Punoi: Udhëheqësi Shkencor: Msc. Arjan Tushaj Prof. Dr. Albana Hashorva
Tiranë, 2013
PËRQENDRIMI DHE KONKURRENCA
NË SEKTORIN BANKAR
RASTI I SHQIPËRISË
Dissertacion
...në kërkim të gradës shkencore “Doktor i Shkencave”
ii
iii
Përqendrimi dhe konkurrenca në sektorin bankar
Rasti i Shqipërisë
iv
Falenderime
Në përfundim të kësaj pune kërkimore në fushën e konkurrencës bankare, nuk shterojnë edhe
fjalët falenderuese dhe mirënjohjet për personat që më dhanë mbështetjen e tyre të pakursyer në
këtë rrugëtim sfidues.
Një falenderim i veçantë dhe mirënjohje e thellë i drejtohet udhëheqëses shkencore, Prof. Dr.
Albana Hashorva, për komentet, vërejtjet dhe sugjerimet e saj në funksion të përmirësimit cilësor
të kësaj pune kërkimore.
Gjithashtu, falenderimi dhe mirënjohja iu drejtohet profesoratit të Departamentit të Ekonomiksit,
Fakulteti i Ekonomisë, Universiteti i Tiranës, të cilët kanë kontribuar në formimin tim
profesional dhe akademik.
Mirënjohje dhe falenderim iu drejtohet edhe miqve dhe kolegëve të mi, Prof. Assoc. Dr.
Valentina Sinaj, Msc. Altin Zeqo, Dr. Spiro Brumbulli, Msc. Juna Bozdo, për gatishmërinë e tyre
në drejtim të komenteve, sugjerimeve dhe sigurimit të të dhënave empirike të domosdoshme për
realizimin e punës kërkimore.
Falenderim i përzemërt iu drejtohet prindërve të mi për mbështetjen e tyre në të gjitha arritjet e
mia profesionale.
v
Përmbajtja Kapitulli I: Dinamika e zhvillimit strukturor të sektorit bankar në Shqipëri ................................................ 1
1. 1 Zhvillimet strukturore në sektorin bankar shqiptar ................................................................... 1
1. 2 Konkluzione ........................................................................................................................... 13
Kapitulli II: Argumentet “pro” dhe “kundër” lidhjes përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar ........ 15
2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar ...... 15
2. 2 Faktorët përcaktues të konkurrencës në sektorin bankar ........................................................... 21
2. 3 Politikat e rregullimeve dhe konkurrenca në sektorin bankar ...................................................... 25
2. 4 Konkluzione ................................................................................................................................ 28
Kapitulli III: Aspektet teorike të sjelljes së bankave ................................................................................ 30
3. 1 Tiparet e tregut bankar .............................................................................................................. 30
3. 2 Sjellja e bankave në tregje të ndryshme..................................................................................... 33
3.2.1 Zbatimi i Paradigmës Strukturë – Sjellje – Performancë në sektorin bankar ........................... 43
3. 3 Konkluzione ................................................................................................................................ 46
Kapitulli IV: Përqendrimi në sektorin bankar dhe efektet e tij ................................................................ 47
4. 1 Matja e përqendrimit bankar ..................................................................................................... 47
4. 1. 1 Vlerësimi i përqendrimit në sektorin bankar shqiptar ......................................................... 53
4. 2 Përqendrimi dhe përfitueshmëria në sektorin bankar................................................................. 74
4. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar ...................................................................................................................................................... 75
4. 2. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar shqiptar........................ 78
4. 3 Përqendrimi dhe stabiliteti bankar ............................................................................................. 83
4. 3. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - stabilitet bankar ....................... 84
4. 3. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - stabilitet në sektorin bankar shqiptar ................................. 86
4. 4 Konkluzione ............................................................................................................................... 91
Kapitulli V: Konkurrenca në sektorin bankar dhe efektet e saj ................................................................ 94
vi
5. 1 Matja e konkurrencës në sektorin bankar ................................................................................... 94
5. 1. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi matjen e konkurrencës bankare ............................... 94
5. 1. 2 Vlerësimi i konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar .......................................... 106
5. 2 Konkurrenca, efiçenca, stabiliteti bankar dhe politika monetare ............................................... 120
5. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi konkurrencën, efiçencën dhe stabilitetin bankar ..... 121
5. 2. 2 Pikëpamjet empirike mbi konkurrencën dhe politikën monetare ....................................... 126
5. 2. 3 Vlerësimet empirike të efiçencës në sektorin bankar shqiptar ........................................... 130
5. 3 Konkluzione ............................................................................................................................. 132
Përfundime ..................................................................................................................................... 136
Rekomandime ..................................................................................................................................... 141
Kufizime të punimit dhe perspektiva për të ardhmen ........................................................................... 144
Referenca ............................................................................................................................................ 145
Aneksi i punimit ................................................................................................................................... 159
vii
Lista e Tabelave
Tabela 1. 1 Vlerësimet e treguesve të tranzicionit për vendet e Europës Jug-Lindore në vitin 2012....................................................................................................................................................4
Tabela 1. 2 Pesha e totalit të aktiveve dhe të kredive të sektorit bankar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) gjatë periudhës 2002 – 2012.....................................................................................................8
Tabela 1. 3 Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së gjatë periudhës 2007 – 2012 (në përqindje).............................................................................................................................................9
Tabela 1. 4 Mbulime me shërbime bankare deri në vitin 2012..................................................................11
Tabela 4. 1 Treguesit e përqendrimit për aktivet bankare........................................................................54
Tabela 4. 2 Tregues kumulativ të përqendrimit për aktivet bankare.........................................................56
Tabela 4. 3 Treguesit e përqendrimit për kreditë bankare.......................................................................59
Tabela 4. 4 Tregues kumulativ të përqendrimit për kreditë bankare........................................................60
Tabela 4. 5 Treguesit e përqendrimit për depozitat bankare...................................................................62
Tabela 4. 6 Tregues kumulativ të përqendrimit për depozitat bankare.....................................................63
Tabela 4. 7 Treguesit e përqendrimit për bonot e thesarit.......................................................................65
Tabela 4. 8 Tregues kumulativ të përqendrimit për bonot e thesarit........................................................66
Tabela 4. 9 Pesha e grup bankave në sektorin bankar dhe HHI për grup bankat për periudhën 2001 - 2012......................................................................................................................................................71
Tabela 4. 10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare..................................................................83
Tabela 4. 11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar................................................................................89
Tabela 4. 12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare...................................................................................91
Tabela 5. 1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E...........................................................108
Tabela 5. 2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.........................................................................................111
Tabela 5. 3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner..............................................................................114
Tabela 5. 4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.......................................................................................115
viii
Tabela 5. 5 Vlerësimi i modelit të Boonit.................................................................................................118
Tabela 5. 6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.................................................120
Tabela 5. 7 Treguesit tradicional të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2000 – 2012......................................................................................................................................................130
Lista e grafikëve
Grafiku 1. 1 Dinamika e reformës strukturore në sektorin bankar gjatë periudhës 1989 - 2012.................3
Grafiku 1. 2 Progresi i reformave strukturore në Shqipëri për vitet 1992, 2002 dhe 2012..........................3
Grafiku 1. 3 Spread-i i normës së interesit në sektorin bankar shqiptar....................................................10
Grafiku 1. 4 Spread-i i normës së interesit në sektorët bankar të vendeve të rajonit në vitin 2012..........11
Grafiku 1. 5 Shpërndarja gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave në vitin 2012...........................12
Grafiku 3. 1 Tregu i konkurrencës së plotë për huanë bankare..................................................................35
Grafiku 3. 2 Tregu i konkurrencës së plotë për depozitat bankare...........................................................36
Grafiku 3. 3 Tregu monopol i huasë dhe depozitave bankare....................................................................38
Grafiku 3. 4 Humbja neto me kosto marxhinale konstante........................................................................39
Grafiku 4. 1 HHI për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008......................55
Grafiku 4. 2 CR3 për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.......................55
Grafiku 4. 3 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e aktiveve bankare..........................................................57
Grafiku 4. 4 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e kredive bankare............................................................61
Grafiku 4. 5 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e depozitave bankare......................................................64
Grafiku 4. 6 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e bonove të thesarit.......................................................66
Grafiku 4. 7 Pesha e grup – bankave në sektorin bankar sipas aktiveve për periudhën 1994 – 2003............................................................................................................................................................69
Grafiku 4. 8 Dinamika e kapitalit vendas dhe të huaj në sektorin bankar shqiptar për periudhën 2000 - 2012, (%).....................................................................................................................................................73
ix
Grafiku 4. 9 Struktura e pronësisë së kapitalit të sektorit bankar..............................................................73
Grafiku 4. 10 Pesha e aktiveve të bankave të huaja në sektorët bankarë vendas për disa vende të Euopës Perëndimore dhe Lindore...........................................................................................................................74
Grafiku 4. 11 Ecuria e treguesve të përfitueshmërisë në sektorin bankar shqiptar për periudhën 1998 – 2012............................................................................................................................................................79
Grafiku 4. 12 Ecuria e kthimit nga aktivet (ROA) dhe e kthimit nga kapitali (ROE) për grupet e bankave sipas madhësisë së kapitalit........................................................................................................................80
Grafiku 4. 13 Kthimi nga aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008...............81
Grafiku 4. 14 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) gjatë periudhës 1998 – 2012...............................87
Grafiku 4. 15 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) dhe normës së rritjes të aktiveve, kredive dhe depozitave bankare gjatë periudhës 2007 – 2012.....................................................................................88
Grafiku 5. 1 Histograma për statistikën E................................................................................................109
Grafiku 5. 2 Dinamika e statikës H gjatë viteve 2005 - 2011....................................................................112
Grafiku 5. 3 Histograma për statistikën H................................................................................................112
Grafiku 5. 4 Vlerësime të statistikës H për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008..........................................................................................................................................................113
Grafiku 5. 5 Dinamika e indeksit Lerner gjatë viteve 2005 - 2011...........................................................115
Grafiku 5. 6 Histograma për indeksin Lerner...........................................................................................116
Grafiku 5. 7 Vlerësime të indeksit Lerner për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008..........................................................................................................................................................117
Grafiku 5. 8 Dinamika e treguesit të Boonit gjatë viteve 2005 - 2011.....................................................118
Grafiku 5. 9 Ecuria e treguesve të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2001 – 2012..........................................................................................................................................................132
x
Shkurtimet
BE – Bashkimi Europian
BKT - Banka Kombëtare Tregtare e Shqipërisë
BSH - Banka e Shqipërisë
BSHSH - Banka e Shtetit Shqiptar
CCI - Indeksi tërësor i përqendrimit industrial
kCR - Norma e përqendrimit të k bankave
DEA - Data Envelopment Analysis
E - Indeksi Entropy
EBRD – European Bank for Reconstruction and Development
ES - Efiçencë - Strukturë
EU - European Union (Bashkimi Europian)
FRT - Fuqia relative e tregut
HHI - Indeksi Hirchman - Herfindhal
HTI - Indeksi Hall – Tideman
Lerner - Indeksi Lerner
NEIO - Organizimit i ri industrial praktik
ne – numri ekuivalent
NIM - Marzhi neto nga interesat
NPL - Norma e kredive të këqia (non - performing loans)
PBB – Produkti i Brendshëm Bruto
ROA - Kthimi nga aktivet (Return on assets)
ROE - Kthimi nga kapitali (Return on equity)
SFA - Stochastic Frontier Analysis
SHBA – Shtetet e Bashkuara të Amerikës
SSP - Strukturë – Sjellje - Performancë
TTK - Teoria e tregjeve të kontestueshme
UK - Britania e Madhe (United Kingdom)
xi
Abstrakt
Sektori bankar në vendin tonë është karakterizuar nga ndryshime të rëndësishme strukturore, ku
theksohet në mënyrë të dukshme rritja e numrit të bankave, ristrukturimi dhe privatizimi i
bankave shtetërore, hyrja e bankave të huaja në vend, zgjerimi i aktivitetit bankar, të cilat kanë
ndikuar mjedisin dinamik ku operojnë bankat në vendin tonë. Vlerësimi i këtyre ndryshimeve
strukturore në sektorin bankar shqiptar është realizuar nga vlerësimet sasiore dhe krahasuese të
cilat tregojnë mungesën e vlerësimeve optimale të progresit strukturor, por edhe një dinamikë
konverguese ndaj treguesve të reformave strukturore në vendet në tranzicion.
Gjithashtu është vlerësuar niveli i përqendrimit bankar nëpërmjet treguesve diskret dhe
kumulativ të cilët kanë një konvergjencë optimale ndërmjet tyre duke theksuar nivele të larta
përqendrimi për produkte të ndryshme bankare, por me një prirje rënëse gjatë periudhës 2000 –
2012. Krahas vlerësimit të përqendrimit bankar është realizuar vlerësimi i konkurrencës bankare
nëpërmjet statistikës H, indeksit Lerner dhe treguesit të Boonit, të cilët nuk tregojnë divergjenca
ndërmjet tyre, por evidentojnë për praninë e presionit konkurrues në treg dhe operimin e bankave
në mjedisin e konkurrencës monopolistike gjatë periudhës 2005 – 2011 duke përdorur modelimet
në panel data. Niveli optimal i konkurrencës në sektorin bankar nuk është unik, por varet nga
zhvillimi ekonomik dhe institucional i një vendi duke theksuar se kontestueshmëria është një
element i nevojshëm në vlerësimin e sjelljes së industrisë bankare. Nëpërmjet modelimeve
empirike janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit dhe konkurrencës bankare nga faktorët
ekzogjen dhe endogjen të sjelljes bankare.
Vlerësimet empirike tregojnë për një bashkekzistencë të përqendrimit bankar dhe konkurrencës
bankare në sektorin bankar shqiptar. Këto rezultate bien ndesh me pikëpamjet tradicionale të
vlerësimit të konkurrencës bankare ku theksohet se niveli i lartë i përqendrimit bankar tregon një
nivel të ulët të konkurrencës bankare.
xii
Motivimi
Sektori bankar në vendin tonë ka pasur një dinamikë zhvillimi jostacionare e cila është shoqëruar
me ndryshime strukturore të rëndësishme. Pavarësisht këtyre ndryshimeve sektori bankar ka
reflektuar nivele të larta të përqendrimit bankar gjatë historikut të zhvillimit të tij pas vitit 1992
që shënon reformën më të rëndësishme në sektorin bankar shqiptar. Duke u mbështetur në
literaturën tradicionale teorike se nivelet e larta të përqendrimit kufizojnë konkurrencën bankare,
por edhe nivelin e konkurrencës në tërësi, përbën nxitjen kryesore për të realizuar testimin e
kësaj lidhjeje edhe në sektorin bankar shqiptar. Në kuadër të organizimit të ri industrial të
sektorit bankar, por edhe të industrive në tërësi, kjo lidhje ka pësuar ndryshime rrënjësore në
analizat teorike dhe empirike. Pasqyrimi i tyre në rrafshin empirik në konvergjencë të zbatimit në
sektorin bankar në vendin tonë, përbën vijimësinë e motivit të kësaj pune kërkimore. Rritja e
vëmendjes ndaj sektorit bankar, në kuadër të krizës financiare globale, indukton nxitje të tjera
për të analizuar edhe problemet strukturore të mjedisit ku operojnë bankat dhe efektet e tyre edhe
në sektorin bankar shqiptar, i cili dominon sistemin financiar në vendin tonë.
Objektivat e studimit
Duke u nisur nga mjedisi ku operojnë bankat në vendin tonë, kërkohet të analizohen aspektet
strukturore dhe jostrukturore të cilat ndikojnë sjelljen bankare. Analiza e këtyre aspekteve është
përqendruar në realizimin e objektivave të mëposhtëm:
Analizimi dhe përsiatja e pikëpamjeve dhe debateve teorike mbi përqendrimin dhe
konkurrencën bankare si edhe efektet e tyre në industrinë bankare.
Analizimi dhe evidentimi i konvergjencës dhe divergjencës së vlerësimeve empirike të
realizuara në industrinë bankare në rrafshin e përqendrimit dhe konkurrencës bankare.
Vlerësimi empirik dhe analizimi i detajuar i përqendrimit bankar në sektorin bankar
shqiptar nëpërmjet treguesve diskret dhe kumulativ, si edhe konvergjenca e dinamikës së
përqendrimit bankar dhe efektet e tij në sektorin bankar.
xiii
Vlerësimi empirik dhe analizimi i detajuar i konkurrencës bankare në sektorin bankar
shqiptar, si edhe konvergjenca e dinamikës së saj dhe efektet në sektorin bankar.
Vlerësimi i marrëdhënies përqendrim bankar – konkurrencë bankare në sektorin bankar
në vendin tonë.
Realizimi i statikës krahasuese të përqendrimit bankar dhe konkurrencës bankare në
sektorin bankar në vendin kundrejt vendeve të rajonit dhe vendeve të BE – së (Bashkimit
Europian).
Metodologjia e studimit
Realizimi i këtij punimi kërkimor është mbështetur në hulumtimin e gjerë të literaturës teorike
dhe empirike të përdorur në analizën e sjelljes së industrisë bankare. Nëpërmjet këtij hulumtimi
janë realizuar statikat krahasuese teorike dhe empirike të realizuara në mjedisin ku operon
industria bankare. Duke iu referuar metodave strukturore dhe jostrukturore të vlerësimit të
sjelljes bankare janë realizuar vlerësimet empirike në lidhje me përqendrimin bankar dhe
konkurrencën bankare në sektorin bankar në vendin tonë. Krahas vlerësimeve tradicionale të
përqendrimit bankar nëpërmjet treguesve kumulativ dhe diskret, gjithashtu është analizuar një
vlerësim numerik i konkurrencës bankare dhe jo vetëm cilësor nëpërmjet modeleve empirike
jostrukturore duke u mbështetur në analizat ekonometrike të realizuara në industrinë bankare.
Këto modelime janë realizuar në përshtatje të sektorit bankar shqiptar, por edhe të
disponueshmërisë të të dhënave bankare të nevojshme për realizimin e tyre. Për zhvillimin e
këtyre modelimeve empirike janë përdorur të dhënat e siguruara nga Banka e Shqipërisë me bazë
vjetore dhe tremujore. Vlerësimet e modelimeve janë realizuar nëpërmjet analizës në panel data
me softin aplikativ Eviews gjatë periudhës 2005 – 2011.
xiv
Struktura e punimit
Në kapitullin e parë analizohet dinamika e zhvillimeve strukturore në sektorin bankar në vendin
tonë e cila do të shoqërohet me një statikë dinamike dhe krahasuese gjatë periudhave të
ndryshme. Analiza e dinamikës strukturore në sektorin bankar realizohet duke u përqendruar në
disa faza kryesore, të cilat janë shoqëruar me transformime rrënjësore të sektorit bankar ndër
vite. Ndryshimet strukturore në sektorin bankar realizohen nëpërmjet vlerësimeve numerike dhe
jo vetëm cilësore në rrafshin e progresit strukturor për vendet në tranzicion.
Në kapitullin e dytë analizohen pikëpamjet teorike dhe empirike në lidhje me përqendrimin dhe
konkurrencën në sektorin bankar. Rezultatet empirike parashtrojnë ekzistencën e një korrelacioni
të fortë ndërmjet tyre në disa raste, por në disa raste të tjera ky korrelacion është i dobët ose nuk
ekziston fare. Kjo lidhje e dobët nxit jo vetëm analizën e vlerësimit të konkurrencës nëpërmjet
metodave strukturore dhe jostrukturore, por edhe evidentimin e faktorëve të tjerë potencial dhe
përcaktues të kësaj lidhjeje. Gjithashtu duhet të merren në konsideratë edhe efektet e politikave
rregulluese në sektorin bankar, përkundrejt përqendrimit dhe konkurrencës bankare.
Në kapitullin e tretë analizohet sjellja e industrisë bankare në të njëjtën kornizë si edhe industritë
e tjera, ku komponenti më i rëndësishëm i kësaj analize është mjedisi ku operojnë bankat, tregu
bankar. Për të analizuar sjelljen e bankave është e nevojshme të njihen karakteristikat e tregut
bankar, të cilat janë të lidhura ngushtë me sjelljen e bankave në mjedisin operues të tyre, për
shkak edhe të specifikave të veçanta të tij si në aspektin e kërkesës ashtu edhe të ofertës. Kjo
sjellje analizohet nëpërmjet modeleve strukturore statike të cilat janë një “menu” e analizës së
politikave strukturore në industrinë bankare dhe hulumtimit teorik të mjediseve strukturore
konkurrenciale dhe jokonkurrenciale të tregut, ku bankat ushtrojnë veprimtarinë e tyre.
Në kapitullin e katërt trajtohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me vlerësimin e
përqendrimit në sektorin bankar, por gjithashtu edhe efektet e tij. Vlerësimi i përqendrimit në
sektorin bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta, për shkak të tregut përkatës dhe tregut
gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Trajtimi teorik i treguesve të
përqendrimit bankar është shoqëruar nga vlerësimet empirike të treguesve diskret dhe kumulativ
të përqendrimit në sektorin bankar shqiptar në lidhje me aktivet bankare, kreditë bankare,
xv
depozitat bankare dhe bonot e thesarit dhe nga një analize dinamike dhe statike krahasuese e
këtyre treguesve. Gjithashtu janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit bankar në lidhje me
përfitueshmërinë dhe stabilitetin e sektorit bankar.
Në kapitullin e pestë analizohen aspektet teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës
bankare dhe zhvillimet dinamike të saj në këtë drejtim në industrinë bankare. Si rezultat i
dinamikës së ndryshimit të sjelljes së bankave në industrinë bankare, është zhvilluar me të
njëjtin ritëm edhe vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet përdorimit të metodave vlerësuese
më rezultative. Krahas hulumtimit teorik dhe empirik në vlerësimin e konkurrencës bankare,
vlerësohet edhe niveli i konkurrencës në sektorin bankar shqiptar nëpërmjet metodave më të
përdorura së fundi në industrinë bankare: statistika H (Panzar - Rosse), indeksi Lerner, treguesi i
Boonit. Gjithashtu analizohet edhe marrëdhënia e konkurrencës bankare e shprehur përmes
statistikës H dhe treguesve të përqendrimit bankar dhe të përfitueshmërisë bankare, si edhe
ndikimi i konkurrencës bankare mbi efiçencën dhe stabilitetin bankar, por edhe në zbatimin e
politikës monetare.
1
Kapitulli I: Dinamika e zhvillimit strukturor të sektorit bankar në Shqipëri
Në këtë kapitull parashtrohet dinamika e zhvillimeve strukturore në sektorin bankar në vendin
tonë e cila do të shoqërohet me një statikë dinamike dhe krahasuese gjatë periudhave të
ndryshme. Ndryshimet strukturore në sektorin bankar realizohen nëpërmjet vlerësimeve
numerike dhe jo vetëm cilësore në rrafshin e progresit strukturor për vendet në tranzicion.
Analiza e dinamikës strukturore në sektorin bankar realizohet duke u përqendruar në disa faza
kryesore, të cilat janë shoqëruar me transformime rrënjësore të sektorit bankar ndër vite. Këto
ndryshime kanë transmetuar efektet e tyre në mjedisin konkurrues të bankave. Kësaj tabloje
strukturore i bashkëngjitet edhe situata aktuale e sektorit bankar në vendin tonë.
1. 1 Zhvillimet strukturore në sektorin bankar shqiptar Zhvillimi i sektorit bankar në vendin tonë si pjesë e rëndësishme e zhvillimit ekonomik, ka pasur
oshilacionet e tij në koherencë të zhvillimeve ekonomike, politike dhe historike ndër dekada të
ndryshme.
Veprimtaria e institucioneve bankare në Shqipëri i ka fillesat që nga viti 1839 ku degë ose filiale
të bankave osmane kryenin veprime në territoret shqiptare, ndërsa në vitin 1863 u themelua
Banka Kombëtare (Perandorake) Otomane, statusi i së cilës u miratua në vitin 1875 (Shoqata
Shqiptare e Bankave, 2012). Ndërsa në vitin 1925 u themelua Banka Kombëtare e Shqipërisë e
përbërë nga kapitali vendas dhe i huaj, publik dhe privat. Deri në vitin 1943 operonin në vendin
tonë edhe banka të huaja, ndërsa në vitin 1945 u miratua ligji organik për Bankën e Shtetit
Shqiptar (BSHSH), e cila në kushtet e një banke të vetme, kryente jo vetëm funksionet e bankës
qendrore, por edhe të bankave tregtare (Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012). Kjo periudhë
shënon edhe kalimin e sektorit bankar në monobankar dhe operimin e tij në monopol bankar.
Gjatë vitit 1991 sektori bankar u shoqërua me krijimin e Bankës së Kursimeve, Bankës së
Bujqësisë dhe Zhvillimit, Bankës Shqiptare të Tregtisë, por edhe me rishikimin e funksionimit të
2
Bankës së Shtetit Shqiptar sipas ligjit të miratuar në vitin 1990, ajo do të kryente funksione të
reduktuara të një banke qendrore dhe funksione të një banke tregtare. Këto ndryshime strukturore
të sektorit bankar ishin karakteristike e sistemeve ekonomike të centralizuara.
Për të vlerësuar ndikimin e progresit të reformave strukturore në vendet në tranzicion EBRD
(European Bank for Reconstruction and Development) ka ndërtuar një sistem vlerësimi numerik
në lidhje me treguesit e tranzicionit. Vlerësimet e treguesve të tranzicionit luhaten nga 1 deri në
4+ ku tregojnë përkatësisht një ndryshim të vogël ose asnjë ndryshim me ekonomitë e
centralizuara dhe standartet e ekonomive të industrializuara të tregut. Për të reflektuar progresin
e reformave strukturore në sektorin bankar i referohemi indeksit të reformës bankare. Në
grafikun 1. 1 paraqitet dinamika e indeksit të reformës bankare gjatë periudhës 1989 – 2012, ku
vihet re se një prirje pozitive pothuajse lineare e indeksit të reformës në sektorin bankar duke
treguar përmirësime strukturore në sektorin bankar, por përsëri jo në parametrat e ekonomive të
tregut. Por duke iu referuar grafikut 1. 2 i cili paraqet një statikë krahasuese ndërmjet indeksit të
reformës bankare, indeksit të reformës së ndërmarrjeve dhe indeksit të politikës së konkurrencës
në vitet 1992, 2002 dhe 2012, konfirmohet se reformat strukturore në sektorin bankar kanë
arritur progresin më të lartë në krahasim me reformat e tjera strukturore në vendin tonë. Ndërsa
në tabelën 1. 1 paraqitet vlerësimi i progresit të treguesve të tranzicionit për vendet e Europës
Juglindore në vitin 2012 në lidhje reformën bankare, liberalizimin e çmimeve dhe politikën e
konkurrencës. Duke iu referuar tabelës 1. 1 vihet re se liberalizimi i çmimeve ka arritur
vlerësimet maksimale të progresit, 4+, pothuajse në të gjitha vendet e Europës Juglindore ku
edhe vendi ynë ka arritur këtë vlerësim në aspektin e liberalizimit të çmimeve. Po ti referohemi
reformës bankare për këto vende konstatohet pothuajse i njëjti nivel i cili konvergjon në
segmentin [3-, 3] duke treguar një progres strukturor jo në nivelet e ekonomive të tregut. Ndërsa
aspekti i politikës së konkurrencës në vendet e Europës Juglindore shfaq vlerësimet më të ulta në
krahasim me progreset strukturore të reformës bankare dhe të liberalizimit të çmimeve. Këto
vlerësime variojnë nga 2+, ku edhe Shqipëria vlerësohet në këtë nivel, deri në 3+, duke theksuar
thellimin e progresit strukturor në politikën e konkurrencës në këto vende.
3
Grafiku 1. 1 Dinamika e reformës strukturore në sektorin bankar gjatë periudhës 1989 - 2012.
Burimi: EBRD.
Grafiku 1. 2 Progresi i reformave strukturore në Shqipëri për vitet 1992, 2002 dhe 2012.
Burimi: EBRD.
4
Tabela 1.1 Vlerësimet e treguesve të tranzicionit për vendet e Europës Juglindore në vitin 2012.
Vendi Sektori bankar Liberalizimi i çmimeve
Politika e konkurrencës
Shqipëri 3- 4+ 2+
Bosnje-Hercegovina 3- 4 2+
Bullgari 3 4+ 3
Maqedoni 3- 4+ 3-
Mali i Zi 3- 4 2
Rumani 3 4+ 3+
Serbi 3- 4 2+
Burimi: EBRD, 2012.
Në vitin 1992 u miratua ligji për kalimin e sektorit bankar nga monobankar në dynivelor ku
BSHSH u shndërrua në Bankë e Shqipërisë (BSH) e cila do të kryente funksionet e një banke
qendrore të mirëfilltë sipas modeleve të vendeve të zhvilluara, ndërkohë që aktivitetin tregtar do
ta kryente Banka Kombëtare e Shqipërisë. Në 1 janar 1993, Banka Kombëtare e Shqipërisë dhe
Banka Shqiptare e Tregtisë u bashkuan duke krijuar Bankën Kombëtare Tregtare të Shqipërisë
(BKT), ndërsa në Tetor 1993, Banka e Zhvillimit dhe Bujqësisë shndërrohet në Bankë Tregtare
Agrare. Të gjitha bankat tregtare kryenin funksionet e tyre të plota si banka tregtare. Duke iu
referuar ndryshimeve rrënjësore të kuadrit ligjor dhe rregullator të sektorit bankar të cilat sollën
efekte thelbësore në ndryshimet strukturore, por edhe të nivelit të konkurrencës në sektorin
bankar. Analiza e këtyre ndryshimeve mund të përqendrohet në katër faza kryesore:
Bankat si “monopol shtetëror”1
Gjatë kësaj periudhe sektori bankar është shoqëruar me ndryshime pozitive, por gjithsesi të
brishta. Në vitin 1996 u miratuan dy ligje të rëndësishme: ligji nr. 8075 “Për sistemin bankar në
gjatë periudhës 1992 – 1997
1 Burimi: Banka e Shqipërisë, Konferenca e Tretë Kombëtare, 2002.
5
Republikën e Shqipërisë” dhe ligji nr. 8076 “Për Bankën e Shqipërisë” dhe u realizua gjithashtu
rishikimi i gjithë kuadrit rregullues dhe mbikëqyrës i sistemit bankar. Krahas ndryshimeve të
rëndësishme të kuadrit ligjor, por përsëri jo të mjaftueshme për konkurrencën bankare, për arsye
se ligji i konkurrencës (ligji nr. 8044 “Për konkurrencën”, 1995) përjashtonte sektorin bankar,
ishte e domosdoshme edhe ristrukturimi dhe rikapitalizimi i bankave shtetërore si pasojë e
ndryshimeve strukturore të ekonomisë. Në këtë situatë kërkohej zbatimi i reformave ekonomike
edhe në sektorin bankar në rrafshin e ndryshimeve strukturore, menaxhuese dhe operacionale të
tij. Në vitin 1996, bankat tregtare me kapital shtetëror dominonin tregun bankar duke kryer mbi
90% të aktivitetit të sektorit bankar prej tyre, megjithëse në treg u futën edhe disa banka të huaja.
Niveli i ulët i kreditimit në ekonomi ishte një tregues i shkallës së ulët të ndërmjetësimit
financiar përmes sektorit bankar. Megjithëse numri i bankave u rrit nga 3 në vitin 1992 në 8 në
fund të vitit 1996, ku në përbërje të sektorit bankar kishte banka me kapital shtetëror vendas dhe
të huaj, me kapital të përbashkët, me kapital privat vendas dhe të huaj, përsëri bankat operonin
në “monopolin shtetëror” bankar duke mos sjellë efekte të përmirësimit të nivelit të
konkurrencës në sektorin bankar.
Privatizimi i bankave gjatë periudhës 1997 – 20022
Zbatimi i reformës së privatizimeve në sektorë të ndryshëm të ekonomisë, përfshiu edhe sektorin
bankar si një reformë adekuate e zhvillimit progresiv të tij. Situata ekonomike dhe politike e
vendit pas ngjarjeve të vitit 1997 dhe zhvillimi i tregut informal të grumbullimit të parave me
fajde përkeqësuan situatën e bankave shtetërore, duke e vënë theksin tek privatizimi i shpejtë i
tyre dhe zgjidhja e dilemës likuidim – ristrukturim ose privatizim i bankave shtetërore. Procesi i
privatizimit filloi me likuidimin e Bankës Tregtare Agrare dhe privatizimin e Bankës Kombëtare
Tregtare në vitin 2000. Gjatë kësaj periudhe vërehet rritja e numrit të bankave në treg dhe
zgjerimi i aktiviteteve të sektorit bankar përmes zgjerimit të bankave, të cilat rritën shkallën e
ndërmjetësimit financiar dhe cilësinë e shërbimeve bankare. Krahas këtyre ndryshimeve të
dukshme pozitive në tregun bankar, përsëri sektori bankar dominohej nga një bankë e vetme,
Banka e Kursimeve, e cila zotëronte 55% të sektorit bankar (BSH, 2002). Në varësi të
2 Burimi: Banka e Shqipërisë, Konferenca e Tretë Kombëtare, 2002.
6
ndryshimeve strukturore të realizuara në sektorin bankar, struktura e sektorit bankar klasifikohet
në tre grupe sipas pronësisë së kapitalit të bankave:
Banka me kapital shtetëror (G1)
Banka me kapital të përbashkët (G2)
Banka me kapital privat (G3)
Me gjithë progresin që solli privatizimi i bankave shtetërore, hyrja e bankave të huaja në treg dhe
rritja e dukshme e numrit të bankave në treg, në reduktimin e dominimit të bankave shtetërore,
përmirësimet ishin të pjesshme në aspektin e konkurrencës në sektorin bankar, pavarësisht
transformimit të mjedisit strukturor në të cilin operonin bankat nga monopol bankar drejt
oligopolit bankar.
Privatizimi i plotë i sektorit bankar gjatë periudhës 2003 – 2007
Gjatë kësaj periudhe u arrit të realizohej privatizimi i plotë i sektorit bankar, i cili lidhet me
shitjen e Bankës së Kursimeve tek Raiffeisen Zentralbank Osterreich Aktiengesellschaft, Austri,
pjesë e Raiffeisen International Bank – Holding AG. Megjithëse përfundoi privatizimi i bankave
shtetërore, pjesëmarrja e shtetit në sektorin bankar ekzistonte akoma. Fundi i pjesëmarrjes së
shtetit në sektorin bankar u shënua me shitjen e aksioneve të tij që zotëronte tek Banka Italo –
Shqiptare tek aksionari i ri SanPaolo IMI S.p.A., Itali, dhe shitja e aksioneve që zotëronte tek
Banka e Bashkuar e Shqipërisë tek Banka Islamike për Zhvillim në vitin 2009 (Shoqata
Shqiptare e Bankave, 2012).
Privatizimi i Bankës së Kursimeve u shoqërua me hyrjen në fuqi edhe të ligjit nr. 9121, “Për
mbrojtjen e konkurrencës”, 2003, i cili nuk kishte përjashtime edhe për sektorin bankar në dallim
nga ligji nr. 8044 “Për konkurrencën”, 1995. Ky ligj nuk ndalonte pozitën dominuese në treg, por
abuzimin me pozitën dominuese. Tashmë sektori bankar paraqitej tërësisht i zotëruar nga
aksionarë privatë duke sjellë një klasifikim të ri të strukturës së sektorit bankar sipas kriterit të
madhësisë së aktiveve bankare. Duke iu referuar totalit të vlerës së aktiveve të secilës bankë në
treg ndaj totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar, bankat ndahen në tre grupe kryesore:
Bankat që zotërojnë më pak se 2% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G1 –
grupi i bankave më të vogla)
7
Bankat që zotërojnë më shumë se 2% dhe më pak se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të
sektorit bankar (G2 – grupi i bankave të mesme)
Bankat që zotërojnë më shumë se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G3
– bankave të mëdha)
Ndryshimet e mësipërme strukturore sollën ndryshime jo vetëm në zgjerimin e gamës së
produkteve bankare, por edhe në zgjerimin e shtrirjes gjeografike të bankave në treg. Krahas
rritjes së numrit të bankave në treg, i cili arriti në 17 banka në vitin 2006, u rrit edhe numri i
degëve dhe agjensive të bankave.
Gjatë vitit 2006 ndodhën ndryshime të rëndësishme në forcimin e aksionarëve të bankave
tregtare nëpërmjet shitjes së aksioneve të tyre brenda dhe jashtë vendit. Në vitin 2007 ndodhën
ndryshime strukturore të sektorit bankar duke e reduktuar numrin e bankave me kapital privat
tërësisht shqiptar në dy banka: Banka Union dhe Banka Credins, nga tri banka që kishin qenë më
parë, duke theksuar një interesim të grupeve bankare europiane për praninë e tyre në tregun
shqiptar. Këto ndryshime në lidhje me transferimin e kapitalit aksionar ndërmjet grupeve të
ndryshme vazhduan edhe në vitin 2008 (Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012).
