

interesit, kanalin e kursit të këmbimit, kanalin e çmimeve të aktiveve dhe kanalin e kredisë, por

edhe kanalin e pritshmërisë, meqë është rritur rëndësia e tij në punimet e fundit kërkimore. Ata

evidentojnë se në disa vende, kanali i normës së interesit duket të ketë fituar më shumë rëndësi

me kalimin e kohës dhe në disa të tjera, roli mbizotërues luhet ende nga kanali i kursit të

këmbimit. Rezultatet që lidhen me kanalin e kredisë dhe kanalet e tjera të çmimeve të aktiveve,

janë më të ngatërruara dhe jovendimtare. Ata mendojnë se rëndësia relative e kanalit të kredisë

në mekanizmin e transmetimit monetar mund të mos jetë domethënëse, për shkak të përqindjes

së lartë të kredive në valutë të huaj (rreth 70% e totalit të stokut të kredisë), shkallës së lartë e

përqendrimit në sektorin bankar dhe varësia e pakët e bizneseve nga kreditë bankare për të

financuar veprimtarinë e tyre, nuk favorizojnë funksionimin e një kanali kredie në Shqipëri.

Duke iu referuar analizave empirike të mësipërme theksohet se përqendrimi dhe konkurrenca

bankare nuk shfaqin të njëjtat rezultate në lidhje me ndikimin e tyre në mekanizmin e

transmetimit të politikës monetare. Përqendrimi i lartë bankar dhe konkurrenca bankare në disa

raste dobësojnë mekanizmin e transmetimit monetar duke nxjerrë në pah edhe mungesën e një

qëndrueshmërie ndërmjet tyre në sektorin bankar.

130

5. 2. 3 Vlerësimet empirike të efiçencës në sektorin bankar shqiptar

Për të analizuar treguesit e efiçencës në sektorin bankar në vendin tonë janë marrë në analizë

treguesit tradicional të efiçencës në mungesë të realizimit të metodave empirike më të avancuara

në drejtim të efiçencës. Duke iu referuar treguesve ilustrues të paraqitur nga tabela e mëposhtme

vihet re prirja rritëse e tyre deri në vitin 2006 dhe më pas ato pësojnë një prirje rënëse duke

reflektuar ndjeshmërinë e transmetimit të efekteve të krizës globale financiare në sektorin

bankar. Treguesit e produktivitetit (Depozita/Punonjës dhe Aktive/Punonjës) kanë shfaqur prirje

rënëse që pas vitit 2003 deri në vitin 2008 në dallim nga treguesit e tjerë, ndërsa ato për njësi

dege (Depozita/Degë dhe Aktive/Degë) kanë reflektuar oshilacione rënëse në periudhën 2007 -

2008. Këto prirje janë atribut i ristrukturimit të sektorit bankar dhe ndryshimeve strukturore të

realizuara në sektorin bankar. Treguesit tradicional të efiçencës reflektojnë në përgjithësi prirje

rritëse pas vitit 2008, me përjashtim të treguesit së punonjësve për degë i cili ka treguar prirje

rënëse për shkak të rritjes së degëve të bankave, por dhe reduktimit të punonjësve, si rezultat i

konsolidimit të teknologjive të reja në sektorin bankar nga bankat e huaja.

Tabela 5.7 Treguesit tradicional të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2002 – 2012.

Treguesit 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Depozita/Aktive (%) 84 87.5 87.0 87.2 83.3 83.7 76.0 77.2 81.3 82.6 82.3 Depozita/Degë 1658 2030 1974 1732 1770 1558 1240 1305 1522 1731 1818 Depozita/Punonjës 123 146 132 124 124 121 98 107 126 138 143 Punonjës/Degë 13.4 13.9 15.0 13.9 14.2 12.9 12.7 12.2 12.1 12.6 12.7 Aktive/Punonjës 147 167 151 143 149 144 128 138 155 167 174 Aktive/Degë 1973 2321 2268 1986 2123 1862 1632 1691 1873 2095 2208 Burimi: Banka e Shqipërisë.

Gjithashtu është marrë në analizë edhe dinamika e treguesve të tjerë tradicional të efiçencës

bankare si: raporti i efektivitetit (E), marzhi neto nga interesat (NIM), kthimet nga aktivet (ROA)

dhe nga kapitali (ROE), norma e kredive të këqija (NPL), e cila paraqitet në grafikun 5. 9.

131

Treguesi i efektivitetit (E) paraqitet me një prirje rritëse pothuajse rigoroze si rrjedhojë e rritjes

më të moderuar të shpenzimeve totale të veprimtarisë e ndihmuar nga rënia më e fortë e të

ardhurave të veprimtarisë. Por duhet theksuar se nuk kanë munguar edhe oshilacionet rënëse në

vite të ndryshme të marra në analizë, si rezultat i rritjes më të lartë të të ardhurave operacionale

ndaj shpenzimeve të veprimtarisë.

Marzhi neto nga interesat (NIM) ka treguar një prirje konstante me oshilacione edhe rritëse, edhe

rënëse në disa raste, por me ndryshime të vogla deri në vitin 2007. Kjo konvergjencë ka ardhur si

rezultat i rritjes me ritëm më të lartë të burimeve që shkaktojnë shpenzime kundrejt rritjes të

aktiveve mesatare, që gjenerojnë të ardhura. Ndërsa në vitin 2008 – 2009 shfaqet një rënie e NIM

si rrjedhojë e rënies së të ardhurave nga aktivet në masë më të lartë sesa rënia e kostos së

financimit të aktiveve, që sjellin të ardhura. Pavarësisht ndryshimeve të vogla të treguara gjatë

periudhës së marrë në analizë, NIM nuk ka patur zhvillime të qenësishme në komponentët e tij.

Edhe efiçenca e përfitueshmërisë bankare e vlerësuar përmes kthimit nga aktivet (ROA) dhe

kthimit nga kapitali (ROE) ka ruajtur përkatësisht prirje konstante dhe prirje rritëse deri në vitin

2007. Ndërsa pas kësaj kohe ka shfaqur përkatësisht prirje rënëse duke konverguar drejt nivelit

zero dhe një rënie drastike, e cila pavarësisht prirjes pozitive në 2010, ka thelluar rënien e tij në

vitin 2011. Ulja e nivelit të përfitueshmërisë së sektorit bankar gjatë kësaj periudhe është rezultat

i rënies së rezultatit neto, rritjes së shpenzimeve të provigjioneve për kreditë, por edhe si rezultat

i transmetimit të efekteve të krizës gloabale financiare edhe në sektorin bankar, megjithëse ka

ruajtur imunitetin e tij për shkak të shkallës shumë të ulët të integrimit të tij në sistemin global

financiar. Shpenzimet e larta për provigjionet e kredive kanë qenë faktori kryesor i rënies së

theksuar të të ardhurave, me ndikim të drejtpërdrejtë tek këto tregues, të cilat kanë qenë atribut i

rritjes drastike të normës së kredive të këqia në sektorin bankar në vendin tonë, sidomos pas vitit

2006 duke dhënë sinjale të forta të dobësimit të shëndetit bankar. Këto prirje të forta rritëse të

normës së kredive të këqia kanë ndikuar edhe në uljen e efiçencës së bankave.

132

Grafiku 5. 9 Ecuria e treguesve të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2001 – 2012.

Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritje të autorit.

5. 3 Konkluzione Vlerësimi i konkurrencës është përqendruar në vlerësimin numerik dhe jo vetëm cilësor të saj.

Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare në vendin tonë është përdorur statistika H e PR,

indeksi Lerner dhe treguesi i Boonit. Nga rezultatet empirike të realizuara për sektorin bankar

gjatë periudhës 2005 – 2011 konkludohet se bankat në vendin tonë operojnë në konkurrencë

monopolistike. Statistika H arrin nivelin më të ulët të saj gjatë vitit 2009 duke treguar sinjale të

efekteve prociklike të konkurrencës, për shkak të zgjedhjeve politike. Bankat e mëdha tregojnë

një nivel konkurrence më të lartë se bankat e vogla duke iu referuar statistikës H. Duke iu

referuar gjithashtu edhe statikës krahasuese konstatohet se sektori bankar shqiptar shoqërohet

nga një nivel konkurrence lehtësisht i krahasueshëm edhe me vendet e BE-së, madje edhe më i

lartë në krahasim me vendet e Ballkanit.

Edhe vlerësimet empirike të indeksit Lerner kanë të njëjtat konvergjenca me statistikën H përsa i

përket sjelljes bankare në vendin tonë. Nëpërmjet indeksit Lerner tregohet se bankat nuk kanë

fuqi të lartë tregu, e cila thekson për një nivel të konsiderueshëm konkurrencë në sektorin bankar

133

gjatë periudhës 2005 - 2011. Nga dinamika e indeksit Lerner gjatë periudhës referuese tregohet

se fuqia e tregut të bankave ka rënë deri në vitin 2009 duke theksuar rritjen e nivelit të

konkurrencës bankare në treg, por më pas ajo ka shfaqur prirje rritëse. Nga kjo sjellje e indeksit

Lerner konkludohet se efiçenca e kostos së bankave ka qenë më e ulët për arsye se indeksi

Lerner na shërben edhe si matës i efiçencës. Divergjenca e prirjes rritëse të indeksit Lerner lidhet

me goditjen e efekteve të krizës globale financiare në sektorin bankar në vendin tonë dhe rritjen

drastike të normës së huave të këqia të cilat iu imponojnë bankave të rritin efiçencën e tyre duke

fituar më shumë fuqi tregtare. Kjo sjellje konfirmon hipotezën ES, e cila shoqërohet me një rënie

të nivelit të konkurrencës bankare të vlerësuar nga indeksi Lerner, por që nuk konfirmohet nga

rezultatet e marra nga statistika H, për arsye se bankat bëhen më konkurruese gjatë periudhës

2009 – 2010 në referencë të prirjes rritëse të statistikës H. Divergjencat ndërmjet statikës H dhe

indeksit Lerner tregojnë se fuqia e tregut nuk e ka cenuar konkurrencën bankare duke konfirmuar

për praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar. Madje nga këto rezultate tregohet se

konkurrenca bankare nuk ndikohet vetëm nga karakteristikat strukturore dhe jostrukturore të

tregut bankar, por edhe nga faktorë të tjerë ekzogjen. Gjithashtu nga statika krahasuese

konstatohet se bankat në vendin tonë zotërojnë fuqi tregu më të lartë në krahasim me vendet

europiane, me përjashtim të disa vendeve që tregojnë një nivel më të lartë të fuqisë së tregut që

zotërojnë bankat në vendet përkatëse.