Ndryshimet e realizuara gjatë kësaj periudhe patën një ndikim të madh në përqendrimin bankar,
krahas zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar. Ato sollën një përmirësim të nivelit të
konkurrencës në sektorin bankar dhe gjithashtu një transformim të mjedisit strukturor në të cilin
operonin bankat nga oligopoli bankar drejt konkurrencës monopolistike bankare.
Konsolidimi i sektorit bankar gjatë periudhës 2008 – 2012
Prirjet konsoliduese të sektorit bankar vijuan edhe në vitin 2008 krahas atyre të ndodhura në vtin
2006 dhe 2007 ku evidentohen ndryshimet në lidhje me transferimin e kapitalit aksionar
ndërmjet grupeve të ndryshme. Gjatë kësaj periudhe u realizuan: blerja e aksioneve të kapitalit
aksionar të Bankës Union sh.a në masën 12.5% nga Banka për Rindërtim dhe Zhvillim
(BERZH); revokimi i liçencës së Bankës Italo – Shqiptare aktiviteti i të cilës u transferua tek
Banka Amerikane e Shqipërisë dhe Degës të Bankës së Parë të Investimeve; ndryshimi i emrit të
Bankës Amerikane të Shqipërisë në Banka Intesa Sanpaolo, Shqipëri; ndryshimi në strukturën e
aksionarëve të Bankës Credins; rritja e pjesëmarrjes influencuese të Calik Holding A.S Turqi nga
25.2% në 45.6% në kapitalin aksionar të Bankës Kombëtare Tregtare sh.a; rritja e pjesëmarrjes
8
influencuese të aksionarit Banka Islamike për Zhvillim nga 15% në 55% të aksioneve tek Banka
e Bashkuar e Shqipërisë sh.a si rezultat i blerjes së 40% të aksioneve të Ministrisë së Financave
(Shoqata Shqiptare e Bankave, 2012). Këto prirje konsoliduese në sektorin bankar shqiptar kanë
rritur kërkesat për liçensim bankash. Kjo periudhë karakterizohet nga plotësimi i gamës së
shërbimeve dhe produkteve bankare në aspektin e ofrimit të produkteve e – banking nëpërmjet
internet banking, kartave elektronike, ATM-ve dhe POS-ve, krahas rritjes së numrit të degëve
dhe agjensive edhe shtrirjes gjeografike të shërbimeve bankare. Këto sjellje të bankave rritin
presionet konkurruese në sektorin bankar pavarësisht rritjes së përqendrimit bankar.
Sektori bankar në vendin tonë ka vazhduar të rritë kontributin e tij në ekonomi me një prirje
rritëse. Duke iu referuar tabelës 1. 2 vihet re se shkalla e ndërmjetësimit të sektorit bankar në
ekonomi dhe kontributi i aktivitetit të kredidhënies kanë vijuar prirjen e tyre rritëse gjatë
periudhës 2002 – 2012, ku aktiviteti i kredidhënies shfaq një konvergjencë të theksuar të ritmeve
rritëse. Sektori bankar ka vazhduar konvergjencën e prirjeve të qëndrueshme në drejtim të
shpërndarjes së burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila konfirmohet nga prirjet rënëse
të treguesve të përqendrimit bankar në drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive të cilat
tregojnë një shpërndarje më të mirë të peshave në treg dhe një përmirësim të nivelit të
konkurrencës bankare.
Tabela 1.2 Pesha e totalit të aktiveve dhe të kredive të sektorit bankar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) gjatë periudhës 2002 – 2012.
Treguesit 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Totali i Aktiveve/PBB
(në %)
54.5
53.8
56.8
60.9
70.8
76.8
76.7
77.5
81.0
86.1
87.9
Totali i Kredive/PBB
(në %)
6.3
7.3
9.3
15.7
22.4
30.2
36.5
39.3
40.1
40.0
42.7
Burimi: Banka e Shqipërisë.
Ndërsa niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri, i llogaritur si raport i aktiveve të sistemit
financiar ndaj Produktit të Brendshëm Bruto (PBB) arrin vlerën 93.9% në fund të vitit 2012,
9
duke treguar se sektori bankar mbetet segmenti kryesor i ndërmjetësimit financiar, aktivet e të
cilit përbëjnë rreth 93.6% të totalit të aktiveve të sistemit financiar. Ndërkohë që sektori financiar
jobankar zotëron një peshë totale të vogël ndaj sistemit financiar prej 6.4% në referencë të totalit
të aktiveve të tij dhe një peshë të aktivitetit të sektorit financiar jobankar ndaj PBB-së prej 6%.
Tabela 1. 3 paraqet tablonë e kontributit të sektorëve bankar dhe jobankar në sistemin financiar
gjatë periudhës 2007 – 2012.
Tabela 1.3 Pesha e segmenteve të sistemit financiar ndaj PBB-së gjatë periudhës 2007 – 2012 (në përqindje).
Autoriteti liçencues
dhe mbikëqyrës
Sistemi financiar
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Banka e Shqipërisë
Sistemi bankar
75.9 76.7 77.5 80.9 84.7 87.9
Institucione jobanka
1.5 1.7 2.2 2.7 2.5 2.6
SHKK-të dhe unionet
e tyre
0.6 0.7 0.8 0.8 0.7 0.78
Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare
Shoqëri sigurimi
1.4 1.4 1.5 1.4 1.5 1.5
Fonde pensioni
- - 0.01 0.01 0.01 0.02
Fonde investimi
- - - - - 1.1
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
Kostot e larta të ndërmjetësimit financiar mund të jenë një pengesë e fortë për rritjen e nivelit të
ndërmjetësimit financiar në ekonomi. Këto kosto mund të shprehen nëpërmjet spread-it të
10
normës së interesit, diferencës ndërmjet normave të interesit të kredive dhe normave të interesit
të depozitave. Në grafikun 1. 3 jepet spread – i për sektorin bankar në vendin tonë ku vihet re se
ka një rënie në tre vitet e fundit me 0.5%, ndërsa në vitin 2012 spread-i vlerësohet mesatarisht në
5.4% (BSH, 2012). Nga paraqitja grafike vihet re se marzhi i spread – it ka një prirje stacionare
me ndonjë devijim të vogël. Gjithashtu nga grafiku 1. 4 tregohet statika krahasuese ndërmjet
spread-it në sektorin bankar në Shqipëri dhe vendeve të rajonit. Nga grafiku konstatohet se
spread-i në sektorin bankar shqiptar është më i ulët se në Kosovë, Bullgari dhe Serbi, por është
më i lartë se në vendet e tjera të rajonit, ndërkohë që është në nivelin mesatar të rajonit për
periudhën 2008 – 2010. Nëpërmjet spread-it tregohet se sa fuqi tregu zotërojnë bankat duke e
perceptuar edhe si një tregues i konkurrencës bankare.
Grafiku 1. 3 Spread-i i normës së interesit në sektorin bankar shqiptar.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
11
Grafiku 1. 4 Spread-i i normës së interesit në sektorët bankar të vendeve të rajonit në vitin 2012.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
Zgjerimi i aktivitetit të sektorit bankar shikohet edhe nga mbulimi i tij me shërbime bankare i cili
ka një trend rritës ndër vite, i paraqitur nga tabela 1. 4, por gjithashtu edhe nga shpërndarja
gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave sipas prefekturave të vendit në vitin 2012 e cila
paraqitet nga grafiku 1. 5 ku evidentohet një përqendrim më i madh i degëve dhe agjensive në
Tiranë për shkak të përqendrimit më të madh të popullsisë.
Tabela 1.4 Mbulime me shërbime bankare deri në vitin 2012.
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Numri i bankave 16 17 17 16 16 16 16 16 16
Numri i punonjësve
2816 3479 4189 5155 6493 6404 6384 6714 6836
Numri i degëve/agjensive brenda vendit
188 250 294 399 511 524 529 534 503
Numri mesatar i punonjësve për:
12
- Bankë 176 205 246 322 406 400 399 420 427
- Njësi bankare
15 14 14 13 13 12 12 13 14
Numri i popullsisë (000)
3 135 3 149 3 152.6 3 170 3 193 3195 n.a 2831.7 2831.7*
Numri i popullsisë për:
- Bankë 195938 185235 185447 198125 199563 199688 n.a 176984 176984
- Njësi bankare
16676 12596 10723 7945 6249 6097 n.a 5303 5630
- Punonjës banke
1113 905 753 615 492 499 n.a 422 414
*Numri i popullsisë në vitin 2012 është mbajtur i pandryshuar për shkak të mungesës të të dhënave. Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
Grafiku 1. 5 Shpërndarja gjeografike e degëve dhe agjensive të bankave në vitin 2012.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
13
Gjatë vitit 2012 zhvillimet bankare u shoqëruan me një rritje me ritme më të ulëta të portofolit të
kredisë në krahasim me vitet e fundit, e cila solli një ndikimin strukturor në rritjen e treguesit të
kredive me probleme, ndërkohë që edhe kreditë me probleme shfaqën një rritje gjatë këtij viti.
Rritja e vogël e portofolit të kredive është kompensuar nga ana tjetër me rritjen e veprimtarisë
bankare në instrumente të letrave me vlerë. Rezultati financiar neto i sektorit bankar është
përmirësuar dukshëm. Kontributin më të madh e ka dhënë përmirësimi i çmimit të letrave me
vlerë në portofolet e bankave, i cili ka ndikuar në uljen e masës së provigjionimit për këto
investime. Ndërsa marzhi neto nga interesat (NIM) ka shfaqur prirje rënëse duke treguar rritjen e
kostove të financimit të aktiveve që sjellin të ardhura kundrejt rënies së të ardhurave që sjellin
këto aktive. Treguesit e përfitueshmërisë së sektorit bankar, të vlerësuar nëpërmjet ROA (kthimit
nga aktivet) dhe ROE (kthimit nga kapitali), kanë treguar përmirësime për shkak të rritjes së
rezultatit neto. Ndërsa niveli i kapitalizimit për të gjitha bankat tejkalon normën minimale të
lejuar 12% (BSH, 2012).
1. 2 Konkluzione
Sektori bankar shqiptar është shoqëruar me ndryshime të shumta në rrafshin ligjor dhe
rregullues, të cilat shënojnë kulmin e tyre në fillimin e viteve ’90 nëpërmjet një transformimi
rrënjësor të sektorit bankar. Këto ndryshime kanë pasur efekte pozitive në drejtim të dinamikës
së zhvillimeve strukturore në sektorin bankar duke shfaqur një prirje pozitive të progresit të
treguesve të tranzicionit. Nga vlerësimet empirike të indeksit të reformës bankare konkludohet se
janë shënuar përmirësime të reformave strukturore në sektorin bankar në vendin tonë, por jo në
nivelet e ekonomive të tregut. Nivelet më të larta të progresit strukturor vendi ynë i ka arritur në
aspektin e liberalizimit të çmimeve duke marrë vlerësimet maksimale sipas klasifikimeve të
EBRD – së. Ndërsa në lidhje me politikën e konkurrencës vlerësohet në nivele më të ulta
krahasuar me reformën bankare dhe liberalizimin e çmimeve. Situata e progresit të reformave
strukturore në vendin tonë ka pothuajse të njëjtën konvergjencë me vendet e tjera të Europës
Juglindore, ku kërkohet një thellim i progresit të arritur deri më tani. Ndryshimet strukturore
kanë transmetuar efektet e tyre në faza të ndryshme të zhvillimit të sektorit bankar duke ndikuar
14
në nivelet e përqendrimit bankar dhe të sjelljes së bankave e cila ka konverguar nga monopoli
shtetëror tek konkurrenca monopolistike. Në mjedisin bankar janë shtuar presionet konkurruese
nëpërmjet zgjerimit të aktivitetit bankar dhe rritjes së gamës së produkteve dhe shërbimeve
bankare, por edhe mbulimit gjeografik të shërbimeve si rezultat i politikës së diversifikimit të
produkteve bankare. Sektori bankar ka ruajtur qëndrueshmërinë në aspektin e shpërndarjes së
burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila theksohet nga përqendrimi bankar më i ulët në
drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive. Gjithashtu sektori bankar ka rritur kontributin në
ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së ndërmjetësimit të sektorit bankar në ekonomi dhe
aktivitetit të kredidhënies në ekonomi. Niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri dominohet
nga sektori bankar duke konfirmuar se sistemi financiar dominohet nga sektori bankar,
pavarësisht kostove mesatarisht të larta të ndërmjetësimit financiar të shprehura nga spread – i i
normës së interesit, por të krahasueshme me vendet e rajonit.
15
Kapitulli II: Argumentet “pro” dhe “kundër” lidhjes përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar
Në këtë kapitull do të parashtrohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me përqendrimin
dhe konkurrencën në sektorin bankar. Rezultatet empirike parashtrojnë ekzistencën e një
korrelacioni të fortë ndërmjet tyre në disa raste, por në disa raste të tjera ky korrelacion është i
dobët ose nuk ekziston fare. Kjo lidhje e dobët nxit jo vetëm analizën e vlerësimit të konkurrencës
nëpërmjet metodave strukturore dhe jostrukturore, por edhe evidentimin e faktorëve të tjerë
potencial dhe përcaktues të kësaj lidhje. Studimi i tyre na jep një panoramë më gjithëpërfshirëse
në këtë kuadër dydimensional. Në këtë analizë dydimensionale duhet të merren gjithashtu në
konsideratë edhe efektet e politikave rregulluese në sektorin bankar përkundrejt përqendrimit
dhe konkurrencës bankare.
2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - konkurrencë në sektorin bankar Metodat e vlerësimit të konkurrencës në sektorin bankar duhet të shihen në këndvështrimin e
aspekteve teorike dhe empirike të tyre. Nga analiza e detajuar e tyre do të konkludohet në
ekzistencën dhe efektet e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës bankare. Për
vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar literatura teorike kategorizohet në dy metoda
kryesore: metoda strukturore dhe metoda jostrukturore. Analiza e vlerësimit të sjelljes
konkurruese në treg nga të dy metodat përqendrohet në aspekte të ndryshme, kështu që në disa
raste rezultatet e tyre nuk do të konvergojnë.
Metoda strukturore3
3 Një analizë më e detajuar e kësaj metode do të zhvillohet në kapitullin e katërt.
mbështetur në teorinë tradicionale të organizimit industrial fokusohet në dy
trajtime: paradigmën Strukturë-Sjellje-Performancë (SSP) dhe hipotezën Efiçencë-Strukturë
(ES). SSP vlerëson nivelin e konkurrencës duke analizuar strukturën e tregut (p.sh. nivelin e
16
përqendrimit, numrin e bankave) të lidhur me sjelljen (p.sh. normat e interesit) dhe performancën
(p.sh. ROA, ROE) e bankave. Struktura e tregut reflektohet në normën e përqendrimit për bankat
e mëdha (CRk) dhe indeksin Hirchman - Herfindhal (HHI). Mund të përdoren edhe tregues të
tjerë të përqendrimit, por këta dy tregues janë më të përdorurit, për shkak se janë në gjendje të
trajtojnë tiparet strukturore të tregut, por gjithashtu edhe për arsye të lehtësisë të llogaritjes dhe të
dhënave të kufizuara për llogaritjen e tyre. CRk llogaritet si shumë e pjesëve të tregut të k
bankave më të mëdha, ndërsa HHI llogaritet si shumë në katror e pjesëve të tregut të bankave
individuale. Vlerat e tyre luhaten nga zero (më saktësisht tentojnë drejt zeros), e cila tregon
operimin në tregun e konkurrencës së plotë (ku të gjitha bankat zotërojnë të njëjtën pjesë të
tregut) dhe vlera një që tregon ekzistencën e një tregu monopolist. Vlerat e ndërmjetme
reflektojnë në mënyrë jo strikte ekzistencën e strukturave të ndërmjetme të konkurrencës
monopolistike dhe oligopolit.
Sipas SSP, normat e larta të përqendrimit u japin bankave fuqi tregtare, duke u siguruar atyre
fitime monopoliste për shkak të vendosjes së normave të larta të interesit për huatë dhe normave
të ulëta të interesit për depozitat si rezultat i dominimit të tregut. Por gjithashtu edhe sipas ES,
lidhja pozitive ndërmjet fitimit dhe përqendrimit të tregut nuk vjen vetëm për shkak të fuqisë
tregtare, por edhe për arsye të efiçencës më të lartë (Demsetz, 1973). Bankat tentojnë të
zotërojnë pjesë të mëdha të tregut për të rritur efiçencën e tyre si rezultat i faktorëve specifik të
tyre dhe ekonomive të shkallës. Në këtë mënyrë bankat e mëdha përcaktojnë strukturën e tregut
si rezultat i efiçencës, e cila nënkupton përqendrim të lartë dhe fitim të lartë. Sipas hipotezës së
fuqisë relative të tregut theksohet se vetëm firmat që zotërojnë pjesë të konsiderueshme të tregut
dhe diferencojnë mirë produktet e tyre, janë të afta të ushtrojnë fuqinë e tyre të tregut për të
përcaktuar çmimet e produkteve të tyre dhe të marrin fitime të larta (Berger, 1995).
Ndërsa vlerësimi i konkurrencës në sektorin bankar nëpërmjet metodës jostrukturore4
4 Një analizë më e detajuar e kësaj metode do të zhvillohet në kapitullin e pestë.
fokusohet
në tri modele kryesore: modeli Iwata (Iwata, 1974), modeli Bresnahan (Bresnahan, 1982) dhe
modeli Panzar-Rosse (Panzar-Rosse, 1987).
17
Modeli Iwata merr në konsideratë vlerën e variacionit hipotetik të bankave individuale që ofrojnë
produkte homogjene në një treg oligopolistik. Parametri i variacionit hipotetik vlerësohet nga λ,
e cila varion në vlera negative dhe pozitive; në rastin e konkurrencës perfekte , λ = -1; në rastin e
oligopolit Cournot λ=0; ndërsa në rastin e një marrëveshje të fshehtë perfekte merr vlerë
pozitive.
Modeli Bresnahan analizon fuqinë tregtare të një banke mesatare fitimmaksimizuese që operon
në periudhën afatshkurtër në një strukturë oligopolistike dhe duke përcaktuar parametrin λ nga
vlerësimi i njëkohshëm i ekuacioneve të kërkesës dhe të ofertës për produkte homogjene. Vlerat
e λ në kushte normale variojnë nga zero dhe një:
për λ = 0 tregon ekzistencën e konkurrencës së plotë;
për λ = 1 tregon operimin në një marrëveshje të fshehtë perfekte;
ndërsa për λ = 1/n, ku n tregon numrin e bankave që operojnë në treg, tregon operimin në
ekuilibrin e modelit Cournot të oligopolit.
Modeli Panzar - Rosse (PR) vlerëson sjelljen konkurruese të bankave në treg përmes statistikës
H. Statistika H llogaritet nga forma e reduktuar e ekuacioneve të të ardhurave dhe jepet si shumë
e elasticiteteve të të ardhurave totale të bankës kundrejt çmimeve të inputeve të saj. Vlerat e saj
variojnë nga negative deri në një: për vlera negative deri në zero reflekton një strukturë sjellje
monopoliste ose një variacion hipotetik të oligopolit në periudhën afatshkurtër; për vlera nga
zero deri në një reflekton një strukturë sjelljeje të konkurrencës monopolistike; ndërsa për vlerën
një tregon një strukturë sjelljeje të konkurrencës së plotë. Në këtë mënyrë statistika H reflekton
strukturën dhe sjelljen në mjedisin në të cilin operon banka pa marrë në konsideratë efektet
strukturore.
Këto modele testojnë konkurrencën dhe përdorimin e fuqisë së tregut, duke e vënë theksin tek
analiza e sjelljes konkurruese të bankave duke mos marrë në konsideratë elementët strukturorë.
Këto modele jostrukturore evoluan si një kundërpërgjigje ndaj mangësive teorike dhe empirike të
modeleve strukturore. Në studimet empirike, metoda jostrukturore, nuk studion mjedisin
konkurrues, por bën përpjekje për të vlerësuar nivelin e konkurrencës. Avantazhi kryesor i kësaj
metode është se nuk merr apriori që tregjet e përqendruara nuk janë konkurruese, sepse
18
kundërshtimi mbështetet mbi konkurrencën potenciale dhe jo domosdoshmërisht në strukturën e
tregut. Gjithashtu, mund të theksojmë se në këtë metodë nuk nevojitet specifikimi i tregut
gjeografik për arsye se sjellja individuale e bankave jep ndikim në fuqinë e tregut të tyre.
Vlerësimet teorike dhe empirike kanë pasur në fokus jo vetëm vlerësimin e konkurrencës në
sektorin bankar, por edhe efektivitetin e metodave të ndryshme aplikative në vlerësimin e saj. Ky
efektivitet konsiston në arritjen e rezultateve konverguese nga përdorimi i vlerësimeve të
ndryshme metodike. Ky aspekt hulumtues ka ardhur si rezultatet i studimeve të thelluara teorike
dhe empirike në industrinë bankare. Si rezultatet i zhvillimit të sektorit bankar në dekada të
ndryshme, edhe sjellja e bankave ka pësuar transformime në mjedise të ndryshme si rezultat i
politikave brenda dhe jashtë sektorit bankar. Analiza e këtyre sjelljeve të bankave në mjedise dhe
periudha të ndryshme ka transmetuar rezultate divergjente. Si pasojë e këtyre divergjencave, në
studime të ndryshme teorike dhe empirike ka marrë një trajtim specifik analiza e lidhjes ndërmjet
përqendrimit dhe konkurrencës bankare. Evidencat hulumtuese sjellin një tablo të gjerë të kësaj
lidhjeje si në aspektin konfirmues, ashtu edhe kundërshtues të saj.
Një numër studimesh kanë marrë në konsideratë treguesit tradicional të përqendrimit CRk dhe
HHI për të vlerësuar fuqinë e tregut dhe kanë rezultuar se këto tregues janë të “dyshimtë” (pra
divergjojnë) për të vlerësuar mjedisin konkurrues (si p.sh. Berger, Demirguc-Kunt, Levine, and
Haubrich 2004; Beck, Demirguc-Kunt, and Levine 2006). Për të shmangur divergjencën e
treguesve të strukturës së tregut, studime të tjera kanë vlerësuar nivelin e konkurrencës në
sektorin bankar nëpërmjet statistikës H të modelit PR (Claessens and Laeven 2004, Schaeck,
Cihak, and Wolfe 2006, Molyneux and Nguyen-Linh 2008).
Bikker and Haaf (2000) analizuan përmes aplikimit të modelit PR mjedisin në të cilin operonin
bankat e disa vendeve të industrializuara, ku pjesën më të madhe të zgjedhjes së tyre e përbënin
vendet europiane, gjatë periudhës 1988 – 1998. Vlerësimet empirike të konkurrencës përmes
statistikës H, evidentojnë se tregjet bankare në këto vende karakterizohen nga konkurrenca
monopolistike, por në ndonjë rast edhe prezencën e konkurrencës së plotë. Presioni konkurrues
është më i lartë në vendet europiane në krahasim me vendet joeuropiane (USA, Kanada, Japoni).
Gjithashtu theksohet se bankat e mëdha karakterizohen nga nivel më i lartë i konkurrencës në
krahasim me bankat e vogla. Bikker and Haaf aplikuan edhe modelin Bresnahan për tregun e
19
depozitave dhe huave për nëntë vende europiane: Belgjikë, Francë, Gjermani, Itali, Holandë,
Portugali, Spanjë, Britani e Madhe. Rezultatet empirike të tyre tregojnë për një nivel të lartë të
konkurrencës në këto vende, përveç Portugalisë ku bankat në tregun e depozitave operojnë në një
mjedis oligopolistik. Këto rezultate janë në mbështetje të rezultateve të modelit PR në këto
vende.
Në analizën e tyre nuk ishte në fokus evidentimi i nivelit të konkurrencës në vendet e marra në
studim, por edhe testimi i lidhjes përqendrim - konkurrencë, e cila është e debatueshme si në
literaturën teorike dhe empirike për karakterin e dyfishtë dhe jo plotësisht të përcaktuar. Testimi i
kësaj lidhjeje u realizua nëpërmjet analizës regresive duke marrë në shqyrtim ndikimin e
treguesve të përqendrimit (CRk ose HHI), numrin e bankave dhe specifikimin e tregut për vendet
europiane mbi nivelin e konkurrencës të vlerësuar nëpërmjet statistikës H të modelit PR.
Rezultatet empirike të analizës regresive tregojnë prezencën e shenjës negative për koefiçientët
pranë treguesve të përqendrimit. Kjo tregon se niveli i konkurrencës bankare vjen duke u ulur me
rritjen e nivelit të përqendrimit në tregun bankar. Pra, k bankat më të mëdha përcaktojnë kushtet
e konkurrencës në treg, duke përforcuar rezultatet e paradigmës SSP. Gjithashtu edhe efekti i
numrit të bankave rezulton negativ, ndërsa teorikisht pritej të kishte efekt pozitiv, sepse një
numër më i madh bankash në treg do të reflektojë një potencial konkurrues më të lartë. Ky efekt
empirik është shpjeguar nga dominimi i efektit shpjegues të treguesve të përqendrimit mbi
nivelin e konkurrencës në modelimin e marrë në analizë.
Jansen dhe De Haan (2003) pohojnë se nuk ekziston një lidhje ndërmjet përqendrimit dhe
konkurrencës në treg. Gjithashtu, Fernandez de Guevara et al. (2005, 2006) nuk gjetën një lidhje
të rëndësishme ndërmjet HHI dhe konkurrencës për vende të ndryshme të Europës. Të njëjtat
rezultate konfirmohen edhe nga Bikker et al. (2007) në analizën e mjedisit konkurrues ku
operonin bankat e 76 vendeve të ndryshme.
Koutsomanoli-Fillipaki dhe Staikouras (2003) analizuan nivelin e përqendrimit dhe të
konkurrencës në sektorin bankar të Bashkimit Europian (BE) të zgjeruar (25 vendet anëtare të
BE-së) për periudhën 1998 – 2002, fillimisht për 15 vendet e BE-së dhe më pas edhe për 10
vende të reja të BE-së në nivele individuale dhe të agreguara. Për vlerësimin e përqendrimit të
tregut bankar u përdorën treguesit tradicional të paradigmës SSP, CRk (më konkretisht CR5) dhe
20
HHI, ndërsa për vlerësimin e nivelit të konkurrencës u përdor metoda jostrukturore, modeli PR.
Rezultatet empirike tregojnë nivele të larta të treguesve të përqendrimit, sidomos të CR5, ndërsa
HHI në vlera më të moderuara, megjithëse në disa raste vihen re tendenca rënëse. Vlerësimet e
marra nga statistika H nëpërmjet modelit PR tregojnë se bankat operojnë në një mjedis të
konkurrencës monopolistike. Madje mjedisi konkurrues përmirësohet nga niveli i agreguar i BE-
së se sa vendet ekzistuese të BE-së.
Claessens and Laeven (2004) tregojnë për ekzistencën e një lidhjeje pozitive ndërmjet
konkurrencës dhe përqendrimit dhe një efekt negativ të numrit të bankave në treg. Gjithashtu,
Yildirim dhe Philippatos (2003) tregojnë se vendet në tranzicion të Europës Qendrore dhe
Lindore për periudhën 1993 – 2000 operojnë në një mjedis të konkurrencës monopolistike me
përjashtim të Sllovakisë dhe Maqedonisë, të cilat operojnë një mjedis monopolistik. Gjithashtu,
Note (2006) thekson nëpërmjet vlerësimit empirik të nivelit të konkurrencës në sektorin bankar
në vendin tonë se bankat operojnë në një mjedis të konkurrencës monopolistike, por i dominuar
nga norma të larta të përqendrimit në treg. Megjithatë niveli i lartë i përqendrimit në këto vende
nuk ka penguar sjelljen konkurruese të bankave, e cila bie në kundërshtim me supozimet e
paradigmës SSP. Bashkekzistenca e përqendrimit dhe konkurrencës vjen për shkak të disa
karakteristikave specifike të sektorit bankar në lidhje me praninë e informacionit asimetrik,
efektin e rrjetit të degëve të bankave dhe efektin e përdorimit të teknologjive të reja.5
Teoria e tregjeve të kontestueshme thekson bashkekzistencën e përqendrimit dhe të
konkurrencës. Teoria e kontestueshmërisë (Baumol, 1982) supozon se firmat hyjnë dhe dalin pa
humbur kapitalin e tyre, pra, absolutisht pa kosto, duke përjashtuar kostot fikse, dhe gjithashtu
konkurrentët potencial kanë të njëjtin funksion kostoje si firmat ekzistuese. Në një treg të
kontestueshëm firmat shesin produktet e tyre me çmime konkurruese për shkak të kërcënimit të
hyrjes së konkurrentëve potencial në tregun ekzistues.
Siç shihet nga analizat teorike dhe empirike konkurrenca nuk përcaktohet vetëm nga faktorë
strukturor, por si pasojë e zhvillimit dinamik të sektorit bankar kërkohet një analizë më e
hollësishme e mjedisit në të cilin operojnë bankat. Rezultatet empirike vënë në dukje gjithnjë e
5 Për një analizë më të detajuar shih Northcott (2004).
21
më shumë lidhjen e dobët ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar për të
vlerësuar mjedisin konkurrues të bankave. Dobësia e kësaj lidhjeje thekson faktin se përqendrimi
i lartë nuk dëmton domosdoshmërisht konkurrencën, por ka humbur dominancën përcaktuese të
tij në literaturën teorike. Metoda strukturore që mbështetet kryesisht tek treguesit e ndryshëm të
përqendrimit shërben si një kusht i nevojshëm, por jo i mjaftueshëm për të vlerësuar
konkurrencën. Testimi i metodave jostrukturore jep një vlerësim më të detajuar të mbështetur në
analizën e sjelljes konkurruese të bankave. Kontestueshmëria e tregjeve tregon për një gërshetim
të pranisë së një niveli të lartë përqendrimi dhe një niveli të lartë të konkurrencës në sektorin
bankar.
2. 2 Faktorët përcaktues të konkurrencës në sektorin bankar Konkurrenca në sektorin bankar është e rëndësishme, sepse ashtu si në industritë e tjera, ajo ul
çmimet dhe përmirëson cilësinë, duke kontribuar në këtë mënyrë në mirëqenien e konsumatorëve
dhe të firmave. Gjithashtu konkurrenca nxit sjelljen novative, detyron bankat të rritin efiçencën e
tyre, duke rritur në këtë mënyrë mundësinë e hyrjes së konsumatorëve dhe ndërmarrjeve në
shërbimet financiare, por gjithashtu duke forcuar zhvillimin ekonomik. Ndërkohë konkurrenca
bankare përmirëson edhe mekanizimin e transmetimit monetar (Bikker, et al. (2007)).
Gjithashtu konkurrenca bankare ndikon edhe në stabilitetin financiar, i cili është i nevojshëm për
një zhvillim ekonomik të qëndrueshëm. Në përgjithësi në literaturën teorike theksohet se
ekziston një lidhje e kundërt midis konkurrencës dhe stabilitetit në sektorin bankar. Konkurrenca
në sektorin bankar ndërlikohet nga nevoja e ruajtjes së stabilitetit financiar. Një nivel i lartë i
konkurrencës do të nxitë rritjen e efiçencës, por do të përkeqësonte stabilitetin financiar, por
gjithashtu literatura empirike thekson edhe raste të ekzistencës së një marrëdhënieje pozitive
ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit. Pra, kjo lidhje është komplekse dhe shumë faktoriale.
Referuar rëndësisë edhe efekteve të shumanshme të konkurrencës bankare është e natyrshme të
njihen faktorët potencial të saj. Kontestueshmëria e tregjeve bankare e vë theksin tek faktorët, që
ndikojnë në mjedisin konkurrues të bankave duke mos marrë në konsideratë faktorët strukturor
ose jostrukturor.
22
Një numër studimesh empirike kanë vlerësuar ndikimin e këtyre faktorëve mbi konkurrencën.
Ndër këto faktorë specifikohen treguesit e kontestueshmërisë (hyrja e bankave të huaja, pengesat
e hyrjes dhe kufizimet e aktivitetit) dhe aspektet e strukturës institucionale të vendeve (praktikat
e rregullimit dhe të mbikëqyrjes, kufizime të hyrjes dhe pengesat për investimet e huaja) (Bikker,
et al. (2007)).
Claessens et al. (2001) analizuan se si hyrja e bankave të huaja ndikon në tregjet bankare
vendase dhe rezultojnë se rritja e pranisë së bankave të huaja i bën bankat vendase më
konkurruese duke reduktuar fitimet e tyre dhe marzhin e interesave neto.
Barth, Caprio dhe Levine (2004) studiuan ndikimin e praktikave rregullatore dhe të mbikëqyrjes
bankare mbi zhvillimin e sektorit bankar, efiçencën dhe brishtësinë e tij në një numër të
konsiderueshëm vendesh. Në mënyrë të veçantë ata vlerësuan ndikimin e barrierave të hyrjes së
bankave të huaja në sektorin bankar dhe theksojnë se kufizimet e forta të hyrjes kanë ndikim
negativ tek efiçenca bankare, por gjithashtu rritin brishtësinë e bankave.
Demirgǜc et al. (2004) analizojnë ndikimin e rregullimeve bankare dhe strukturës së tregut mbi
marzhet e interesave neto dhe kostot e larta në vende të ndryshme. Në këtë studim ata gjejnë pas
korrektimet të disa variablave, se rregullimet shtrënguese mbi hyrjen e bankave, kufizimet e
aktivitetit dhe rregullimet që reduktojnë lirinë e bankave çojnë në rritje të marzhit të interesave
neto të bankave.
Gjithashtu, Levine (2003) konstaton se marzhi i interesave varet jo vetëm nga kufizimet
rregullatore të hyrjes së bankave të huaja, por madje edhe nga numri aktual i bankave të huaja në
treg. Studime të tjera mbi marzhin e normës së interesit dhe tregues të tjerë të performancës së
bankave në Amerikën Latine dhe Europën Lindore tregojnë se hyrja e bankave të huaja redukton
në një masë të konsiderueshme diferencën ndërmjet normës së interesit të huave dhe depozitave,
normat e fitimit, duke theksuar se hyrja e bankave të huaja rrit konkurrencën në treg.
Studimet e mësipërme nuk tregojnë për një vlerësim të drejtpërdrejtë të konkurrencës, por një
vlerësim të tërthortë duke specifikuar fuqinë e tregut, por edhe efektet e kontestueshmërisë në
tregjet bankare.
23
Bikker et al. (2007) përmes analizës regresive analizuan faktorët potencial që ndikojnë nivelin e
konkurrencës bankare në treg. Vlerësimi i konkurrencës është realizuar nga vlerësimi i statistikës
H të modelit PR, ndërsa specifikimi i modelimit statistikor mbështetet në disa variabla shpjegues:
variabla të strukturës së tregut (CR5, numrin e bankave, bankat e huaja)
variabla të kontestueshmërisë (numrin e kufizimeve të aktivitet, kufizimet mbi investimet
e huaja)
variabla ndërsektorial (tregjet e kapitalit: kapitalizimin e tregut si fraksion të PBB - së,
shoqëritë e sigurimeve)
variabla makroekonomik (PBB për frymë, normën e rritjes ekonomike, normën e
inflacionit)
variabla institucional (indeksin e të drejtave të pronësisë, indeksin e rregullimeve,
indeksin e lirisë ekonomike, treguesin e vendeve me sisteme ekonomike socialiste,
variablin cilësor për të përcaktuar 15 vendet e Europës).
Nga vlerësimet empirike rezultoi se treguesi i përqendrimit, pra CR5 , nuk është një variabël i
rëndësishëm në përcaktimin e nivelit të konkurrencës. Ky rezultat nxjerr në pah mungesën e një
lidhje të qëndrueshme ndërmjet konkurrencës dhe përqendrimit duke hedhur poshtë supozimet e
modeleve teorike të mbështetura tek faktorët strukturorë, kryesisht tek paradigma SSP.
Gjithashtu edhe numri i kufizimeve të aktivitetit dhe variablat e tjerë makroekonomik me
përjashtim të rritjes ekonomike, e cila shërben si përfaqësim i reagimit të bankave ndaj
dinamikës së cikleve të biznesit, nuk janë të rëndësishëm në shpjegueshmërinë e modelit. Por
nëse bëhen specifikime në lidhje me madhësinë e bankave, pra banka të mëdha dhe banka të
vogla, kufizimet e aktivitetit kanë rëndësi. Sidomos për bankat e mëdha të cilat bëhen më pak
konkurruese në prani të kufizimeve të aktivitetit për arsye se ato janë pjesë jo vetëm e
operacioneve vendase, por edhe ndërkombëtare.
Për sa i përket klimës së investimeve rezulton një marrëdhënie pozitive e rëndësishme, e cila
nënkupton se kjo nxit hyrjen e bankave të huaja në treg, të cilat rritin konkurrencën. Nga ana
tjetër rezulton se vendet me rregullime gjithëpërfshirëse ku përfshihen politikat antitrust, priren
nga niveli i lartë i konkurrencës, e cila vë në dukje rëndësinë e kuadrit institucional të vendit
përkatës.