Prania e mjedisit konkurrues të bankave konfirmohet edhe nga rezultatet e treguesit të Boonit, i

cili reflekton lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës bankare. Të gjithë treguesit e

konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar konvergojnë përsa i përket mjedisit të sjelljes

bankare, por ato kanë divergjenca përsa i përket sjelljes dinamike të tyre duke treguar për burime

të ndryshme këndvështrimesh të vlerësimit të konkurrencës bankare.

Vlerësimet empirike tregojnë praninë e një lidhjeje të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe

konkurrencës bankare duke shfaqur efektin e përqendrimit bankar tek konkurrenca në sektorin

bankar në vendin tonë në konvergjencë të hipotezës SSP. Megjithatë nivelet e larta të

përqendrimit bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu

referuar vlerësimeve empirike të statistikës H dhe njëkohësisht duke treguar se kjo lidhje nuk

është shumë e fortë. Këto rezultate konfirmojnë praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar.

134

Rezultatet empirike tregojnë gjithashtu se sa më të mëdha të jenë bankat dhe sa më e lartë fuqia e

tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare duke konfirmuar hipotezën ES,

por nga ana tjetër bankat janë më agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë duke i bërë ato

më konkurruese në treg.

Mjedisi konkurrues i bankave në sektorin bankar nuk është ndikuar nga nivelet e larta të

përqendrimit bankar megjithë prirjen e tyre rënëse, e cila ka ardhur si rezultat i zgjerimit të

aktivitetit bankar dhe zgjerimit të shtrirjes bankare në lidhje me shërbimet bankare dhe mbulimin

gjeografik të tyre. Kjo analizë tregon se treguesit tradicional të konkurrencës bankare, lidhur me

treguesit e përqendrimit bankar në vendin tonë, nuk japin një evidencë të fortë empirike për

vlerësimin e nivelit të konkurrencës bankare. Ato e kanë humbur fuqinë e tyre shpjeguese

dominuese në përcaktimin e sjelljes bankare dhe tashmë janë vetëm një kusht i nevojshëm, por jo

i mjaftueshëm në vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar shqiptar. Në funksion të

vlerësimeve empirike është e nevojshme vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet metodave

jostrukturore për të marrë një vlerësim më të detajuar të sjelljes bankare.

Duke iu referuar analizave empirike të mësipërme theksohet se përqendrimi dhe konkurrenca

bankare nuk shfaqin të njëjtat rezultate në lidhje me ndikimin e tyre në mekanizmin e

transmetimit të politikës monetare. Përqendrimi i lartë bankar dhe konkurrenca bankare në disa

raste dobësojnë mekanizmin e transmetimit monetar duke nxjerrë në pah edhe mungesën e një

qëndrueshmërie ndërmjet tyre në sektorin bankar.

Nga rezultatet empirike theksohet se madhësia e bankave në sektorin bankar shqiptar mund të

mos luajë ndonjë rol në reagimin ndaj qëndrimit të politikës monetare, e cila mund të

interpretohet si tregues i përqendrimit bankar. Ndërkohë, bankat me likuiditet më të madh duket

se janë më të mbrojtura ndaj ndryshimeve të politikës monetare dhe bankat më të mëdha janë më

sensitive se ato më të vogla në koherencë me teorinë mbi kanalin e kredisë bankare.

Vlerësimet empirike që mbështeten në analizën e lidhjes ndërmjet konkurrencës, efiçencës dhe

stabilitetit bankar në sektorin bankar në vendin tonë theksojnë se një shkallë më e lartë e fuqisë

së tregut shoqërohet me rritje të efiçencës së kostos dhe zvogëlim të marrjes përsipër të riskut,

ndërsa ndikimi në riskun e përgjithshëm të bankave është i pandjeshëm. Megjithatë janë dhënë

sinjale të dobësimit të shëndetit bankar si pasojë e rritjes drastike të normës së kredive të këqia

135

në sektorin bankar në vendin tonë. Por nivelet e larta të përqendrimit sektori bankar shqiptar do

të lehtësonin mbikëqyrjen bankare, do të ndihmonin stabilitetin bankar dhe do të nxitin

konsolidimin e sektorit bankar. Konsolidimi bankar, i cili rrit efiçencën dhe stabilitetin bankar,

do të shoqërohej me rritje të përqendrimit bankar deri sa nuk do të dëmtohet mjedisi konkurrues

në sektorin bankar duke konfirmuar hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent”.

136

Përfundime

Sektori bankar shqiptar është shoqëruar me ndryshime të shumta në rrafshin ligjor dhe rregullues

të cilat shënojnë kulmin e tyre në fillimin e viteve ’90 nëpërmjet një transformimi rrënjësor të

sektorit bankar. Këto ndryshime kanë patur efekte pozitive në drejtim të dinamikës së

zhvillimeve strukturore në sektorin bankar duke shfaqur një prirje pozitive të progresit të

reformave strukturore, liberalizimit të çmimeve dhe politikës së konkurrencës, por jo në nivelet e

ekonomive të tregut.

Ndryshimet strukturore kanë transmetuar efektet e tyre në faza të ndryshme të zhvillimit të

sektorit bankar duke ndikuar në nivelet e përqendrimit bankar dhe të sjelljes së bankave, e cila ka

konverguar nga monopli shtetëror tek konkurrenca monopolistike. Në mjedisin bankar u shtuan

presionet konkurruese nëpërmjet zgjerimit të aktivitetit bankar dhe rritjes së gamës së produkteve

dhe shërbimeve bankare, por edhe mbulimit gjeografik të shërbimeve si rezultat i politikës së

diversifikimit të produkteve bankare. Sektori bankar ka ruajtur qëndrueshmërinë në aspektin e

shpërndarjes së burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila theksohet nga përqendrimi

bankar më i ulët në drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive. Gjithashtu sektori bankar ka

rritur kontributin në ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së ndërmjetësimit të sektorit bankar

në ekonomi dhe aktivitetit të kredidhënies në ekonomi duke dominuar sistemin financiar.

Ndryshimet strukturore në sektorin bankar në vendin tonë ndër vite kanë reflektuar efektin e tyre

tek niveli i përqendrimit bankar. Nga vlerësimi empirik i përqendrimit bankar për periudhën

2000 – 2012 konstatohet se sektori bankar në vendin tonë është i shoqëruar nga nivel i lartë

përqendrimi, i cili demonstrohet më së shumti nga treguesit diskret të përqendrimit. Vlerat e larta

të normave të përqendrimit, veçanërisht të CR10 ku ajo luhatet në vlera mbi 90% për të gjitha

produktet bankare, tregojnë përmes statikës krahasuese të tyre se tregu i kredive bankare është

më pak i përqendruari, ndërsa tregu i bonove të thesarit është më i përqendruari. Vlerësimi i

përqendrimit bankar nga treguesit diskret e trajton sektorin bankar si shumë të përqendruar, por

edhe treguesit kumulativ konvergojnë drejt të njëjtave prirje. Vlerat e treguesve kumulativ kanë

treguar vlera të larta të përqendrimit bankar, por ato kanë konverguar drejt prirjeve rënëse

sidomos gjatë fundit të periudhës së marrë në analizë. Si në rastin e treguesve diskret edhe

treguesit kumulativ vlerësojnë si tregun më të përqendruar atë të bonove të thesarit dhe më pak të

përqendruar tregun e kredive bankare. Megjithatë duhet të theksohet dinamika e ritmeve të larta

137

rënëse të treguesve në tregun e bonove të thesarit, e cila e orienton atë në një nivel të moderuar

përqendrimi duke iu referuar HHI - së. Në të njëjtën kohë edhe aktivet, kreditë dhe depozitat

bankare operojnë aktualisht në një nivel të moderuar përqendrimi duke marrë në konsideratë

vlerat e HHI-ve përkatëse. Duke iu referuar edhe nivelit të përqendrimit sipas grup – bankave

konfirmohen nivele të larta përqendrimi për të gjitha produktet bankare duke shfaqur dominimin

e tregut bankar nga bankat e G3. Në të njëjtën mënyrë konfirmohet se tregu i bonove të thesarit

është tregu më i përqendruar në sektorin bankar, por prirja e tij ka qenë rënëse, madje arrin një

konvergjencë të plotë me HHI - në për aktivet në vitin 2012 si rezultat i pozicionimit më të mirë

të bankave të G2 në tregun e bonove të thesarit; dhe gjithashtu tregun e kredive si tregun më pak

të përqendruar në krahasim me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit. Përveç të tjerash vihen re

prirje rritëse të përqendrimit në tregun e kredive, të cilat janë të lidhura me nivelin e lartë të

përqendrimit në tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i

rëndësishëm që dikton kapacitetin kredidhënës të bankave.