24
Ndërsa historiku i sistemit ekonomik ka një ndikim negativ në nivelin e konkurrencës,
veçanërisht për bankat e mëdha, duke theksuar se vendet me një ekonomi të planifikuar kanë një
nivel më të ulët të konkurrencës në sektorin bankar se sa vendet e orientuara nga ekonomia e
tregut. Kjo lidhet me një varg arsyesh ekonomike dhe politike në lidhje me tranzicionin që
kaluan këto vende gjatë orientimit të tyre nga ekonomia e tregut6
Delis (2010) ka vlerësuar fuqinë e tregut në nivel banke për 84 sektorë bankar në nivel global.
Vlerësimet empirike tregojnë se faktorët që ndikojnë tek konkurrenca bankare e vënë theksin tek
ndikimi i reformave financiare dhe cilësisë së institucioneve. Politikat e liberalizimit financiar
reduktojnë fuqinë tregtare të bankave në vendet e zhvilluara me një mjedis politik dhe
institucional të qëndrueshëm, ndërsa në vendet me një mjedis institucional të dobët dhe me një
nivel të ulët të zhvillim ekonomik nuk kanë ndikim tek konkurrenca bankare. Qëndrueshmëria
institucionale është një kusht i nevojshëm për zbatimin me sukses të reformave, të cilat kanë si
qëllim të rritin konkurrencën dhe efiçencën në tregjet bankare. Variablat që vlerësojnë mjedisin
institucional, janë transparenca kundrejt korrupsionit brenda sistemit politik, cilësia e ligjit dhe
cilësia burokratike. Krahas variablave institucional janë marrë në analizë edhe efektet e
variablave makroekonomik dhe karakteristikat e bankave në lidhje me mjedisin ku operojnë.
Claessens dhe Laeven (2004) analizojnë gjithashtu faktorët që ndikojnë në nivelin e
. Sektori bankar në këto vende u
shoqërua nga ndryshime të thella strukturore, por edhe nga zbatimi i reformave ekonomike
gjithëpërfshirëse të orientuara nga ekonomia e tregut. Reformimi strukturor, kalimi nga sistemi
monobankar tek sistemi me dy nivele, në sektorin bankar duhej të shoqërohej me ndryshime
edhe në aspektin e efiçencës së tij. Në kuadrin e reformimit ishte e nevojshme jo vetëm
rregullimi i fortë, por edhe niveli i konkurrencës në treg, pasi tregu shoqërohej me një
përqendrim të lartë. Liberalizimi i tregut u shoqërua me hyrjen e bankave të huaja në treg të cilat
rritën presionin konkurrues në treg, por edhe me përvoja të reja në rritjen e performancës së
punonjësve (Yildirim dhe Philippatos (2003)). Gjithashtu theksohet se krahas efekteve pozitive
në nxitjen e reformimit bankar, hyrja e bankave të huaja në këto vende përçonte edhe ndonjë
“tronditje bankare” të tyre nga vendi i origjinës së bankave “mëmë”. Politikbërësit në hartimin
dhe zbatimin e politikave rregulluese në sektorin bankar në këto vende duhet të optimizonin
arritjen e rezultateve të kërkuara kundrejt efekteve të shumanshme të konkurrencës.
6 Shiko Scholtens (2000) për më tepër detaje.
25
konkurrencës bankare në vende të ndryshme, duke u bazuar në karakteristikat specifike të tyre.
Rezultatet empirike të tyre theksojnë se rritja e pranisë së bankave të huaja dhe reduktimi i
kufizimeve të aktivitetit dhe të hyrjes së bankave nxitin konkurrencën në treg. Evidenca empirike
vë në dukje dobësimin e potencialit përcaktues të strukturës së tregut mbi konkurrencën
përkundrejt forcimit të ndikimit të kontestueshmërisë mbi konkurrencën bankare.
Duke u mbështetur në analizat teorike dhe empirike mund të konkludohet se faktorët strukturor
të tregut nuk janë përcaktues të mjaftueshëm, por gjithsesi të nevojshëm në vlerësimin e
konkurrencës në sektorin bankar. Nga ana tjetër faktorët që mbështeten në vlerësimin e treguesve
të kontestueshmërisë dhe aspekteve të kuadrit institucional, janë të domosdoshëm në vlerësimin
e mjedisit në të cilin operojnë bankat, veçanërisht në vendet në zhvillim. Përcaktueshmëria
dominante e këtyre faktorëve është e lidhur ngushtësisht me karakteristikat specifike të vetë
sektorit bankar, por edhe të vendeve të marra në analizë.
2. 3 Politikat e rregullimeve dhe konkurrenca në sektorin bankar Sektori bankar në kuadrin global ka qenë i qëndrueshëm dhe me rregullim “të fortë” nga vitet
1940 deri më 1970. Pas kësaj periudhe vihet re një ristrukturim i thellë në sektorin bankar si
pasojë e ndryshimit të teknologjisë së informacionit në kryerjen e transaksioneve bankare,
integrimit të tregjeve dhe procesit të liberalizimit. Rregullimet bankare konsistonin në
rregullimin e normave të interesit, të aktivitetit, të investimeve, ndarjen e natyrës së bankave,
banka tregtare dhe banka të investimeve, kufizime të aktivitetit të bankave të kursimeve, ndarjen
gjeografike (Vives, 2001). Rregullimet në sektorin bankar kanë pasur në fokus kufizimin e
konkurrencës me qëllim që të evitohej prania e rrezikut të dështimit të bankave. Evidencat
krahasuese (Demirgüç-Kunt, Detragiache, 1998) tregojnë se mungesa e stabilitetit bankar është e
lidhur ngushtë jo vetëm me liberalizimin e tregjeve bankare, i cili ndikohet nga mjedisi
institucional (kuadri ligjor dhe zbatimi i kontratave), por edhe nga efektet e politikave
makroekonomike të papërshtatshme, si edhe nga faktorë të tjerë të brendshëm dhe të jashtëm të
rrethanave të caktuara ekonomike në të cilat operojnë ekonomi të vendeve të ndryshme. Ndërsa
26
procesi i liberalizimit dhe derregullimit lidhen me disa faktorë specifik7
si: liberalizimi i lëvizjes
së kapitalit ndërkombëtar, risitë teknologjike në sistemet e informacionit, teknikat e reja në
menaxhimin e riskut, ndryshimet demografike, etj., të cilët konvergojnë në disa rezultate
shumëdimensionale si: integrimi i tregut, rritja e konkurrencës, inovacionet financiare, etj.
Konkurrenca nuk është përgjegjëse për karakterin e brishtë të sektorit bankar (Matutes, Vives,
1996). Në sektorin bankar ka një rol specifik edhe asimetria e informacionit, e cila lidhet me
efektet e zgjedhjes së keqe (adverse selection), që norma më të larta interesi të vendosura nga
bankat tërheqin aplikantë me risk të lartë dhe rrezikun moral (moral hazard) që për shkak të
normave të larta të interesit, investitorët huamarrës zgjedhin projekte me risk të lartë. Politika
“strikte” të rregullimeve dhe të mbikëqyrjes bankare minimizojnë rrezikun moral në sektorin
bankar.
Konkurrenca dhe rregullimet bankare janë përshtatur në mjedise të reja si rezultat i ndryshimeve
në sektorin bankar. Vives (2001) thekson se “paradoksalisht” janë aktualisht të pranishme si
konkurrenca e “tepërt” dhe fuqia tregtare e “tepërt” në sektorin bankar. Kjo situatë e dyfishtë
shpjegohet me faktin se industria bankare në dallim nga industritë e tjera, ofron një gamë të gjerë
produktesh në nivele të ndryshme të konkurrencës, në segmente të ndryshme të tregut bankar.
Kështu që niveli optimal i konkurrencës varet nga karakteristikat institucionale të rregullimit dhe
nga “shëndeti” bankar.
Evidencat empirike8
Agoraki et al. (2009) testuan lidhjen ndërmjet reformës, konkurrencës dhe riskut bankar për
vendet e Europës Qëndrore dhe Lindore gjatë periudhës së tranzicionit 1994 – 2005. Përmes
analizës së modeleve statike dhe dinamike nuk është gjetur një lidhje e pastër pozitive ndërmjet
reformës në sektorin bankar dhe nivelit të konkurrencës së matur nëpërmjet metodave
për vendet në tranzicion tregojnë se niveli i rregullimit në sektorin bankar
ndikon pozitivisht në cilësinë e strukturës rregullatore dhe të mbikëqyrjes bankare.
7 Shiko Vives (1998) për më tepër detaje.
8 Shiko për më tepër detaje Neyapti, Dincer (2005).
27
jostrukturore. Gjithashtu modelet dinamike i japin më tepër rëndësi karakteristikave të
tranzicionit të sektorit dhe të ekonomisë në lidhje me këtë aspekt.
Kjo analizë është thelluar edhe më tej nga Agoraki et al. (2009) në kuadrin e lidhjes së
rregullimeve, konkurrencës dhe riskut bankar në vendet në tranzicion. Rregullimet janë fokusuar
në tre drejtime: kërkesat e kapitalit, kufizimet e aktiviteteve dhe fuqinë e mbikëqyrjes nga
autoritetet zyrtare. Impakti i këtyre dimensioneve të rregullimeve është analizuar si në modelet
statike dhe dinamike, të cilat kanë treguar edhe praninë e efekteve të papërcaktuara ose të
dyfishta në disa raste. Koherenca e rezultateve empirike ka vënë theksin edhe në efektin e
dimensioneve institucionale të këtyre vendeve të marra në shqyrtim.
Dermine (2013) thekson se seria e krizave financiare deri tek kriza aktuale e borxheve në Europë
kanë nxitur kërkesën për një rishikim të rregullimit dhe mbikëqyrjes bankare në kuadrin global.
Rregullimet e reja mbështeten kryesisht në kapitalin bankar, likuiditetin dhe strukturën e
korporatave. Komisioni i Bazelit nëpërmjet Bazel II dhe III rriti në mënyrë të konsiderueshme
rregullimet mbi kapitalin dhe likuiditetin si pasojë e kostove të larta të shfaqura gjatë krizës
aktuale. Ndërkohë që theksohet gjithashtu se analiza e efekteve statike të rregullimeve duhet të
plotësohet me një vlerësim të efekteve dinamike në përgjigje të instrumenteve të ndërmarrë. Këto
rregullime të “tepërta” nuk duhet të pengojnë përmirësimin e shërbimeve të dobishme bankare,
por të përcaktojnë huamarrësit me risk si mënyra më e mirë për të shmangur rrezikun moral dhe
tronditjet në sektorin bankar.
Jimenez et al. (2007) thekson se rritja e rolit të mbikëqyrjes bankare kombinuar së bashku me
kufizime më të mëdha të aktiviteteve dhe rritjes së fuqisë tregtare reduktojnë ndjeshëm rrezikun
e dështimit të bankave. Këto analiza tregojnë se rregullimet bankare ndikojnë jo vetëm në
mjedisin ku operojnë bankat, por edhe në sjelljen e tyre në tërësi.
Salas and Saurina (2003) konstatuan gjatë vlerësimeve empirike të sektorit bankar spanjoll se
prania e liberalizimit sillte një rritje të nivelit të konkurrencës dhe një reduktim të “fuqisë”
tregtare të bankave. Por Boyd et al. (2006) thekson se në këtë marrëdhënie është e rëndësishme
të përcaktohen në mënyrë specifike treguesit e matjes së konkurrencës, për të pasqyruar në
mënyrë të detajuar fortësinë e lidhjeve.
28
Përfshirja e treguesve të duhur të konkurrencës në modelimet empirike rrit qëndrueshmërinë e
lidhjeve empirike dhe besueshmërinë e rezultateve të këtyre analizave të thelluara në funksion të
adaptimit të politikave rregulluese të duhura.
Politikat rregulluese kanë objektiva të ndryshme në varësi të zhvillimit të sektorit bankar si në
aspektet sasiore dhe cilësore. Në vendet e zhvilluara ato synojnë të rritin konkurrencën dhe
efiçencën, ndërsa në vendet në zhvillim synojnë të rritin stabilitetin dhe të shmangin rrezikun e
dështimit të bankave. Duke u nisur nga objektivat primare edhe pritshmëritë e rezultateve të tyre
do të jenë të ndryshme në varësi jo vetëm të mjedisit konkurrues, por edhe të performancës
makroekonomike të tyre dhe mjedisit institucional.
2. 4 Konkluzione Sektori bankar ka pësuar ndryshime dinamike të rëndësishme gjatë dekadave të ndryshme
pavarësisht se ato nuk kanë arritur maksimumin e tyre deri më tani. Transformimet e sektorit
bankar nuk lidhen vetëm me ndryshime strukturore, por edhe të vetë sjelljes dhe mjedisit në të
cilin operojnë bankat. Zbatime i reformave të ndryshme si në sektorin bankar apo edhe në
sektorë të tjerë të cilët lidhen ngushtësisht me sektorin bankar kanë pasur efekte të shumëfishta.
Reagimi ndaj këtyre politikave reformuese ka pasur ndikim edhe në sjelljen e bankave.
Megjithëse këto politika kanë pasur objektiva të ndryshme në varësi të shkallës së zhvillimit të
sektorit bankar dhe të ekonomisë në tërësi, ato kanë transmetuar gjithashtu efekte të ndryshme në
mjedisin konkurrues të bankave. Evidencat teorike dhe empirike të përqendruara në sjelljen
bankare theksojnë dinamikën e sjelljes bankare në koherencë të ndryshimeve. Aktualisht,
vlerësimi i mjedisit në të cilin operojnë bankat, nuk mund të mbështetet vetëm në një statikë
krahasuese strukturore, por duhet të bashkëlidhet me një analizë dinamike të thelluar
jostrukturore për të arritur rezultate të qëndrueshme. Ky aspekt thekson se në vlerësimin e
përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar nuk janë të mjaftueshme vetëm metodat
strukturore, por përkundrejt ndryshimeve dinamike një rol të veçantë kanë marrë edhe metodat
jostrukturore. Këto të fundit u zhvilluan në mungesë të përgjigjes së metodave strukturore ndaj
vlerësimit të sjelljes së bankave. Këto analiza të detajuara tashmë nxorën në dukje edhe dobësinë
29
e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në sektorin bankar të konfirmuar nga metodat
strukturore. Dominimi i literaturës teorike dhe empirike në përqasjen e një lidhjeje të fortë
negative ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës tashmë u zbeh. Kjo vë në dukje epërsinë e
kontestueshmërisë së tregjeve, se tregjet me nivel të lartë përqendrimi jo domosdoshmërisht kanë
nivel të ulët të konkurrencës, por ato mund të rezultojnë edhe një nivel të lartë të konkurrencës
në treg. Evidencat empirike të realizuara në sektorin bankar tregojnë për një karakter të dyfishtë
të kësaj lidhjeje, por në disa raste edhe mungesë të përcaktueshmërisë. Vlerësimi i sjelljes së
bankave nuk mund të kufizohet vetëm nëpërmjet kornizës së analizave strukturore dhe
jostrukturore, por edhe nga faktorët e tjerë potencial, të cilët kanë ndikim të drejtpërdrejtë ose të
tërthortë në mjedisin konkurrues të bankave. Marrëdhëniet e shumëfishta të sektorit bankar me
sektorë të tjerë të ekonomisë rritin ndjeshmërinë e tij ndaj ndryshimeve ndërsektoriale, të cilat
transmetojnë efekte reaguese të sjelljes së bankave ndaj tyre. Sjellja konkurruese e bankave
ndikohet edhe nga performanca makroekonomike, edhe nga mjedisi institucional, sidomos në
vendet në zhvillim, por edhe nga politikat rregulluese, të cilat nxitin ose tkurrin sjelljen
konkurruese në sektorin bankar edhe në varësi të objektivave të tyre. Gjithnjë e më tepër kanë
marrë fuqi shpjeguese edhe faktorët që nuk lidhen drejtpërdrejt me tregun dhe sjelljen e bankave
në treg. Bankat mund të fitojnë më tepër akses në treg edhe për shkak të faktorëve institucional
duke e vënë theksin se ato nuk fitojnë fuqi tregtare si rezultat i dështimeve të tregut, por si
rezultat i dështimeve të institucionalizimit të shtetit. Edhe politikat e rregullimeve mund të
dështojnë si rezultat i një mjedisi institucional të dobët. Ky konstatim mbështetet nga
eksperiencat e krizave bankare dhe financiare që kanë tronditur sektorin bankar dhe sistemin
financiar në vende të ndryshme të botës, dhe veçanërisht në vendet në zhvillim. Edhe kriza
financiare globale e vitit 2008 ka vënë në dukje dështimin e institucionalizimit të shtetit dhe jo
të tregut.
Tërësia e këtyre faktorëve ndikon drejtpërdrejt në forcimin ose dobësimin e lidhjes ndërmjet
përqendrimit dhe konkurrencës bankare si në aspektin pozitiv dhe negativ të tyre. Gjithashtu
ndikon edhe në aftësinë shpjeguese dhe vlerësuese të sjelljes bankare, por edhe duke nxjerrë në
pah dobësimin e potencialit përcaktues të përqendrimit ndaj nivelit të konkurrencës bankare.
30
Kapitulli III: Aspektet teorike të sjelljes së bankave
Në këtë kapitull analizohet sjellja e industrisë bankare në të njëjtën kornizë si edhe industritë e
tjera. Një komponent i rëndësishëm i kësaj analize është mjedisi ku operojnë bankat, tregu
bankar. Për të analizuar sjelljen e bankave është e nevojshme të njihen karakteristikat e tregut
bankar. Tiparet e tregut bankar janë të lidhura ngushtë me sjelljen e bankave në mjedisin
operues të tyre, për shkak edhe të specifikave të veçanta të tij si në aspektin e kërkesës, ashtu dhe
të ofertës. Hulumtimi teorik i mjediseve strukturore konkurrenciale dhe jokonkurrenciale të
tregut ku bankat ushtrojnë veprimtarinë e tyre, parashtron një tablo të analizës së sjelljes të
bankave. Kjo sjellje analizohet nëpërmjet modeleve strukturore statike të cilat janë një “menu” e
analizës së politikave strukturore në industrinë bankare. Efektet e tyre referohen në kuadër të një
statike krahasuese dhe zbatimi teorik.
3. 1 Tiparet e tregut bankar Vlerësimi ekonomik i konkurrencës varet nga karakteristikat strukturore të industrisë të cilat
konsiderohen si faktorë kryesor, por jo të vetëm. Këto karakteristika lidhen me: numrin e
shitësve dhe blerësve; nivelin e diferencimit të produktit; lehtësinë e hyrjes dhe daljes nga
industria; informacionin e konsumatorit. Ndërsa përpjekjet e prodhuesve ose ofruesve për të
ushtruar fuqinë e tyre tregtare varen nga: konkurrentët aktual, konkurrentët potencial dhe
konsumatorët. Sjellja e firmës në mjedisin ku operon dominohet nga tregu përkatës, i cili
funksionon mbi bazën e kërkesës dhe ofertës së tregut. Në të njëjtën linjë edhe karakteristikat e
sjelljes së bankave do të varen nga karakteristikat e kërkesës dhe ofertës në tregun bankar, por
edhe në sistemin financiar, të cilat shërbejnë si burim përcaktues i konkurrencës në treg.
Bikker dhe Spierdijk (2010) theksojnë se problemet strukturore të konkurrencës në tregjet
financiare duhet të analizohen në aspektin e një analize hulumtuese të kërkesës dhe ofertës.
Pengesat potenciale të konkurrencës janë: përqendrimi, barrierat e hyrjes, mungesa e
transparencës, kompleksiteti i produktit, kostot e transferimit dhe të kërkimit, niveli i ulët i
njohjes së informacionit financiar nga ana e konsumatorëve, mungesa e fuqisë së konsumatorit
31
dhe ndërmjetësimi i dobët. Këto pengesa lidhen si me ofertën në aspektin e pengesave formale
dhe joformale të hyrjes (ekonomitë e shkallës dhe emri i markës), diversifikimi i produkteve
bankare dhe kompleksiteti i tyre, numri i kufizuar i ofruesve në disa raste, ashtu edhe me
kërkesën në aspektin e kostove të larta të kërkimit dhe të transferimit, natyra e “errët” e çmimeve
dhe cilësisë së produkteve financiare, niveli i ulët i njohjes së informacionit financiar nga ana e
konsumatorëve.
Analiza hulumtuese e faktorëve përcaktues të konkurrencës mbështetet tek karakteristikat e
ofertës në tregjet financiare:
Niveli i lartë i përqendrimit lidhet me numrin e vogël të firmave në treg dhe nxit fitime
më të larta se fitimet normale për firmat në treg, por statukuoja e tij në lidhje me efektet
në nivelin e konkurrencës në tregun financiar është e dyfishtë, ndërkohë që jep një
probabilitet më të lartë të mundësive të kooperimit në treg.
Pengesat të mëdha të hyrjes klasifikohen në aspektin formal të cilat lidhen me praninë e
ekonomive të shkallës në industrinë financiare për shkak të kostove fikse të larta, me
zhvillimet në teknologjinë e informacionit, me rritjen e nivelit të rregullimeve, me
kërkesat legale dhe të kontabilitetit, me kostot e larta të zhvillimit të produkteve të reja;
dhe joformal që lidhen me rëndësinë e emrit të markës në treg.
Bashkëveprimi i vazhdueshëm, transparenca (në lidhje me konkurrentët) dhe simetria (në
lidhje me kostot e barabarta të strukturës) nxitin mundësitë e koordinimit të veprimeve të
firmave në treg.
Diversifikimi i produkteve i cili i bën firmat më të pavarura nga konkurrentët në treg për
të vendosur çmime më të larta në përgjigje të kostos së diversifikimit dhe të kërkesës së
tregut.
Lidhjet strukturore ndërmjet firmave me kapital të huaj dhe vendas ndikojnë jo vetëm tek
konkurrenca, por edhe tek marrëdhëniet me strukturën institucionale financiare ku ato
operojnë. Asimetria e informacionit është një komponent i rëndësishëm që ndikojnë tek
sjellja e tyre në treg.
Rrjeti i të mirave materiale ka një sistem pagesash të veçantë që i nxit bankat të operojnë
me një standard teknik të zhvilluar në aspektin e proceseve të automatizuara. Kjo sjellje
32
rrit efiçencën, por rrit edhe barrierat për të hyrë në treg, rrit “riskun” e koordinimeve të
fshehta dhe pengon nxitjen e novacioneve.
Gjithashtu analiza hulumtuese e faktorëve përcaktues të konkurrencës mbështetet edhe tek
karakteristikat e kërkesës në tregjet financiare:
Elasticiteti i kërkesës së mbetur (reziduale) për shërbimet financiare është i ulët për shkak
të mungesës relative së zëvendësuesve të plotë të tyre e cila lidhet me karakteristikat e
veçanta të tyre në lidhje me riskun, likuiditetin dhe taksat. Kjo mungesë mund të
eliminohet nga konkurrenca e bankave të huaja, por hyrja e tyre kufizohet nga disa
faktorë: nga ndryshimet në strukturën legale, ndryshimet në strukturën rregullatore,
ndryshimet në strukturën institucionale, preferencat e konsumatorëve, zakonet e vendeve,
etj.
Kostot e larta të transferimit të llogarive ose sistemit të pagesave, ose të produkteve të
tjera financiare, i “tkurrin” konsumatorët të ndryshojnë ndërmjetësin financiar, duke
krijuar në këtë mënyrë një lidhje të kushtëzuar për këto lloj shërbimesh.
Kostot e kërkimit për produktet financiare janë të larta dhe shpesh të ndërlikuara dhe si
rezultat çmimet dhe cilësia e tyre janë të vështira për tu vëzhguar. Këto kosto ndikojnë
në rritjen e konkurrencës në treg nëse elasticiteti i kërkesës është i lartë.
Fuqia e konsumatorit dobësohet nëse tregu ka një nivel të ulët të transparencës, i cili
lidhet me emrin e markave dhe nivelin e besueshmërisë të markës në treg. Gjithashtu në
këtë aspekt ka ndikim edhe niveli i ulët i njohjes së informacionit financiar nga ana e
konsumatorëve, i cili ul shkallën vepruese dhe reaguese të tij në treg.
Dell’ Ariccia (1998) thekson se informacioni asimetrik i cili lidhet drejtpërdrejt me gjenerimin e
“zgjedhjes së keqe” (adverse selection) dhe rrezikun moral (moral hazard), konsiderohet një
faktor i rëndësishëm në përcaktimin e strukturës së tregut ku operojnë bankat, sepse përfaqëson
një barrierë për të hyrë banka të reja në treg. Barrierat e hyrjes në treg varen nga tiparet e tregut
dhe sjellja e bankave në treg.
Chang (2003) thekson se një faktor përcaktues në sjelljen e bankave kundrejt firmave është
hendeku i informacionit asimetrik, por edhe shkalla e marrëveshjeve vertikale, e cila është e
33
lidhur negativisht me përqendrimin bankar. Kohëzgjatja e marrëveshjeve (bashkimeve ose
shkrirjeve) ndërmjet firmave ndikon në minimizimin e riskut të ekspozuar dhe reduktimin e
kostove të informacionit të tyre duke iu referuar të njëjtit principal bankar. Në analizën empirike
rezulton se marrëveshjet e dobëta vertikale ndërmjet firmave huamarrëse kanë prirje të sjellin një
strukturë tregu bankar të përqendruar, kur firmat dhe bankat operojnë në një oligopol bilateral.
Ndërkohë një problem tjetër është edhe funksionimi i dobët i tregjeve të ndërmjetësve financiar
dhe përkundrejt dobësisë së strukturës së tregut financiar duhet të ndërmerren një varg politikash
për të rregulluar këto dështime të tregut.
Duke u referuar analizës së mësipërme mund të konkludohet se tregjet financiare operojnë më së
shumti në mjediset oligopolistike dhe të konkurrencës monopolistike, se sa në ato të
konkurrencës së plotë.
3. 2 Sjellja e bankave në tregje të ndryshme Mjedisi ku operojnë bankat përqendrohet në strukturat konkurrenciale dhe jo - konkurrenciale të
tregut. Analiza e sjelljes së bankave do të fokusohet në modelet statike të sjelljes së tyre. Van
Hoose (2010) ka analizuar sjelljen e tyre në mjedise të ndryshme duke sjellë një tablo të gjerë të
sjelljes në industrinë bankare dhe efektet e saj në industri të tjera.
Së pari, do të analizohet sjellja e bankave në modelin e konkurrencës së plotë. Supozimet
kryesore të këtij modeli janë: bankat zotërojnë një pjesë të vogël të tregut ku operojnë, aktivet
dhe detyrimet janë homogjene dhe kanë të njëjtin risk, nuk ka barriera për të hyrë ose për të dalë
nga tregu, ka informacion të plotë dhe të gjitha bankat janë risk - neutrale.
Van Hoose (2010) i referohet modelit statik duke theksuar se banka konkurruese, i , në tregun e
konkurrencës së plotë nuk ka kapital. Banka zotëron dy lloje detyrimesh me një periudhë
maturimi: depozitat ( )iD dhe detyrime të tjera ( )iN të cilat i përdor për të përfituar interesa nga
fondet hua ( )iL dhe bonot e thesarit ( )iS . Duke supozuar se minimumi i nivelit të rezervës së
kërkuar nga Banka Qëndrore është, i iR qD= ku q është norma e rezervës së kërkuar nga Banka
Qëndrore, atëherë banka do të përballet me kufizimin e bilancit (1 )i i i iL S q D N+ = − + .
34
Në tregun e konkurrencës së plotë, banka e merr të dhënë normën e kthimit që paguan mbi
detyrimet, D N(r dhe r ) dhe atë që përfiton mbi aktivet, ( )L Sr dhe r . Ndërsa shpenzimet e interesit
gjatë një periudhe kohe jepen nga i iD Nr D r N+ dhe të ardhurat nga interesat jepen nga i i
L Sr L r S+ .
Si rezultat marzhi i interesave neto të bankës është ( ) ( )i i i i i i iL S D Nr L r S r D r N L S R+ − − + + .
Gjithashtu, supozohet se funksioni i kostos jepet nga ( , , , )i i i i iC L S D N dhe 0i i iZC C Z≡ ∂ ∂ ≥ ,
për , , dhe i i i i iZ L S D N= , kështu që kostot marxhinale janë pozitive dhe gjithashtu supozohet se
ato janë rritëse 2 2( ) 0i iZZC C Z≡ ∂ ∂ ≥ . Sipas analizës së mësipërme, funksioni i fitimit të një
banke do të jetë i barabartë me ( , , , )i i i i i i i i i iL S D Nr L r S r D r N C L S D Nη = + − − − .
Grafiku 3.1 (a) dhe (b) paraqesin nivelin e fondeve hua që maksimizojnë fitimin e bankave për
norma të dhëna të aktiveve dhe detyrimeve. Kthimi marxhinal i një banke mbi fondet hua është
norma e interesit të tregut për fondet hua, *Lr . Ndërsa kosto marxhinale është e barabartë me
normën e interesit për dollar të depozitave të gatshme për t’u dhënë hua, koston marxhinale të
detyrimeve të tjera të vlefshme për t’u dhënë hua dhe koston marxhinale të gjeneruar nga alokimi
i dollarëve për t’u dhënë hua, pra i i iL N N LMC r N C= + + . Në tregun konkurrues kurba e kostos
marxhinale përfaqëson edhe kurbën e ofertës për fonde hua për secilën bankë, ndërsa oferta e
tregut për fonde hua do të derivohet si shumë horizontale e ofertave individuale të secilës bankë
dhe do të jepet nga sbL në grafikun 3.1 (b). Ndërsa kërkesa e tregut për fonde hua ndërmjet
huamarrësve jo publik (individët dhe firmat) do të jepet nga dpL në grafikun 3.1(b). Ekuilibri i
tregut përcaktohet në pikëprerjen e kërkesës dhe ofertës për fonde hua duke rezultuar në normën
e interesit ekuilibër të tregut *Lr , e cila korrespondon edhe me të ardhurën marxhinale për secilën
bankë ( )iLMR , dhe nivelin ekuilibër të fondeve hua *L . Ndërsa bankat maksimizojnë fitimin në
nivelin e fondeve hua për secilën bankë, ,*iL në të cilin të ardhurat marxhinale dhe kostot
marxhinale barazohen.
35
Grafiku 3. 1 Tregu i konkurrencës së plotë për huanë bankare.
(a) (b)
Burimi: Van Hoose, 2010.
Grafiku 3. 2 (a) dhe (b) paraqet tregun e konkurrencës së plotë në lidhje me depozitat bankare.
Në grafikun 3. 2 (a) paraqitet kthimi marxhinal neto i bankës për një dollar të fondit të
depozitave, iDNMR , i cili jepet si diferencë ndërmjet kthimit neto për një dollar të fondeve të
vlefshme për tu mbajtur si aktive, si p.sh. letra me vlerë, (1 )( )iS Sq r C− − , dhe kostos marxhinale
të depozitave, iDC , atëherë (1 )( )i i i
D S S DNMR q r C C= − − − . Në këtë mënyrë derivohet kërkesa
individuale e bankës për depozita dhe në qoftë se realizojmë shumën horizontale të kërkesave
individuale për depozita, pra të iDNMR , derivojmë kurbën e kërkesës së tregut për depozita, d
bD e
cila paraqitet në figurën 3. 2 (b). Pikëprerja e kësaj kurbe kërkese me ofertën jobankare të tregut
për fondet e depozitave, spD , do të përcaktojë nivelin ekulibër të depozitave, *D , dhe normën e
interesit të ekuilibrit të tregut, *Dr . Ndërsa banka realizon maksimizimin e fitimit, kur i
DNMR dhe
iDMFC që përfaqëson koston marxhinale të faktorit për çdo dollar depozitë të çdo bankë
36
individuale, barazohen duke përcaktuar nivelin e depozitave fitimmaksimizuese të bankës i , ,*iD .
Grafiku 3. 2 Tregu i konkurrencës së plotë për depozitat bankare.
(a) (b)
Burimi: Van Hoose, 2010.
Së dyti do të analizohet sjellja e bankave në strukturat jokonkurrenciale, siç janë monopoli dhe
monopsoni bankar, oligopoli dhe oligopsoni bankar, konkurrenca monopolistike dhe
konkurrenca monopsonistike.
Supozohet se një bankë e vetme përballet me kërkesën totale jobankare për fonde hua dhe
ofertën e fondeve të depozitave, ndërsa tregu i letrave me vlerë dhe i detyrimeve jodepozita
operojnë në konkurrencë të plotë. Atëherë funksioni i fitimit të bankës që operon si monopol në
tregun e fondeve hua dhe si monopson në tregun e depozitave jepet nga:
( ) ( ) ( , , , )i i i i i i i i i i i i i iL S D Nr L L r S r D D r N C L S D Nη = + − − − , ku ( )i i
Lr L dhe ( )i iDr D janë funksionet e
anasjellta të kërkesës për fonde hua dhe të ofertës për depozita, dhe gjithashtu 0i iLr L∂ ∂ < dhe
i iDr D∂ ∂ > . Në këto rrethana kushti i maksimizimit të fitimit të bankës jepet nga:
37
ku iε është elasticiteti i kërkesës për fonde hua në lidhje me normën e interesit për fonde hua në
vlerë absolute, ( ) 1(
i i
i iL L
L Lr r
∂>
∂ dhe iη është elasticiteti i ofertës për depozita në lidhje me normën e
interesit për depozita ( ) 1( )
i i
i iD D
D Dr r
∂>
∂. Në grafikun 3. 2 jepet norma e interesit për huatë dhe
depozitat, niveli i huave dhe depozitave që i sigurojnë kësaj banke maksimizimin e fitimit. Në
grafikun 3. 2 (a) banka përcakton maksimizimin e fitimit në pikën ku të ardhurat marxhinale, 1[1 ( ) ]i i
Lrε −− , të cilat jepen në funksion të elasticitetit të kërkesës, barazohen me koston
marxhinale, i iN N Lr C C+ + , duke përcaktuar normën e interesit të monopolit për fondet hua,
, 1 1[1 ( ) ] ]( )i M i i iL N N Lr r C Cε − −= − + + , e cila rrjedh nga barazimi i më sipërm, por ajo është më e lartë
se kosto marxhinale. Ndërsa në grafikun 3. 2 (b) jepet maksimizimi i fitimit për bankën
monopson në tregun e depozitave. Banka monopson e maksimizon fitimin e saj në momentin ku
kthimi marxhinal neto, (1 )( )i iS S Dq r C C− − − , barazohet me koston marxhinale të faktorit,
1[1 ( ) ]iDrη −+ , i cili përcakton normën e interesit fitimmaksimizuese për depozitat,
, 1 1[1 ( ) ] [(1 )( ]i M i iD S Sr q r Cη − −= + − − , e cila është më e vogël se kosto marxhinale dhe se norma e
rezervës së detyrueshme, e korrektuar me normën e bonove të thesarit.
38
Grafiku 3. 3 Tregu monopol i huasë dhe depozitave bankare.
(a) (b)
Burimi: Van Hoose, 2010.
Gjithashtu është analizuar edhe efekti nëse banka operon në më shumë se një treg, kur operon në
dy tregje, si në rastin e depozitave dhe huave. Van Hoose (1985) dhe Hannan (1991) tregojnë se
raporti i normave të interesit të vendosura nga banka monopol do të jetë:
1,1 2 ,1
1,2 1 ,2
[1 ( ) ]( )[1 ( ) ]( )
i i i iL N N Li i i i
L N N L
r r C Cr r C C
εε
−
−
− + +=
− + +.
Duke u nisur nga raporti vihet re se banka monopol vendos një normë më të lartë interesi për
fondin e huave në tregun (1) se në tregun (2) në qoftë se elasticiteti i kërkesës për fondet hua
është më i ulët në tregun (1) se në tregun (2) dhe kosto marxhinale e huadhënies është më e lartë
në tregun (1) se në tregun (2). Gjithashtu mund të shikohet e njëjta situatë edhe në tregun e
depozitave, duke marrë raportin e normave të interesit, që vendos banka monopson në të dy
tregjet e depozitave. Ky raport jepet nga: 1
,1 2 1 ,11
,2 2 2 ,2
[1 ( ) ][(1 )( ) )][1 ( ) ][(1 )( ) )]
i i iD S S Di i i
D S S D
r q r C Cr q r C C
ηη
−
−
+ − − −=
+ − − −
39
dhe tregon se norma e interesit e paguar nga banka monopson do të jetë më e ulët në tregun (1)
se në tregun (2) në qoftë se elasticiteti i ofertës të depozitave është më i ulët, norma e rezervës së
detyrueshme është më e lartë dhe kosto marxhinale e fondeve është më e lartë, në tregun (1) të
depozitave se në tregun (2) të depozitave.