Sektori bankar në vendin tonë shoqërohet edhe nga niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj

ndaj kapitalit vendas, i cili është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim. Përmes

statikës krahasuese provohet se niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së

kapitalit të sektorit bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit, por vendi ynë ka

nivelin më të lartë të përqendrimit. Aktualisht, dominimi i kapitalit vendas shtetëror në sektorin

bankar u zëvendësua me dominim e kapitalit të huaj.

Efektet e përqendrimit janë transmetuar edhe në nivelin e përfitueshmërisë bankare duke

konfirmuar një marrëdhënie pozitive të rëndësishme përmes analizës empirike duke mbështetur

hipotezën e fuqisë relative të tregut, e cila thekson se bankat që zotërojnë peshë relativisht të

madhe në treg, janë në gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas strategjisë së tyre pa u

përballur me kufizimet e tregut. Ndërkohë edhe totali i aktiveve të secilës bankë në treg është një

faktor i rëndësishëm përcaktues i përfitueshmërisë bankare, për shkak se është një tregues i

përafërt i madhësisë së bankave, megjithëse lidhja negative ndërmjet tyre nuk është në përputhje

me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin se bankat nuk po operojnë me të ardhura

rritëse të shkallës. Gjithashtu rezultatet empirike tregojnë se sa më e madhe të jetë shkalla e

kapitalizimit të bankës, aq më i ulët është fitimi i bankave duke sjellë kështu një nivel më të ulët

të brishtësive bankare të pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit bankat të marrin

138

përsipër më pak risk dhe më pak fitim. Rezultatet empirike mbështetin pikëpamjen përqendrim –

stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të sektorit bankar në

përcaktimin e stabilitetin e tij. Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin

tonë, duhet të trajtohet me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të

konkurrencës bankare nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar

nuk ka provuar në analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte

efekte negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë. Megjithatë janë dhënë sinjale të dobësimit

të shëndetit bankar si pasojë e rritjes drastike të normës së kredive të këqia në sektorin bankar në

vendin tonë. Por nivelet e larta të përqendrimit të sektorit bankar shqiptar, do të lehtësonin

mbikëqyrjen bankare, do të ndihmonin stabilitetin bankar dhe do të nxitnin konsolidimin e

sektorit bankar. Konsolidimi bankar, i cili rrit efiçencën dhe stabilitetin bankar, do të shoqërohej

me rritje të përqendrimit bankar deri sa nuk do të dëmtohet mjedisi konkurrues në sektorin

bankar duke konfirmuar hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent”.

Nga rezultatet empirike të realizuara për sektorin bankar gjatë periudhës 2005 – 2011 nxirret

përfundimi se bankat në vendin tonë operojnë në konkurrencë monopolistike përmes statistikës

H. Bankat e mëdha tregojnë një nivel konkurrence më të lartë se bankat e vogla duke iu referuar

statistikës H. Gjithashtu sektori bankar shqiptar shoqërohet nga një nivel konkurrence lehtësisht i

krahasueshëm edhe me vendet e BE-së, madje edhe më i lartë në krahasim me vendet e

Ballkanit.

Edhe vlerësimet empirike të indeksit Lerner kanë të njëjtat konvergjenca me statistikën H përsa i

përket sjelljes bankare në vendin tonë. Nga kjo sjellje e indeksit Lerner konkludohet se efiçenca

e kostos së bankave ka qenë më e ulët për arsye se indeksi Lerner na shërben edhe si matës i

efiçencës. Divergjenca e prirjes rritëse të indeksit Lerner lidhet me goditjen e efekteve të krizës

globale financiare në sektorin bankar në vendin tonë dhe rritjen drastike të normës së huave të

këqia të cilat iu imponojnë bankave të rritin efiçencën e tyre duke fituar më shumë fuqi tregtare.

Kjo sjellje konfirmon hipotezën ES, e cila shoqërohet me një rënie të nivelit të konkurrencës

bankare të vlerësuar nga indeksi Lerner, por që nuk konfirmohet nga rezultatet e marra nga

statistika H për arsye se bankat bëhen më konkurruese gjatë periudhës 2009 – 2010 në referencë

të prirjes rritëse të statistikës H. Divergjencat ndërmjet statikës H dhe indeksit Lerner tregojnë se

fuqia e tregut nuk e ka cënuar konkurrencën bankare duke konfirmuar për praninë e

139

kontestueshmërisë në tregun bankar. Madje nga këto rezultate tregohet se konkurrenca bankare

nuk ndikohet vetëm nga karakteristikat strukturore dhe jostrukturore të tregut bankar, por edhe

nga faktorë të tjerë ekzogjen. Gjithashtu nga statika krahasuese konstatohet se bankat në vendin

tonë zotërojnë fuqi tregu më të lartë në krahasim me vendet europiane, me përjashtim të disa

vendeve që tregojnë një nivel më të lartë të fuqisë së tregut që zotërojnë bankat në vendet

përkatëse.

Prania e mjedisit konkurrues të bankave konfirmohet edhe nga rezultatet e treguesit të Boonit, i

cili reflekton lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës bankare. Të gjithë treguesit e

konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar konvergojnë përsa i përket mjedisit të sjelljes

bankare, por ato kanë divergjenca përsa i përket sjelljes dinamike të tyre duke treguar për burime

të ndryshme këndvështrimesh të vlerësimit të konkurrencës bankare.

Vlerësimet empirike tregojnë praninë e një lidhjeje të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe

konkurrencës bankare duke shfaqur efektin e përqendrimit bankar tek konkurrenca në sektorin

bankar në vendin tonë në konvergjencë të hipotezës SSP. Megjithatë nivelet e larta të

përqendrimit bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu

referuar vlerësimeve empirike të statistikës H dhe njëkohësisht duke treguar se kjo lidhje nuk

është shumë e fortë. Këto rezultate konfirmojnë praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar.

Rezultatet empirike tregojnë gjithashtu se sa më të mëdha të jenë bankat dhe sa më e lartë të jetë

fuqia e tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare duke konfirmuar hipotezën

ES, por nga ana tjetër bankat janë më agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë, çka i bën

ato më konkurruese në treg.

Mjedisi konkurrues i bankave në sektorin bankar nuk është ndikuar nga nivelet e larta të

përqendrimit bankar megjithë prirjen e tyre rënëse, e cila ka ardhur si rezultat i zgjerimit të

aktivitetit bankar dhe zgjerimit të shtrirjes bankare në lidhje me shërbimet bankare dhe mbulimin

gjeografik të tyre. Kjo analizë tregon se treguesit tradicional të konkurrencës bankare lidhur me

treguesit e përqendrimit bankar në vendin tonë nuk japin një evidencë të fortë empirike për

vlerësimin e nivelit të konkurrencës bankare. Ato e kanë humbur fuqinë e tyre shpjeguese

dominuese në përcaktimin e sjelljes bankare dhe tashmë janë vetëm një kusht i nevojshëm, por jo

i mjaftueshëm në vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar shqiptar. Në funksion të

140

vlerësimeve empirike është e nevojshme vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet metodave

jostruktuore për të marrë një vlerësim më të detajuar të sjelljes bankare.

141

Rekomandime

Duke u mbështetur në analizat dhe konkluzionet e punës kërkimore parashtrohen disa

rekomandime drejtuar autoriteteve rregullatore përkatëse në sektorin bankar në vendin tonë.

Rekomandimet përqendrohen në aspektet e mëposhtme:

Autoriteti i Konkurrencës duhet të zbatojë teknika më të avancuara për vlerësimin e

konkurrencës bankare si rezultat i dobësimit të fuqisë shpjeguese të praktikave

tradicionale të vlerësimit të konkurrencës në sektorin bankar në vendin tonë. Vlerësimet e

realizuara nxorën në dukje dobësinë e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në

sektorin bankar të konfirmuar nga metodat strukturore, të cilat zbehin dominimin e

lidhjes së fortë negative ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës. Autoriteti i

Konkurrencës duhet t’i kushtojë vëmendje kontestueshmërisë së tregut bankar, e cila ka

rritur rolin e saj sidomos në tregjet bankare jo të konsoliduara, veçanërisht në vendet në

zhvillim, për shkak të mjedisit të dobët institucional.

Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin tonë duhet të të trajtohet

me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të konkurrencës bankare

nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar nuk ka provuar në

analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte efekte

negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë. Autoriteti i Konkurrencës në vendimet e

tij aprovuese apo hetuese të bashkimeve ose përqendrimeve bankare nuk duhet të

mbështetet vetëm në treguesin e HHI – së, por edhe në një analizë të detajuar për

vlerësimin e potencialit të sjelljeve të koordinuara dhe kufizimit të ndjeshëm të

konkurrencës në tregun bankar, veçanërisht pas realizimit të tyre në treg, krahas pozitës

dominuese në tregun bankar. Autoriteti i Konkurrencës për realizimin e analizës

strukturore diagnostikuese të mjedisit bankar dinamik në vendin tonë duhet të mbështetet

në treguesit kumulativ të përqendrimit bankar, sepse ato shpjegojnë shpërndarjen e plotë

sipas madhësisë së bankave duke reflektuar edhe ndryshimet strukturore në të gjithë

shpërndarjen e tyre dhe metodat jostrukturore të vlerësimit të konkurrencës bankare, për

shkak se ato vlerësojnë nivelin e konkurrencës duke mos marrë apriori që tregjet e

142

përqendruara nuk janë konkurruese, pasi vlerësimi i sjelljes konkurruese mbështetet mbi

konkurrencën potenciale dhe jo domosdoshmërisht në strukturën e tregut.