Prania e monopolit dhe monopsonit në treg krijon humbje në mirëqenien sociale, megjithëse në
realitetin praktik në industrinë bankare ato ndeshen më rrallë. Monopolisti bankar i tregut të
fondeve hua redukton sasinë fitimmaksimizuese të fondeve hua, e cila jep një normë interesi të
huasë më të lartë se në tregun e konkurrencës së plotë, dhe gjithashtu transferon një pjesë të
tepricës konsumatore drejt bankës, por edhe një humbje neto të tepricës konsumatore. Ndërsa
monopsonisti bankar kufizon dhënien e depozitave, përcakton një normë interesi për depozitat
më të ulët se në tregun e konkurrencës së plotë dhe gjithashtu transferon një pjesë të tepricës
prodhuese drejt bankës, por edhe një humbje neto të tepricës prodhuese.
Grafiku 3. 4 Humbja neto me kosto marxhinale konstante.
(a) (b)
Burimi: Van Hoose, 2010.
40
Në rrafshin teorik dhe praktik monopoli dhe monopsoni bankar ndeshen më rrallë në industrinë
bankare, ndërsa konkurrenca monopolistike dhe monopsonistike, edhe oligopoli dhe oligopsoni
bankar ndeshen më shpesh në industrinë bankare. Sjellja oligopolistike e analizuar bazohet në
modelin Cournot-Nash nga Van Hoose (1985), dhe supozon se bankat konkurrente ofrojnë
produkte homogjene. Supozohet se një bankë individuale i operon në tregun e fondeve hua të
përbërë nga m banka konkurrente dhe në tregun e depozitave të përbërë nga n banka
konkurrente. Niveli i fondeve hua të tregut jepet nga mii j
jL L L L= + =∑ ku iL është niveli i
fondeve hua të bankës i dhe i
L është variabël ekzogjen dhe përcakton nivelin e fondeve hua të
bankave të tjera konkurrente në treg. Gjithashtu niveli total i depozitave të tregut jepet nga
nii k
kD D D D= + =∑ ku iD është niveli i depozitave të bankës i dhe
iD është variabël ekzogjen
dhe përcakton nivelin e depozitave të bankave të tjera konkurrente në treg. Funksioni i anasjelltë
i kërkesës së tregut për fondet hua jepet nga (1 )L Sr r Lλ εδ − −= dhe funksioni i anasjelltë i ofertës së
tregut për depozita jepet nga (1 )SrL r Dα ηβ= , ku , , , , dhe α β δ ε η λ janë parametra pozitivë,
ndërsa ε dhe η janë përkatësisht elasticiteti i kërkesës së tregut për fonde hua në vlerë absolute
dhe elasticiteti i ofertës së tregut për fonde hua në vlerë absolute. Në këto rrethana kushti i
maksimizimit të fitimit të bankës i jepet nga:
Supozohet se ,i iS LC C dhe i
DC janë konstante dhe identike për të gjitha bankat konkurrente, atëherë
m bankat në tregun e fondeve hua do të përcaktojnë normën e interesit për fondet hua,
( )L N N Lr r C C= Ω − − ku 1
mm ε −Ω =−
dhe n bankat në tregun e depozitave do të përcaktojnë
normën e interesit për depozita, [(1 )( ) ]D S S Dr q r C Cθ= − − − ku 1
nn
θη−=
+
Duke i referuar normave të interesit për fondet hua dhe depozitat në grafikun 3. 4, shikohet se
kur 1m = , atëherë norma e interesit të monopolit për fondet hua është MLr , ndërsa kur 1n = ,
41
atëherë norma e interesit të monopsonit për depozitat është MDr . Ndërkohë që kur m →∞ dhe
n →∞ jemi në rastin e tregut konkurrencial ku normat e interesit për fondet hua dhe për
depozitat janë përkatësisht PCLr dhe PC
Dr . Sipas kësaj statike krahasuese vërejmë se normat e
interesit në mjedisin oligopolistik dhe oligopsonistik janë brenda intervalit që vendoset nga
konkurrenca e plotë dhe monopoli. Edhe humbjet neto janë më të vogla se në rastin e monopolit
dhe monopsonit bankar. Modeli Cournot-Nash thekson se shoqëria përfiton nëse rritet numri i
bankave konkurruese në tregun e fondeve hua dhe depozitave bankare, i cili ndikon në uljen e
nivelit të përqendrimit bankar.
Modeli i konkurrencës monopolistike dhe monopsonistike është analizuar nga Chamberlin
(1962). Edhe sjellja bankare si industritë e tjera do të karakterizohet nga diferencimi i fondeve
hua dhe depozitave dhe efekti i vogël i bankave individuale në treg, për shkak të numrit të madh
të bankave konkurrente në treg. Në këtë model supozohet se bankat nuk kanë detyrime
jodepozita, pra 0N = , dhe kanë të njëjtën kosto për të dhënë ose për të marrë bono thesarit, pra
0SC → . Duke u mbështetur në supozimet e mësipërme funksioni i kërkesës për fonde hua të një
banke individuale jepet nga:
ku 0 , , LA a A dhe SA janë konstante pozitive ndërsa m është numri i bankave në treg. Në këto
kushte funksioni i kërkesës së tregut për fonde hua të m bankave, që operojnë në tregun e
konkurrencës monopolistike jepet nga: 0 L L S SL A A r A r= − + . Ndërsa funksioni i ofertës për
depozita të një banke individuale që operon në tregun e konkurrencës monopsonistike ku
operojnë n banka në treg, jepet nga:
dhe funksioni i ofertës së tregut për depozita jepet nga: 0 D D S SD B B r B r= + − , ku 0 , , LB b B , , dhe
SB janë konstante pozitive, ndërsa n është numri i bankave në treg.
42
Po të supozohet se funksioni i kostove implicite do të jetë i trajtës lineare, do të përcaktohej
norma e interesit për fondet hua dhe për depozitat përkatësisht në konkurrencën monopolistike
dhe konkurrencën monopsonistike si në rastet e sjelljeve të tjera bankare. Në qoftë se m →∞ ,
norma e interesit e tregut për fondet hua do të jetë L S Lr r C= +
e cila konvergon drejt nivelit të normës së interesit për fondet hua në tregun e konkurrencës së
plotë, dhe nëse n →∞ , atëherë norma e interesit e tregut për depozitat në konkurrencën
monopsonistike konvergon drejt nivelit të normës së interesit për depozita në tregun e
konkurrencës së plotë, (1 )D S Dr q r C= − − .
Mbështetur në supozimet e modelit Chamberlin për konkurrencën monopolistike dhe
monopsonistike bankat konkurrente në treg duhet të dallohen duke diferencuar cilësinë e
shërbimit, afërsinë gjeografike dhe karakteristika të tjera të rëndësishme të konsumatorëve
potencial. Duke u mbështetur në analizën e diferencimit të bankave në lidhje me afërsinë e tyre
me huamarrësit, rezulton nga modelimi se norma e interesit të tregut për fondet hua dhe depozitat
jepet nga: L S Ltr r CL
= + + dhe D S Dtr r CD
= − − , ku L janë huamarrësit identik dhe D janë
depozituesit identik. Këto rezultate tregojnë se norma e interesit të tregut për fondet hua është e
barabartë me shumën e normës së interesit për fondet hua në tregun e konkurrencës së plotë,
S Lr C+ , dhe një shtesë, tL
, ndërsa norma e interesit të tregut për depozitat në konkurrencën
monopsonistike është e barabartë me normën e interesit për depozitat në konkurrencën e plotë,
S Dr C− , minus shtesën tD
. Këto ndryshime specifike në normat e interesit në konkurrencën
monopolisitke dhe monopsonistike vijnë si rezultat i kostove të diferencimit të bankave
konkurrente në treg.
43
3.2.1 Zbatimi i Paradigmës Strukturë – Sjellje – Performancë në sektorin bankar
Analizat ekonomike të politikave mbi strukturën industriale të industrisë bankare tradicionalisht
janë udhëhequr nga dy paradigma: hipoteza strukturë – sjellje - performance (SSP) dhe hipoteza
efiçencë - strukturë (ES). Sipas hipotezës SSP, niveli i përqendrimit në tregun bankar ndikon në
sjelljen e bankave, e cila ndikon në nivelin e huasë dhe depozitave, cilësinë, normat e interesit
dhe rezultate të tjera të tregut që përcaktojnë mirëqenien e konsumatorit. Si rezultat, përqendrimi
më i madh u jep bankave më tepër fuqi tregtare. Kjo sjellje çon në një nivel më të ulët të huave
dhe depozita, norma më të larta të interesit për huatë dhe norma më të ulta të interesit për
depozitat, duke ndikuar në uljen e mirëqenies së konsumatorit. Ndërsa hipoteza e ES i referohet
efiçencës më të lartë në kosto, e cila u jep bankave më tepër fuqi tregtare.
Gilbert (1984) analizoi vlerësimin empirik të hipotezës SSP mbi sektorin bankar të Shteteve të
Bashkuara të Amerikës (SHBA) nga viti 1960 deri në vitin 1970. Nga vlerësimet empirike
rezultoi një marrëdhënie pozitive ndërmjet normës së përqendrimit dhe normës mesatare të
interesit të tregut për fondet hua, si rezultat i rritjes së normës së përqendrimit. Ndërsa si pasojë e
rritjes së normës së përqendrimit, u vu re një ulje e normës mesatare të interesit të tregut për
depozita, por gjithashtu u vu re një rritje e të ardhurave neto të bankave në përqindje ndaj
aktiveve dhe kapitalit. Këto vlerësime empirike në thelb mbështetin hipotezën SSP brenda
kufijve të rëndësisë statistikore. Evidencat empirike të Shaffer dhe Srinivasan (2002) tregojnë një
marrëdhënie pozitive të fortë ndërmjet normave të larta të interesit dhe rritjes së përqendrimit në
sektorin bankar të SHBA. Gjithashtu, Mallet dhe Sen (2001) theksojnë se ekziston një lidhje e
rëndësishme negative ndërmjet numrit të bankave konkurrente në sektorin bankar të Kanadasë
dhe normës së interesit për huatë për biznesin e vogël. Ndërsa Martin-Oliver et. al. (2008) duke
iu referuar sektorit bankar spanjoll, arritën në përfundimin se një rritje e numrit të bankave në
tregun e fondeve hua dhe depozitave shoqërohet me uljen e normave të interesit të fondeve hua
dhe rritjen e normës së interesit për depozitat. Ndërkohë Ongena dhe Popov (2009) theksuan se
niveli më i lartë i konkurrencës, e cila çon në norma më të ulta të interesit për fondet hua, vjen si
rezultat i rritjes së integrimit në tregjet ndërbankare europiane. Ndër të tjera Berger dhe Hannan
(1989) i kanë dhënë një mbështetje empirike hipotezës SSP përmes analizës së përqendrimit dhe
44
performancës për sektorin bankar të SHBA-së. Por Brewer dhe Jackson (2006), theksojnë se në
analizat empirike të paradigmës SSP duhet të përfshihet edhe një variabël i rëndësishëm siç është
risku bankar. Kur Brewer dhe Jackson llogaritën edhe riskun në kërkesën e derivuar për depozita,
ata gjetën që efekti i përqendrimit të tregut në normat e interesit për depozitat është afërsisht 50%
më i ulët se sa vlerësimet konrrensponduese, të cilat nuk kishin llogaritur riskun. Ato theksojnë
se analizat tradicionale mbivlerësojnë efektin e përqendrimit mbi normat e interesit për fondet
hua dhe depozitat.
Krahas interpretimeve të zbatimit të paradigmës SSP në sektorin bankar të dhënë nga Gilbert
(1984) dhe Hannan (1991), Van Hoose (2010) analizon edhe zbatimin në tregjet bankare të
thelbit të paradigmës SSP mbështetur në modelin bazë të oligopolit në sektorin bankar. Në
zbatimin teorik të këtij modeli supozohet se në tregun e huasë operojnë m konkurrentë dhe n
konkurrentë për hua dhe depozita homogjene dhe bankat janë identike në lidhje me huanë (L),
depozitat (D) dhe detyrime të tjera (jo depozita) (N). Sipas analizës së ekuilibrit Cournot-Nash,
norma e interesit të tregut për huatë do jetë: ( )L n n Lr r C C= Ω − − , ku 1
mm ε −Ω =−
dhe ε është
elasticiteti i kërkesës së tregut për fonde hua, ndërsa norma e interesit të tregut për depozitat do
të jetë: [(1 )( ) ]D S S Dr q r C Cθ= − − − , ku 1
nn
θη−=
+dhe η është elasticiteti i ofertës së tregut për
depozita.
Në grafikun 3. 4 (a), nëse supozohet një numër i madh konkurrentësh në tregun e huasë, d.m.th.
që m →∞ dhe 1Ω→ , atëherë norma e interesit së tregut për huatë është në nivelin e
konkurrencës së plotë PCLr dhe teprica konsumatore e huamarrësve është trekëndëshi nën kurbën e
kërkesës së tregut për fonde hua dhe mbi koston marxhinale të huadhënies N N Lr C C− − .
Sidoqoftë, kur numri i konkurrentëve në tregun e huasë ulet, kështu që 1m → dhe 1
11 ε −Ω =−
,
norma e interesit të tregut për huatë rritet dhe konvergon drejt normës së monopoli, MLr . Fitimet
ekonomike të industrisë rriten në maksimum, niveli i monopolit të pastër barazon sipërfaqen e
drejtkëndëshit B, i cili është një transferim nga konsumatori tek bankat. Teprica konsumatore që
shkon tek huamarrësit zvogëlohet drejt zonës A mbi normën e interesit të huave të monopolit,
45
MLr . Si rezultat i rënies së nivelit të huadhënies drejt nivelit të monopolit, ML , për pasojë të
reduktimit të konkurrentëve në tregun e fondeve hua, një pjesë e tepricës konsumatore, e cila kur
1m = është e barabartë me sipërfaqen e trekëndëshit C në grafikun 3. 4 (a), shkakton një humbje
neto maksimale në mirëqenien e shoqërisë e cila nuk fitohet as nga bankat dhe as nga
huamarrësit e tyre.
Në grafikun 3. 4 (b) tregohet se nëse ekziston një numër i madh konkurrentësh në tregun e
depozitave, n →∞ dhe θ →∞ , atëherë norma e interesit e tregut për depozitat është në nivelin e
konkurrencës së plotë, PCDr dhe vlera e tepricës prodhuese që shkon tek depozituesit është
sipërfaqja e trekëndëshit mbi kurbën e ofertës së tregut për depozita dhe poshtë kurbës së kthimit
marxhinal total për depozitat, (1 )( )S S Dq r C C− − − . Në këtë mënyrë, kur rritet numri i
konkurrentëve në tregun e depozitave, 1n → dhe 1
11
θη−→
+, dhe ulet çmimi nga monopsoni,
norma e interesit e tregut të depozitave ulet drejt nivelit të çmimit monopson, MDr . Ndërsa kur
numri i konkurrentëve në tregun e depozitave ulet, vlera e depozitave në banka ulet drejt nivelit
monopson MD .
Sipas analizës së mësipërme theksohet se ulja e numrit të konkurrentëve në tregun e fondeve hua
dhe depozitave shoqërohet me një rritje të nivelit të përqendrimit në tregjet bankare të huasë dhe
depozitave. Për pasojë në treg gjenerohet një sjellje jokonkurrenciale, e cila sjell norma më të
larta interesi të tregut për fondet hua dhe norma më të ulta interesi për depozitat. Niveli i huave
dhe depozitave bie si rezultat i përqendrimit më të lartë, i cili sjell uljen e tepricës konsumatore
dhe të prodhuesit të përftuar nga “konsumatorët” e bankave. Duhet theksuar se analiza e
mësipërme e sjelljes bankare është realizuar duke supozuar një mjedis simetrik në treg, i cili nuk
ka shumë mundësi të jetë i pranishëm në realitetin praktik.
46
3. 3 Konkluzione Sjellja e bankave në mjedisin ku ato operojnë, është e njëjtë me sjelljen e firmave prodhuese
përveç karakteristikave specifike që ato kanë. Edhe bankat kanë si objektiv kryesor
maksimizimin e fitimit ekonomik dhe sjellja e tyre analizohet në funksion të këtij objektivi.
Modelet e analizuara të sjelljes së tyre janë modele strukturore statike të cilat funksionojnë
brenda kornizës së tyre. Për shkak të kufizimeve të modeleve strukturore statike do të ishte një
vlerë e shtuar në literaturën teorike të organizimit të industrisë bankare edhe zbatimi i modeleve
strukturore dinamike për të analizuar më në detaje sjelljen “reale” të bankave. Bankat operojnë
në mjedise strukturore të ndryshme: në konkurrencën e plotë, në monopol dhe monopson, në
konkurrencën monopolistike dhe monopsonistike, në oligopol dhe oligopson. Duke iu referuar
mjediseve strukturore të mësipërme dhe karakteristikave të veçanta të vetë bankave rezulton se
ato operojnë më së shumti në mjediset strukturore jokonkurrenciale të konkurrencës
monopolistike dhe monopsonistike, edhe të oligopolit dhe oligopsonit në realitetin praktik. Kjo
shpjegohet edhe me funksionimin e tregut bankar sipas karakteristikave strukturore të kërkesës
dhe ofertës së tregut të cilat janë një faktor potencial i përcaktimit të nivelit të konkurrencës në
treg. Këto tipare ndikojnë drejtpërdrejt në sjelljen e bankave në treg. Edhe analiza e modeleve të
mësipërme dhe zbatimi teorik i tyre tregojnë efektet e tyre tek treguesit specifik të sjelljes që
lidhen me normën e interesit të fondeve hua dhe nivelin e fondeve hua të vëna në përdorim, me
normën e interesit për depozitat dhe nivelin e depozitave. Edhe statika krahasuese ndërmjet
mjediseve strukturore të ndryshme është një mënyrë orientimi për të vënë në dukje kostot dhe
përfitimet e gjeneruara në treg nga sjellja e tyre. Kjo analizë strukturore hulumtuese duhet të jetë
një “menu” e domosdoshme për ndërmarrjen e politikave strukturore dhe rregullatore në sektorin
bankar në sinkronizim të efekteve të tyre edhe tek niveli i konkurrencës bankare.
47
Kapitulli IV: Përqendrimi në sektorin bankar dhe efektet e tij
Në këtë kapitull do të trajtohen hulumtimet teorike dhe empirike në lidhje me vlerësimin e
përqendrimit në sektorin bankar por gjithashtu edhe efektet e tij. Vlerësimi i përqendrimit në
sektorin bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta për shkak të tregut përkatës dhe
tregut gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Trajtimi teorik i
treguesve të përqendrimit bankar është shoqëruar nga vlerësimet empirike të sektorit bankar
shqiptar për aktivet bankare, kreditë bankare, depozitat bankare dhe bonot e thesarit nëpërmjet
një analize dinamike dhe statike krahasuese. Gjithashtu janë trajtuar edhe efektet e përqendrimit
bankar në lidhje me përfitueshmërinë dhe stabilitetin e sektorit bankar.
4. 1 Matja e përqendrimit bankar Vlerësimi i përqendrimit realizohet nëpërmjet treguesve të ndryshëm të normave të përqendrimit
të cilët kanë si qëllim vlerësimin e tipareve strukturore të tregut. Normat e përqendrimit
reflektojnë ndryshimet në nivelin e përqendrimit si rezultat i hyrjes apo daljes së bankave nga
tregu ose në rastin e bashkimeve të tyre. Treguesit e përqendrimit janë në trajtën e indekseve të
përqendrimit (Concentration Index (CI)) që jepen në trajtën e përgjithshme:
1
ni ii
CI s w=
=∑
ku is është pjesa e tregut të bankës, iw është pesha e bankës lidhur me pjesën e tregut dhe n
është numri i bankave në tregun përkatës.
Bikker dhe Haaf (2000) analizuan vlerësimin strukturor dhe empirik të disa prej treguesve të
përqendrimit në sektorin bankar duke vijuar me normën e përqendrimit të k bankave, ( )kCR ;
indeksin Herfindahl – Hirschman, ( )HHI ; indeksin Hall – Tideman, ( )HTI ; indeksin
Rosenbluth, ( )RI ; indeksin tërësor të përqendrimit industrial, ( )CCI ; indeksin Hannah dhe Kay,
48
( )HKI ; indeksin U, ( )U ; indeksin multiplikativ të Hause, ( )mH ; indeksin shtesë të Hause,
( )aH ; indeksi Entropy, ( )E .
Treguesit e përqendrimit klasifikohen sipas skemave të peshës dhe strukturës së tyre. Marfels
(1971 a) dhe Dickson (1981) diskutojnë skemat e peshës së një numri tek normat e përqendrimit
e cila përcakton ndjeshmërinë e indeksit kundrejt ndryshimeve në fundin e shpërndarjes së
bankave sipas madhësisë. Marfels i klasifikon peshat në katër grupe:
a. Peshat e barabarta me një, lidhur me pjesët e një numri të vendosur në mënyrë arbitrare
për bankat e renditura në një rend zbritës, ( 1, )iw i k= ∀ ≤ dhe zero për bankat e mbetura
në industri, ( , )iw o i k= ∀ > , si për shembull norma e përqendrimit të k bankave ( )kCR e
cila është shumë e përdorur.
b. Pjesët e tregut të bankave që përdoren edhe si pesha të tyre, ( , )i iw s i= ∀ , meqë peshat më
të mëdha lidhen me bankat e mëdha, si për shembull indeksi Herfindahl – Hirschman,
( )HHI i cili është i përdorur si në aspektet teorike dhe praktike.
c. Renditjet e bankave individuale që përdoren si pesha të tyre, ( , )iw i i= ∀ , ku ato renditen
në një rend rritës ose zbritës, si për shembull indeksi Hall – Tideman, ( )HTI dhe
indeksin Rosenbluth, ( )RI .
d. Pesha e çdo pjese tregu jepet nga vlera negative e logaritmit të saj, ( log , )i iw s i= − ∀ , si
për shembull indeksi Entropy.
Në analizën e tyre theksohet se struktura e indekseve të përqendrimit mund të jetë diskrete ose
kumulative. Treguesit diskret, si në rastin e normës së përqendrimit të k bankave (CRk), janë
lehtësisht të matshëm për shkak edhe të kufizimit të të dhënave të nevojshme për matjen e tyre.
Nga ana tjetër ato mbështeten në vlerësimin e sjelljes së një numri të vogël bankash në treg duke
mos marrë në analizë shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave dhe duke mënjanuar
ndryshimet strukturore në këto pjesë të tregut. Ndërsa treguesit kumulativ shpjegojnë
shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave duke reflektuar edhe ndryshimet strukturore në
të gjithë shpërndarjen si në rastin e treguesve të HHI, CCI, RI, HTI dhe E.
49
Duke iu referuar klasifikimeve të mësipërme Bikker dhe Haaf (2000) analizojnë treguesit kryesor
të përqendrimit bankar:
Norma e përqendrimit të k bankave e cila është treguesi empirik më i përdorur dhe
llogaritet si shumë e pjesëve të tregut ( )is të k bankave më të mëdha në treg. Ajo jepet në
formën:
1
kk ii
CR s=
=∑
ku vihet në dukje referenca e k bankave më të mëdha dhe nuk merren në konsideratë bankat e
vogla në treg. Përcaktimi i vlerës së k bëhet në mënyrë arbitrare dhe vlerat e CRk variojnë nga
zero kur në treg janë një numër shumë i madh bankash, të cilat zotërojnë secila pjesë të vogla të
tregut deri në një kur tregu përfaqësohet nga një bankë e vetme në treg. Kur tregu përbëhet nga n
banka me madhësi të njëjtë, atëherë norma e përqendrimit jepet nga një funksion zbritës i numrit
të bankave në treg:
1 11k k
k ii iCR s n k n
= == = =∑ ∑
nga e cila derivohet edhe numri ekuivalent, i cili jep numrin e bankave në funksion të vlerës së
indeksit të përqendrimit dhe llogaritet për një treg të veçantë që përbëhet nga një numër bankash
me madhësi të njëjtë të cilat japin të njëjtin nivel përqendrimi (White, 1982): e kn k CR= .
Indeksi Herfindahl – Hirschman, ( )HHI , i cili është një tregues gjerësisht i përdorur në
analizat teorike dhe vlerësimet empirike në sektorin bankar. Ky indeks luan një rol të
rëndësishëm në zbatimin e ligjit antitrust në sektorin bankar në SHBA ku aplikimet e
bashkimeve (mergers) miratohen në varësi të vlerës së HHI-së. Ai paraqitet në formën:
21
nii
HHI s=
=∑
ku is është pjesa e tregut që zotëron secila bankë në treg dhe n numri i bankave në treg. Vlerat e
tij luhaten nga 1/n, kur të gjitha bankat zotërojnë të njëjtën pjesë në treg, deri në 1 kur tregu
zotërohet nga një bankë monopol.
50
Davies (1979) analizoi ndjeshmërinë e HHI-së në lidhje me numrin e bankave në treg dhe
pabarazisë në pjesët e tregut që zotërojnë banka të ndryshme dhe gjeti se indeksi është më pak i
ndjeshëm kundrejt ndryshimit të një numri të madh bankash në treg. Adelman (1969) e prezantoi
indeksin në funksion të mesatares së shpërndarjes dhe variancës. Ndërsa Kwoka (1985) e paraqet
HHI në funksion të mesatares së pjesëve të tregut të bankave si: 1s n= duke marrë formën:
21( )n
iiHHI s s s
== + −∑
Kjo trajtë e HHI mund të modifikohet duke e prezantuar atë si një funksion i anasjelltë i numrit
të bankave në treg dhe një funksion direkt i variancës së pjesëve të tregut kundrejt mesatares:
2(1 )HHI n nσ= +
duke vënë në dukje sjelljen e HHI kundrejt numrit të bankave dhe kombinimeve të ndryshme të
numrit të bankave me madhësinë e tyre. Gjithashtu mund të llogaritet edhe numri ekuivalent në
lidhje me HHI si: 1en HHI= për çdo vlerë të HHI meqenëse 221(1 ) (1 ) 1n
iHHI n n n n
== = =∑ ,
duke treguar se të paktën dy banka me madhësi të ndryshme në shpërndarje mund të gjenerojnë
të njëjtin HHI.
Hart (1975) e sheh në një këndvështrim të ndryshëm përfshirjen e HHI brenda kornizës së teorisë
së shpërndarjes. Ai e paraqet atë në funksion të koefiçientit të variacionit si matës i mundshëm i
ndryshimeve strukturore duke marrë formën:
20( 1)HHI nη= +
ku 20η është koefiçienti i variacionit. Edhe në këtë rast ndjeshmëria e indeksit kundrejt hyrjes së
bankave të vogla në një treg oligopolistik është e ulët.
Indeksi Hall – Tideman i cili është zhvilluar nga Hall dhe Tideman (1967), të cilët
theksuan përfshirjen e numrit të bankave në llogaritjen e indeksit të përqendrimit për
arsye të reflektimit të hapësirave të hyrjes në një industri të veçantë. Indeksi Hall –
Tideman (HTI) paraqitet në formën e mëposhtme:
51
11 (2 1)n
iiHTI is
== −∑
ku pjesa e tregut e secilës bankë është ponderuar sipas një renditje në rend zbritës ku banka më e
madhe e ka peshën: 1i = . Vlerat e indeksit luhaten nga zero kur tregu përbëhet nga një numër
shumë i madh bankash me madhësi të njëjtë deri në një, kur tregu zotërohet nga një bankë e
vetme në rastin e monopolit. Edhe HTI si në rastin e HHI është e barabartë me 1 n për një treg të
përbërë nga n banka me madhësi të njëjtë, ndërsa numri ekuivalent i indeksit përcaktohet si
1en HTI=
Indeksi tërësor i përqendrimit industrial (CCI) është rezultat i debatit mbi përqendrimin
dhe shpërndarjen e bankave ose firmave në industri të ndryshme. Në këtë aspekt
argumentohet nëse treguesit e përqendrimit duhet të mbështeten tek matjet diskrete të
përqendrimit të cilat fokusohen tek bankat e mëdha që përcaktojnë sjelljen e tregut apo
tek matjet e shpërndarjes, të cilat nënvlerësojnë rëndësinë e bankave të mëdha në treg.
Horvarth (1970) paraqiti CCI si një tregues i cili reflekton së bashku shpërndarjen
relative dhe madhësinë absolute në formën e mëposhtme:
22
(1 (1 ))ni i ii
CCI s s s=
= + + −∑
Ai llogaritet si shumë e pjesës proporcionale të bankës më të madhe dhe shumës së katrorit të
pjesës proporcionale të secilës bankë e cila ponderohet me shumëzuesin e pjesës proporcionale të
mbetur të industrisë. Vlera e indeksit është një në rastin e monopolit bankar dhe më e lartë se
pesha e bankave dominuese në përqindje absolute për një treg me një numër të madh bankash.
The Hannah and Kay indeks (HKI) i cili është propozuar nga Hannah dhe Kay (1977) për
të vlerësuar përqendrimin në formën: 1 (1 )
1( ) 0 1n
iiHKI s ku dheα α α α−
== > ≠∑
ku α është parametri i elasticitetit i specifikuar për të reflektuar ndryshimet në përqendrim si
rezultat i hyrjes ose daljes së bankave nga tregu dhe transfertave të shitjes ndërmjet bankave në
treg. Për 0α → , indeksi i përafrohet numrit të bankave në treg dhe për α →∞kovergon drejt
52
pjesës së tregut të bankës më të madhe. Numri ekuivalent për HKI mund të zgjidhet për 1 (1 )( (1 ) ) ku e e eHKI n n n HKIαα −= = .
The Hause indeks është analizuar nga Hause (1977) për të vlerësuar efektet e
marrëveshjeve (collusion) në një treg oligopolistik. Indeksi konsiderohet si treguesi
Cournot i përqendrimit dhe paraqitet në formën:
22 ( ( ))1
( , ) i in s HHI s
m i iiH s s
α
α − −=
=∑
ku HHI është indeksi Herfindahl – Hirschman dhe α është parametri i vlerësimit të shkallës së
marrëveshjes. Vlera e indeksit varet nga specifikimi i parametrit α , nëse α →∞ , atëherë
indeksi konvergon drejt HHI. Vlerat e indeksit luhaten nga një në rastin e monopolit bankar dhe
konvergon drejt zeros për një numër shumë të madh bankash me madhësi të njëjtë në treg. Në
rastin kur bankat kanë madhësi të njëjtë në treg ai merr vlerën 31 (( 1 )(1 ) n nn
α− − (këto transformime
vijnë si rezultat i vlerësimeve të HHI dhe si në të njëjta kushte) duke konverguar drejt HHI.
Hause, gjithashtu ka propozuar edhe një modifikim të treguesit Cournot të përqendrimit në
funksion të konvergjencës së tij drejt HHI në rastin e një numri të madh bankash, në formën:
2 21
( , ( ( ( )) ku 1ni i i ii
H s s s HHI s βα β β
== + − >∑ ,
Nëse bankat në treg kanë madhësi të njëjtë, indeksi merr vlerën 1 1 2 1( (1 ) )n n nβ β− − −+ −
(këto transformime vijnë si rezultat i vlerësimeve të HHI dhe si në të njëjta kushte).
Treguesi Entropy (E) i referohet informacionit të shpërndarjes në analizën ex-ante dhe
paraqitet në formën:
21logn
i iiE s s
== −∑
Vlerat e tij luhaten nga zero deri në 2log n dhe kanë një variacion të anasjelltë me nivelin e
përqendrimit. Ai merr vlerën zero në rastin e monopolit bankar dhe merr vlerën e tij më të lartë,
logE n= , kur të gjitha bankat zotërojnë pjesë të barabarta në treg dhe përqendrimi i tregut është
i ulët. Për një numër të dhënë bankash, vlera e indeksit bie me rritjen e pabarazisë ndërmjet
bankave (White, 1982). Numri ekuivalent i këtij indeksi jepet në formën 2Een = . Ky tregues
transformohet edhe me bazë logaritmin natyror në formën:
21 1log (1 ln 2) lnn n
i i i ii iE s s s s
= == − = −∑ ∑
53
meqenëse 2log ln ln 2i is s= .
4. 1. 1 Vlerësimi i përqendrimit në sektorin bankar shqiptar
Vlerësimi i përqendrimit në tregun bankar ka karakteristika të veçanta në dallim nga tregjet e
tjera, për shkak të përcaktimit të tregut përkatës dhe tregut gjeografik të cilët kanë lidhje me një
mori produktesh dhe shërbimesh bankare të diversifikuara. Vlerësimi i treguesve të ndryshëm të
përqendrimit në sektorin bankar shqiptar do të analizohet për aktivet bankare, depozitat bankare,
kreditë bankare dhe bonot e thesarit si instrumente të tregut primar nëpërmjet një analize
dinamike dhe statike krahasuese.
Vlerësimi i përqendrimit të aktiveve bankare
Për të vlerësuar përqendrimin e aktiveve bankare janë vlerësuar tregues të ndryshëm të
përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e përqendrimit, CR3 , CR5 , CR10 si tregues
diksret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues kumulativ për periudhën 2000 –
2012. Tabela e mëposhtme i referohet ecurisë së treguesve të përqendrimit për aktivet bankare
duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë treguesve të llogaritur. Normat e
përqendrimit të realizuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi megjithëse
prirja e tyre ka qenë rënëse e shoqëruar me ndonjë oshilacion të rastit. Ndërsa po t’i referohemi
normës së përqendrimit të realizuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i aktiveve bankare
pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut, pavarësisht tendencës rënëse të saj. Zotërimi i
tregut të aktiveve bankare nga 10 bankat është luhatur nga 99% në vitin 2001 në 94% në vitin
2012 duke treguar pothuajse një trend linear rigoroz. Gjithashtu edhe vlerësimet e përqendrimit
të aktiveve bankare nëpërmjet HHI9
9Klasifikimi i nivelit të përqendrimit nëpërmjet HHI duke iu referuar Departamentit të Drejtësisë të
SHBA-së (1992) tregon një përqendrim të ulët për HHI < 0.10, një përqendrim të moderuar për 0.10 ≤
HHI ≤ 0.18 dhe një nivel përqendrimi të lartë për HHI > 0.18.
(i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë
54
për nivel të lartë të përqendrimit deri në vitin 2005, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel
përqendrimi të moderuar. Këto norma të larta të përqendrimit janë atribut i trashëguar i historikut
të monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998 dhe më pas si pasojë edhe e hyrjes
së bankave të reja në treg u transmetua një sjellje oligopolistike e bankave duke ruajtur normat e
larta të përqendrimit. Ndërsa pas vitit 2003, kjo sjellje konvergoi drejt konkurrencës
monopolistike si pasojë e ndryshimeve strukturore të ndodhura gjatë kësaj periudhe, por edhe
zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar.
Tabela 4.1 Treguesit e përqendrimit për aktivet bankare.
Treguesit e
përqendrimit
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Aktive
CR3
(%) 80 75 72 70 69 64 62 56 55 56 56 58 58
CR5
(%) 89 87 86 85 83 78 76 72 74 73 71 73 73
CR10
(%) n.a 99 98 98 97 96 95 94 96 95 95 94 94
HHI 0.44 0.38 0.32 0.30 0.27 0.21 0.17 0.16 0.15 0.14 0.14 0.15 0.15
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.
Duke iu referuar edhe statikës krahasuese të nivelit të përqendrimit të aktiveve bankare në vendin
tonë edhe në disa vende të Europës konfirmohet niveli më i lartë i përqendrimit që paraqitet nga
grafiku 4. 1. Statika krahasuese merr në analizë HHI për aktivet bankare në vitin 2008 dhe tregon
se niveli i përqendrimit të aktiveve në vendin tonë është shumë më i lartë se në disa vende të
Europës si Gjermani, Itali, Britania e Madhe (UK), ndërsa në krahasim me vendet ballkanike si
Sllovaki, Slloveni, Greqi, nuk ka divergjenca të mëdha. Gjithashtu edhe nivelin e përqendrimit të
27 vendeve të Bashkimit Europian (EU 27) nuk ka divergjencë të madhe, por përsëri sektori
bankar shqiptar në lidhje me aktivet bankare, mbetet me nivelin më të lartë të përqendrimit.
55
Grafiku 4. 1 HHI për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.
Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.
Edhe përmes statikës krahasuese që merr në analizë nivelin e përqendrimit të aktiveve bankare të
shprehur nëpërmjet CR3 për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008 që jepet nga
grafiku 4. 2, vihet re përqendrim i lartë i aktiveve bankare në sektorin bankar shqiptar, i cili
shfaq vlerat më të larta duke përjashtuar Maltën dhe Qipron, ndërsa me vendet ballkanike nuk ka
divergjenca të mëdha me përjashtim të Bullgarisë.
Grafiku 4. 2 CR3 për aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.
Burimi: Ferreira (2012), llogaritje të autorit.
56
Për të plotësuar analizën e përqendrimit të aktiveve bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të
tjerë kumulativ, të cilët shpjegojnë shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave duke
reflektuar edhe ndryshimet strukturore në të gjithë shpërndarjen dhe duke zbehur efektin e
peshës së bankave të mëdha në llogaritjen e përqendrimit. Tabela e mëposhtme paraqet treguesit
e HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për
HHI dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Këto vlerësime tregojnë për nivele të larta të
përqendrimit, por duke konverguar drejt një niveli të moderuar përqendrimi me një trend rënës.
Vlerat e HHI -së konvergojnë drejt vlerësimeve të marra nga tabela 4. 1, për shkak edhe të
numrit jo shumë të madh të bankave në treg. Vlerësimet e treguesit Entropy, tregojnë për një
prirje rritëse të tij, për shkak se ai është i lidhur në marrëdhënie të zhdrejtë me nivelin e
përqendrimit, rritja e tij tregon një nivel më të ulët të përqendrimit të aktiveve bankare. Pas vitit
2008 treguesit e përqendrimit të paraqitur nga tabela e mëposhtme ruajnë një qëndrueshmëri të
tyre, me përjashtim të treguesit Entropy i cili shfaq oshilacione të vogla, duke theksuar mungesën
e ndryshimeve strukturore në tregun e aktiveve bankare gjatë kësaj periudhe. Ndërkohë, vihet re
nga tabela një ndryshim pozitiv i rëndësishëm në vlerën e CCI në vitin 2012 që është rezultat i
rritjes së peshës së aktiveve që zë Banka Kombëtare Tregtare në sektorin bankar (BSH, 2012)
dhe konfirmohet nga ky tregues, për shkak të specifikave të tij në përcaktimin e nivelit të
përqendrimit bankar.
Tabela 4.2 Treguesit kumulativ të përqendrimit për aktivet bankare.
Treguesit e
përqendrimit
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Aktive
HHI 0.21 0.18 0.15 0.15 0.14 0.14 0.14 0.15
ne
(HHI) 5 6 6 7 7 7 7 7
HTI 0.17 0.15 0.14 0.15 0.14 0.14 0.14 0.14
ne (HTI) 6 7 7 7 7 7 7 7
57
CCI 0.49 0.45 0.42 0.41 0.40 0.40 0.40 0.53
E 2.92 3.08 3.22 3.17 3.23 3.24 3.22 3.22
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Vlerësimi i përqendrimit të aktive bankare është realizuar edhe nga kurba e Lorencit për
shpërndarjen e aktiveve në sektorin bankar në vitin 2012 e cila paraqitet nga grafiku 4. 3. Kurba
e Lorencit tregon se sa më afër vijës të shpërndarjes së barabartë të aktiveve të ndodhet kurba e
shpërndarjes së aktiveve, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo ndërtohet duke marrë në
konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe aktiveve në sektorin bankar dhe duke i
renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe. Rezultatet e kurbës së Lorencit
tregojnë për praninë e përqendrimit të lartë të aktiveve bankare, ku 88% e numrit të bankave
mbulon 53% të shpërndarjes së aktiveve në sektorin bankar. Niveli i lartë i përqendrimit të
aktiveve në sektorin bankar i pasqyruar nga kurba e Lorencit konvergon në rezultatet e marra nga
treguesit e tjerë kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të aktiveve.
Grafiku 4. 3 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e aktiveve bankare.
Burimi: Llogaritjet e autorit.
58
Vlerësimi i përqendrimit të kredive bankare
Për të vlerësuar përqendrimin e kredive bankare, si në rastin e aktiveve bankare, janë vlerësuar
tregues të ndryshëm të përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e përqendrimit,
CR3, CR5, CR10 si tregues diskret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues
kumulativ për periudhën 2000 – 2012. Tabela e mëposhtme i referohet ecurisë së treguesve të
përqendrimit për kreditë bankare duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë
treguesve të llogaritur, por më të ulta në krahasim me aktivet bankare. Edhe në rastin e kredive
bankare normat e përqendrimit të vlerësuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë
përqendrimi megjithëse prirja e tyre ka qenë rënëse e shoqëruar deri në vitin 2010. Ndërsa po t’i
referohemi normës së përqendrimit të realizuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i kredive
bankare pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut, pavarësisht tendencës rënëse të saj deri në
vitin 2007. Zotërimi i tregut të kredive bankare nga 10 bankat është luhatur gjatë kësaj periudhe
nga 91% deri në 97% gjatë periudhës referuese. Ndërsa vlerësimet e përqendrimit të kredive
bankare nëpërmjet HHI (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për nivel të
moderuar të tij pas vitit 2001. Niveli i lartë i përqendrimit të kredive bankare është rezultat i
historikut të monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998. Pas vitit 2003, si pasojë
e ndryshimeve strukturore të ndodhura në sektorin bankar dhe zgjerimit të aktivitetit kreditues
nga bankat tregtare, sidomos nga bankat e reja të futura në treg, të cilat kërkonin të fitonin terren
në treg, vihet re një ulje e nivelit të përqendrimit të kredive bankare, e cila theksohet më së
shumti nga vlerat e HHI - së. Këto rezultate tregojnë se aktiviteti kreditues është më pak i
përqendruar në sektorin bankar duke konvergjuar në një sjellje të konkurrencës monopolistike.
Megjithatë prirja rritëse e normave të përqendrimit pas vitit 2007 është atribut i forcimit të
pozitës të bankave të G210
10 Klasifikimi i bankave sipas peshës së tyre totalit të aktiveve nga Banka e Shqipërisë trajtohet në
seksionin 1. 1.
dhe realizimit të disa përqendrimeve bankare gjatë kësaj periudhe, por
gjithashtu edhe tkurrjes së aktivitetit kreditues në ekonomi si rezultat i efekteve të transmetuara
të krizës financiare globale të 2008.
59
Tabela 4.3 Treguesit e përqendrimit për kreditë bankare.
Treguesit e
përqendrimit
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Kredi
CR3
(%)
78 69 62 54 46 43 43 41 41 42 43 47 50
CR5
(%)
91 86 83 79 69 63 66 66 67 65 64 68 68
CR10
(%)
n.a 95 97 97 93 93 92 91 96 96 95 94 93
HHI 0.27 0.20 0.14 0.15 0.11 0.10 0.11 0.11 0.12 0.11 0.11 0.12 0.12
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.
Për të përmbushur analizën e përqendrimit të kredive bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të
tjerë kumulativ për të reflektuar më tepër aspekte të shpërndarjes së plotë të madhësisë së
bankave si në rastin e aktiveve bankare. Tabela e mëposhtme paraqet vlerësimet e treguesve të
HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për HHI
dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Këto vlerësime konfirmojnë nivelin e moderuar të
përqendrimit të kredive bankare duke ruajtur një qëndrueshmëri të tyre, me përjashtim të disa
devijimeve të vogla. Vlerat e HHI - së të vlerësuara sipas Kwoka (1985) paraqitin një
konvergjencë të plotë drejt vlerësimeve të marra nga tabela 4. 3 për shkak edhe të numrit jo
shumë të madh të bankave në treg. Vlerësimet e treguesit Entropy tregojnë për një prirje rënëse,
duke reflektuar një prirje rritëse të përqendrimit deri në 2008, si rezultat i ndryshimeve
strukturore në sektorin bankar. Kjo prirje reflektohet edhe nga CCI, ndërkohë që pas vitit 2008
konfirmohet prirja rënëse e përqendrimit nëpërmjet të dy treguesve, ndërsa HHI, HTI dhe ne
përkatëse ruajnë stacionaritetin e tyre.
60
Tabela 4.4 Treguesit kumulativ të përqendrimit për kreditë bankare.
Treguesit e
përqendrimit
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Kredi
HHI 0.10 0.11 0.11 0.12 0.11 0.11 0.11 0.12
ne (HHI) 10 9 9 8 9 9 9 8
HTI 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.13
ne (HTI) 9 8 8 8 8 8 8 8
CCI 0.31 0.33 0.34 0.35 0.34 0.34 0.34 0.36
E 3.45 3.42 3.42 3.33 3.39 3.40 3.41 3.37
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Për vlerësimin e përqendrimit të kredive bankare është ndërtuar edhe nga kurba e Lorencit për të
paraqitur shpërndarjen e kredive në sektorin bankar në vitin 2012, e cila jepet nga grafiku 4. 4.
Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të kredive të ndodhet
kurba e shpërndarjes së kredive, aq më i ulët është përqendrimit bankar. Ajo ndërtohet duke
marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe kredive në sektorin bankar
dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe. Rezultatet e kurbës së
Lorencit tregojnë për praninë e përqendrimit të lartë të kredive bankare, ku 88% e numrit të
bankave mbulon 62% të shpërndarjes së kredive në sektorin bankar, por përsëri më i moderuar se
në rastin e aktiveve, depozitave dhe bonove të thesarit. Niveli më i moderuar i përqendrimit të
kredive në sektorin bankar i shfaqur nga kurba e Lorencit konvergon tek rezultatet e përftuara
edhe nga treguesit e tjerë kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të kredive.
61
Grafiku 4. 4 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e kredive bankare.
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Vlerësimi i përqendrimit të depozitave bankare
Për vlerësimin e përqendrimit të depozitave bankare, si në rastin e aktiveve dhe kredive bankare,
janë përdorur tregues të ndryshëm të përqendrimit bankar të fokusuar kryesisht tek normat e
përqendrimit, CR3 , CR5 , CR10 si tregues diskret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si
tregues kumulativ për periudhën 2000 – 2012. Tabela 4. 5 paraqet ecurinë e treguesve të
përqendrimit për depozitat bankare duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë
treguesve të llogaritur si në rastin e aktiveve bankare. Normat e përqendrimit të realizuara nga
CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi, megjithëse prirja e tyre ka qenë rënëse vitet
e fundit, por jo stacionare. Ndërsa duke iu referuar normës së përqendrimit të realizuar nga CR10
mund të konstatohet se tregu i depozitave bankare pothuajse dominohet nga 10 bankat e tregut.
Pavarësisht prirjes rënëse të saj, ajo ka vijuar luhatshmërinë e saj brenda segmentit 94% - 99%
gjatë periudhës të marrë në analizë. Edhe vlerësimet e përqendrimit të depozitave bankare
nëpërmjet HHI - së (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për nivel të lartë të
përqendrimit deri në vitin 2006, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel përqendrimi të
moderuar. Konvergjenca e normave të larta të përqendrimit është e lidhur me historikun e
monopolit bankar të bankave shtetërore deri në vitin 1998, e veçanërisht të Bankës së Kursimeve
deri në vitin 2003. Por hyrja e bankave të reja në treg pas vitit 1997 induktoi një sjellje
62
oligopolistike të bankave duke ruajtur normat e larta të përqendrimit. Si rezultat i privatizimit të
plotë të sektorit bankar pas vitit 2003 dhe zgjerimit të aktivitetit të sektorit bankar, sjellja e
bankave konvergoi drejt konkurrencës monopolistike.
Tabela 4.5 Treguesit e përqendrimit për depozitat bankare.
Treg
uesit
e
përq
endr
imit
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Dep
ozita
CR3
(%)(()
84 80 77 75 73 68 64 60 62 60 58 60 59
CR5
(%)%)
92 90 88 87 85 81 77 75 78 75 74 75 74
CR10
(%))
n.a 94 99 99 98 98 97 96 97 96 95 95 95
HHI 0.50 0.43 0.37 0.35 0.31 0.24 0.20 0.17 0.17 0.16 0.15 0.16 0.15
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.
Për të plotësuar analizën e përqendrimit të depozitave bankare janë vlerësuar edhe disa tregues të
tjerë kumulativ për të reflektuar më tepër aspekte të shpërndarjes së plotë të madhësisë së
bankave si në rastin e aktiveve dhe kredive bankare. Tabela 4. 6 paraqet vlerësimet e treguesve të
HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe numrin ekuivalent, ne, për HHI
dhe HTI, për periudhën 2011 – 2012 (seria e të dhënave është më e shkurtër se në rastin e
aktiveve dhe kredive për shkak të mungesës së të dhënave të specifikuara për secilën bankë në
treg). Vlerësimet e mëposhtme paraqitin një konvergjencë me treguesit e tjerë diskret dhe
kumulativ të përqendrimit të depozitave duke ruajtur stacionaritetin e tyre, me përjashtim të disa
devijimeve të vogla, ku theksohet prirja rritëse e E, e cila nënkupton një prirje rënëse të
përqendrimit të depozitave.
63
Tabela 4.6 Treguesit kumulativ të përqendrimit për depozitat bankare.
Treguesit e përqendrimit 2011 2012
Depozita
HHI 0.16 0.15
ne (HHI) 6 6
HTI 0.15 0.15
ne (HTI) 7 7
CCI 0.43 0.42
E 3.12 3.15
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Për të vlerësuar përqendrimin e depozitave bankare është ndërtuar edhe kurba e Lorencit për
shpërndarjen e depozitave në sektorin bankar në vitin 2012 e cila paraqitet nga grafiku 4. 5.
Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të depozitave të ndodhet
kurba e shpërndarjes së depozitave, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo është ndërtuar
duke marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe të depozitave në sektorin
bankar dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e madhe.
Edhe kurba e Lorencit provon nivelin e lartë të përqendrimit të depozitave duke treguar se 88% e
bankave zotërojnë vetëm 52% të shpërndarjes së depozitave në sektorin bankar, e cila është në të
njëjtën konvergjencë të përqendrimit të lartë të depozitave të vlerësuar nga treguesit e tjerë të
përqendrimit bankar të depozitave.
64
Grafiku 4. 5 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e depozitave bankare.
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Vlerësimi i përqendrimit të bonove të thesarit
Përqendrimi i bonove të thesarit është vlerësuar nëpërmjet normave të përqendrimit, CR3 , CR5 ,
CR10 si tregues diksret dhe indeksi Herfindalh – Hirschman (HHI) si tregues kumulativ për
periudhën 2000 – 2012. Tabela 4. 7 tregon ecurinë e treguesve të përqendrimit për bonot e
thesarit duke paraqitur norma të larta të përqendrimit sipas të gjithë treguesve të llogaritur.
Normat e përqendrimit të vlerësuara nga CR3 dhe CR5 tregojnë një nivel të lartë përqendrimi
pavarësisht prirjes rënëse të tyre, e cila shoqërohet me ndonjë devijim të rastit. Ndërsa duke iu
referuar normës së përqendrimit të vlerësuar nga CR10, mund të konstatohet se tregu i bonove të
thesarit është dominuar nga 10 bankat e tregut deri në vitin 2008, pavarësisht prirjes rënëse të saj
në vijim. Zotërimi i tregut të bonove të thesarit ga 10 bankat ka ruajtur devijancën e tij në
segmentin 96% - 100% gjatë periudhës së marrë në shqyrtim. Vlerësimet e përqendrimit të
bonove të thesarit nëpërmjet HHI (i cili është vlerësuar sipas formës fillestare të tij) tregojnë për
nivel shumë të lartë të përqendrimit deri në vitin 2008 krahasuar me aktivet, kreditë apo
depozitat bankare, ndërsa për periudhën vijuese tregon një nivel përqendrimi të moderuar.
Norma e larta të përqendrimit theksojnë se tregu i bonove të thesarit është më i përqendruara në
sektorin bankar duke paraqitur tipare të theksuara të sjelljes oligopolistike edhe pas ndryshimeve
65
strukturore të realizuara gjatë kësaj periudhe. Këto rezultate janë pasojë e pozitës dominuese që
zotëron banka Raiffeisen në tregun e bonove të thesarit, si rezultat i atributit të trashëguar nga
historiku i Bankës së Kursimeve, pesha specifike e saj në treg në vitin 2011 është 29.11% dhe
pavarësisht se ekziston një prirje rënëse, sërish ajo vazhdoi të ruajë pozitën dominuese në tregun
e bonove të thesarit deri në këtë periudhe.
Tabela 4.7 Treguesit e përqendrimit për bonot e thesarit.
Tre
gues
it e
përq
endr
imit
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Bono
Thes
ari
CR3
(%)%)
n.a 82 91 89 86 80 71 62 68 64 59 58 57
CR5
(%)%)
n.a 91 96 95 95 88 80 76 84 81 76 76 78
CR10
(%)%)
n.a 98 100 100 99 99 99 98 99 97 96 96 96
HHI 0.72 0.67 0.62 0.59 0.53 0.42 0.33 0.24 0.22 0.17 0.16 0.17 0.15
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Vlerësimi i përqendrimit të bonove të thesarit vijon me llogaritjen e disa treguesve të tjerë
kumulativ për të analizuar më në detaje shpërndarjen e plotë sipas madhësisë së bankave. Tabela
e 4. 8 paraqet treguesit e HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)), CCI, HTI, E dhe
numrin ekuivalent, ne, për HHI dhe HTI për periudhën 2005 – 2012. Vlerësimet e mëposhtme
tregojnë për nivele të larta përqendrimit, por duke konverguar drejt një niveli të moderuar
përqendrimi me një trend rënës. Edhe vlerësimet e treguesve kumulativ konvergojnë drejt prirjes
së treguesve diskret, por duke theksuar një përqendrim më të moderuar, i cili reflekton
ndryshimet strukturore në sektorin bankar.
66
Tabela 4.8 Treguesit kumulativ të përqendrimit për bonot e thesarit.
Treguesit e
përqendrimit
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Bono
Thesari
HHI 0.42 0.33 0.24 0.22 0.17 0.16 0.17 0.15
ne (HHI) 2 3 4 5 6 6 6 7
HTI 0.28 0.23 0.14 0.19 0.16 0.16 0.16 0.15
ne (HTI) 4 4 7 5 6 6 6 7
CCI 0.67 0.61 0.53 0.51 0.45 0.43 0.44 0.41
E 2.05 2.38 2.68 2.67 2.92 3.04 2.98 3.13
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Gjithashtu edhe kurba e Lorencit e cila paraqitet në grafikun 4. 6, për shpërndarjen e bonove të
thesarit në sektorin bankar në vitin 2012 tregon një nivel të lartë përqendrimi ku 88% e bankave
në treg zotërojnë 54% të bonove të thesarit, e cila është në përputhje me rezultatet e marra edhe
nga vlerësimet e treguesve kumulativ dhe diskret të përqendrimit bankar të bonove të thesarit.
Grafiku 4. 6 Kurba e Lorencit për shpërndarjen e bonove të thesarit.
_ Burimi: Llogaritjet e autorit.
67
Kurba e Lorencit tregon se sa më afër vijës së shpërndarjes së barabartë të bonove të thesarit të
ndodhet kurba e shpërndarjes së bonove të thesarit, aq më i ulët është përqendrimi bankar. Ajo
është ndërtuar duke marrë në konsideratë peshat akumulative të numrit të bankave dhe të bonove
të thesarit në sektorin bankar dhe duke i renditur bankat nga pesha më e vogël tek pesha më e
madhe.
Niveli i lartë i përqendrimit në tregun e bonove të thesarit është i lidhur edhe me defiçitin
buxhetor, për shkak se redukton mundësitë e qeverisë në tregun e bonove të thesarit duke e
kanalizuar atë në një grup të përcaktuar bankash, meqenëse ato përbëjnë një element të
rëndësishëm në burimet e financimit të defiçitit buxhetor. Ky nivel i lartë përqendrimi është
rezultat i mungesës së interesimit të bankave për të investuar në këto instrumenta financiar, për
shkak të përfitimeve bankare të ulta meqë bonot e thesarit kanë risk të ulët (pothuajse pa risk),
por edhe për shkak të monopolit historik të ish Bankës së Kursimeve, e cila tashmë është
trashëguar nga banka Raiffeisen, që zotëronte rreth 30% të tregut të bonove të thesarit në vitin
2011, ndërsa në vitin 2012 ajo zotëronte 19% të tregut të bonove të thesarit (Burimi: Banka e
Shqipërisë, llogaritjet e autorit). Prirja e uljes së nivelit të përqendrimit edhe në tregun e bonove
të thesarit shpjegohet me ndryshimin e sjelljes së bankës Raiffeisen, e cila është kushtëzuar nga
politika e bankës “mëmë” për të kufizuar financimin e qeverive si rezultat i krizës së borxheve në
eurozonë dhe humbjen e monopolit të saj në tregun e bonove të thesarit.
Vlerësimi i përqendrimit sipas grup - bankave
Në analizën e vlerësimit të përqendrimit në sektorin bankar është e rëndësishme edhe struktura e
sektorit bankar sipas grup – bankave, e cila është e lidhur drejtpërdrejt me përqendrimin e
produkteve bankare. Për të vlerësuar nivelin e përqendrimit sipas grup – bankave është analizuar
pesha e tyre në sektorin bankar dhe HHI (i cili është vlerësuar sipas Kwoka (1985)) për aktivet,
kreditë, depozitat dhe bonot e thesarit për periudhën 2001 - 2012. Në varësi të ndryshimeve
strukturore të realizuara në sektorin bankar, struktura e sektorit bankar sipas grup – bankave ka
pasur dinamikën e saj në varësi të pronësisë së kapitalit të bankave dhe madhësisë së aktive
bankare duke i klasifikuar bankat në tre grupe kryesore, G1, G2, G3.
68
Struktura e sektorit bankar deri në vitin 2003 i referohet ndarjes së bankave në tre grupe sipas
pronësisë së kapitalit të bankave:
Banka me kapital shtetëror (G1)
Banka me kapital të përbashkët (G2)
Banka me kapital privat (G3)
Në vitin 2004 sektori bankar paraqitej tërësisht i zotëruar nga aksionarë privatë duke sjellë një
klasifikim të ri të strukturës së sektorit bankar sipas kriterit të madhësisë së aktiveve bankare.
Duke iu referuar totalit të vlerës së aktiveve të secilës bankë në treg ndaj totalit të vlerës së
aktiveve të sektorit bankar, bankat ndahen në tre grupe kryesore:
Bankat që zotërojnë më pak se 2% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G1 –
grupi i bankave më të vogla)
Bankat që zotërojnë më shumë se 2% dhe më pak se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të
sektorit bankar (G2 – grupi i bankave të mesme)
Bankat që zotërojnë më shumë se 7% të totalit të vlerës së aktiveve të sektorit bankar (G3
– bankave të mëdha)
Duke iu referuar klasifikimit të mësipërm deri në vitin 2003 është paraqitur pesha e grup –
bankave në sektorin bankar sipas aktiveve bankare nga grafiku 4. 7. Nga grafiku vihet re prirja
rënëse e peshës në treg për grupin G1, ndërsa për grupin G3 konstatohet një prirje rritëse.
Në dallim nga prirjet e G1 dhe G3, për G2 konfirmohet qëndrueshmëria e trendit linear për sa i
përket peshës së tij në treg. Prirjet e mësipërme kanë reduktuar ndjeshëm hendekun e peshave të
aktiveve në treg ndërmjet G1 dhe G3 në vitin 2003, si pasojë e procesit të privatizimit të Bankës
së Kursimeve, i cili shënon edhe humbjen e dominimit të tregut nga bankat me kapital shtetëror,
por edhe si rezultat i zgjerimit të aktivitetit të tyre bankar. Ndërsa për sa i përket bankave me
kapital të përbashkët, G2, mund të humbisnin përsëri peshën e tyre në treg në lidhje me aktivet
bankare, në qoftë se nuk projektonin mënyra të zgjerimit të shpejtë të aktivitetit të tyre.
69
Grafiku 4. 7 Pesha e grup – bankave në sektorin bankar sipas aktiveve për periudhën 1994 – 2003.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2004.
Si pasojë e ndryshimeve strukturore të sektorit bankar ndryshoi edhe klasifikimi i bankave jo
sipas origjinës së kapitalit, por sipas madhësisë së aktiveve të bankave në sektorin bankar. Ky
ndryshim në klasifikimin e bankave erdhi si rezultat i lehtësisë së analizave në sektorin bankar,
por edhe të shpërndarjes së bankave. Për sa i përket vlerësimeve të përqendrimit të sektorit
bankar sipas grup – bankave të paraqitura nga tabela 4. 9 konfirmohen nivele të larta përqendrimi
si për aktivet, kreditë, depozitat dhe bonot e thesarit. Gjithashtu, vërehet se përqendrimi më i
lartë edhe sipas grup bankave mbetet përsëri në tregun e bonove të thesarit, ndërsa përqendrimi
më i ulët mbetet përsëri në tregun e kredive. Pesha e grup – bankave në sektorin bankar për G1
dhe G3 kanë ruajtur pozicionet e tyre në treg, ku bankat e G3 kanë vijuar dominimin e tyre,
veçanërisht në lidhje me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit, ndërsa bankat e G1 kanë ruajtur
stacionaritetin rigoroz në lidhje me peshën e ulët të tyre në treg, po në lidhje me aktivet,
depozitat dhe bonot e thesarit gjatë periudhës së marrë në analizë. Bankat e G2 janë përpjekur të
fitojnë pozita më të mira në treg duke ngushtuar hendekun e peshës së tyre në treg dhe bankave
të G3, por pavarësisht prirjes rritëse të peshës së tyre edhe kundrejt oshilacioneve të rastit mbetet
një divergjencë e madhe ndërmjet tyre. Po t’i referohemi peshave të grup – bankave në tregun e
kredive paraqitet një situatë me divergjenca më të ulta ndërmjet tyre. G1 deri në vitin 2004
paraqet një prirje rënëse në drejtim të peshës në tregun e kredive, por gjithsesi konsiderohet një
peshë e konsiderueshme në treg. Këto pozita të G1 janë të lidhura me politikat e ristrukturimit të
70
kredive për bankat me kapital shtetëror të cilat ishin pjesë e G3 dhe politikës shtrënguese të
Bankës së Shqipërisë në drejtim të tyre për dhënien e kredive. Ndërsa pas vitit 2004 G1 ruajti
stacionaritetin e tij linear të peshës së ulët në tregun e kredive si rezultat i ndryshimeve
strukturore në sektorin bankar. Përsëri edhe në tregun e kredive bankat e G3 pas vitit 2004 fituan
terren në treg si pasojë e heqjes së barrierave të politikave të mësipërme ndaj tyre, për shkak të
privatizimit të sektorit bankar, duke dominuar përsëri tregun me 68% në vitin 2012. Ndërsa
bankat e G2 humbën terren në treg pas vitit 2006 si rezultat i ndryshimeve strukturore në sektorin
bankar, por pesha e tyre edhe krahas prirjes rënëse vazhdonte të ishte më e lartë në tregun e
kredive, se sa në tregun e aktiveve, depozitave apo bonove të thesarit. Ndërkohë hendeku i
peshave të G2 dhe G3 në tregun e kredive konvergoi drejt prirjeve rritëse. Këto prirje rritëse të
përqendrimit edhe në tregun e kredive, përveç të tjerash janë të lidhura me nivelin e lartë të
përqendrimit në tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i
rëndësishëm që dikton kapacitetin kredidhënës të bankave. Edhe vlerësimet e përqendrimit
nëpërmjet HHI - së për grup – bankat konvergjojnë drejt prirjeve të peshave të tyre në treg. Në të
njëjtën mënyrë evidentohet se HHI merr vlerat më të larta në tregun e bonove të thesarit duke e
konfirmuar si tregun më të përqendruar në sektorin bankar dhe gjithashtu merr vlerat më të ulta
në tregun e kredive duke e konfirmuar si tregun më pak të përqendruar në krahasim me aktivet,
depozitat dhe bonot e thesarit. Gjithsesi, duke marrë në konsideratë vlerësimet e mësipërme të
përqendrimit të grup – bankave, konkludohet se sektori bankar shoqërohet me nivele të larta të
përqendrimit edhe sipas analizës së grup – bankave.
71
Tabela 4.9 Pesha e grup bankave në sektorin bankar dhe HHI11 për grup bankat për periudhën 2001 - 2012.
Tre
gues
it e
përq
endr
imit
200112
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010 2011 2012
Akt
ive
G1(%) 3 4 4 6 4 3 3 4 5 5 4 4
G2 (%) 28 10 11 17 23 28 25 22 23 24 23 23
G3 (%) 69 86 85 77 73 69 72 74 72 71 73 73
HHI 0.55 0.75 0.73 0.62 0.58 0.56 0.58 0.59 0.58 0.56 0.59 0.58
Kre
di
G1 (%) 48 9 10 15 7 3 3 4 4 5 3 4
G2 (%) 25 30 29 44 40 41 31 29 31 30 29 28
G3 (%) 27 61 61 41 53 56 66 67 65 65 68 68
HHI 0.36 0.46 0.46 0.38 0.44 0.48 0.53 0.53 0.51 0.51 0.54 0.54
Dep
ozita
G1 (%) 9 2 3 4 2 2 3 4 4 5 3 3
G2 (%) 23 10 10 15 22 26 22 18 21 22 22 22
G3 (%) 68 88 87 81 76 72 75 78 75 73 75 75
HHI 0.52 0.78 0.76 0.67 0.62 0.58 0.61 0.65 0.61 0.59 0.61 0.61
11 HHI është llogaritur sipas Kwoka (1985).
12 Klasifikimi i bankave për periudhën 2001 – 2003 është përshtatur sipas madhësisë së aktiveve të
bankave në sektorin bankar dhe jo sipas origjinës së kapitalit, me qëllim që të ruhet vazhdueshmëria e
serisë kohore.
72
Bon
o Th
esar
i G1 (%) 3 1 1 1 1 1 1 1 3 4 2 3
G2 (%) 15 4 4 8 14 23 24 15 16 20 22 25
G3 (%) 82 95 95 91 85 76 75 84 81 76 76 72
HHI 0.69 0.91 0.91 0.83 0.73 0.63 0.62 0.72 0.67 0.62 0.63 0.58
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Vlerësimi i përqendrimit të kapitalit të huaj në sektorin bankar
Ndryshimet strukturore që shoqëruan sektorin bankar pas vitit 1992, janë të lidhura edhe me
futjen e bankave të huaja në treg. Pozita e bankave të huaja në treg ka ardhur gjithnjë duke u
fuqizuar dhe duke dominuar sektorin bankar dhe gjithashtu duke sjellë ndryshime të rëndësishme
në strukturën e kapitalit të sektorit bankar. Tashmë dominimi i kapitalit vendas shtetëror në
sektorin bankar u zëvendësua me dominimin e kapitalit të huaj. Kapitali i paguar në sektorin
bankar u rrit me 11.5% në vitin 2012 krahasuar me vitin 2011, ku kapitali i huaj dominonte
rritjen me 86.3% dhe si rezultat pesha e kapitalit të huaj në sektorin bankar arriti në 92.2% (BSH,
2012). Grafiku 4. 8 paraqet ecurinë dinamike të peshës së kapitalit vendas dhe të huaj ndaj
kapitalit të sektorit bankar. Nga grafiku vihet re thellimi i hendekut ndërmjet peshave që zënë
kapitali vendas dhe i huaj, ndaj kapitalit të sektorit bankar, veçanërisht pas vitit 2003, ku
ndodhën ndryshime të rëndësishme strukturore në sektorin bankar, të cilat lidhen me privatizimin
e plotë të sektorit bankar, ndërsa në vijim paraqitet konvergjenca dominuese e kapitalit të huaj në
sektorin bankar shqiptar. Ndërkohë që grafiku 4. 9 paraqet dinamikën e ndryshimit të strukturës
së pronësisë së kapitalit të sektorit bankar sipas origjinës së tij nga viti 2000 – 2012. Nga grafiku
vihet re dominimi i strukturës së kapitalit të sektorit bankar nga kapitali i huaj me origjinë nga
Bashkimi Evropian, i cili përbënte peshën më të madhe në strukturën e kapitalit të sektorit
bankar me 76% në vitin 2012 (BSH, 2012). Niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj
kapitalit vendas është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim.
73
Grafiku 4. 8 Dinamika e kapitalit vendas dhe të huaj në sektorin bankar shqiptar për periudhën 2000 - 2012, (%).
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.
Grafiku 4. 9 Struktura e pronësisë së kapitalit të sektorit bankar.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
Gjithashtu niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së kapitalit të sektorit
bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit. Grafiku 4. 10 paraqet peshën e
aktiveve që zotërojnë bankat e huaja në sektorët bankar vendas në disa vende të Europës
Perëndimore dhe Lindore. Statika krahasuese tregon se sektori bankar shqiptar ka nivelin më të
lartë të përqendrimit të aktiveve që zotërojnë bankat e huaja në sektorët bankar vendas, në
krahasim me vendet e tjera të marra në shqyrtim, me përjashtim të Estonisë. Kjo statike
74
krahasuese përforcon dominimin e kapitalit të huaj në strukturën e kapitalit të sektorit bankar
edhe në vendet e rajonit.
Grafiku 4. 10 Pesha e aktiveve të bankave të huaja në sektorët bankar vendas për disa vende të Europës Perëndimore dhe Lindore.
Burimi: EBRD, 2012.
4. 2 Përqendrimi dhe përfitueshmëria në sektorin bankar Për të shpjeguar efektet e përqendrimit në sektorin bankar është e rëndësishme të analizohet edhe
lidhja ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë në sektorin bankar. Në literaturën teorike dhe
empirike është analizuar korrelacioni i kësaj lidhjeje, e cila varet jo vetëm nga faktorë të lidhur
me performancën bankare, por edhe me strukturën e tregut dhe efiçencën. Analizat empirike
përqendrohen në vlerësimin e lidhjes shkak – pasojë ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë
bankare.
75
4. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar Në analizën e performancës së bankave lidhur me efektin e fuqisë së tregut të tyre janë përdorur
disa metoda të cilat japin këndvështrime të ndryshme mbi funksionimin e kësaj lidhjeje. Metoda
e fuqisë së tregut më e përdorur dhe më e njohura në literaturën teorike dhe empirike është
paradigma SSP, e cila thekson se përqendrimi ul nivelin e konkurrencës bankare dhe i nxit
bankat e mëdha në treg të priren drejt sjelljeve të koordinuara. Por si rezultat i zhvillimeve të reja
në teorinë e organizimit industrial, hipoteza SSP, e cila e përcaktonte sjelljen dhe fitimin e
firmave në varësi të tipareve strukturore ku ato operonin (Bain, 1951), u shoqërua me rënien e
nivelit të rëndësisë së saj shpjeguese. Hipoteza e fuqisë relative të tregut (FRT) (Shepherd, 1982,
1986) i referohet pjesës së tregut që zotëron firma si një variabël i përafërt për të vlerësuar fuqinë
e tregut. Pjesa e tregut që zotëron firma, supozohet të kapë aspekte të efiçencës së firmës, fuqisë
së tregut dhe diferencimin e produktit. Sipas FRT firmat që zotërojnë pjesë të mëdha të tregut
dhe realizojnë diferencim të madh të produkteve të tyre, janë më efiçente dhe mund të marrin
fitime të larta. Ndërsa Demsetz (1973) për të shpjeguar lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe
përfitueshmërisë së firmave propozon hipotezën efiçencë – strukturë (ES), e cila thekson se
lidhja ndërmjet përqendrimit të tregut dhe përfitueshmërisë bankare është rezultat i lidhjes
ndërmjet fitimit dhe efiçencës së firmave, pra përqendrimi dhe përfitueshmëria janë funksione
derivative të efiçencës. Firmat e mëdha kanë mundësi të përdorin kosto më të ulta dhe të marrin
fitime më të larta për shkak të ekonomive të shkallës. Por marrëdhënia pozitive ndërmjet fitimit
dhe përqendrimit është e paqëndrueshme, për shkak se efiçenca është variabli që shpjegon
përfitueshmërinë dhe i nxit firmat për të rritur dhe zotëruar pjesë sa më të mëdha të tregut, duke
shkaktuar në këtë mënyrë një rritje të nivelit të përqendrimit.
Duke iu referuar teorive të mësipërme nuk mund të vendoset një marrëdhënie shkak – pasojë e
përcaktuar në lidhje me përqendrimin bankar dhe përfitueshmërinë në sektorin bankar.
Beck et al. (2003) analizuan lidhjen ndërmjet strukturës së tregut dhe performancës bankare për
364 banka që operonin në tetë vende të Europës Qendrore dhe Lindore për periudhën 1998 –
2001. Rezultatet e tyre konfirmojnë hipotezën e FRT dhe hedhin poshtë hipotezën e SSP, dhe
76
gjithashtu treguan se kostot, risqet dhe normat e rezervës janë faktorë përcaktues të performancës
bankare.
Gonzalez (2005) analizon efiçencën dhe fuqinë e tregut në sektorin bankar të 69 vendeve për
periudhën 1996 – 2002. Rezultatet e tij konfirmojnë hipotezën ES, por gjithashtu ai thekson si
faktorë përcaktues të përfitueshmërisë edhe rregullimin bankar, mbikëqyrjen, strukturën
financiare, zhvillimin financiar.
Claessens et al. (2001) morën në studim 80 vende për të shpjeguar ndryshimet e fitimeve,
marzhit të interesave neto, shpenzimeve dhe taksave për bankat vendase dhe të huaja për
periudhën 1988 – 1995. Ata gjetën se në vendet në zhvillim investimet e huaja në sektorin
bankar ishin të lidhura me përfitueshmëri më të lartë dhe norma interesi më të larta.