Sjellja konkurruese e bankave ndikohet edhe nga performanca makroekonomike, edhe

nga mjedisi institucional sidomos në vendet në zhvillim, por edhe nga politikat

rregulluese, të cilat nxitin ose tkurrin sjelljen konkurruese në sektorin bankar edhe në

varësi të objektivave të tyre. Gjithnjë e më tepër kanë marrë fuqi shpjeguese edhe faktorët

që nuk lidhen drejtpërdrejt me tregun dhe sjelljen e bankave në treg. Bankat mund të

fitojnë më tepër akses në treg edhe për shkak të faktorëve institucional duke e vënë

theksin se ato nuk fitojnë fuqi tregtare si rezultat i dështimeve të tregut, por si rezultat i

dështimeve të institucionalizimit të shtetit. Edhe politikat e rregullimeve mund të

dështojnë si rezultat i një mjedisi institucional të dobët. Ky konstatim mbështetet nga

eksperiencat e krizave bankare dhe financiare që kanë tronditur sektorin bankar dhe

sistemin financiar në vende të ndryshme të botës dhe veçanërisht në vendet në zhvillim.

Edhe kriza financiare globale e vitit 2008 ka vënë në dukje dështimin e institucionalizimit

të shtetit dhe jo të tregut. Banka e Shqipërisë duhet të ndërmarrë politika rregulluese dhe

të qëndrueshmërisë bankare, për shkak të goditjeve në sektorin bankar, të cilat nuk duhet

të cënojnë konkurrencën bankare në funksion të objektivave të saj, por duhet të

harmonizojë një kombinim optimal të tyre me racionalitet. Ajo duhet të ndërmarrë hapa

për të eliminuar shtrembërimet në ndërmarrjen e risqeve dhe kufizimin e pasojave

negative mbi konkurrencën bankare duke hartuar dhe zbatuar rregullime që transmetojnë

nxitjet e duhura tek stabiliteti, por dhe që nxitin konkurrencën dhe efiçencën bankare.

Sektori bankar ka rritur kontributin në ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së

ndërmjetësimit të sektorit bankar në ekonomi dhe aktivitetit të kredidhënies në ekonomi.

Niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri dominohet nga sektori bankar duke

konfirmuar se sistemi financiar dominohet nga sektori bankar, pavarësisht kostove

mesatarisht të larta të ndërmjetësimit financiar të shprehura nga spread – i i normës së

interesit, por të krahasueshme me vendet e rajonit. Banka e Shqipërisë duhet të përfshijë

në analizat empirike të saj edhe efektet e përqendrimit dhe të konkurrencës bankare për

shkak të rritjes së kontributit të sektorit bankar në ekonomi dhe të dominimit të tij në

143

sistemin financiar shqiptar duke theksuar rritjen e ndikimit të tij në sjelljen e ekonomisë

në tërësi.

Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare duhet të ndërmarrë instrumenta për rritjen e

konkurrencës në sistemin financiar jobankar dhe liberalizimin e tregjeve financiare, me

qëllim nxitjen e funksionimit të tyre, të cilët do të rritin presionin konkurrues në sektorin

bankar për shkak të mundësive të reja në sistemin financiar jobankar. Ai duhet të marrë

masa për zhvillimin e tregjeve financiare, ku si rezultat i mungesës së tyre, tregu i bonove

të thesarit shfaq vlerat më të larta të përqendrimit dhe një sjellje oligopolistike të bankave

në këtë treg duke iu referuar vlerësimeve strukturore.

Bankat e nivelit të dytë duhet t’i kushtojnë vëmendje informacionit të regjistrit të kredive

si rezultat i rritjes drastike të normës së kredive të këqia, pavarësisht mirë kapitalizimit të

tyre dhe të zbatojnë kontratat me qëllim që të mos reduktojnë aktivitetin e tyre kreditues

nën justifikimin e reduktimit të risqeve duke kufizuar konkurrencën në tregun e kredisë.

Gjithashtu ato duhet të rritin më tepër transparencën në lidhje me produktet dhe

shërbimet e tyre bankare për shkak të kulturës bankare jo shumë të zhvilluar, por që do të

nxitë edhe politika diversifikuese më agresive kundrejt produkteve si rezultat edhe i

transparencës në lidhje me bankat konkurruese në treg, e cila do të rritë presionin

konkurrues në treg.

144

Kufizime të punimit dhe perspektiva për të ardhmen Krahas kontributit të vlerësimit të nivelit të përqendrimit bankar jo vetëm nëpërmjet treguesve

tradicional të përqendrimit, por edhe nëpërmjet treguesve kumulativ dhe të vlerësimit të nivelit të

konkurrencës bankare në sektorin bankar në vendin tonë me metodat më të fundit dhe më të

përdorura në industrinë bankare, në këtë punim kërkimor nuk vlerësohen faktorët përcaktues të

kontestueshmërisë së tregut bankar në vendin tonë nëpërmjet analizave empirike statistikore, për

shkak të pamundësisë të të dhënave të nevojshme që lidhen me serinë kohore të të dhënave dhe

bazën e të dhënave, në zbatimin dhe cilësinë e modelimeve ekonomike. Ky aspekt do të

plotësonte dhe shpjegonte në mënyrë më të detajuar të marrëdhënien e përqendrimit bankar të

lartë dhe konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar. Si rezultat i këtyre kufizimeve nuk

janë vlerësuar nivelet e konkurrencës për produkte të veçanta bankare dhe distrikte gjeografike të

ndryshme. Gjithashtu, për shkak të kufizimit të të dhënave të detajuara bankare nuk janë zbatuar

metodat parametrike dhe joparametrike të vlerësimit të efiçencës bankare, të cilat do të

përmbushnin analizën e plotë të marrëdhënies së konkurrencës dhe efiçencës bankare jo vetëm

nëpërmjet metodave tradicionale. Këto kufizime janë burim nxitjeje për të realizuar në të

ardhmen efekte më gjithëpërfshirëse në analizën e marrëdhënies përqendrim dhe konkurrencë në

sektorin bankar në vendin tonë. Analiza e këtyre efekteve do të fokusohet në problematikat

mikroekonomike dhe makroekonomike të industrisë bankare. Me interes do të ishte vlerësimi

empirik i efekteve mikroekonomike në rrafshin makroekonomik si në lidhje me ndikimin e

konkurrencës bankare në rritjen ekonomike, ashtu edhe në realizimin dhe efektivitetin e politikës

monetare në ekonomi, përmes mekanizmit të transmisionit monetar.

145

Referenca

Adams, R. M., Amel, D. F. (2005), “ The efects of local banking structure on the bank-lending

channel of monetary policy”, Federal Reserve Board Finance and Economics Discussion Series.

Adelman, M.A. (1969), “Comment on the ‘H’ Concentration Measure as a Numbers

Equivalent”, Review of Economics and Statistics 51, 99-101.

Aftalion, F., White, J. L. (1978), “A study of a monetary system with a pegged discount rate

under different market structures”, Journal of Banking and Finance 2, 351–354, 1978.

Agoraki, M.K., Delis, M.D., Pasiouras, F. (2009), "Regulations, competition and bank risk

taking in transition countries ", Journal of Financial Stability (forthcoming).

Allen, F., Gale, D. ( 2004), “Competition and Financial Stability”, Journal of Money, Credit, and

Banking 36 (3 Pt.2), 433-480.

Allen, F., Gale, D. (2003), “Comparing Financial Systems”, MIT Press, Cambridge, MA.

Allen, F., Gale, D., (2000), “Comparing financial systems”, MIT Press, Cambridge, MA.

Angelini, P., Cetorelli, N. (2000), "Bank Competition and Regulatory Reform: The Case of the

Italian Banking Industry", Bank of Italy Temi di discussione, Nr. 380.

Bain, J. S. (1951), "Relation of profit rate to industry concentration: American manufacturing,

1936-1940 ", Quarterly Journal of Economics 3, 293-324.

Banka e Shqipërisë (2002), Konferenca e Tretë Kombëtare, fq. 241, dhjetor 2002.

Banka e Shqipërisë (2002), Konferenca e Tretë Kombëtare, fq. 255, dhjetor 2002.

Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit financiar: 2007 – 2012.

Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor i mbikëqyrjes bankare: 1998 – 2012.

Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor: 1993 – 2012.

Barth, J. R., Caprio, G. Jr., Levine, R. (2004), “Bank regulation and supervision: What works

best?”, Journal of Financial Intermediation 13, 205-248.

Battese, G. E., Coelli, T. J. (1992), “Frontier Production Functions, Technical Efficiency and

Panel Data: With Application to Paddy Farmers in India”, Journal of Productivity Analysis,

1992, 3,153-169.

146

Baumol, W. J. (1982), “Contestable markets: An uprising in the theory of industry structure”,

Americam Economic Review, 72, 1-15.

Beck, T. (2008), “Bank competition and Financial stability: Friend or Foes?”, WP, June 2008.

Beck, T., Coyle, D., Dewatripont,M., Freixas, X., dhe P. Seabright (2010), “Bailing Out the

Banks: Reconciling Stability and Competition”, CEPR: London.

Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R. (2003), “Bank Concentration and Crises”, National

Bureau of Economic Research, Working Paper No. 9921.

Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R., (2006), “Bank concentration, competition and crises:

First results”, Journal of Banking and Finance 30, 1581-1603.

Berger, A. N, Klapper, L., Turk-Ariss, R. (2009), “Bank competition and financial stability”,

Journal of Financial Services Research, 35, 99–118.

Berger, A. N., (1995), "The Profit-Structure Relationship in Banking. Tests of Market-Power and

Efficient-Structure Hypotheses," Journal of Money, Credit, and Banking 27, 404-431.