Park dhe Weber (2006) analizuan modelet e fuqisë së tregut dhe efiçencë – strukturë për sektorin
bankar korean gjatë periudhës 1992 – 2002 dhe konkluduan se efiçenca bankare ka një efekt më
të rëndësishëm se përqendrimi mbi përfitueshmërinë bankare duke konfirmuar mbështetjen për
modelin efiçencë – strukturë.
Jeon dhe Miller (2002) analizuan lidhjen ndërmjet përqendrimit bankar ndërmjet shteteve dhe
përfitueshmërisë mesatare të bankave brenda shtetit dhe arritën në përfundimin e ekzistencës së
një marrëdhënie pozitive ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë. Gjithashtu ata konkluduan
se përqendrimi bankar konvergon drejt përfitueshmërisë bankare duke përdorur testime
shkakësore të përkohshme dhe duke mbështetur në këtë mënyrë hipotezën e fuqisë së tregut.
Tregenna (2006) analizoi efektin e përqendrimit mbi përfitueshmërinë në sektorin bankar
amerikan për periudhën 1994 – 2005 dhe arriti në përfundimin se përqendrimi bankar ka efekt
pozitiv mbi përfitueshmërinë në të gjithë sektorin bankar, madje edhe kur kontrollohet për
efektet e pjesës së tregut të bankave individuale, madhësisë dhe efiçencës operacionale.
Gjithashtu ajo shqyrtoi përmes analizës empirike efektet e përqendrimit mbi komponentët
përbërës të veçantë të përfitueshmërisë, me qëllim që të përcaktohen kanalet mbi të cilat vepron
lidhja ndërmjet përqendrimit bankar dhe përfitueshmërisë së sektorit bankar. Nëpërmjet këtyre
kanaleve tregohet nëse përqendrimi ndikon tek përfitueshmëria përmes variablave që lidhen me
interesat ose nuk kanë lidhje me interesat, me të ardhurat dhe shpenzimet dhe me diferencën
ndërmjet normës së interesit të kredive dhe depozitave. Rezultatet e përqendrimit bankar të
shoqëruar me një nivel më të lartë të përfitueshmërisë shpjegohen me faktin se përqendrimi
77
bankar është i lidhur me norma më të larta interesi për kreditë dhe norma më të ulta interesi për
depozitat, të cilat mund të kenë ndikime të rëndësishme për ekonominë reale.
Chortareas et al. (2010) testuan hipotezat e fuqisë së tregut, SSP dhe FRT, dhe efiçencë –
strukturë në sektorin bankar duke marrë në analizë 9 vende të Amerikës Latine për periudhën
1997 – 2005. Testimi i hipotezave realizohet për të provuar se fitimet e larta të bankave janë
rezultat i ushtrimit të fuqisë së tregut apo rezultat i arritjes së niveleve më të larta të efiçencës.
Specifikimi i analizës së tyre të testimit empirik të hipotezave të mësipërme është mbështetur në
ekuacionin e mëposhtëm (Berger, 1995):
3 4
1 2 3 4 , ,1 1
it i t it it it j j it n n t itj n
ROA HHI MS ESX ESS X zα β β β β η δ ε= =
= + + + + + + +∑ ∑
ku: ROA është norma e përfitueshmërisë e llogaritur si raport i të ardhurave neto dhe totalit të
aktiveve; HHI është indeksi i përqendrimit Herfindahl – Hirschman për aktivet; MS është pjesa e
aktiveve që zë secila banka në treg; ESX është matëse e efiçencës së kostos së menaxhimit; ESS
është matëse e efiçencës së shkallës; vektori X përfshin një numër karakteristikash specifike të
firmës ose të tregut dhe vektori Z përfshin variabla specifik makroekonomik.
Rezultatet empirike të tyre nuk mbështetin hipotezat SSP dhe FRT dhe tregojnë një marrëdhënie
të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe përfitueshmërisë (në rastet kur HHI është variabël i
rëndësishëm, vlera e koeficientit të tij merr shenjë negative si në rastin e Argjentinës, Kosta
Rikës dhe Paraguaj). Gjithashtu, koeficienti i MS merr vlerë negative dhe është i rëndësishëm në
shumicën e rasteve duke treguar se pjesa më e madhe e tregut redukton përfitueshmërinë
bankare. Në rastin e Kosta Rikës, koefiçienti i MS është i rëndësishëm dhe merr vlerë pozitive
duke treguar konfirmimin e hipotezës FRT, ndërkohë që ky rezultat është i lidhur me peshën e
madhe prej më tepër se 50% që zotëronin tre bankat më të mëdha në treg dhe prirjen rritëse gjatë
periudhës së marrë në shqyrtim.
Ndërsa rezultatet në lidhje me ESX dhe ESS tregonin një mbështetje të rëndësishme për
hipotezën efiçencë – strukturë. Ndër faktorët specifik të bankave më të rëndësishëm për të
shpjeguar performancën bankare ishin shkalla e kapitalizimit dhe madhësia e aktiveve të
bankave, të cilët transmetonin efekte pozitive në të shumtën e rasteve. Ndërkohë që variablat
78
makroekonomik shfaqnin efekte dhe nivele rëndësie të ndryshme tek performanca bankare në
vendet e marra në shqyrtim.
Rezultatet teorike dhe empirike të mësipërme tregojnë ekzistencën e lidhjes pozitive ndërmjet
përqendrimit dhe përfitueshmërisë bankare, por jo një konvergjencë të përcaktuar të burimit
shkak – pasojë ndërmjet tyre. Këto rezultate në disa raste kanë konfirmuar hipotezën e fuqisë së
tregut dhe në disa raste të tjera kanë konfirmuar hipotezën efiçencë – strukturë për sektorin
bankar.
4. 2. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - përfitueshmëri në sektorin bankar shqiptar Dinamika e treguesve të përfitueshmërisë së sektorit bankar shqiptar ka pasur oshilacionet e saj,
të cilat lidhen me zhvillimet e vrullshme të sektorit bankar në drejtim të zgjerimit të aktivitetit
bankar. Grafiku 4. 11 paraqet dinamikën e përfitueshmërisë bankare (në %) të vlerësuar përmes
kthimit nga aktivet (ROA) dhe kthimit nga kapitali (ROE) për periudhën 1998 – 2012. Nga
grafiku vihet re se ROA ka ruajtur prirjen konstante deri në vitin 2007 dhe pas kësaj kohe ka
shfaqur prirjen rënëse të tij duke konverguar drejt nivelit zero. Ndërsa ROE ka shfaqur një prirje
rritëse me ndonjë devijim të rastit deri në vitin 2007 dhe nga viti 2007 deri në 2009 shënon një
rënie drastike e cila pavarësisht prirjes pozitive në 2010, ka thelluar rënien e tij në vitin 2011
duke shënuar vlerën më të ulët me 0.76%, duke arritur pothuajse një konvergjencë të plotë me
ROA që arrin vlerën 0.70%, gjatë periudhës së marrë në shqyrtim. Ulja e nivelit të
përfitueshmërisë së sektorit bankar gjatë kësaj periudhe është rezultat i rënies së rezultatit neto,
rritjes së shpenzimeve të provigjioneve për kreditë, por edhe si rezultat i transmetimit të efekteve
të krizës gloabale financiare edhe në sektorin bankar, megjithëse ekspozimi i tij nuk ka qenë
shumë i madh, për shkak të mungesës së integrimit të tij në sistemin global financiar. Megjithatë
prirja pozitive e tyre gjatë vitit 2012 jep sinjale për përmirësimin e treguesve të përfitueshmërisë
në sektorin bankar në vendin tonë.
79
Grafiku 4. 11 Ecuria e treguesve të përfitueshmërisë në sektorin bankar shqiptar për periudhën 1998 – 2012.
Burimi: Banka e Shqipërisë.
Gjithashtu për të analizuar edhe peshën e grupeve të bankave ndaj përfitueshmërisë bankare
është paraqitur në grafikun 4. 12 dinamika e treguesve të përfitueshmërisë për sektorin bankar
ROA dhe ROE të grup – bankave sipas madhësisë së kapitalit për periudhën 2007 – 2012. Nga
grafiku vihet në dukje luhatja e madhe e treguesve të përfitueshmërisë për bankat e G1 dhe G2
për shkak të marrjes përsipër të riskut më të lartë në aktivitetet e tyre me qëllimin e arritjes së
fitimeve më të larta, ndërsa bankat e G3 shfaqin një qëndrueshmëri më të madhe në ecurinë e
treguesve të përfitueshmërisë në krahasim me G1 dhe G2. Kjo tregon se fitimi bankar
përqendrohet dhe dominohet nga ecuria e bankave të mëdha në sektorin bankar.
80
Grafiku 4. 12 Ecuria e kthimit nga aktivet (ROA) dhe e kthimit nga kapitali (ROE) për grupet e bankave sipas madhësisë së kapitalit.
Burimi: Banka e Shqipërisë, 2012.
Ndërsa duke iu referuar statikës krahasuese të marrë në shqyrtim për disa vende të Europës dhe
Shqipërinë në vitin 2008 konfirmohet një nivel përfitueshmërie i kënaqshëm për sektorin bankar
shqiptar që jepet nga grafiku 4. 13. Statika krahasuese tregon se niveli i përfitueshmërisë bankare
në vendin tonë i shprehur përmes ROA – së është ndër nivelet më të larta duke konvergjuar me
nivelin e Çekisë dhe Qipros, por duke përjashtuar Bullgarinë e cila shfaq nivelin më të lartë të
përfitueshmërisë bankare në vitin 2008. Por duke u krahasuar me Greqinë dhe Rumaninë që
shfaqin nivele negative të përfitueshmërisë dhe madje Rumania shfaq nivelin më të ulët të
përfitueshmërisë bankare, sektori bankar shqiptar paraqet nivele të larta të përfitueshmërisë
nëpërmjet ROA –së, gjithashtu ai shfaq nivele më të larta përfitueshmërie edhe se 27 vendet e
Bashkimit Europian (EU 27).
81
Grafiku 4. 13 Kthimi nga aktivet bankare në disa vende të Europës dhe Shqipëri në vitin 2008.
Burimi: Weill (2011), Banka e Shqipërisë (2009).
Për të analizuar efektin e përqendrimit tek niveli i përfitueshmërisë bankare në sektorin bankar
në vendin tonë është përdorur modeli log-log si forma më e përshtatshme për metodën e
katrorëve më të vegjël në panel data. Analiza empirike është fokusuar në periudhën 2005 – 2011
mbi bazën e të dhënave tremujore për secilën bankë të sektorit bankar. Modeli i specifikuar është
i rëndësishëm13
Duke iu referuar rezultateve empirike konstatohet lidhja pozitive ndërmjet nivelit të
përfitueshmërisë, ROA dhe peshës së aktiveve të secilës bankë në sektorin bankar, (Si), e cila
konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të saj dhe rëndësia e saj (tabela 4. 10) dhe
(tabela 4. 10) dhe janë marrë në analizë variablat: pesha e aktiveve bankare ndaj
totalit të aktiveve të sektorit bankar (Si) e cila është përcaktuar si tregues i përqendrimit bankar,
totali i kredisë ndaj totalit të aktiveve të secilës bankë (Y1) si tregues i riskut bankar, totali i
kapitalit ndaj totalit të aktiveve të secilës bankë (Y2) si tregues i shkallës së kapitalizimit të
bankave dhe totali i aktiveve për secilën bankë (Y3) si tregues i madhësisë së bankave për të
analizuar efektin e tyre tek niveli i përfitueshmërisë bankare, ROA.
13 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.10 në aneksin e punimit.
82
mbështetet nga rezultatet teorike dhe empirike të mësipërme. Shenja pozitive e koefiçientit të Si –
së mbështet FRT, e cila thekson se bankat që zotërojnë peshë relativisht të madhe në treg janë në
gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas strategjisë së tyre pa u përballur me kufizimet e tregut.
Gjithashtu një efekt pozitiv mbi ROA shfaq edhe Y1, i cili është një variabël i rëndësishëm,
meqenëse reflekton riskun e bankave në terma të likuiditetit, sa më e lartë të jetë vlera e Y1 aq
më agresive do të jenë bankat në drejtim të rritjes së përfitueshmërisë së tyre. Ndërsa efektet e Y2
dhe Y3 janë negative (tabela 4. 10), pavarësisht se Y2 është një variabël jo i rëndësishëm në
përcaktimin e nivelit të përfitueshmërisë bankare në sektorin bankar shqiptar. Shenja negative e
koefiçientit të tij është e pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit bankat të marrin
përsipër më pak risk dhe kështu më pak fitim, sa më e madhe të jetë shkalla e kapitalizimit të
bankës aq më i ulët fitimi i bankave dhe gjithashtu tregon edhe një nivel të ulët të brishtësive
bankare të pritshme. Ndërkohë që Y3 është një variabël i rëndësishëm në model dhe pritej të ishte
një faktor përcaktues i përfitueshmërisë për shkak se është një tregues i përafërt i madhësisë së
bankave. Dermiguc-Kunt et al. (2004) theksojnë se fitimet bankare do të ndikohen pozitivisht
nga aktivet totale nëse bankat do të operonin me të ardhura rritëse të shkallës në kurbën e kostos
së tyre mesatare. Gjithashtu kjo tregon se bankat e mëdha e kanë më të përshtatshme të operojnë
me shkallën më të lartë të efiçencës dhe mund të ndjekin investime më riskuese që sjellin kthime
më të larta. Shenja negative e koefiçientit të Y3 tregon praninë e një lidhje me nivelin e
përfitueshmërisë, e cila nuk është në përputhje me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin
se bankat nuk po operojnë me të ardhura rritëse të shkallës duke iu referuar Demirgüç-Kunt et al.
(2004). Për të realizuar një analizë më të plotë në model duhet të përfshiheshin edhe treguesit e
efiçencës dhe treguesit e performancës makroekonomike, por për shkak të mungesës së
treguesve të efiçencës dhe serisë së shkurtër nuk janë marrë në analizë, sepse do të shkaktonin
një mbispecifikim të modelit duke ulur nivelin e rëndësisë së tij.
83
Tabela 4.10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare.
Variabli i varur është niveli i përfitueshmërisë bankare: ROA
Shënimet * dhe ** tregojnë nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.5 % dhe > 10%. Burimi: Llogaritjet e autorit.
4. 3 Përqendrimi dhe stabiliteti bankar Stabiliteti bankar mbetet në qendër të vëmendjes së analizave teorike dhe empirike të zhvilluara
në sistemin financiar global, të cilat kanë marrë më tepër rëndësi edhe si rezultat i krizës
financiare globale të vitit 2008. Ndërsa lidhja ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar
mbetet ndër pikat më të debatueshme në literaturën teorike dhe empirike në industrinë bankare.
Analiza e kësaj lidhjeje do të shoqërohet me një hulumtim të pikëpamjeve teorike dhe empirike
të zhvilluara në sektorin bankar.
Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte
C 0.784 * 0.249
LNY1 0.016 * 0.004
LNY2 -0.0006 ** 0.006
LN2 Y3 -0.281 * 0.094
LNSI 0.035 * 0.009
Adjusted R2
F-statistik
Prob(F-statistik)
0.302
13.029
0.000
84
4. 3. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi lidhjen përqendrim - stabilitet bankar Disa rezultate teorike dhe empirike theksojnë se tregjet bankare me nivel të lartë përqendrimi
shoqërohen me risk më të madh të dështimeve bankare. Beck et al. (2006) analizojnë aspektet
teorike dhe empirike të lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar të ndarë në dy
këndvështrime: përqendrim – stabilitet dhe përqendrim – brishtësi, për shkak të pikëpamjeve
kundërshtuese të kësaj lidhje. Allen dhe Gale (2000, 2004) theksojnë se sektorët bankarë me një
nivel të ulët përqendrimi dhe një numër të madh bankash janë më të prirur drejt krizave
financiare se sektorët bankarë me një nivel të lartë përqendrimi dhe një numër të vogël bankash.
Kjo situatë shpjegohet së pari me faktin se në sektorët bankarë të përqendruar, bankat rritin
fuqinë e tyre të tregut dhe rritin fitimet e tyre, të cilat u sigurojnë një amortizator kundrejt
goditjeve të menjëhershme, tkurrjes së nxitjeve të pronarëve dhe menaxherëve të bankave për të
marrë risqe më të larta, reduktimit të mundësive të risqeve sistematike bankare (Hellmann,
Murdoch, Stiglitz, 2000; Besanko dhe Thakor, 1993; Boot dhe Greenbaum, 1993, Matutes dhe
Vives, 2000) dhe së dyti me faktin se kontrolli dhe mbikëqyrja e bankave është më e lehtë dhe
më efektive në një sektor bankar të përqendruar se një sektor bankar më pak të përqendruar për
shkak edhe të numrit të bankave në treg. Allen dhe Gale (2000) mbështetin pikëpamjen
përqendrim – stabilitet për SHBA - në me një numër të madh bankash në treg për shkak të
historikut të brishtësive më të shumta bankare se në Britaninë e Madhe ose Kanada ku sektori
bankar dominohet nga një numër i vogël bankash të mëdha. Ato argumentojnë se bankat e vogla
kanë më tepër nxitje të ndërmarrin sjellje riskoze dhe sektorët bankar të përbërë nga një numër i
madh bankash të vogla në treg ndeshen me probleme të koordinimit dhe të monitorimit, ndërsa
bankat e mëdha janë më stabël për shkak të mundësive më të mëdha të tyre për të shpërndarë
risqet dhe gjithashtu ato janë më pak subjekt i transmetimit të goditjeve të jashtme, që i vijnë
sektorit bankar.
Gjithashtu, rezultatet empririke të Beck et al. (2006) që marrin në shqyrtim 69 vende dhe 47
rastesh krizash për periudhën 1980 -1997 mbështetin pikëpamjen përqendrim – stabilitet. Përveç
lidhjes ndërmjet krizave bankare sistematike dhe përqendrimit ato analizuan edhe ndryshimet
ndërkombëtare në rregullimet e kapitalit bankar, kufizimet e hyrjes së bankave, kufizimet
85
rregulluese mbi aktivitetet e bankave dhe mjedisin institucional e makroekonomik, të cilat janë të
lidhura me stabilitetin bankar. Për të vëzhguar efektet e përqendrimit tek brishtësia bankare
mbështeten tek Demirgüç-Kunt dhe Detragiache (1998, 2002) dhe përdorin modelin logit të
probabilitetit, i cili nuk preket nga heteroskedasticiteti. Ato vlerësojnë probabilitetin e krizës
sistematike që do të ndodhë në një vend të veçantë në një kohë të caktuar, duke supozuar se
probabiliteti është funksion i variablit shpjegues ( ( , ))X i t . Shënojnë me ( , )P i t variablin cilësor
(dummy), i cili merr vlerën një kur ndodh kriza bankare në një vend i dhe kohë t , dhe në të
kundërt vlerën zero, ndërsa β është vektor i n koefiçientëve të panjohur dhe ( ' ( , ))F X i tβ është
funksioni kumulativ i shpërndarjes probabilitare i vlerësuar nga ' ( , )X i tβ . Atëherë funksioni i
përgjasisë log të modelit jepet nga:
1... 1... ( , ) ln[ ( ' ( , ))] (1 ( , )) ln[1 ( ' ( , ))]Ln L t T i n P i t F X i t P i t F X i tβ β= = = + − −∑ ∑
Shenjat e koefiçientëve të vlerësuar për çdo variabël shpjegues tregon nëse rritja e variablit
shpjegues shkakton rritjen ose uljen e probabilitetit të krizës bankare dhe nuk tregojnë madhësinë
e ndikimit të një ndryshimi marxhinal e cila jepet nga ln ( ( , ) (1 ( , ))P i t P i t− .
Farias (2006) arriti në përfundimet e një lidhjeje negative ndërmjet përqendrimit dhe krizave
bankare përmes normës së interesit të depozitave për 24 raste krizash duke përdorur modelet
probit për një panel prej 54 vendesh gjatë periudhës 1990 – 2003. Gjithashtu ajo gjeti se lidhja
ndërmjet probabilitetit të krizës bankare dhe përqendrimit nuk ishte lineare.
Tabak et al. (2007) analizojnë lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar në sektorin
bankar brazilian duke përdorur një panel data të pabalancuar me një specifikim dinamik. Ato
përdorin si tregues të brishtësisë financiare normën e kredive të këqija (non – performing loans –
NPL), ndërsa si tregues të përqendrimit përdorin peshën e tregut të çdo banke në tregun e kredive
dhe HHI - në. Rezultatet e tyre empirike tregojnë një marrëdhënie të zhdrejtë ndërmjet NPL – ve
dhe treguesve të përqendrimit bankar duke mbështetur pikëpamjen përqendrim - stabilitet. Niveli
më i lartë i stabilitetit matet nga reduktimi i NPL - ve që i atribuohet diversifikimit dhe
performancës më të mirë të portofolit të bankave.
86
Ndërsa Boyd dhe De Nicolo (2005) mbështetin pikëpamjen përqendrim – brishtësi bankare, e
cila shpjegohet me faktin se fuqia e tregut konvergon drejt fitimeve bankare të larta dhe
stabilitetit bankar nuk i kushtohet vëmendje, për shkak të ndikimit potencial të bankave në treg
mbi sjelljen e firmave të cilat përballen me norma më të larta interesi që i nxitin firmat të
ndërmarrin investime me risk më të lartë. Ato gjetën përmes modelimeve një lidhje pozitive
ndërmjet përqendrimit dhe brishtësisë bankare dhe gjithashtu edhe të mundësisë së risqeve
sistematike. Në të njëjtën mënyrë Caminal dhe Matutes (2002) treguan se niveli më i ulët i
konkurrencës çon në një kufizim më të vogël të kredisë, kredi më të mëdha në vlerë dhe mundësi
më të madhe dështimi nëse kreditë janë subjekt i pasigurive të shumëfishta. Një tjetër argument
që mbështet këtë pikëpamje, lidhet me numrin e vogël të bankave në treg dhe shqetësimin e
politikbërësve rreth dështimeve bankare, kur gjendet një numër i vogël bankash në treg. Duke u
mbështetur në këto supozime, bankat që operojnë në një sektor bankar të përqendruar, do të
përpiqen të përfitojnë subvencione të mëdha duke krijuar një problem të rrezikut moral përmes
politikës “e madhe për të dështuar”, e cila nxit marrjen përsipër të risqeve dhe rritjen e nivelit të
brishtësisë së sektorit bankar (Mishkin, 1999).
Duke iu referuar rezultateve teorike dhe empirike të mësipërme provohet mungesa e një
konvergjence unike për lidhjen ndërmjet përqendrimit dhe stabilitetit bankar.
4. 3. 2 Vlerësimi i lidhjes përqendrim - stabilitet në sektorin bankar shqiptar Në analizat empirike për vlerësimin e stabilitetit bankar, por edhe financiar përdoren disa tregues
si: norma e kredive të këqia (NPL), indeksi Z dhe niveli i kapitalizimit të bankave
(Kapital/Aktive totale (E/TA)). Indeksi Z përmbledh në një tregues të vetëm përfitueshmërinë,
levën financiare dhe paqëndrueshmërinë e kthimit duke u paraqitur si më poshtë :
i i
ROAi
ROA E TAZiσ+
=
ku ROA është kthimi nga aktivet për çdo bankë, E/TA është norma e kapitali ndaj aktiveve totale,
që tregon nivelin e kapitalizimit për çdo bankë dhe σ ROAi është devijimi standart i kthimit nga
aktivet gjatë periudhës së marrë në studim.
87
Sektori bankar në vendin tonë ka ruajtur qëndrueshmërinë e tij me përjashtim të goditjeve të
rastit, aktualisht nga efektet e transmetuara të krizës financiare globale. Një ndër treguesit e
shëndetit bankar është edhe norma e ulët e kredive të këqia, të cilat vitet e fundit kanë treguar
prirje rritëse duke dhënë shenja infektimi të sektorit bankar. Grafiku 4. 14 tregon dinamikën e
normës së kredive të këqia gjatë periudhës 1998 – 2012, ku vihet re një prirje rënëse e saj deri në
vitin 2005, veçanërisht rënia më e madhe i referohet periudhës 1998 – 2001 si pasojë e
ristrukturimit të kredive dhe kapitalizimit të sektorit bankar pas krizës së skemave piramidale të
vitit 1997. Pas vitit 2005 norma e kredive të këqia konvergon drejt një prirje rritëse me ritme
rritëse, ku në vitin 2012 shënon vlerën 22.47%. Gjithashtu në grafikun 4. 15 paraqitet ecuria e
normës së rritjes së aktiveve, kredive dhe depozitave kundrejt normës së kredive të këqia për
periudhën 2007 - 2012 në referencë tremujorësh, me qëllim që të pasqyrohet një tablo dinamike e
sektorit bankar. Nga grafiku konstatohet se norma e rritjes së aktiveve dhe depozitave nuk ka
pasur divergjenca të mëdha nga prirja e saj me përjashtim normës së rritjes së depozitave në
tremujorin e tretë të vitit 2008. Ndërsa norma e rritjes së kredive ka pasur devijime më të mëdha,
por pavarësisht divergjencës rënëse të saj nuk ka ndikuar në prirjen rritëse të normës së kredive
të këqia gjatë kësaj periudhe të marrë në shqyrtim.
Grafiku 4. 14 Ecuria e normës së kredive të këqija (%) gjatë periudhës 1998 – 2012.
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritjet e autorit.
88
Grafiku 4. 15 Ecuria e normës së kredive të këqia (%) dhe normës së rritjes të aktiveve, kredive dhe depozitave bankare gjatë periudhës 2007 – 2012.
Burimi: Llogaritjet e autorit.
Për të vlerësuar efektin e përqendrimit bankar tek stabiliteti bankar është përdorur modeli linear
me metodën e katrorëve më të vegjël për vlerësimin e lidhjes ndërmjet normës së kredive të
këqia (NPL) si tregues i brishtësisë bankare dhe HHI për aktivet bankare si tregues i
përqendrimit bankar. Gjithashtu në këtë model janë përfshirë edhe treguesit bankar si kthimi nga
aktivet (ROA), si tregues i përfitueshmërisë dhe treguesit makroekonomik si norma e inflacionit
(π) e matur nga indeksi i çmimeve të konsumatorit me bazë vjetore vitin 2001 dhe gjithashtu
niveli i depozitave në sektorin bankar (LND). Analiza empirike është kryer mbi bazën e të
dhënave tremujore për periudhën 2002 – 2012. Modeli linear i përdorur për vlerësimin e lidhjes
ndërmjet variablave është i rëndësishëm dhe gjithashtu variablat janë të rëndësishëm (tabela 4.
11)14
14 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.11 në aneksin e punimit.
. Të dhënat empirike tregojnë një lidhje negative ndërmjet përqendrimit dhe normës së
kredive të këqia, për shkak se bankat, të cilat operojnë në një sektor bankar me nivel të lartë
përqendrimi, e kanë më të lehtë të monitorojnë kreditë e tyre dhe të shmangin problemet e
informacionit asimetrik që lidhet me rrezikun moral dhe zgjedhjen e keqe. Ky rezultat është
gjetur edhe në studime të tjera teorike dhe empirike të mësipërme dhe mbështet pikëpamjen
përqendrim – stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të
89
sektorit bankar në përcaktimin e stabilitetit të tij. Edhe variablat e tjerë: ROA dhe π shfaqin
shenja negative të koefiçientëve të tyre duke demonstruar një lidhje negative me NPL – të, e cila
është në përputhje me analizat teorike, për shkak se rritja e nivelit të përfitueshmërisë së sektorit
bankar do të reduktojë humbjet e bankave në funksion të përmirësimit të stabilitetit bankar dhe
rritja e normës së inflacionit ul koston reale të huamarrësve përmes normës reale të interesit, të
cilat konvergojnë në një reduktim të NPL - ve. Ndërsa koefiçienti i depozitave bankare shfaq një
shenjë pozitive duke treguar për ekzistencën e lidhjes pozitive me NPL - të, kjo lidhje shpjegohet
me faktin se rritja e nivelit të depozitave bankare i nxit bankat të japin më shumë kredi, por në
këtë mënyrë rritet edhe risku i kredive për arsye të aksesit më të vogël të monitorimit të tyre si
rezultat i rritjes së numrit të kredive.
Tabela 4.11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar.
Variabli i varur është niveli i normës së kredive të këqija: NPL.
Shënimi * tregon nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.01 %. Burimi: Llogaritjet e autorit.
Duke u mbështetur në metodat e mësipërme teorike dhe empirike është analizuar lidhja ndërmjet
krizave bankare, veçanërisht të probabilitetit të krizave bankare, dhe përqendrimit bankar
nëpërmjet vlerësimeve empirike për sektorin bankar në vendin tonë. Për të realizuar këtë
vlerësim është përdorur modeli probit si forma më e përshtatshme e rekomanduar edhe nga
analizat teorike dhe empirike të mësipërme. Në model janë përfshirë variabla makroekonomik si
norma e rritjes ekonomike, GDPg (growth rate of GDP(PBB)), kursi i këmbimit (ER – exchange
Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte
HHI -0.346 * 0.059 ROA -7.577 * 0.762 INF -0.471 * 0.057 LND 0.020 * 0.001
Adjusted R2
0.879
90
rate) në lidhje me euron dhe variabla strukturor si HHI për aktivet bankare, i cili trajton rezultatet
e marra nga të dhënat tremujore për periudhën 2002 – 2012. Modeli jepet në formën:
1 2 3t t tModeli probit i vlerësimit tëkrizës bankare HHI GDPg ERα β β β ε= + + + +
Në model variabli i varur është probabiliteti i krizës bankare, një variabël cilësor (dummy) që
merr vlerën një nëse kriza është sistematike dhe zero në të kundërt, vlera të cilat janë përcaktuar
nga autori në varësi të goditjeve të brendshme dhe të jashtme në sektorin bankar dhe normës së
kredive të këqia. Rezultatet empirike (tabela 4. 12)15
Edhe rritja ekonomike, GDPg shfaq shenjë negative të koefiçientit të saj duke dëshmuar një
lidhje negative me probabilitetin e krizës bankare, e cila evidentohet edhe në analizat teorike dhe
empirike. Ky rezultat thekson se brishtësitë bankare janë më të ndjeshme në mjedise
makroekonomike të paqëndrueshme të karakterizuara nga ritme të ulta të rritjes ekonomike dhe
norma të larta inflacioni, të cilat janë karakteristikë sidomos e vendeve në zhvillim.
tregojnë për lidhje negative ndërmjet
përqendrimit bankar dhe probabilitetit të krizës bankare duke mbështetur në këtë mënyrë
pikëpamjen përqendrim – stabilitet, e cila provohet edhe në studime të tjera empirike për vende
të ndryshme. Allen dhe Gale (2003), Beck et al. (2003) argumentojnë në rezultatet e tyre
empirike se sektorët bankarë me nivel të lartë përqendrimi do të kenë më tepër mundësi për të
shmangur krizat, për arsye se bankat e mëdha kanë më tepër aktive dhe burime financiare se
bankat e vogla në treg. Gjithashtu, bankat e mëdha do të plotësojnë më mirë përfshirjen në
rregullimet ndërkombëtare dhe shpërndarjen e riskut se bankat e vogla.
Ndërsa lidhja ndërmjet probabilitetit të krizës bankare dhe kursit të këmbimit rezulton të jetë një
lidhje pozitive që konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të tij. Kjo lidhje shpjegohet me
faktin se rritja e kursit të këmbimit rrit koston e kredive për subjektet huamarrësve duke rritur në
këtë mënyrë edhe potencialin e riskut të kredive bankare dhe duke i dhënë sektorit bankar një
goditje përmes luhatjeve të kursit të këmbimit.
15 Për më tepër detaje referohuni tabelës 4.12 në aneksin e punimit.
91
Tabela 4.12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare.
Variabli i varur është probabiliteti i krizës bankare.
Shënimet * dhe ** tregojnë nivelin e rëndësisë përkatësisht < 0.01 % dhe <5%. Burimi: Llogaritjet e autorit.
4. 4 Konkluzione Në analizën strukturore të sektorit bankar zë vend të rëndësishëm vlerësimi i përqendrimit
bankar si në aspektet e analizave teorike dhe empirike. Vlerësimi i përqendrimit në sektorin
bankar është i lidhur me karakteristika të veçanta, për shkak të tregut përkatës dhe tregut
gjeografik të produkteve dhe shërbimeve bankare të diversifikuara. Sipas metodës strukturore të
vlerësimit të konkurrencës bankare, sjellja e bankave në treg përcaktohet nga treguesit e
përqendrimit bankar dhe duke u mbështetur tek hipoteza SSP theksohet se sa më pak i
përqendruar të jetë tregu bankar, aq më i lartë është niveli i konkurrencës në tregun bankar. Edhe
në industrinë bankare janë trajtuar një sërë treguesish për vlerësimin e përqendrimit bankar. Në
analizën teorike treguesit e përqendrimit bankar duke u mbështetur në strukturën e tyre ndahen
në tregues diskret dhe tregues kumulativ, me qëllim që të analizohet në mënyrë të plotë
shpërndarja e bankave duke pasqyruar edhe ndryshimet strukturore të saj. Duke u mbështetur në
literaturën teorike dhe empirike janë vlerësuar një sërë treguesish për vlerësimin e përqendrimit
në sektorin bankar në Shqipëri. Ndryshimet strukturore që kanë prekur sektorin bankar në vendin
tonë ndër vite, kanë reflektuar efektin e tyre tek niveli i përqendrimit bankar. Vlerësimi i
përqendrimit bankar është fokusuar në aktivet, kreditë, depozitat bankare dhe bonot e thesarit për
periudhën 2000 - 2012. Nga vlerësimi empirik i treguesve të përqendrimit bankar konstatohet se
sektori bankar në vendin tonë është i shoqëruar nga nivel i lartë përqendrimi, i cili demonstrohet
më së shumti nga treguesit diskret të përqendrimit. Vlerat e larta të normave të përqendrimit,
Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte
HHI -12.540 * 3.279
GDPg -14.957 ** 7.023
ER 0.025 * 0.006
92
veçanërisht të CR10 ku ajo luhatet në vlera mbi 90% për të gjitha produktet bankare, tregojnë
përmes statikës krahasuese të tyre se tregu i kredive bankare është më pak i përqendruari, ndërsa
tregu i bonove të thesarit është më i përqendruari. Vlerësimi i përqendrimit bankar nga treguesit
diskret e trajton sektorin bankar si shumë të përqendruar, por edhe treguesit kumulativ
konvergojnë drejt të njëjtave prirje. Vlerat e treguesve kumulativ kanë treguar vlera të larta të
përqendrimit bankar, por ato kanë konverguar drejt prirjeve rënëse sidomos gjatë fundit të
periudhës së marrë në analizë. Si në rastin e treguesve diskret edhe treguesit kumulativ
vlerësojnë si tregun më të përqendruar atë të bonove të thesarit dhe më pak të përqendruar tregun
e kredive bankare. Megjithatë duhet të theksohet dinamika e ritmeve të larta rënëse të treguesve
në tregun e bonove të thesarit, e cila e orienton atë në një nivel të moderuar përqendrimi duke iu
referuar HHI - së. Në të njëjtën kohë edhe aktivet, kreditë dhe depozitat bankare operojnë
aktualisht në një nivel të moderuar përqendrimi duke marrë në konsideratë vlerat e HHI-ve
përkatëse. Duke iu referuar edhe nivelit të përqendrimit sipas grup – bankave konfirmohen nivele
të larta përqendrimi për të gjitha produktet bankare, duke shfaqur dominimin e tregut bankar nga
bankat e G3. Në të njëjtën mënyrë konfirmohet se tregu i bonove të thesarit është tregu më i
përqendruar në sektorin bankar, por prirja e tij ka qenë rënëse, madje arrin një konvergjencë të
plotë me HHI - në për aktivet në vitin 2012 si rezultat i pozicionimit më të mirë të bankave të G2
në tregun e bonove të thesarit dhe gjithashtu tregun e kredive si tregun më pak të përqendruar në
krahasim me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit. Përveç të tjerash vihen re prirje rritëse të
përqendrimit në tregun e kredive, të cilat janë të lidhura me nivelin e lartë të përqendrimit në
tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i rëndësishëm që dikton
kapacitetin kredidhënës të bankave.
Sektori bankar në vendin tonë shoqërohet edhe nga niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj
ndaj kapitalit vendas i cili është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim. Përmes
statikës krahasuese provohet se niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së
kapitalit të sektorit bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit, por vendi ynë ka
nivelin më të lartë të përqendrimit. Aktualisht, dominimi i kapitalit vendas shtetëror në sektorin
bankar u zëvendësua me dominim e kapitalit të huaj. Përqendrimi bankar është i lidhur
ngushtësisht me ndryshimet strukturore që kanë shoqëruar sektorin bankar ndër vite. Ato sollën
ndryshime edhe në zgjerimin e gamës së produkteve bankare, por edhe në zgjerimin e shtrirjes
93
gjeografike të bankave në treg, por edhe një transformim të mjedisit strukturor, në të cilin
operojnë bankat nga monopol bankar drejt konkurrencës monopolistike bankare.
Efektet e përqendrimit janë transmetuar edhe në nivelin e përfitueshmërisë bankare duke
konfirmuar një marrëdhënie pozitive të rëndësishme përmes analizës empirike të realizuar për
sektorin bankar shqiptar. Shfaqja e shenjës pozitive të koefiçientit të peshës së aktiveve të secilës
bankë në sektorin bankar si një matëse e përqendrimit në modelin e specifikuar për nivelin e
përfitueshmërisë, mbështet hipotezën e fuqisë relative të tregut, e cila thekson se bankat që
zotërojnë peshë relativisht të madhe në treg janë në gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas
strategjisë së tyre pa u përballur me kufizimet e tregut. Ndërkohë që edhe totali i aktiveve të
secilës bankë në treg është një faktor i rëndësishëm përcaktues i përfitueshmërisë bankare, për
shkak se është një tregues i përafërt i madhësisë së bankave, megjithëse lidhja negative ndërmjet
tyre nuk është në përputhje me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin se bankat nuk po
operojnë me të ardhura rritëse të shkallës. Gjithashtu rezultatet empirike tregojnë se sa më e
madhe të jetë shkalla e kapitalizimit të bankës aq më i ulët fitimi i bankave dhe gjithashtu edhe
një nivel më të ulët të brishtësive bankare të pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit
bankat të marrin përsipër më pak risk dhe kështu më pak fitim. Testimi i stabilitetit bankar është
realizuar nëpërmjet modelimeve lineare dhe probit për të pasqyruar efektin e përqendrimt
bankar. Rezultatet empirike provojnë një lidhje negative ndërmjet përqendrimit dhe normës së
kredive të këqia si një matëse e stabilitetit bankar, për shkak se bankat të cilat operojnë në një
sektor bankar me nivel të lartë përqendrimi, e kanë më të lehtë të monitorojnë kreditë e tyre dhe
të shmangin problemet e informacionit asimetrik që lidhet me rrezikun moral dhe zgjedhjen e
keqe. Por kjo lidhje negative pasqyrohet edhe nga modeli i vlerësimit të probabilitetit të krizës
bankare ndërmjet tij dhe përqendrimit bankar. Këto rezultate mbështetin pikëpamjen përqendrim
– stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të sektorit bankar në
përcaktimin e stabilitetin e tij. Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin
tonë, duhet të trajtohet me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të
konkurrencës bankare nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar
nuk ka provuar në analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte
efekte negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë.
94
Kapitulli V: Konkurrenca në sektorin bankar dhe efektet e saj
Në këtë kapitull do të analizohen aspektet teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës
bankare dhe zhvillimet dinamike të saj në këtë drejtim në industrinë bankare. Si rezultat i
dinamikës së ndryshimit të sjelljes së bankave në industrinë bankare është zhvilluar me të njëjtin
ritëm edhe vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet përdorimit të metodave vlerësuese më
rezultative. Krahas hulumtimit teorik dhe empirik në vlerësimin e konkurrencës bankare do të
vlerësohet edhe niveli i konkurrencës në sektorin bankar shqiptar nëpërmjet metodave më të
përdorura së fundi në industrinë bankare. Gjithashtu do të analizohet edhe ndikimi i
konkurrencës bankare në efiçencën dhe stabilitetin bankar, por edhe në zbatimin e politikës
monetare.
5. 1 Matja e konkurrencës në sektorin bankar Vlerësimi i konkurrencës në sektorin bankar realizohet me metoda të ndryshme për të analizuar
sjelljen e bankave nëpërmjet elementëve strukturor dhe jostrukturor të mjedisit ku ato operojnë.
Ndryshimet e sektorit bankar mbi bazën e sjelljes së bankave kanë reflektuar ndryshime edhe në
analizat teorike dhe empirike mbi vlerësimin e konkurrencës bankare.
5. 1. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi matjen e konkurrencës bankare Bikker dhe Haaf (2002) analizojnë vlerësimin e konkurrencës bankare në literaturën teorike i cili
ndahet në dy drejtime kryesore: metoda strukturore dhe metoda jostrukturore. Metoda strukturore
mbështetet në paradigmën SSP dhe hipotezën e efiçencës mbi bazën e teorisë së organizimit
industrial. Të dy modelet e metodës strukturore analizojnë nëse niveli i lartë i përqendrimit të
tregut shkakton sjellje të koordinuara ndërmjet bankave të mëdha duke rritur performancën e tyre
në treg ose efiçenca e bankave të mëdha rrit performancën e tyre. Këto modele strukturore
vlerësojnë konkurrencën bankare nëpërmjet përqendrimit të tregut. Ndërsa metoda jostrukturore
95
mbështetet në modelet: Iwata (1974), Bresnahan (1989), Panzar – Rosse (1987), të cilët u
zhvilluan si rezultat i inefiçencës së modeleve strukturore të aplikuara deri në këtë kohë. Metodat
e organizimit të ri industrial praktik (NEIO) vlerësonin konkurrencën dhe fuqinë e tregut duke
analizuar sjelljen konkurruese të bankave në mungesë të elementëve strukturor dhe në varësi të
strukturës së tregut në të cilën operojnë bankat. Baumol (1982) zhvilloi teorinë e tregjeve të
kontestueshme (TTK), e cila theksonte se industritë me nivel të lartë përqendrimi mund të sillen
në mënyrë konkurruese nëse barrierat e hyrjes së firmave të reja në treg nuk ekzistojnë ose janë
të vogla. TTK supozon se firmat mund të hyjnë ose të dalin lirisht nga tregu pa humbur kapitalin
e tyre dhe konkurrentët potencial kanë të njëjtin funksion kostoje si firmat e reja. Baumol
theskon se firmat e reja janë gjithmonë më të ndjeshme për t’u “goditur” nga konkurrentët
ekzistues, kur ato përpiqen të ushtrojnë fuqinë e tyre potenciale të tregut. Këto tipare të tregjeve
të kontestueshme tregojnë se tregu bankar me nivel të lartë përqendrimi mund të ketë një
konkurrencë efektive edhe nëse dominohet nga një grup bankash të mëdha. Duke u mbështetur
në këtë analizë konkludohet se dominimi i tregut nuk është problematik nëse tregjet janë të
kontestueshme, gjithashtu edhe derregullimi dhe liberalizimi i tregut e bëjnë industrinë bankare
më të kontestueshme.
Matjet strukturore të konkurrencës klasifikohen në dy aspekte: metodat formale dhe joformale.
Paradigma SSP dhe hipoteza e efiçencës trajtohen si metodat joformale më të njohura të cilat
vlerësojnë ndikimin përqendrimit tek konkurrenca. Paradigma SSP vlerëson nivelin e
konkurrencës së industrisë mbi analizën e tipareve strukturore të saj (Bain, 1951). Sipas
paradigmës SSP, performanca e tregut shpjegohet si rezultat i një strukture tregu ekzogjene të
dhënë, e cila varet nga kushtet e kërkesës dhe ofertës (Reid, 1987, Scherer dhe Ross, 1990) dhe
ndikon sjelljen e bankave në industri. Niveli i lartë i përqendrimit i nxit bankat aktive për
marrëveshje të fshehta duke reduktuar nivelin e konkurrencës në një treg të veçantë. Aplikimi i
paradigmës SSP në literaturën bankare është kritikuar nga disa autorë si Gilbert (1984), Reid
(1987), Vesala (1995) dhe Bos (2002) në lidhje me formën e modelit dhe specifikimin e
variablave të përdorur, dhe veçanërisht në lidhje me marrëdhënien shkak – pasojë ndërmjet
strukturës dhe performancës së tregut. Ndërsa hipoteza e efiçencës e trajtuar nga Demsetz (1973)
dhe Peltzman (1977) hodhi poshtë lidhjen tradicionale të paradigmës strukturë – performancë,
ndërkohë që thekson se nëse një bankë arrin një nivel më të lartë efiçence se bankat e tjera në
96
treg, sjellja e saj fitimmaksimizuese e lejon të përfitojë më tepër pjesë të tregut, për shkak të uljes
së çmimeve (Molyneux dhe Forbes, 1995). Struktura e tregut është formuar nga endogjeniteti i
performancës së bankave, kështu që përqendrimi është rezultat i efiçencës së lartë të bankave
kryesore (Vesala, 1995). Dallimi ndërmjet dy hipotezave është përqasja e variablit endogjen në
matjen e performancës së një banke të veçantë, e cila jepet zakonisht si funksion ekzogjen i
strukturës së tregut dhe variablave kontrollues nga ekuacioni i mëposhtëm:
, 0 1 , 2 , 2 , ,k
i t j t i t k i j tkCR MS Xα α α α +Π = + + +∑
ku ,i tΠ është treguesi i performancës për bankën i në periudhën t; ,j tCR është treguesi i
përqendrimit në rajonin j dhe periudhën t; ,i tMS është pjesa e tregut që zotëron banka i në
periudhën t; kX është vektori i variablave të kontrollit që përfshin së bashku karakteristikat të
çdo banke dhe çdo rajoni (Molyneux dhe Forbes , 1995). Hipoteza SSP do të konfirmohet nëse
1 0α > dhe 2 0α = , ndërsa hipoteza e efiçencës do të konfirmohet nëse 1 0α = dhe 2 0α >
Një problematikë në aplikimin e SSP është përcaktimi i treguesit të performancës në
specifikimin e modelit, shumë prej aplikimeve të realizuara kanë përdorur çmimin e një produkti
të veçantë ose të një shërbimi (çmimet mesatare të tyre si norma mesatare e interesit për kreditë
ose depozitat) dhe disa prej tyre përdorin treguesin e përfitueshmërisë (normat e fitimit të
bankave).
Metodat strukturore formale të konkurrencës mbështeten tek normat e përqendrimit, kCR , dhe
HHI . Diskutimet për metodat strukturore formale dhe modelet jostrukturore mbështeten në
problemin e maksimizimit të fitimit në tregjet oligopolistike të paraqitura nga Cowling (1976),
Cowling dhe Waterson (1976). Supozohet se në treg janë n banka me madhësi të ndryshme që
prodhojnë një produkt homogjen dhe ndryshimet në madhësinë e bankave janë të përfshira në
formën e funksioneve individuale të kostos së bankave. Funksioni i fitimit të një banke
individuale jepet nga:
( )i i i i ipx c x FΠ = − −
97
ku iΠ është fitimi i bankës i ; ix është totali i outputit, p është çmimi i outputit; ic është kosto
variabël dhe iF është kosto fikse e bankës i
Nga kushti i rendit të parë të maksimizimit të fitimit rezulton16
'( )(1 ) '( ) 0i i ip f X x c xλ+ + − =
:
ku 1
nj ij
i d x dxλ≠
= ∑ është variacioni hipotetik i bankës i në lidhje me bankat e tjera në treg.
Koncepti i variacionit hipotetik kufizohet nga struktura e ekuilibrit statik ose dinamik në të cilën
funksionet reaguese të firmave janë të vazhdueshme. Duke u mbështetur në formën strukturore të
tregut, iλ merr vlerat nga -1 dhe 1
nj ij
x dx≠∑ . Në rastin e konkurrencës së plotë,
1iλ = − meqenëse 0 (1 )i idX dx λ= = + si rezultat një rritje në outputin e një banke nuk ka efekt
mbi çmimin dhe sasinë e tregut. Në rastin e modelit Cournot të oligopolit, 0iλ = meqenëse
1 (1 )i idX dx λ= = + si rezultat një rritje e outputit të një banke i çon në rritjen e outputit total të
industrisë në të njëjtën masë. Kurse në rastin e një marrëveshje plotësisht të fshehtë,
( ) ni i i j ij i
X x x x xλ≠
= − =∑ meqenëse (1 )i i idX dx X x λ= = + si rezultat një rritje e outputit të
bankës i me një njësi çon në një rritje të outputit të tregut me iX x njësi. Nga derivimet që
realizohen nëpërmjet kushtit të rendit të parë të maksimizimit të fitimit rezulton se lidhja çmim
mesatar – kosto marxhinale, të cilët përdoren si tregues të performancës, jepet në varësi të
elasticitetit të kërkesës në lidhje me çmimin, Dη , HHI dhe γ si variabël përcaktues i variacionit
hipotetik nga ekuacioni i mëposhtëm:
1( '( ) ) (1 )n
i i i Dipx c x x pX HHIγ η
=− = − +∑
Duke iu referuar ekuacionit të mësipërm mbështetur në SSP konfirmohet se në një industri me
nivel të lartë përqendrimi gjenerohet një diferencë e madhe ndërmjet çmimit dhe kostos
marxhinale dhe gjithashtu justifikohet përdorimi i HHI si tregues i përqendrimit në SSP, kur γ
njihet dhe është e barabartë për të gjitha bankat. 16 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002).
98
Ndërsa ( )k kCR C përfshihen në analizën e maksimizimit të fitimit të k bankave, që operojnë në
një kartel duke shprehur diferencën e çmimit dhe kostos marxhinale në të njëjtën linjë si indeksi
Lerner, në varësi të elasticitetit të kërkesës së tregut në lidhje me çmimin, elasticitetit të ofertës
së bankave të vogla në kartel ( )n k− dhe normës së përqendrimit të k bankave të kartelit
( )kC 17
'
(1 )T n k
j k
D S k
p c cp Cη η
−
−=
− −
:
Rezultatet e mësipërme tregojnë se metodat strukturore formale shpjegojnë sjelljen e bankave
nëpërmjet treguesve të përshtatshëm të përqendrimit.
Metoda jostrukturore e vlerësimit të konkurrencës mbështetet në rezultatet e marra nga problemi
i maksimizimit të oligopolit, modelet Iwata (1974) dhe Bresnahan (1989) dhe në statikën
krahasuese të ekuacioneve të reduktuara të të ardhurave, modeli Panzar – Rosse (1987).
Modeli Iwata (1974) merr në konsideratë vlerën e variacionit hipotetik të bankave individuale, që
ofrojnë produkte homogjene në një treg oligopolistik (Iwata, 1974). Parametri i variacionit
hipotetik vlerësohet nga λ, i cila jepet nga ekuacioni i mëposhtëm:
(( '( ) ) )( ) 1i D i ic x p p X xλ η= − −
dhe është derivuar nga problemi i maksimizimit të fitimit të oligopolit 18
p
. Vlera e tij matet në
mënyrë indirekte duke supozuar se dhe ix X janë funksione rigoroze të variablave ekzogjen
dhe elasticiteti i kërkesës, Dη , është konstant, gjithashtu në model vlerësohen funksioni i
kërkesës së tregut dhe funksionet e kostove të bankave individuale për të marrë vlerën numerike
të variacionit hipotetik të çdo banke. Zbatimi i modelit është i vështirë, për shkak të dhënave
specifike të nevojshme për realizimin e tij, por është zbatuar një herë në industrinë bankare nga
Shaffer dhe DiSalvo (1994), të cilët gjetën një sjellje konkurruese jo të plotë në një treg duopoli
17 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002). 18 Shih për më tepër Bikker dhe Haaf (2002).
99
me nivel shumë të lartë përqendrimi. Modeli Bresnahan (1989) mbështetet në modelin e
analizuar nga Bresnahan (1982) dhe Lau (1982), të cilët përcaktuan në mënyrë empirike fuqinë
tregtare të një banke mesatare fitimmaksimizuese që operon në periudhën afatshkurtër në një
strukturë oligopolistike. Ata përcaktuan parametrin e variacionit hipotetik, λ, nga vlerësimi i
njëkohshëm i ekuacioneve të kërkesës dhe të ofertës për produkte homogjene duke përdorur të
dhëna të agreguara për industrinë, i cili jepet në formën:
(1 ) ku 0 1j ii jd x dx nλ λ
≠= + ≤ ≤∑
Mbi bazën e kushtit të maksimizimit të fitimit ku të ardhurat marxhinale të bankave barazohen
me kostot marxhinale të tyre, derivohen edhe vlerësimet për variacionin hipotetik ku:
për λ = 0, tregon ekzistencën e konkurrencës së plotë;
për λ = 1, tregon operimin në një marrëveshje të fshehtë të plotë;
për λ = 1/n, ku n tregon numrin e bankave në treg , të cilat operojnë në ekuilibrin Cournot
të oligopolit.
Zbatimi i modelit Bresnahan (1989) në literaturën empirike është realizuar për herë të parë nga
Shaffer (1989, 1993) përkatësisht për tregun e kredive amerikane dhe industrinë bankare
kanadeze. Ndërsa në Europë është realizuar nga Suominen (1994) për sektorin bankar finlandez,
për vende të ndryshme europiane nga Neven dhe Röller (1999), Bikker dhe Haaf (2002), për
sektorin bankar italian nga Coccerese (1998), Angelini dhe Cetorelli (2000), për tregun e kredisë
konsumatore holandeze nga Toolsema (2002), për sektorin bankar portugez nga Canhoto (2004).
Rezultat e literaturës empirike për sektorin bankar europian tregojnë për një prani të vogël të
fuqisë tregtare, përveç Neven dhe Röller (1999) që gjetën një sjellje të monopolit të fshehtë.
Modeli Panzar - Rosse (PR) (1987) vlerëson sjelljen konkurruese të bankave në treg përmes
statistikës H. Statistika H llogaritet nga forma e reduktuar e ekuacioneve të të ardhurave dhe
jepet si shumë e elasticiteteve të të ardhurave totale të bankës kundrejt çmimeve të inputeve të
saj dhe mat përqindjen e ndryshimit në të ardhurat ekuilibër të bankës, që shkaktohet nga
ndryshimi me 1% i të gjithë çmimeve të inputeve të bankës. PR analizon efektin e ndryshimit të
100
çmimeve të inputeve në ardhurat ekuilibër të marra nga bankat e veçanta, ku në konkurrencë të
plotë një rritje në çmimet e inputeve rrit në të njëjtën kohë koston marxhinale dhe të ardhurat
totale në të njëjtin nivel me rritjen e kostove, ndërsa në monopol një rritje në çmimet e inputeve
rrit koston marxhinale dhe ul nivelin ekuilibër të outputit dhe si rezultat ul edhe të ardhurat
totale. Përparësia e PR është në përdorimin e të dhënave në nivel banke dhe në pranimin e
ndryshimeve të bankave të veçanta në funksionin e prodhimit, të cilat konsistojnë në llojet e
bankave: të mëdha kundrejt të voglave, të huaja dhe vendase. Zbatimi i PR kërkon trajtimin e
bankave si firma me një produkt të vetëm, të cilat “prodhojnë” kredi dhe aktive të tjera
fitimprurëse duke përdorur depozita dhe fonde të tjera, si: variabla inputesh në funksionin e
prodhimit dhe çmimet e larta të faktorëve, që nuk duhet të jenë të korreluar me të ardhura më të
larta, për shkak të shërbimeve me cilësi më të lartë. PR operon brenda disa supozimeve të
rëndësishme:
Së pari, bankat duhet të operojnë në ekuilibër afatgjatë (pra numri i bankave duhet të jetë
endogjen brenda modelit), ndërsa performanca e bankave duhet të ndikohet nga veprimet
e pjesëmarrësve të tregjeve të tjera.
Së dyti, elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimin duhet të jetë më i madh se një.
Së treti, bankat duhet të kenë strukturë kostoje homogjene.
Për të arritur ekuilibrin e tregut dhe të bankës duhet të maksimizohet fitimi si në nivel banke dhe
në nivel industrie. Bankat e maksimizojnë fitimin në nivelin e barazimit të të ardhurave
marxhinale dhe kostove marxhinale e cila specifikohet si më poshtë:
' '( , , ) ( , , ) 0i i i i i i iR x n z C x w t− =
ku ix është outputi i bankës i ; n është numri i bankave; iw është një vektor m i çmimeve të
inputeve të bankës i ; iz është një vektor i variablave ekzogjen, që zhvendosin funksionin e të
ardhurave të bankës; it është një vektor i variablave ekzogjen që zhvendosin funksionin e kostos
së bankës.
101
Fuqia e tregut vlerësohet përmes ndikmit të një ndryshimi të çmimeve të inputeve, ( )ikw∂ , në të
ardhurat ekuilibër, *( )iR∂ , të përfituara nga banka i . PR e vlerëson konkurrencën përmes
statistikës H, e cila jepet si shumë e elasticiteteve të ekuacioneve të reduktuara të të ardhurave në
lidhje me çmimet e faktorëve:
* *1( )( )
i i
mi k k ik
H R w w R=
= ∂ ∂ ∂∑
Vlerat e H-së variojnë: 1H−∞ < ≤ , dhe tregojnë specifikisht:
per 0H−∞ < < , reflekton një strukturë sjelljeje monopoliste ose një variacion hipotetik
të oligopolit në periudhën afatshkurtër;
për 0<H<1, reflekton një strukturë sjelljeje të konkurrencës monopolistike;
për H = 1, tregon një strukturë sjelljeje të konkurrencës së plotë ose të monopolit natyror,
që operon në një treg plotësisht të kontestueshëm (Shaffer, 1982).
Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare Claessens dhe Laeven (2003) duke u mbështetur
në metodologjinë PR specifikojnë modelin e mëposhtëm, i cili është më i përdoruri në literaturën
empirike:
1 1, 2 2, 3 3,
1 1, 2 2, 3 3,
ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )
it it it it
it it it
it
P W W WY Y Y
D
α β β βγ γ γδ ε
= + + + +
+ + + +
+ +
ku itP është norma e të ardhurave bruto të interesit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për
çmimin e outputit të huave, 1,itW është norma e shpenzimeve të interesit ndaj totalit të depozitave
dhe fondit të parasë në treg si tregues i përafërt për çmimin e inputit të depozitave, 2,itW është
norma e shpenzimeve të personelit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e
inputit të punës, 3,itW është norma e shpenzimeve të tjera operative dhe administrative ndaj totalit
të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të kapitalit: pajisje / kapital fiks, ku variablat
i referohen çdo banke i dhe për çdo periudhë t. Në model përfshihen edhe disa variabla kontrolli
102
në lidhje me bankat individuale si 1,itY që është norma e kapitalit ndaj totalit të aktiveve, 2,itY që
është norma e huave neto ndaj totalit të aktiveve dhe 3,itY që është logaritmi i totalit të aktiveve si
një tregues për të kontrolluar efektet potenciale të madhësisë së bankave, ndërsa D është vektori
i variablave cilësor (dummy) për vitet e marra në analizë. Duke iu referuar specifikimit të
mësipërm, vlera e statistikës H është e barabartë me shumën e koefiçientëve të kostove të
faktorëve të prodhimit ose inputeve: 1 2 3β β β+ + . Statistika H është e vlefshme nëse bankat
operojnë në kushtet e ekuilibrit afatgjatë. Për të testuar këtë supozim vlerësohet ekuacioni i
mëposhtëm:
1 1, 2 2, 3 3,
1 1, 2 2, 3 3,
ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )
it it it it
it it it
it
ROA W W WY Y Y
D
α β β βγ γ γδ ε
= + + + +
+ + +
+ +
ku ROA është kthimi nga aktivet, ndërsa variablat e tjerë shpjegues janë si në ekuacionin e itP ,
por meqenëse ROA mund të marrë vlera negative në disa periudha për disa banka mund të
përdoret në vend të ROA–së, ln(1 )ROA+ . Për të testuar ekuilibrin afatgjatë përdoret statistika E,
e cila llogaritet si shumë e koefiçientëve të inputeve, 1 2 3β β β+ + , në ekuacionin e mësipërm si
në rastin e statistikës H dhe për të provuar ekuilibrin afatgjatë duhet që 0E = , e cila tregon se
kthimet nga aktivet bankare nuk duhet të jenë të lidhur me çmimet e inputeve.
Në këtë mënyrë statistika H reflekton strukturën dhe sjelljen në mjedisin në të cilin operon banka
pa marrë në konsideratë efektet strukturore. Gjithashtu ajo realizon një vlerësim numerik të
konkurrencës dhe jo thjesht cilësor (konkurrencë e plotë, konkurrencë monopolistike, monopol
ose oligopol), edhe lejon realizimin e statikave krahasuese ndërmjet vendeve të ndryshme apo
historikut të rezultateve në të njëjtin treg. Zbatimi empirik i PR është realizuar për sektorin
bankar në vende të ndryshme europiane nga Molyneux et al (1994), Bikker dhe Groenveld
(2000), De Bandt dhe Davis (2000), Weill (2004), Boutillier et al (2004), Koutsomanoli-Fillipaki
dhe Staikouras (2004), Casu dhe Girardone (2006), Goddard dhe Wilson (2006), ku të gjithë
kanë gjetur se konkurrenca monopolistike19
19 Shih për më tepër tabelën 5. 7 në aneksin e punimit.
mbizotëron për vende të ndryshme të Europës. Edhe
103
studime të tjera ndërmjet vendeve të ndryshme të realizuara nga Claessens dhe Laeven (2004),
Goddard dhe Wilson (2009), Bikker et al. (2009) dhe Schaek et al. (2009) konfirmojnë të njëjtin
rezultat.
Indeksi Lerner përfaqëson një tregues jostrukturor për vlerësimin e konkurrencës bankare.
Indeksi Lerner është një tregues i drejtpërdrejtë i shkallës së fuqisë së tregut, për shkak se
fokusohet mbi fuqinë e çmimit të shfaqur në diferencën ndërmjet çmimit dhe kostos marxhinale
(Jimenez, Lopez, dhe Saurina 2007; Berger, Klapper, dhe Turk-Ariss, 2008). Për llogaritjen e
indeksit të Lernerit kërkohet llogaritja e funksionit translog të kostos si më poshtë:
3 3 3 322
0 1 , , , ,1 1 1 1
ln ln ln ln ln ln ln ln2it it it kt k it k it k it k it j it it
k k k jCost Q Q W Q W W Wββ β γ φ ε
= = = =
= + + + + +∑ ∑ ∑∑
ku itQ është totali i aktiveve për çdo bankë i në periudhën t si tregues i përafërt për outputin
bankar, ndërsa ,k itW janë çmimet e tre inputeve të përfshira edhe në modelin PR. Atëherë,
kostoja marxhinale do të derivohet si më poshtë:
3
1 2 ,1
ln lnit
itTA it k k it
kit
CostMC Q WQ
β β φ=
= + + ∑
Si rezultat indeksi Lerner jepet si mëposhtë: ( )it TAit TAit TAitLerner P MC P= −
ku TAitP është çmimi i aktiveve totale, që jepet nga norma e të ardhurave totale ndaj aktiveve
totale për çdo bankë i në periudhën t , ndërsa TAitMC është kostoja marxhinale e aktiveve totale
për çdo bankë i në periudhën t . Vlerat e Lernerit luhaten nga zero deri në një. Kur TA TAP MC= ,
indeksi Lerner merr vlerën zero dhe firma nuk ka fuqi për të vendosur çmimin, duke treguar një
mjedis konkurrencial, ndërsa kur është pothuajse një tregon një nivel relativisht të dobët të
konkurrencës nëpërmjet çmimit dhe firma ka fuqi tregtare, pra një mjedis monopolistik.
Një seri studimesh empirike përdorin indeksin Lerner për të vlerësuar konkurrencën bankare.
Carbó, Humphrey dhe Rodriguez (2003) përdorin indeksin Lerner për të matur konkurrencën në
tregjet bankare rajonale në Spanjë dhe gjejnë një rritje të fuqisë së tregut pas vitit 1990, rezultate
104
që konfirmohen edhe nga De Guevara dhe Maudos (2007) të cilët përdorin indeksin Lerner për të
vlerësuar fuqinë tregtare në sektorin bankar spanjoll nga mesi i viteve ’90 deri në 2002. De
Guevara dhe Maudos (2007) përdorin indeksin Lerner për sektorin bankar të 15 vendeve të
Bashkimit Europian për periudhën 1993 – 2002 dhe gjejnë një lidhje pozitive ndërmjet fuqisë së
tregut dhe efiçencës së kostos së bankave. Hainz et al. (2008) përdorin indeksin Lerner për të
analizuar lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe kolateralit për 70 vende dhe gjejnë se konkurrenca
redukton nevojën për kolateral. Fungacova et al. (2010) analizojnë fuqinë e tregut për sektorin
bankar rus duke përdorur indeksin Lerner për periudhën 2001 – 2007 dhe gjejnë se nivelet e ulta
të konkurrencës janë përmirësuar krahasuar me më parë. Berger et al. (2009) analizojnë
marrëdhënien ndërmjet fuqisë së tregut dhe riskut për 23 vende të zhvilluara gjatë periudhës
1999 – 2005 nëpërmjet vlerësimit të indeksit Lerner duke konkluduar se bankat me fuqi më të
madhe të tregut janë më pak të ekspozuara ndaj riskut. Turk-Ariss (2010) teston lidhjen ndërmjet
fuqisë së tregut dhe stabilitetit financiar për 60 vende në zhvillim për periudhën 1999 – 2005 dhe
gjeti një lidhje pozitive ndërmjet fuqisë së tregut dhe stabilitetit.
Një tjetër tregues që përdoret së fundi në industrinë bankare për të vlerësuar konkurrencën
bankare, është treguesi i Boonit (Boone, 2008) si përfaqësues i metodës strukturore, i cili
mbështetet në hipotezën e efiçencës të zhvilluar nga Demsetz (1973), përgjithësisht mbështetet
në hipotezën Efiçencë – Strukturë, e cila lidh performancën me ndryshimet në efiçencë duke
shënjestruar fortësinë e lidhjes ndërmjet efiçencës (të matur në terma të kostos mesatare) dhe
performancës (të matur në terma të përfitueshmërisë). Schaeck dhe Cihák (2010) theksojnë se
treguesi i Boonit ka disa cilësi të veçanta krahasuar me treguesit e tjerë si statistka H e PR, e cila
imponon supozime kufizuese për operimin e bankave në ekuilibrin afatgjatë dhe indeksi Lerner, i
cili shpesh nuk kap shkallën e duhur të zëvendësueshmërisë së produktit nëpërmjet diferencës
çmim – kosto marxhinale (Vives, 2008), për shkak ai nuk kërkon supozime të tilla kufizuese.
Gjithashtu, për arsye se diferenca çmim – kosto marxhinale nuk është një tregues i qëndrueshëm
për vlerësimin e konkurrencës, në një numër studimesh kanë trajtuar modele të tilla ku
konkurrenca më e lartë çon në një diferencë çmim – kosto marxhinale më të madhe (Boone,
2008). Por edhe se indeksi Lerner fokusohet jo vetëm tek konkurrenca, por edhe tek nxitjet
fitimmaksimizuese të bankave, të cilat divergojnë nga maksimizimi i fitimit, sidomos në vendet
105
në zhvillim, për shkak të inefiçencës së lartë, e cila do të shoqërohet me një diferencë të vogël të
çmimit dhe kostos marxhinale duke treguar një nivel jo real të konkurrencës (Delis, 2010). Ajo
çka është më e rëndësishme për treguesin e Boonit, është të tregojë se sa agresive janë bankat më
efiçente për të përdorur avantazhet e kostos së tyre për të shpërndarë fitimet vetëm nga bankat
efiçente në treg. Treguesi i Boonit tregon se konkurrenca përmirëson performancën e firmave
efiçente dhe dobëson performancën e firmave inefiçente duke u përqendruar në ndikimin e
efiçencës mbi performancën në terma të fitimit dhe pjesëve të tregut që zotërojnë firmat.
Specifikimi i modelit për vlerësimin e treguesit të Boonit paraqitet si mëposhtë:
ln( ) ln( )ki kiMS MCα β= +
ku kiMS tregon pjesën e tregut që zotëron banka i në outputin k, MC është kosto marxhinale dhe
β është treguesi i Boonit.
Sa më i madh të jetë β në vlerë absolute, aq më i madh është efekti i tij duke treguar një nivel të
lartë të konkurrencës në treg. Por β mund të marrë edhe vlera pozitive (Van Leuvensteijin et al.
2011) dhe kjo shpjegohet nëse tregu ka një nivel të lartë koordinimi ose marrëveshje të fshehta,
ose bankat janë duke konkurruar për cilësinë e produkteve të tyre.
Në vlerësimin empirik të konkurrencës nëpërmjet treguesit të Boonit ka përparësi se lejon
vlerësimin e konkurrencës për produkte të veçanta dhe të dhënat e nevojshme për llogaritjen e tij
nuk janë të shumta. Vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet treguesit të Boonit është
realizuar nga Van Leuvensteijn et al (2007), Maslovych (2009), Schaeck dhe Cihák (2010),
megjithatë ka edhe disa skeptik për efikasitetin e tij në matjen e konkurrencës bankare (Schiersch
dhe Schmidt-Ehmcke 2010).
Krahas SSP dhe NEIO që mbështeten në modelet statike të ekuilibrit konkurrencial, në anën
tjetër qëndron edhe hipoteza e fitimeve të vazhdueshme (POP – Persistence of profit) (Mueller,
1977, 1986), e cila parashtron se nëse hyrja dhe dalja nga tregu janë të lira në nivel të
mjaftueshëm, kjo do të eliminojë fitimet jonormale dhe të gjitha firmat do të tentojnë të
konvergojnë në të njëjtin nivel mesatar afatgjatë. Sidoqoftë nëse fitimet jonormale vazhdojnë nga
106
njëri vit në tjetrin, atëherë do të ketë barriera për të hyrë në treg ose bankat do të përdorin fuqinë
e tyre monopol. Disa studime kanë analizuar hipotezën e fitimeve të vazhdueshme në industrinë
bankare.
Goddard et al. (2004a, b) gjeti se pavarësisht rritjes së konkurrencës është e rëndësishme edhe
vazhdueshmëria e fitimeve bankare jonormale në sektorin bankar europian gjatë periudhës 1992
– 1998. Goddard et al. (2010a) mori në analizë 65 sektorë bankar dhe provoi se fitimet e
vazhdueshme bankare shfaqen më të dobëta në vendet në zhvillim, se sa në vendet e zhvilluara
duke treguar se në këto të fundit konkurrenca është më e ulët, por ato janë më të forta në prani të
barrierave të mëdha të hyrjes në treg (Goddard et al. 2010b).
Ndërsa Carbo dhe Fernandez (2007) gjetën një evidencë të dobët të vazhdueshmërisë së spread-it
bankar në Europë.
Literature teorike dhe empirike parashtrojnë një gamë të gjerë mënyrash për vlerësimin e
konkurrencës bankare të cilat fokusohen në këndvështrime të ndryshme strukturore dhe
jostrukturore mbi sjelljen bankare dhe shpeshherë trajtojnë rezultate divergjente.
5. 1. 2 Vlerësimi i konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar Metodologjia e vlerësimit të nivelit të konkurrencës bankare në vendin tonë është mbështetur në
modelimet me panel data të të dhënave vjetore në lidhje me të gjithë bankat në sektorin bankar
në vendin tonë për periudhën 2005 – 2011.
Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës nëpërmjet statistikës H të PR të mbështetur në modelin e
Claessens dhe Laeven (2003) është specifikuar modeli i mëposhtëm:
1 1, 2 2, 3 3,
1 1, 2 2, 3 3,
ln( ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )
it it it it
it it it it
P W W WY Y Y D
α β β βγ γ γ δ ε
= + + + +
+ + + + +
ku itP është norma e të ardhurave totale ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e
outputit, 1,itW është norma e shpenzimeve të interesit ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt
për çmimim e inputit të depozitave, 2,itW është norma e shpenzimeve të personelit ndaj totalit të
107
aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të punës, 3,itW është norma e shpenzimeve të
tjera operative ndaj totalit të aktiveve si tregues i përafërt për çmimin e inputit të kapitalit: pajisje
/ kapital fiks, ku variablat i referohen çdo banke i dhe për çdo periudhë t. Në model përfshihen
edhe disa variabla kontrolli në lidhje me bankat individuale si 1,itY është norma e huave totale
ndaj totalit të aktiveve, 2,itY është norma e kapitalit ndaj totalit të aktiveve dhe 3,itY është norma e
bonove të thesarit ndaj totalit të aktiveve. Modeli i mësipërm mbart disa përafrime20
Përpara se të vlerësohet statistika është e nevojshme të testohet vlefshmëria e saj duke u
mbështetur në kufizimet e modelit PR. Statistika H është e vlefshme nëse bankat operojnë në
kushtet e ekuilibrit afatgjatë. Për të testuar këtë supozim vlerësohet ekuacioni i mëposhtëm:
përsa i
përket treguesve referencë të Claessens dhe Laeven (2003) për shkak të mungesës të të dhënave
të detajuara për secilën bankë, të cilat janë përdorur edhe në analiza empirike të autorëve të tjerë
duke ruajtur qëndrueshmërinë e modelit.
1 1, 2 2, 3 3,
1 1, 2 2, 3 3,
ln(1 ) ln( ) ln( ) ln( )ln( ) ln( ) ln( )
it it it it
it it it it
ROA W W WY Y Y
α β β βγ γ γ ε
+ = + + + +
+ + +
ku ROA është kthimi nga aktivet, ndërsa variablat e tjerë shpjegues janë si në ekuacionin e itP .