Berger, A. N., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R., dhe J.G. Haubrich, (2004), "Bank Concentration

and Competition: An Evolution in the Making," Journal of Money, Credit, and Banking 36, 433-

451.

Berger, A. N., Hannan, T. H. (1989), "The Price-Concentration Relationship in Banking", The

Review of Economics and Statistics, MIT Press, vol. 71(2), 291-99.

Berger, A. N., Hannan, T. H. (1997), “Using measures of firm efficiency to distinguish among

alternative explanations of the structure-performance relationship”, Managerial Finance 23, 6-

31.

Besanko, D., Thakor, A. V. (1993), “Relationship Banking, Deposit Insurance and Bank

Portfolio”, in: Mayer, C. and Vives, X. (eds.): Capital Markets and Financial Intermediation,

Cambridge, UK: Cambridge University Press, 292-318.

Bikker, J. A, Haaf, K. (2000), “Measures of competition and concentration in the banking

industry: a review of the literature”, Research Series Supervision no. 27, De Nederlandsche

Bank, September 2000.

147

Bikker, J. A, Shaffer, S., Spierdijk, L. (2009), “Assessing competition with the Panzar-Rosse

model: The role of scale, costs, and equilibrium”, DNB Working Papers 225, Netherlands

Central Bank, Research Department.

Bikker, J. A., Groeneveld, J. M. (2000), “Competition and Concentration in the EU Banking

Industry”, Kredit und Kapital 33, 62-98.

Bikker, J. A., Haaf, K. (2002), "Competition, Concentration and Their Relationship: An

Empirical Analysis of the Banking Industry," Journal of Banking and Finance 26, 2191- 2214.

Bikker, J. A., Spierdijk, L., Finnie, P. (2007), “The Impact of Market Structure, Contestability

and Institutional Environment on Banking Competition”, DNB Working Paper No. 156, 2007.

Bikker, J., Spierdijk, L. (2010), “Measuring and explaining competition in the financial sector”,

Journal of Applied Business and Economics 11, 11–42, 2010.

Boone, J. (2008), “A new way to measure competition”, Economic Journal, 118, 1245-1261

Boot, A. W., Greenbaum, S. (1993), “Bank Regulation, Reputation, and Rents: Theory and

Policy Implications”, in: Mayer, Colin and Vives, Xavier (eds.): Capital Markets and Financial

Intermediation, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 292-318.

Bos, J. W. B. (2002), “European Banking: Market Power and Efficiency”, University Press

Maastricht (PhD thesis), 2002.

Boutillier, M., Gaudin, J., Grandperrin, S. (2004), “La situation concurrentielle des principaux

secteurs bancaires Europeens entre 1993 et 2000: Quels enseignements pour la future structure

des marches financiers issue de l‘uem”, Fondation Banque de France, Working Papers, 22

February.

Boyd, J., De Nicolo, G., Jalal, A. (2006), “Bank risk-taking and competition revisited: new

theory and new evidence”, IMF Working Paper, WP/06/297.

Boyd, J., DeNicolo, G., (2005), “The theory of bank risk taking revisited”, Journal of Finance

60, 1329-1343.

Bresnahan, T. F. (1982), "The oligopoly solution concept is identified", Economics Letters, 10,

87-92.

148

Bresnahan, T. F. (1989), “Studies of Industries With Market Power” , In Handbook of Industrial

Organization, Volume II, edited by Richard Schmalensee and Robert D. Willig, Chapter 17.

Amsterdam: Elsevier Science Publishers.

Brewer, E., Jackson, W. (2006), “A note on the “risk-adjusted” price-concentration relationship

in banking”, Journal of Banking and Finance 30, 1041–1054.

Brown, C., Dinç, S. (2009), “Too Many To Fail? Evidence of Regulatory Reluctance in Bank

Failures when the Banking Sector is Weak”, forthcoming in Review of Financial Studies, 2009.

Caminal, R., Matutes, C. (2002), “Market Power and Banking Failures”, International Journal of

Industrial Organization 20, 1341-61.

Canhoto, A. (2004), “Portuguese banking: A structural model of competition in the deposits

market”, Review of Financial Economics, 13, 41-63.

Carbó, S., Fernandez, F. (2007), “The determinants of bank margins in European banking”,

Journal of Banking and Finance, 31, 2043-2063.

Carbó, S., Humphrey, D., Rodríguez, F. (2003), “Deregulation, bank competition and regional

growth”, Regional Studies, 37,:227-237.

Carletti, E., (2008), “Competition and regulation in banking”, In: Boot, A.W.A., Thakor, A.

(Eds.) Handbook of Financial intermediation and banking. Amsterdam: Elsevier.

Carletti, E., Hartmann, P., Spangnolo, G. (2007), “Bank mergers, competition, and liquidity”,

Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 39, No. 5 (August 2007), pp. 1067-1105.

Casu, B., Girardone, C. (2006), “Bank Competition, Concentration and Efficiency in the Single

European Market”, The Manchester School, Vol. 74 No. 4, pp. 441- 468.

Casu, B., Girardone, C. (2009), “Does Competition Lead to Efficiency? The Case of EU

Commercial Banks”, Cass Business School, Working Paper Series, WP 01/09.

Chamberlin, E. (1962), “The Theory of Monopolistic Competition”, Cambridge, MA: Harvard

Chang, Y. T. (2003), “Relationship Banking in Bilateral Oligopoly and Asymmetric

Information”, WP, University of Warwick, March 2003.

Charnes, A., Cooper, W.W., Rhodes, E. (1978), “Measuring efficiency of decision making

units”, European Journal of Operational Research 2, 429-444, 1978.

149

Chortareas, G. E., Garza-Garcia, J. G., Girardone, C. (2010), “Banking Sector Performance in

Some Latin American Countries: Market Power versus Eficiency”, N. 2010-20, Banco de

México, Working Papers, December 2010.

Claessens, S., Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2001), “How Does Foreign Entry Affect

Domestic Banking Markets?”, Journal of Banking and Finance 25, 891-911.

Claessens, S., Laeven, L. (2003), “What drives bank competition? Some international evidence”,

Paper for presentation at the Conference on Bank Concentration and Competitions, April 3-4,

2003, The World Bank.

Claessens, S., Laeven, L. (2004), “What drives bank competition? Some international evidence”,

Journal of Money, Credit and Banking 36, 563-583.

Coccorese, P. (1998), “Assessing the Competitive Conditions in the Italian Banking System:

Some Empirical Evidence”, BNL Quarterly Review 205, 171-191.

Coelli, T., Prasado Rao, D. S., Battese, G. E. (1998), “An Introduction to Efficiency and

Productivity Analysis”, Kluwer Academic Publishers, Boston / Dordrecht / London, 1998.

Coricelli, F., Égert, B., MacDonald, R. (2006), “Monetary Transmission Mechanism in Central

& Eastern Europe: Gliding on a Wind of Change”, William Davidson Institute, Working Paper

N. 850, November 2006.

Cowling, K. G. (1976), “On the Theoretical Specification of Industrial Structure-performance

Relationships”, European Economic Review 8, 1-14.

Cowling, K. G., Waterson, M. (1976), “Price-Cost Margins and Market Structure”, Economica

43, 267-274.

Davies, S.W. (1979), “Choosing between Concentration Indices: The Iso-Concentration Curve”,

Economica 46, 67-75.

De Bandt, O., Davis, P. (2000), “Competition, contestability and market structure in European

banking sectors on the eve of EMU”, Journal of Banking and Finance, 24, 1045-1066.

De Guevara, J., Maudos, J. (2007), “Explanatory factors of market power in the banking

system”, The Manchester School, 75, 275–296.

De Nicolò, G., Loukoianova, E. (2006), “Bank Ownership, Market Structure and Risk”, IMF

Working Paper, 2006.

150

Delis, M. D. (2010), “Bank competition, financial reform and institutions: The importance of

being developed”, MPRA, July 2010.

Dell'Ariccia, G. (1998), "Asymmetric Information and the Structure of the Banking Industry,"

WP 98/92, International Monetary Fund, June 1998.

Demirgüç-Kunt, A., Detragiache, E. (1998), “The Determinants of Banking Crises in Developing

and Developed Countries”, IMF Staff Papers 45 (1), pp. 81-109.

Demirgüç-Kunt, A., Detragiache, E. (2002), “Does deposit insurance increase banking system

Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2004), “Market discipline and deposit insurance”, Journal of

Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2010), “Bank activity and funding strategies: The impact on

risk and returns”, Journal of Financial Economics 98, 626–650.

Demirgüç-Kunt, A., Laeven, L., Levine, R. (2004), “Regulations, Market Structure, Institutions,

and the Cost of Financial Intermediation”, Journal of Money, Credit and Banking 36 (3 Pt.2),

593-622.

Demsetz, H. (1973), “Industry Structure, Market Rivalry and Public Policy,” Journal of Law and

Economics, 16 (April), 1–9.

Dermine, J. (2013), “Banking Regulations after the Global Financial Crisis, Good Intentions and

Unintended Evil”, INSEAD, Fontainebleau, January 2013.

Dickson, V. A. (1981), “Conjectural Variation Elasticities and Concentration”, Economics

Letters 7, 281-285.

European Bank for Reconstruction and Development, 2012, Transition Report 2012: Integration

across borders.

Farias, M. E. (2006), “Market Concentration and Banking Crisis”, WP,Universidad de Chile,

May 2006.

Fernández de Guevara, J., Maudos, J. (2006), “Explanatory factors of market power in the

banking system”, Working paper.

Fernandez de Guevara, J., Maudos, J., Perez, F. (2005), “Market Power in European Banking

Sectors”, Journal of Financial Services Research 27, 2, 109–137.

Ferreira, C. (2012), “Bank market concentration and efficiency in the European Union: a panel

Granger causality approach”, WP 03/2012/DE/UECE.

151

Fungacova, Z., Solanko, L., Weill, L. (2010), “Market power in the Russian banking industry”,

Bank of Finland (BOFIT), Discussion Paper, No. 3/2010.

Gilbert, R. A. (1984), “Bank Market Structure and Competition: A Survey”, Journal of Money,

Credit, and Banking 16, 617-645.

Goddard, J. A, Wilson, J. O. S. (2009), “Competition in banking: a dis-equilibrium approach”,

Journal of Banking and Finance, 2009, 33, 2282-2292.

Goddard, J. A., Liu, H., Molyneux, P. dhe J. O. S. Wilson (2010a), “The persistence of bank

profit”, Istituto Luigi Einaudi per gli Studi Bancari Finanziari e Assicurativi (IstEin), Working

Paper 2010, Number 2 Research Project: Research Project: European Banking Competition,

Available at: www.istein.eu/.

Goddard, J. A., Liu, H., Molyneux, P. dhe J. O. S. Wilson (2010b), “Do bank profits converge?”,

European Financial Management, forthcoming.

Goddard, J. A., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2004a), “The profitability of European banks: A

cross-sectional and dynamic panel analysis”, Manchester School, 72, 363-381.

Goddard, J. A., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2004b), “Dynamics of growth and profitability in

banking”, Journal of Money, Credit and Banking 36, 1069-1090.

Goddard, J. A., Wilson, J. O.S. (2006), “Measuring competition in banking: A disequilibrium

approach”, Working Paper, University of Wales, Bangor.

Goldberg, L. G., Rai, A. (1996), “The structure-performance relationship for European banking”,

Journal of Banking and Finance, vol. 20, pp. 745-771.

Gonzalez, F. (2005), “Determinants of Bank Market Structure: Efficiency and Political Economy

Variables”, Fundacion de las Cajas de Ahorros, Working Paper No. 219.

Hainz, C., Weill, L., Godlewski, C. J. (2008), “Bank competition and collateral: Theory and

evidence”, Bank of Finland Research Discussion Paper, No. 27/2008, December.

Hall, M., Tideman, N. (1967), “Measures of Concentration”, American Statistical Association

Journal, 162-168.

Hannah, L., Kay, J. A. (1977), “Concentration in Modern Industry”, MacMillan Press, London.

152

Hannan, T. H. (1991), “Bank commercial loan markets and the role of market structure:

Evidence from surveys of commercial lending”, Journal of Banking and Finance, 15 (1), 133-

149, 1991.

Hart, P. E. (1975), “Moment Distribution in Economics: An Exposition”, The Journal of the

Royal Statistical Society, series A, 138, 423-434.

Hause, J. C. (1977), “The Measurement of Concentrated Industrial Structure and the Size

Distribution of Firms”, Annals of Economic and Social Measurement 6, 73-107.

Hauswald, R., Marquez, R. (2006), “Competition and strategic information acquisition in credit

markets”, Review of Financial Studies 19, 967–1000.

Hellmann, T. F., Murdock, K. C., Stiglitz, J. E. (2000), “Liberalization, moral hazard in banking,

and prudential regulation: are capital requirements, enough?”, American Economic Review 90,

147-165.

Herring, R. J., Carmassi, J. (2010), “The corporate structure of international financial

conglomerates: Complexity and its implications for safety and soundness”, in A. N. Berger, P.

Hicks, I. (1935), “The Theory of Monopoly”, Econometrica, Vol. 2, pp. 1-20.

Horvarth, J. (1970), “Suggestion for a Comprehensive Measure of Concentration”, Southern

Economic Journal 36, 446-452.

Iwata, G. (1974), "Measurement of Conjectural Variations in Oligopoly", Econometrica 42,947-

966.

Jansen, D., DeHaan, J. (2003), “Increasing concentration in European banking: A macro-level

Analysis”, De Nederlandsche Bank, Research Memorandum WO, No. 743, September.

Jeon, Y., Miller, S. M. (2002), “Bank concentration and performance”, University of Connecticut

Department of Economics Working Papers, No. 2002-25.

Jiménez, G., Lopez, J. A., Saurina, J. (2007), “How Does Competition Impact Bank Risk-

Taking”, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper Series 2007-23, September.

Jiménez, G., Lopez, J., Saurina, J. (2010), “How does competition impact on bank risk taking?”,

Banco De Espana Working Paper 1005.

Keeley, M. C. (1990), “Deposit insurance, risk and market power in banking”, American

Economic Review, Vol. 80, pp. 1183–1200.

153

Kolasi, G., Shijaku, H., Shtylla, D. (2010), “Mekanizmi i transmetimit monetar në Shqipëri”,

Material diskutimi Tiranë: Banka e Shqipërisë, 2010.

Koskela, E., Stenbacka, R. (2000), “Is there a tradeoff between bank competition and financial

fragility?”, Journal of Banking and Finance, Vol. 24, pp. 1853-1873.

Koutsomanoli-Fillipaki, N., Staikouras, C. (2003), “Competition and concentration in the New

European banking Landscape, Department of Accounting and Finance, Athens University of

Economics and Business, Greece, 2003.

Koutsomanoli-Fillipaki, N., Staikouras, C. (2004), “Competition in the new European banking

landscape”, Paper presented at the Money, Macro and Finance 36th Annual Conference, Cass

Business School, London, September 6th -8th.

Kristo, S. (2011), “ Konkurrenca, efiçenca dhe stabiliteti në tregun bankar shqiptar (Analizë mbi

zhvillimin, tendencat dhe lidhjet midis tyre)”, Dissertacion, Tiranë, Qershor 2011.

Kwoka, J. (1985), “The Herfindahl Index in Theory and Practice”, Antitrust Bulletin 30, 915-

947.

Lau, L. (1982), “On identifying the degree of competitiveness from industry price and output

data”, Economics Letters, 10, 93-99.

Levine, R. (2003), “More on finance and growth: more finance, more growth?”, The Federal

Reserve Bank of St.Louis, July, 31-46.

Liu, H., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2010), “Competition and stability in European banking:

A regional analysis”, Istituto Luigi Einaudi per gli Studi Bancari Finanziari e Assicurativi

(IstEin), Working Paper, N: 9, 2010.

Mallett, T., Sen, A. (2001), “Does local competition impact interest rates charges on small

business loans? Empirical evidence from Canada”, Review of Industrial Organization 19, 437–

452, 2001.

Marfels, C. (1971), “Absolute and Relative Measures of Concentration Reconsidered”, Kyklos

24, 753-766.

Martín-Oliver, A., Sals-Fumás, V., Saurina, J. (2008), “Search cost and price dispersion in

vertically related markets: The case of bank loans and deposits”, Review of Industrial

Organization 33, 297–323, 2008.

154

Maslovych, M. (2009), “The Boone Indicator as a Measure of Competition in the Banking

Sector: The case of Ukraine”, MA Thesis, Kiev School of Economics.

Matutes, C., Vives, X. (2000), “Imperfect competition, risk-taking, and regulation in banking”,

European Economic Review 44, 1-34.

Matutes, C.,Vives, X. (1996), "Competition for deposits, fragility, and insurance", Journal of

Financial Intermediation, 5, 184-216.

Maudos, J., Fernández De Guevara, J. (2007), “The cost of market power in the European

banking sectors: Social welfare cost vs. cost inefficiency”, Journal of Banking and Finance 31,

2103–2125.

Mishkin, F. S. (1999), “Financial Consolidation: Dangers and Opportunities”, Journal of

Banking and Finance 23, 675-691.

Molyneux, P., Forbes, W. (1995), “Market Structure and Performance in European Banking”,

Applied Economics 27, 155-159.

Molyneux, P., Lloyd-Williams, D. M, Thornton, J. (1994), “Competitive conditions in European

banking”, Journal of Banking and Finance, 18, 445-459.

Molyneux, P., Nguyen-Linh, H. (2008), “Competition and risk in the South East Asian

Banking”, Bangor Business School working paper, Bangor, Wales, 2008.

Monetary Economics 51, 375-399.

Mueller, D. C. (1977), “The persistence of profits above the norm”, Economica, 44, 369-380,

1977.

Mueller, D. C. (1986), “Profits in the Long Run”, Cambridge: Cambridge University Press,

1986.

Neven, D., Röller, L. H. (1999), “An aggregate structural model of competition in the European

banking industry”, International Journal of Industrial Organisation, 17, 1059-1074.

Neyapti, B., Dinçer, N. (2005), “Measuring the Quality of Bank Regulation and Supervision:

with an Application to Transition Economies”, Economic Inquiry, No:43, pp.79-99.

Northcott, C. A. (2004), “Competition in Banking: A Review of the Literature”, Bank of Canada,

Working Paper, No. 24.

155

Note, S. (2006), “Konkurrenca në sistemin bankar shqiptar”, Material diskutimi, Banka e

Shqipërisë, 2006.

O’Hara, M., Shaw, W. (1990), “Deposit insurance and wealth effects: The value of being ‘too

big to fail”, Journal of Finance vol. 45, pp. 1587-1600, 1990.

Olivero, M. P., Li, Y., Jeon, B. N. (2009), “Consolidation in Banking and the Lending Channel

of Monetary Transmission: Evidence from Asia and Latin America”, Working Paper, LeBow

College of Business, Drexel University.

Olivero, M. P., Li, Y., Jeon, B. N. (2010), “Competition in banking and the lending channel:

Evidence from bank-level data in Asia and Latin America”, Journal of Banking and Finance

2010.

Ongena, S., Popov, A. (2009), “Interbank market integration, bank competition, and loan rates”,

Working Paper, Tilburg University and the European Central Bank, February.

Panzar, J. C., Rosse, J. N. (1987), “Testing for ‘Monopoly’ Equilibrium”, Journal of Industrial

Economics 35, 443-456.

Park, K., Weber, W. (2006), “Profitability of Korean Banks: Tests of Market Structure versus

Efficient Structure”, Journal of Economics and Business, Vol.58 (3), pp. 222-239.

Peltzmann, S. (1977), "The Gains and Losses from Industrial Concentration," Journal of Law

and Economics 20, 229-263.

Pruteanu-Podpiera, A., Weill, L., Schobert, F. (2008), “Banking Competition and Efficiency: a

Micro-Data Analysis on the Czech Banking Industry”, Comparative Economic Studies, 50, pp.

253-273.

Punt, L., Van Rooij, M. (2003), “The Profit-Structure Relationship and Mergers in the European

Banking Industry: An Empirical Assessment”, Kredit und Kapital, 36, pp. 1-29.

Reid, G. C. (1987), “Theories of Industrial Organization”, Blackwell, New York and Oxford,

1987.

Salas, V., Saurina, J. (2003), “Deregulation, market power and risk behaviour in Spanish banks”,

European Economic Review 47, 1061-1075.

Schaeck, K., Cihak, M. (2007), “Banking Competition and Capital Ratios”, IMF Working Paper

No. 07/216, 2007.

156

Schaeck, K., Cihak, M. (2008), “How does competition affect efficiency and soundness in

banking? New empirical evidence”, ECB Working Paper Series, N. 932, 2008.

Schaeck, K., Cihák, M. (2010), “Competition, efficiency, and soundness in banking: An

industrial organization perspective”, European Banking Center Discussion Paper, No. 2010-20S.,

July 6 (Tilburg University). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1635245.

Schaeck, K., Cihák, M., Wolfe, M. (2009), “Are more competitive banking systems more

stable?”, Journal of Money, Credit, and Banking, 41, 711-734.

Schaeck, K., Cihak, M., Wolfe, S. (2006), “Are More Competitive Banking Systems More

Stable?”, Unpublished Working Paper No. 143, International Monetary Fund,Washington, D.C.,

2006.

Scherer, F. M., Ross, D. (1990), “Industrial Market Structure and Economic Performance”,

Houghton Mifflin, Boston, 1990.

Schiersch, A., Schmidt-Ehmcke, J. (2010), “Empiricism meets theory: Is the Boone-indicator

applicable?”, DIW Berlin Discussion Paper, No. 1030, July, Available at SSRN:

http://ssrn.com/abstract=1641034.

Scholtens, B. (2000), “Competition, Growth, and Performance in the Banking Industry”, WP,

February 2000.

Severe, S. P. (2011), “Monetary policy issues arising from bank competition”, Dissertation, June

2011.

Shaffer, S. (1982), “A Non-Structural Test for Competition in Financial Markets, In Bank

Structure and Competition”, Conference Proceedings, Federal Reserve Bank of Chicago, pp.225-

243.

Shaffer, S. (1989), “Competition in the U.S. Banking Industry”, Economics Letters 29, 321-323.

Shaffer, S. (1993), “A Test of Competition in Canadian Banking”, Journal of Money, Credit, and

Banking 25, 49-61.

Shaffer, S., DiSalvo, J. (1994), “Conduct in a banking duopoly”, Journal of Banking and

Finance, 18, 1063–1082, 1994.

Shaffer, S., Srinivasan, S. (2002), “Structure-pricing linkages among single-market banks,

controlling for credit quality”, Applied Economics Letters 9, 653–656, 2002.

157

Shepherd, W. G. (1982), "Causes of Increased Competition in the U.S. Economy 1939-1980,"

Review of Economics and Statistics 64, 613-626, 1982.

Shepherd, W. G. (1986), “Economies of scale and monopoly profits, in J. V. Craven (ed.),

Industrial Organisation, Antitrust and Public Policy, Boston: Kluwer Nijhoff, 1986.

Shoqata Shqiptare e Bankave (2012), “Historiku i Bankave në Shqipëri”, 2012.

stability? An empirical investigation”, Journal of Monetary Economics 49, 1373-1406.

Stern, G. H., Feldman, R. J. (2004), “Too big to fail: The hazards of bank bailouts”, Washington:

Brookings Institution Press, 2004.

Suominen, M. (1994), “Measuring Competition in Banking: A Two-Product Model”,

Scandinavian Journal of Economics 96, 95-110, 1994.

Tabak, B. M., Guerra, S. M., Lima, E. J. A. dhe E. J. Chang (2007), “The stability –

concentration relationship in the Brazilian banking system”, Working paper series, n. 145,

October 2007, Banco Central do Brasil.

Toolsema, L. (2002), “Competition in the Dutch consumer credit market”, Journal of Banking

and Finance, 26, 2215-2229.

Tregenna, F. (2006), “An empirical investigation of the effects of concentration on profitability

among US banks”, WP, 2006.

Turk-Ariss, R. (2010), “On the implications of market power in banking: Evidence from

developing countries”, Journal of Banking and Finance, 34, 765-775.

Uhde, A., Heimeshoff, U. (2009), “Consolidation in banking and financial stability in Europe:

empirical evidence”, Journal of Banking & Finance, vol. 33, pp.1299–1311.

University Press.

Van Hoose, D. (1983), “Monetary policy under alternative bank market structures”, Journal of

Banking and Finance 7, 383–404.

Van Hoose, D. (1985), “Bank market structure and monetary control”, Journal of Money, Credit

and Banking 17, 298–311.

Van Hoose, D. (2010), “The industrial Organization of Banking: Bank behavior, Market

structure and Regulation”, Springer, 2010.

158

Van Leuvensteijin, M., Bikker, J., Rixtel, A. V. dhe C. K. Sorensen (2011), “A new approach to

measuring competition in the loan markets of the Euro area”, Applied Economics 43, 3155–3167.

Van Leuvensteijn, M., Bikker, J. A., Rixtel, A. V. dhe C. K. Sorensen (2007), “A new approach

to measuring competition in the loan markets of the Euro area, European Central Bank Working

Paper, No. 768 June (Frankfurt: ECB).

Vesala, J. (1995), “Testing for Competition in Banking: Behavioral Evidence from Finland”,

Bank of Finland Studies, E:1., 1995.

Vika, I. (2007), “Roli i Bankave në Transmetimin e Politikës Monetare në Shqipëri”, Material

diskutimi, Tiranë: Banka e Shqipërisë, Qershor, 2007.

Vives, X. (1998), “Competition and Regulation in European banking”, Institut d'Anàlisi

Econòmica (CSIC, Barcelona), September 1998, Revised October 1998.

Vives, X. (2001), “Competition in the Changing World of Banking”, Oxford Review of

Economic Policy 17, 535-545.

Vives, X. (2008), “Innovation and competitive pressure”, Journal of Industrial Economics, 56,

419-469.

Weill, L. (2004), “On the relationship between competition and efficiency in the EU banking

sectors”, Kredit und Kapital, 37, 329−352.

Weill, L. (2011), “Bank competition in the EU: How has it evolved?”, September 2011, Working

paper, IFS.

White, A. P. (1982), “A Note on Market Structure Measures and the Characteristics of the

Markets that they ‘Measure’”, Southern Economic Journal, 542-549.

Yildirim, H. S., Philippatos, G. C. (2003), “Competition and contestability in central and eastern

european banking markets”, WP, July 2003.

Zhao, T., Murinde, V. (2009), “ Bank competition, risk taking and productive efficiency:

Evidence from Nigeria’s banking reform experiments, Stirling Economics Discussion Paper

2009-23, November 2009.

159

Aneksi i punimit

Aneks Kapitulli IV

Tabela 4. 10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare.

Dependent Variable: LNROA Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 – 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (balanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C 0.784274 0.249865 3.138791 0.0022

LNY1 0.016899 0.004076 4.145757 0.0001

LN2 Y3 -0.281275 0.094139 -2.987866 0.0035

LNY2 -0.000696 0.006131 -0.113525 0.2098

LNSI 0.035760 0.009659 3.702353 0.0003

R-squared 0.327540 Mean dependent var -0.001506

Adjusted R-squared 0.302402 S.D. dependent var 0.026749

S.E. of regression 0.022342 Akaike info criterion -4.721100

Sum squared resid 0.053410 Schwarz criterion -4.599739

Log likelihood 269.3816 Hannan-Quinn criter. -4.671860

F-statistic 13.02935 Durbin-Watson stat 1.722821

Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

160

Tabela 4. 11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar.

Dependent Variable: NPL Method: Least Squares Sample: 2002Q1 - 2012Q4 Included observations: 44

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

HHI -0.346949 0.059605 -5.820821 0.0000 ROA -7.577925 0.762222 -9.941881 0.0000 INF -0.471114 0.057324 -8.218372 0.0000 LND 0.020404 0.001073 19.02035 0.0000

R-squared 0.888088 Mean dependent var 0.082170 Adjusted R-squared 0.879694 S.D. dependent var 0.061334 S.E. of regression 0.021274 Akaike info criterion -4.776190 Sum squared resid 0.018103 Schwarz criterion -4.613991 Log likelihood 109.0762 Durbin-Watson stat 1.708052 Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

Tabela 4. 12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare.

Dependent Variable: CRISIS Method: ML - Binary Probit (Quadratic hill climbing) Sample: 2002Q1 - 2012Q4 Included observations: 44 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives

Variable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob.

HHI -12.54025 3.279040 -3.824368 0.0001 GDPg -14.95768 7.023157 -2.129766 0.0332

ER 0.025431 0.006404 3.970872 0.0001

Mean dependent var 0.500000 S.D. dependent var 0.505781 S.E. of regression 0.368380 Akaike info criterion 0.976398 Sum squared resid 5.563846 Schwarz criterion 1.098047 Log likelihood -18.48075 Hannan-Quinn criter. 1.021511 Avg. log likelihood -0.420017

Obs with Dep=0 22 Total obs 44 Obs with Dep=1 22 Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

161

Aneks Kapitulli V

Tabela 5. 1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E.

Dependent Variable: LN (1+ ROA)

Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 - 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (unbalanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

LNW1 0.021756 0.008827 2.464844 0.0159

LNW2 0.036424 0.012936 2.815720 0.0061

LNW3 -0.051273 0.012866 -3.985100 0.0001

LNY1 0.027632 0.004343 6.362723 0.0000

LNY2 0.004888 0.001733 2.819304 0.0059

LNY3 0.009402 0.002969 3.166380 0.0022

C 0.102605 0.038271 2.681035 0.0089

Effects Specification

Cross-section fixed (dummy variables)

Period fixed (dummy variables)

R-squared 0.711379 Mean dependent var -0.001664

Adjusted R-squared 0.612737 S.D. dependent var 0.027127

S.E. of regression 0.016881 Akaike info criterion -5.105250

Sum squared resid 0.022513 Schwarz criterion -4.405818

Log likelihood 301.1309 Hannan-Quinn criter. -4.821709

F-statistic 7.211691 Durbin-Watson stat 1.874235

Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

162

Tabela 5. 2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.

Dependent Variable: LNP

Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 - 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (unbalanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

LNW1 0.540162 0.224395 2.407192 0.0128

LNW2 0.199889 0.077704 2.572448 0.0125

LNW3 -0.053117 0.016727 -3.175609 0.0019

LNY1 -0.326307 0.110599 -2.950353 0.0028

LNY2 0.358245 0.123553 2.899536 0.0031

LNY3 0.103467 0.047834 2.163027 0.0312

DM -0.290971 0.132822 -2.190681 0.0310

C -2.545131 0.617087 -4.124430 0.0000

Effects Specification

Cross-section fixed (dummy variables)

Period fixed (dummy variables)

R-squared 0.605128 Mean dependent var -2.604401

Adjusted R-squared 0.456410 S.D. dependent var 0.567677

S.E. of regression 0.418540 Akaike info criterion 1.327635

Sum squared resid 13.48853 Schwarz criterion 2.077027

Log likelihood -41.02850 Hannan-Quinn criter. 1.631429

F-statistic 4.068964 Durbin-Watson stat 1.767173

Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

163

Tabela 5. 3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner.

Hypothesis Testing for LERNER Sample: 2005 - 2011

Included observations: 112

Test of Hypothesis: Mean = 0.000000

Sample Mean = 0.408088

Sample Std. Dev. = 0.238408

Method Value Probability

t-statistic 17.70615 0.0000

Hypothesis Testing for LERNER

Sample: 2005 – 2011

Included observations: 112

Test of Hypothesis: Mean = 1.000000

Sample Mean = 0.408088

Sample Std. Dev. = 0.238408

Method Value Probability

t-statistic -25.68194 0.0000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

164

Tabela 5. 4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.

Dependent Variable: LNC

Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 - 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (balanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

LNQ 0.97404 0.063011 15.45818 0.0000

(LNQ)*(LNQ) -0.00434 0.001928 -2.25001 0.0268

LNW1 0.269688 0.118978 2.266714 0.0256

LNW2 0.149419 0.079257 1.88524 0.0637

LNW3 0.309637 0.112359 2.755776 0.0070

LNQ*LNW1 0.025206 0.009844 2.560566 0.0119

LNQ*LNW2 -0.00449 0.002367 -1.89543 0.0610

LNQ*LNW3 -0.04365 0.007452 -5.85675 0.0000

LNW1*LNW1 0.086043 0.011558 7.444744 0.0000

LNW1*LNW2 -0.02056 0.010778 -1.90749 0.0536

LNW1*LNW3 -0.1249 0.013466 -9.27517 0.0000

C 0.718834 0.386701 1.858889 0.0660

R-squared 0.999395 Mean dependent var 7.273038

Adjusted R-squared 0.999329 S.D. dependent var 1.402828

S.E. of regression 0.036339 Akaike info criterion -3.690920

Sum squared resid 0.132049 Schwarz criterion -3.399652

Log likelihood 218.6915 Hannan-Quinn criter. -3.572743

F-statistic 15029.42 Durbin-Watson stat 1.784613

Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

165

Tabela 5. 5 Vlerësimi i modelit të Boonit.

Dependent Variable: LNSI

Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 - 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (balanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

C -10.85130 1.303725 -8.32331 0.0000

LNMC -3.481263 0.442092 -7.87452 0.0000

Effects Specification

Cross-section fixed (dummy variables)

Period fixed (dummy variables)

R-squared 0.582952 Mean dependent var -3.553461

Adjusted R-squared 0.479861 S.D. dependent var 1.391747

S.E. of regression 1.003737 Akaike info criterion 3.026189

Sum squared resid 89.66640 Schwarz criterion 3.584452

Log likelihood -146.4666 Hannan-Quinn criter. 3.252694

F-statistic 5.654755 Durbin-Watson stat 1.730671

Prob(F-statistic) 0.000000

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

166

Tabela 5. 6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.

Dependent Variable: H

Method: Panel Least Squares

Sample: 2005 - 2011

Periods included: 7

Cross-sections included: 16

Total panel (unbalanced) observations: 112

Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.

SI -1.517660 0.574256 -2.642829 0.0097

LNTA -0.129742 0.032174 -4.032501 0.0001

ROA 0.075425 0.009242 8.161373 0.0000

LERNER -0.165491 0.085481 -1.936001 0.0561

C 1.950388 0.301340 6.472389 0.0000

Effects Specification

Cross-section fixed (dummy variables)

R-squared 0.485678 Mean dependent var 0.663186

Adjusted R-squared 0.373354 S.D. dependent var 0.250871

S.E. of regression 0.198592 Akaike info criterion -0.228222

Sum squared resid 3.431159 Schwarz criterion 0.271372

Log likelihood 32.20986 Hannan-Quinn criter. -0.025693

F-statistic 4.323927 Durbin-Watson stat 1.752833

Prob(F-statistic) 0.000001

Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.

167

Tabela 5. 7 Përmbledhje e rezultateve empirike të statistikës H në sektorin bankar.

Autorët Viti Vendi Rezultati

Shaffer (1982)

1979 USA (New York) Konkurrencë Monopolistike

Nathan dhe Neave (1989)

1982-1984 Kanada Konkurrencë Monopolistike

Molyneux et al. (1994)

1986-1989

Francë, Gjermani, Itali,

Spanjë dhe Britani e

Madhe

Konkurrencë Monopolistike, përveç Italisë

(monopol)

Molyneux et al. (1996)

1986 dhe 1988

Japoni

Konkurrencë

Monopolistike në 1988;

monopol në 1986

Hondroyiannis et al. (1999)

1993-1995 Greqi Konkurrencë

Monopolistike

De Bandt dhe Davis (2000)

1992-1996 Francë, Gjermani, Itali,

dhe USA Konkurrencë

Monopolistike

Bikker dhe Haaf (2002)

1988-1998 23 vende të

industrializuara Konkurrencë

Monopolistike

Hempell (2002)

1993-1998 Gjermani Konkurrencë

Monopolistike

Claessens dhe Laeven (2004)

1994-2001

50 vende

Konkurrencë

Monopolistike

Coccorese (2004)

1997-1999 Itali Konkurrencë

Monopolistike

Gelos dhe Roldos (2004)

1994-1999 8 vende në zhvillim Konkurrencë

Monopolistike

168

Shaffer (2004)

Mars 1984 -Qershor 1994

USA Konkurrencë

Monopolistike

Buchs dhe Mathisen (2005)

1998-2003

Gana

Konkurrencë

Monopolistike

Al-Muharrami et al. (2006)

1993-2002 6 vende arabave të GCC Konkurrencë

Monopolistike

Casu dhe Girardone (2006)

1997-2003

15 vende euopiane

Konkurrencë

Monopolistike përvec 2

vendeve

Goddard dhe Wilson (2006)

1998-2004 25 vende Konkurrencë

Monopolistike

Laeven (2006)

1994-2004 7 vende të Azisë

Lindore

Konkurrencë

Monopolistike

Staikouras dhe Koutsomanoli-Fillipaki (2006)

1998-2002

25 vende euopiane

Konkurrencë

Monopolistike

Matthews et al. (2007)

1980-2004

Britania e Madhe

Konkurrencë

Monopolistike

Yeyati dhe Micco (2007)

1993-2002 8 vende të Amerikës

Latine

Konkurrencë

Monopolistike

Yildirim dhe Philippatos

(2007)

1993-2000 8 vende të Amerikës

Latine

Konkurrencë

Monopolistike

Goddard dhe Wilson (2009)

2001-2007

Kanada, Franë,

Gjermani, Itali, Japoni,

Britania e Madhe dhe

USA

Konkurrencë

Monopolistike

Schaek, Cihak 1980-2003 38 vende Konkurrencë

169

dhe Wolfe (2009)

Monopolistike

Bikker, Shaffer dhe Spierdijk

(2009)

1986-2004 67 vende Konkurrencë

Monopolistike

Burimi: Liu et al. (2010).