Për të testuar ekuilibrin afatgjatë përdoret statistika E, e cila duhet të 0E = , për të provuar
ekuilibrin afatgjatë duke treguar se kthimet nga aktivet bankare nuk duhet të jenë të lidhur me
çmimet e inputeve. Modeli është analizuar përmes efekteve fikse sipas bankave dhe periudhave,
të cilat provojnë praninë e tyre nëpërmjet testit Hausman, i cili paraqitet nga tabela e
mëposhtme21
0E =
. Gjithashtu modeli është i rëndësishëm, edhe variablat e marrë në model janë të
rëndësishëm sipas niveleve përkatëse të rëndësisë së dhënë në tabelën e mëposhtme. Për të
provuar nëse statistika , është përdorur testi Wald dhe shpërndarja e studentit për
mesataren e serisë së saj dhe rezulton se 0E = duke konfirmuar se bankat operojnë në ekuilibrin
20 Çmimet e inputeve janë dhënë të gjithë në varësi të totalit të aktiveve dhe bonot e thesarit janë përfshirë si variabël kontrolli, meqenëse investimet në bono thesari janë atraktive për bankat.
21 Referohuni tabelës 5. 1 në aneksin e punimit për detajime të tjera.
108
afatgjatë dhe statistika H është e vlefshme për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare në
sektorin bankar në vendin tonë. Në grafikun 5. 1 jepet edhe histograma e statikës E.
Tabela 5.1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E.
Variabli i varur është (1+ROA).
Variablat e pavarur
Koefiçientët e
variablave
Gabimet standarte
Efektet fikse sipas bankave
(B1 – B16)
Efektet fikse sipas periudhave
(2005 – 2011)
LNW1 0.021 *** 0.008 0.005 -0.015
LNW2 0.036 ** 0.012 0.011 0.026
LNW3 -0.051 * 0.012 0.002 0.030
LNY1 0.027 * 0.004 0.001 -0.052
LNY2 0.004 ** 0.001 -0.008 0.002
LNY3 0.009 ** 0.002 0.002 -0.007
C 0.102 ** 0.038 0.004 0.015
0.006
-0.009
-0.029
-0.010
-0.004
0.041
0.009
-0.010
-0.008
Adjusted R2 0.612
F-statistic 7.211
109
Prob(F-statistic)
(0.000)
Hausman test Chi-Sq. Statistic
29.237 (0.0001)
H0: E=0
Wald F- test P(F-test) t-statistic
1.219
(0.272) -1.71E-14
(1.000) Numri i
vrojtimeve 112
Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <0.1%, <1% dhe <5% . Burimi: Llogaritjet e autorit.
Grafiku 5. 1 Histograma për statistikën E.
Burimi: Llogaritje të autorit.
Rezultatet e marra nga tabela 5. 2 fokusohen në parametrat vlerësues për statistikën H dhe
tregojnë se modeli dhe variablat e modelit janë të rëndësishëm statistikisht në nivelet përkatëse të
rëndësisë të treguara nga F-statistic dhe p(value). Nga vlerësimet empirike të tabelës 5. 2
rezulton se çmimi i outputit është i lidhur pozitivisht me çmimet e inputeve të depozitave dhe të
punës, për shkak se shoqërohet me rritjen e kostove, të cilat gjenerojnë të ardhura. Kontributin
110
më të madh në përcaktimin e statistikës H e jep inputi i depozitave dhe së bashku me inputin
punë përbëjnë edhe faktorët kryesor në “funksionin e prodhimit” të bankave. Ndërsa në lidhje me
çmimin e kapitalit është i lidhur negativisht duke nënkuptuar se bankat janë të mirëkapitalizuara
dhe nuk janë agresive në drejtim të gjenerimit të të ardhurave të larta. Por çmimi i outputit në
lidhje me normën e kapitalit është i lidhur pozitivisht, për arsye se nivelet më të larta të riskut
pritet të shoqërohen me kthime më të larta, gjithashtu është i lidhur pozitivisht edhe bonot e
thesarit, të cilat gjenerojnë të ardhura. Ndërkohë që lidhja ndërmjet çmimit të kapitalit dhe
normës së huave rezulton të jetë negative, pavarësisht se pritej të ishte pozitive duke iu refeuar
pritshmërive teorike dhe empirike. Kjo mund të shpjegohet me efektin negativ të provigjoneve të
larta që mund të kenë patur bankat gjatë kësaj periudhe, si rezultat i normës së lartë të kredive të
këqia të cilat kanë patur një rritje drastike pas vitit 2006.
Përsa i përket vlerësimeve të statistikës H arrihet nga rezultatet empirike se 0 1H< < për arsye
se janë hedhur poshtë të dy hipotezat: 0H = dhe 1H = nëpërmjet Wald test dhe është provuar
statistikisht nëpërmjet t-stastic se mesatarja e serisë është e barabartë me 0.68. Nga vlerësimet
empirike arrihet mesatarisht vlera e 0.663H = , duke treguar se sektori bankar gjatë periudhës
2005 – 2011 operon në një mjedis të konkurrencës monopolistike. Gjatë periudhës 2005 – 2011,
vlerat e H-së janë luhatur në intervalin ( )0.599, 0.702 , të cilat paraqiten nga grafiku 5. 2. Këto
rezultate konvergojnë me rezultatet e Note (2006) për nivelin e konkurrencës bankare dhe
sjelljen bankare në vendin tonë. Gjithashtu duke realizuar një klasifikim të bankave në banka të
mëdha (që zotërojnë një peshë të aktiveve në treg mbi 10%), që përbëjnë 18.75% të zgjedhjes
dhe në banka të vogla (që zotërojnë një peshë të aktive në treg më pak se 10%), që përbëjnë
81.25% të zgjedhjes, rezulton se vlerat e statistikës H janë përkatësisht 0.791 dhe 0.597, të cilat
tregojnë se bankat më të mëdha janë më konkurruese në treg, se sa bankat e vogla. Në grafikun
5. 3 jepet edhe histograma për statistikën H.
111
Tabela 5.2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.
Variabli i varur është e ardhura totale ndaj aktiveve totale (LNPit).
Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <1%, <5% dhe <10%. Burimi: Llogaritjet e autorit.
Variablat e
pavarur
Koefiçientët e variablave
Gabimet standarte
Efektet fikse sipas bankave
(B1 – B16)
Efektet fikse sipas
periudhave (2005 – 2011)
LNW1 0.540 ** 0.224 0.134 0.232
LNW2 0.199 ** 0.077 -0.138 0.090 LNW3 -0.053 * 0.016 -0.261 0.145 LNY1 -0.326 * 0.110 -0.014 -0.135 LNY2 0.358 * 0.123 -0.090 -0.209 LNY3 0.103 ** 0.047 -0.238 -0.244 DM -0.290 ** 0.132 -0.107 0.122 C -2.545 * 0.617 0.245 0.006 -0.009
-0.029 -0.010 -0.004 0.041 0.009 -0.010 -0.008
Adjusted R2 0.456 F-statistic Prob(F-statistic)
4.068 (0.000)
H = 1 Wald F –test
P(F-test)
H = 0 Wald F –test
P(F-test)
56.775
(0.0000)
27.737 (0.000)
H = 0.68 t-statistic
p(value)
-0.693 (0.4896)
Numri i vrojtimeve
112
112
Grafiku 5. 2 Dinamika e statikës H gjatë viteve 2005 - 2011.
Burimi: Llogaritje të autorit.
Grafiku 5. 3 Histograma për statistikën H.
Burimi: Llogaritje të autorit.
113
Në grafikun e mëposhtëm jepet një statikë krahasuese për vlerësimet e konkurrencës përmes
statistikës H për disa vende të Europës dhe 27 vendet e Bashkimit Europian (EU) dhe Shqipërinë
në vitin 2008. Nga grafiku vihet re se niveli i konkurrencës bankare i shprehur nëpërmjet
statistikës H për sektorin bankar shqiptar është i përafërt me nivelin e 27 vendeve të BE-së, por
më i ulët po të krahasohet me Gjermaninë, Francën, Italinë, Spanjën, Britaninë e Madhe (UK),
ndërsa nga krahasimi me vendet e Ballkanit: Bullgari dhe Sllovaki konstatohet një nivel më i
lartë konkurrence bankare për Shqipërinë.
Grafiku 5. 4 Vlerësime të statistikës H për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008.
Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.
Gjithashtu matja e konkurrencës është fokusuar edhe në vlerësimin e fuqisë së tregut në sektorin
bankar nëpërmjet indeksit Lerner. Vlerësimi është mbështetur në modelin e prezantuar në
analizën e mësipërme teorike, ku kostoja totale është shumë e shpenzimeve të interesit,
shpenzimeve të personeli dhe të shpenzimeve të tjera operative dhe administrative, ndërsa
specifikimet e tjera në lidhje me çmimet e inputeve (wit) janë të analizuara më sipër në modelin
PR. Rezultatet e vlerësimit të modelit të kostos totale në panel data janë paraqitur nga tabela 5. 4
dhe tregohet se modeli dhe variablat janë statistikisht të rëndësishëm në nivelet përkatëse të
114
rëndësisë duke konfirmuar vlefshmërinë e tij për të llogaritur koston marxhinale. Vlerësimet
empirike të indeksit Lerner arrijnë mesatarisht vlerën 0.408 për serinë e marrë në analizë për
periudhën 2005 – 2011, ku këto rezultate konvergojnë me rezultatet e Kristo (2011) për nivelin e
fuqisë së tregut në sektorin bankar shqiptar. Dinamika e indeksit Lerner jepet në grafikun 5. 5.
Nga grafiku vihet re një prirje rënëse e fuqisë së tregut deri në vitin 2009 dhe më pas një prirje
rritëse e saj, e cila indukton transmetimin e efekteve të krizës globale financiare. Gjithashtu janë
testuar edhe hipotezat se 0L = dhe 1L = të cilat hidhen poshtë duke konfirmuar se mesatarja e
serisë është 0 1L< < në referencë të tabelës 5. 3 dhe se bankat në vendin tonë nuk operojnë në
rastin e konkurrencës së plotë dhe të monopolit bankar.
Gjithashtu duke realizuar një klasifikim të bankave në banka të mëdha dhe në banka të vogla si
në rastin e statistikës H, rezulton se vlerat e indeksit Lerner janë përkatësisht 0.407 dhe 0.386, të
cilat tregojnë se bankat më të mëdha kanë fuqi më të madhe tregu, se sa bankat e vogla, e cila
rrjedh për shkak të efiçencës më të lartë në krahasim me bankat e vogla, sepse indeksi Lerner
mund të përdoret edhe si tregues i efiçencës. Në grafikun 5. 6 jepet edhe histograma për indeksin
Lerner.
Tabela 5.3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner.
Hipotezat t-statistic p(value)
L = 0 17.706 0.000
L =1 -25.681 0.000
Numri i vrojtimeve 112
Burimi: Llogaritje të autorit.
115
Tabela 5.4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.
Variabli i varur është kostoja totale (LNC).
Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë <1%, <5% dhe <10%. Burimi: Llogaritjet e autorit. Grafiku 5. 5 Dinamika e indeksit Lerner gjatë viteve 2005 - 2011.
Burimi: Llogaritje të autorit.
Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte
LNQ 0.974 * 0.063 (LNQ)*(LNQ) -0.004 ** 0.001
LNW1 0.269 ** 0.118 LNW2 0.149 ** 0.079 LNW3 0.309 * 0.112
LNQ*LNW1 0.025 ** 0.009 LNQ*LNW2 -0.004 *** 0.002 LNQ*LNW3 -0.043 * 0.007
LNW1*LNW1 0.086 * 0.011 LNW1*LNW2 -0.020 *** 0.010 LNW1*LNW3 -0.124 * 0.013
C 0.718 *** 0.386 Adjusted R2
0.999
F-statistic
Prob(F-statistic)
15029.42 (0.000)
Numri i vrojtimeve
112
116
Grafiku 5. 6 Histograma për indeksin Lerner.
Burimi: Llogaritje të autorit.
Në grafikun e mëposhtëm jepet një statikë krahasuese për indeksin Lerner në disa vende të
Europës dhe 27 vendet e Bashkimit Europian dhe në Shqipëri në vitin 2008. Nga grafiku vihet re
se niveli i konkurrencës bankare i shprehur nëpërmjet indeksit Lerner për sektorin bankar
shqiptar është më i ulët se sa vendet e tjera me përjashtim të Bullgarisë, Çekisë dhe Maltës.
Niveli i lartë i indeksit Lerner nuk ka të njëjtat konvergjenca krahasuese si në lidhje me
statistikën H, por konfirmon se bankat në sektorin bankar në vendin tonë nuk kanë një fuqi tregu
krahasimisht të lartë, e cila do të nënkuptonte një dominim të tregut dhe se ato operojnë në një
mjedis konkurrues.
117
Grafiku 5. 7 Vlerësime të indeksit Lerner për disa vende të Europës dhe Shqipërinë në vitin 2008.
Burimi: Weill (2011), llogaritje të autorit.
Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës në sektorin bankar në vendin tonë është përdorur edhe
treguesi i Boonit ku specifikimet e modelit janë parashtruar në analizën teorike të mësipërme.
Vlerësimet empirike të modelit, të analizuara në panel data, janë paraqitur në tabelën 5. 5 ku
tregohet se modeli dhe variablat janë të rëndësishëm. Gjithashtu konfirmohet lidhja negative
ndërmjet pjesës së aktiveve të secilës bankë me koston marxhinale të saj e cila tregohet nga vlera
negative e koefiçientit të kostos marxhinale, β . Të dhënat empirike tregojnë se vlera mesatare e
treguesit të Boonit për periudhën 2005 – 2011 është –4.999β = duke treguar një nivel të
konsiderueshëm konkurrence në sektorin bankar, se sa më i madh të jetë në vlerë absolute β , aq
më e lartë është konkurrenca bankare. Në grafikun 5. 8 jepet dinamika e treguesit të Boonit për
periudhën e marrë në analizë, e cila tregon për oshilacione gjatë viteve të ndryshme, por jo
divergjenca në lidhje me sjelljen bankare.
Duke iu referuar vlerësimeve empirike të analizuara për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës
2005 – 2011 nëpërmjet treguesve të ndryshëm të konkurrencës bankare tregohet se bankat
operojnë në një mjedis konkurrues.
118
Tabela 5.5 Vlerësimi i modelit të Boonit.
Variabli i varur është pjesa e aktiveve të secilës bankë në sektorin bankar (LNSi).
Shënimi * tregon përkatësisht nivelin e rëndësisë <0.01%. Burimi: Llogaritjet e autorit.
Grafiku 5. 8 Dinamika e treguesit të Boonit gjatë viteve 2005 - 2011.
Burimi: Llogaritje të autorit.
Variablat e pavarur Koefiçientwt e variablave Gabimet standarte
C -10.851 * 1.303
LNMC -3.481 * 0.442
Adjusted R2
0.479
F-statistic
Prob(F-statistic)
5.654 (0.000)
Numri i vrojtimeve 112
119
5. 1. 2. 1 Efektet e disa treguesve mbi konkurrencën bankare në sektorin bankar shqiptar
Për të analizuar efektin e përqendrimit tek konkurrenca bankare është specifikuar modeli linear
në panel data për sektorin bankar gjatë periudhës 2005 – 2011 ku rezultatet e modelit jepen nga
tabela 5.6. Në model është analizuar lidhja ndërmjet statistikës H si tregues i konkurrencës
bankare (variabël i varur) dhe variablave të pavarur, si : pesha e aktiveve të bankave në sektorin
bankar (Si), si tregues i përqendrimit bankar, aktivet totale të secilës bankë si tregues i madhësisë
së bankave (LNTA)22
, kthimi mbi aktivet bankare të secilës bankë (ROA), si tregues i
përfitueshmërisë bankare, indeksi Lerner (LERNER), si tregues i fuqisë së tregut. Nga tabela
konfirmohet se modeli dhe variablat janë të rëndësishëm statistikisht në nivelet përkatëse të
rëndësisë. Rezultatet empirike tregojnë se lidhja ndërmjet konkurrencës bankare (H) dhe
përqendrimit bankar të matur nga Si është negative, e cila konfirmohet nga shenja negative e
koefiçientit të saj, duke theksuar rezultatet e hipotezës SSP. Prania e një lidhjeje të zhdrejtë
ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës bankare tregon ndikimin e përqendrimit bankar tek
konkurrenca në sektorin bankar në vendin tonë, megjithëse se nivelet e larta të përqendrimit
bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu referuar
vlerësimeve empirike të statistikës H. Gjithashtu shfaqet një marrëdhënie negative e statistikës H
edhe në lidhje me aktivet totale dhe indeksin Lerner, që konstatohen nga shenja negative e
koefiçientëve të tyre, duke treguar se madhësia e bankave dhe fuqia e tregut ndikojnë negativisht
tek konkurrenca bankare. Ndërkohë që edhe efiçenca bankare do të ketë të njëjtin korrelacion me
konkurrencën për arsye se të dy variablat shprehin aspekte të efiçencës. Sa më të mëdha të jenë
bankat dhe sa më e lartë fuqia e tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare
duke konfirmuar hipotezën ES. Në dallim nga variablat e tjerë, statistika H lidhet pozitivisht me
ROA - në që konfirmohet nga shenja pozitive e koefiçientit të tij, duke treguar se bankat janë më
agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë, ç’ka i bën ato më konkurruese në treg.
22 Është përdorur në model forma logaritmike për aktivet totale si forma më e përshtatshme për këtë variabël.
120
Tabela 5.6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.
Variabli i varur është statistika H.
Shënimet *, **, *** tregojnë përkatësisht nivelet e rëndësisë < 0.1%, < 5% dhe < 10% . Burimi: Llogaritjet e autorit.
5. 2 Konkurrenca, efiçenca, stabiliteti bankar dhe politika monetare Vlerësimi i efekteve të konkurrencës bankare mbi efiçencën dhe stabilitetin bankar ka qenë dhe
vazhdon të jetë i debatueshëm në literaturën teorike dhe empirike. Marrëdhëniet e ndërsjellta
ndërmjet tyre kanë nxitur studiuesit e industrisë bankare të zbatojnë metoda të ndryshme për të
nxjerrë në pah dinamikën e lidhjes së tyre. Edhe zbatimi i metodave më të fundit, të cilat do të
parashtrohen më poshtë nuk ka rezultuar në përfundime konvergjuese, por ato divergojnë në
varësi të karakteristikave të veçanta të sektorit bankar në vende të ndryshme. Gjithashtu pjesë e
debateve akademike është edhe ndikimi i konkurrencës bankare tek efektiviteti i politikës
monetare.
Variablat e pavarur Koefiçientët e variablave Gabimet standarte
SI -1.517 ** 0.574 LNTA -0.129 * 0.032 ROA 0.075 * 0.009
LERNER -0.165 *** 0.085 C 1.950 0.301
Adjusted R2
0.373
F-statistic
Prob(F-statistic)
4.323 (0.000)
Numri i vrojtimeve
112
121
5. 2. 1 Pikëpamjet teorike dhe empirike mbi konkurrencën, efiçencën dhe stabilitetin bankar Debati mbi marrëdhënien ndërmjet strukturës së tregut bankar dhe efiçencës bankare është
cilësuar si “hipoteza e ekzistencës së heshtur” (“quiet life hypothesis” (Hicks, 1935)) e cila
tregon se rritja e përqendrimit të tregut është e lidhur me çmime më të larta dhe sasi më të vogël,
dhe monopolistët nuk përpiqen të sigurojnë rezultate më të mira pasi mungon presioni
konkurrues. Lidhja ndërmjet tyre analizohet duke u mbështetur në metodat strukturore dhe jo –
strukturore të vlerësimit të konkurrencës bankare.
Analizat empirike mbi marrëdhënien e strukturës së tregut bankar (e cila përfaqësohet nga pjesët
e tregut ose nga indekset e përqendrimit) dhe efiçencës bankare (e cila vlerësohet nga metodat
parametrike si Stochastic Frontier Analysis (SFA) dhe metodat joparametrike si Data
Envelopment Analysis (DEA) mbështetin hipotezën ES duke theksuar rëndësinë e marrëdhënies
ndërmjet efiçencës së kostos të bankave dhe përqendrimit bankar ose pjesëve të tregut të bankave
(Goldberg dhe Rai (1996); Berger dhe Hannan (1997); Punt dhe Van Rooij (2003); Weill (2004);
Maudos dhe Fernandez de Guevara (2007)). DEA është teknika e programimit linear
matematikor e zhvilluar nga Charnes, Cooper dhe Rhodes në 1978, e cila identifikon kufirin
efiçent nga kombinimi linear i vrojtimeve, që në fushën e prodhimit përdorin krahasimisht më
pak inpute për të prodhuar krahasimisht më shumë output. Ndërsa SFA merret nga vlerësimet e
efiçencës X për çdo institucion bankar të cilat janë marrë duke përdorur metodën e kufirit
stokastik të Battese dhe Coelli (1992)23
Pruteanu-Podpiera et al. (2008) analizojnë tregun e huasë bankare në Çeki për periudhën 1994 –
2005 dhe hedhin poshtë hipotezën e ekzistencës së heshtur të Hick-it duke gjetur një lidhje
negative ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës. Rezultatet e tyre mbështetin shkakësinë negative
të Granger-it që vjen nga konkurrenca tek efiçenca dhe jo atë të efiçencës tek konkurrenca.
.
Casu dhe Girardone (2009) analizojnë dinamikën e konkurrencës dhe efiçencës në tregjet
bankare të Bashkimit Europian duke zbatuar shkakësinë e Granger-it në një panel të dhënash
dinamike për të vlerësuar marrëdhënien ndërmjet tyre. Ato përdorin të dhëna të bilancit në nivel
banke për bankat tregtare të pesë vendeve më të mëdha të Bashkimit Europian: Francë,
Gjermani, Itali, Spanjë dhe Mbretëria e Bashkuar, për periudhën 2000 – 2005, duke vlerësuar 23 Për më tepër shih Battese dhe Coelli (1993) dhe Coelli et al. (1998).
122
efiçencën e kostos përmes metodave parametrike (SFA) dhe joparametrike dhe konkurrencës
nëpërmjet metodave strukturore (normave të përqendrimit dhe HHI) dhe jostrukturore (Statistika
H (PR) dhe indeksi Lerner). Rezultatet e tyre nuk mbështetin hipotezën e ekzistencës së heshtur
të Hick – it për shkak se shkakësia e Granger – it është negative ndërmjet konkurrencës dhe
efiçencës, ndonëse shkakësia që vjen nga konkurrenca tek efiçenca është pozitive, por relativisht
e dobët. Ato konkludojnë në një marrëdhënie të zhdrejtë ndërmjet konkurrencës bankare dhe
efiçencës, por nga ana tjetër nuk ka një evidencë të qartë se rritja e efiçencës do t’i paraprijë
ndonjë rritje në konsolidimin e tregut të bankave.
Weill (2004) analizon marrëdhënien ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës X për sektorin bankar
të Bashkimit Europian dhe gjeti një lidhje negative ndërmjet tyre. Vlerësimin e efiçencës e
realizoi duke përdorur metodën parametrike stokastike dhe të konkurrencës edhe në varësi të
variablave të pavarur si: faktorët makroekonomik (PBB për frymë, densiteti i kërkesës), normat e
ndërmjetësimit (kredi/depozita), variablat cilësorë (dummy) në lidhje me vendndodhjen
gjeografike.
Schaeck dhe Čihák (2008) analizojnë mekanizmin e transmetimit nga i cili konkurrenca
përkthehet në një përmirësim të “shëndetit” bankar duke gjetur një lidhje pozitive ndërmjet tyre
për Europën dhe SHBA - në gjatë periudhës 1995 - 2005. Vitet e fundit ka një zhvendosje si në
analizat teorike dhe empirike në lidhje me efektet e konkurrencës mbi shëndetin bankar. Më parë
predominonte marrëdhënia negative ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit bankar (Keeley
(1990), Hellmann, Murdock, dhe Stiglitz (2000), Hauswald dhe Marquez (2006)), ndërsa tashmë
teoritë e fundit dhe analizat empirike tregojnë për një lidhje pozitive ndërmjet tyre (Koskela dhe
Stenbacka (2000); Beck, Demirgüç-Kunt, dhe Levine (2006), Boyd dhe de Nicolò (2005),
Schaeck, Čihák, dhe Wolfe (2006), Carletti, Hartmann, dhe Spagnolo (2007), Schaeck dhe Čihák
(2007)).
Ato përdorin një metodë të përshkallëzuar për të analizuar mekanizmin e transmetimit të
konkurrencës në stabilitet bankar. Së pari, analizojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë lidhjen
ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës duke përdorur shkakësinë e Granger – it për indeksin e
Lerner – it si matës i konkurrencës dhe efiçencës, e cila ka avantazhin e analizës ndërkohore
ndërmjet tyre. Së dyti, ato analizojnë efektin e konkurrencës mbi stabilitetin bankar përmes
efiçencës duke përdorur treguesin e Boonit si matës i konkurrencës, i cili bazohet në hipotezën e
123
efiçencës të zhvilluar nga Demsetz (1973) dhe njehson fuqinë e lidhjes ndërmjet bankave
efiçente (të matur në terma të kostos së tyre marxhinale) dhe performancës (të matur në terma të
pjesës së tregut që zotërojnë bankat). Ata zhvillojnë hipotezën Konkurrencë – Efiçencë
(Competition-Efficiency Hypothesis) e cila thekson se konkurrenca e lartë rrit efiçencën e fitimit
dhe hipotezën alternative Konkurrencë – Inefiçencë (Competition-Inefficiency Hypothesis) e cila
thekson se konkurrenca çon në ulje të efiçencës bankare. Ata i kushtojnë vëmendje edhe
menaxhimit në realizimin e qëllimit të maksimizimit të fitimit duke ndërtuar hipotezën e
“Menaxhimit të matur dhe efiçent” (Prudent and Efficient Management Hypothesis) e cila
siguron një përsiatje me hipotezën Konkurrencë – Efiçencë dhe hipotezën alternative të
“Menaxhimit të dobët dhe inefiçent” (Poor and Inefficient Management Hypothesis), e cila
thekson se konkurrenca ka një ndikim të pavaforshëm mbi efiçencën bankare duke rezultuar në
një efekt negativ mbi stabilitetin bankar.
Ata gjetën mbështetje për hipotezën Konkurrencë – Efiçencë, konkurrenca e vlerësuar nga
indeksi Lerner shkakton efiçencën e fitimit të bankave përmes shkakësisë së Granger – it.
Gjithashtu ato mbështetin idenë se konkurrenca rrit efiçencën e kostos për bankat amerikane.
Këto rezultate janë të qëndrueshme kundrejt matjeve alternative të efiçencës, vonesave të
ndryshme të strukturave, por edhe me faktorë ekzogjen që ndikojnë efiçencën bankare. Gjetjet e
tyre konfirmojnë hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent” për bankat europiane. Variablat
instrumental të regresioneve tregojnë se treguesi i Boonit shfaq shenjë negative dhe është i
rëndësishëm duke konfirmuar se konkurrenca rrit treguesin e shëndetit financiar të bankave, Z24
Zhao dhe Murinde (2009) nëpërmjet rezultateve empirike të tyre sugjerojnë se derregullimi dhe
rirregullimi i përshtatshëm ndikojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë riskun bankar dhe efiçencën
prodhuese dhe në mënyrë indirekte edhe konkurrencën bankare përmes ndikimit të tyre. Analiza
e tyre empirike fokusohet në tre faza kryesore: së pari, ata vlerësojnë efiçencën prodhuese të
,
përmes kanalit të efiçencës. Ndërsa analiza për bankat amerikane tregon një efekt pozitiv të
dobët të konkurrencës mbi stabilitetin bankar përmes kanalit të efiçencës. Rezultatet e tyre janë
pjesërisht në përputhje me literaturën, ku hipoteza Konkurrencë – Efiçencë në literaturën e
organizimit industrial lidhet me firmat jofinanciare, pavarësisht se gjetjet e tyre sfidojnë
pikëpamjet ekzistuese të literaturës dhe politikbërësve.
24 Referohuni seksionit 3.3.2 për treguesin Z.
124
bankave duke përdorur metodën jo-parametrike DEA dhe nivelin e konkurrencës nëpërmjet
metodës së variacionit hipotetik, e cila është në të njëjtën linjë me NEIO; së dyti, ata provojnë
nëse dhe si ndikohen kushtet e konkurrencës në treg nga ndryshimi i mjedisit rregullator duke
përdorur variacionin hipotetik si matës të konkurrencës; së treti, ata analizojnë ndikimin e
ndryshimit të mjedisit rregullator dhe ndryshimeve të lidhura me nivelin e konkurrencës bankare
mbi riskun bankar dhe efiçencën prodhuese të bankave. Ata theksojnë se rritja e konkurrencës
bankare ndihmon në mirëfunksionimin e sektorit bankar, për shkak se ajo shoqërohet me uljen e
riskut të tepërt bankar dhe rritje të efiçencës prodhuese të bankave.
Gjithashtu në literaturën e industrisë bankare analiza e konkurrencës dhe stabilitetit bankar nuk
është e qëndrueshme dhe fokusohet në dy pikëpamje:
Së pari, në pikëpamjen konkurrencë – brishtësi, e cila argumenton se bankat që marrin fitime të
larta dhe norma të larta kapitali në tregjet jokonkurruese pozicionohen më mirë në përballimin e
goditjeve të kërkesës ose të ofertës dhe dekurajonë nxitjet e bankave ndaj risqeve të tepërta
(Allen dhe Gale, 2000, 2004; Carletti, 2008).
Së dyti, në pikëpamjen konkurrencë – stabilitet, e cila argumenton se konkurrenca çon në ulje të
nivelit të brishtësisë bankare. Kjo shpjegohet me faktin se në sektorët bankar të përqendruar me
nivel të ulët të konkurrencës, fuqia e tregut që imponojnë bankat e mëdha çon në norma më të
larta interesi për huamarrësit, të cilat krijojnë vështirësi për to për të paguar huatë. Këto norma të
larta interesi rritin nxitjet e huamarrësve për të ndërmarrë risqe më të larta në kërkim të kthimeve
më të larta. Rritja e mundësive të mos shlyerjes së huave dhe risku i portofolit të bankave e bëjnë
sistemin financiar më pak të qëndrueshëm (Boyd dhe DeNicolo, 2005). Bankat e mëdha shpesh
marrin subvencione nga qeveria nën efektin e platformës “të mëdha për të dështuar” duke rritur
në këtë mënyrë rrezikun moral dhe duke i nxitur ato të ndërmarrin më tepër risqe, të cilat çojnë
në paqëndrueshmëri financiare (O’Hara dhe Shaw, 1990; Stern dhe Feldman, 2004; Brown dhe
Dinc, 2009; Herring dhe Carmassi, 2010; Beck et al., 2010; Demirguc-Kunt dhe Huizinga,
2010).
Rezultatet empirike që mbështetin të dy pikëpamjet janë të ndërthurura, Boyd et al. (2006),
DeNicolo dhe Loukoianova (2006) gjetën se risku i dështimit të bankave rritet në tregjet me
nivel të ulët të konkurrencës, ndërkaq Jiménez et al. (2010) gjeti se risku ulet me rritjen e fuqisë
së tregut të bankës.
125
Turk-Ariss (2010) vlerëson se si niveli i ndryshueshëm i fuqisë së tregut ndikon mbi efiçencën
bankare dhe stabilitetin në sistemet bankare në zhvillim dhe gjeti se konkurrenca çon në
paqëndrueshmëri.
Uhde dhe Heimeshoff (2009) treguan se përqendrimi bankar në tregun kombëtar kishte efekt
negativ mbi stabilitetin e sistemit bankar europian duke përdorur të dhëna të agreguara për 25
vendet e BE - së.
Berger et al. (2009) përdorën një variacion të riskut dhe matjeve të konkurrencës për bankat që
operojnë në 23 vende dhe rezultuan në një mbështetje të kufizuar për të dyja pikëpamjet
konkurrencë – brishtësi dhe konkurrencë – stabilitet, duke treguar se fuqia e tregut rrit riskun e
kredisë, por bankat me fuqi tregu më të madhe përballen me risqe më të ulta.
Beck (2008) thekson se liberalizimi dhe konkurrenca çojnë në brishtësi, për shkak të dështimit të
autoriteve rregullatore dhe mbikëqyrëse. Përparësitë e konkurrencës për një sistem financiar
efiçent dhe gjithëpërfshirës janë më të forta, nëse politikat rregullatore dhe mbikëqyrëse do të
fokusohen në nxitjen e mjedisit të përshtatshëm për bankat, se sa përpjekjet për të rregulluar
strukturën e tregut ose nivelin e konkurrencës bankare. Ai thekson se nga analizat empirike të
realizuara në industrinë bankare nuk rezultojnë gjetje të qëndrueshme mbi marrëdhënien
ndërmjet konkurrencës dhe stabilitetit në analizat në nivel bankash, ndërsa në analizat ndërmjet
vendeve gjendet në të shumtën e rasteve një marrëdhënie pozitive ndërmjet tyre. Nga rishikimi i
literaturës teorike dhe empirike ai arrin në dy konkludime të rëndësishme: së pari, është e
rëndësishme të merren në konsideratë ndërveprimi i politikave rregullatore dhe strukturës së
tregut dhe së dyti, përqendrimi bankar nuk është një matës i përshtatshëm i konkurrencës bankare
dhe shfaq efekte mbi stabilitetin bankar përmes kanaleve të tjera dhe jo të konkurrencës bankare.
Kristo (2011) analizon lidhjen ndërmjet konkurrencës, efiçencës dhe stabilitetit bankar në
sektorin bankar në vendin tonë. Autorja thekson përmes analizës empirike se një shkallë më e
lartë e fuqisë së tregut shoqërohet me rritje të efiçencës së kostos dhe zvogëlim të marrjes
përsipër të riskut, ndërsa ndikimi në riskun e përgjithshëm të bankave është i pandjeshëm. Lidhja
pozitive ndërmjet efiçencës së kostos e vlerësuar përmes SFA - së dhe fuqisë së tregut e
vlerësuar përmes indeksit të Lerner-it është e rëndësishme. Bankat më të mëdha e kanë më të
lehtë të mbajnë pjesët e tyre të tregut edhe duke mos qenë aq shumë efiçente sa edhe fuqia që ato
ushtrojnë. Gjithashtu në funksion të stabilitetit dhe efiçencës, është analizuar lidhja ndërmjet
126
NPL/hua totale dhe indeksit Lerner ku konkludohet një lidhje negative dhe e rëndësishme, duke
treguar se bankat me më tepër fuqi janë më të kujdesshme në marrjen përsipër të riskut në tregun
bankar shqiptar. Autorja konkludon se rritja e konkurrencës në tregun e huave ka rritur marrjen
përsipër të riskut, por ndikimi në nivelin e përgjithshëm të stabilitetit bankar nuk është i qartë.
Duke iu referuar pikëpamjeve teorike dhe empirike mbi marrëdhënien ndërmjet konkurrencës,
efiçencës dhe stabilitetit bankar vihet re një konvergjencë jo e qëndrueshme e marrëdhënieve
midis tyre, e cila mbështetet në burimet dhe kanalet e shpërndarjes së efekteve të tyre ndikuese jo
vetëm në varësi të karakteristikave të mjedisit ku operojnë bankat.
5. 2. 2 Pikëpamjet empirike mbi konkurrencën dhe politikën monetare Ndikimi i konkurrencës në tregun e huave bankare tek efektiviteti i politikës monetare është
trajtuar nga pikëpamja teorike për herë të parë nga Aftalion dhe White (1978) dhe VanHoose
(1983, 1985). Ato tregojnë se struktura e tregjeve bankare ka një ndikim të rëndësishëm mbi
zgjedhjen e duhur të politikës monetare dhe instrumentave të saj. Veçanërisht VanHoose (1983)
tregon se norma e fondeve federale një instrument joefektiv i politikës monetare në sektorët
konkurrues bankar. Adams dhe Amel (2005) në analizën e tyre empirike përdorën të dhëna të
agreguara për SHBA për periudhën 1996 – 2002 dhe gjetën se efekti i politikës monetare përmes
kanalit të huadhënies, është më i dobët në tregjet rurale bankare të përqendruara sesa në tregjet
urbane bankare më pak të përqendruara. Olivero, Li dhe Jeon (2009) përdorën të dhëna në nivel
banke për të studiuar ndikimin e efektivitetit të politikës monetare në vendet e Azisë dhe të
Amerikës Latine. Ato nuk rezultuan në një përfundim final se si konkurrenca bankare ndikon
efektivitetin e politikës monetare përmes kanalit të huadhënies për shkak të kufizimit të
përqendrimit bankar për të matur fuqinë e tregut në sektorin bankar.
Olivero et al. (2010) analizojnë efektet e ndryshimit të konkurrencës bankare mbi mekanizmin e
transmisionit të politikës monetare përmes kanalit të huadhënies të tij për 20 vende të Azisë dhe
të Amerikës Latine për periudhën 1996 – 2006 mbi bazën e të dhënave të bilanceve në nivel
banke dhe pasqyrës të të ardhurave. Ky nivel të dhënash i lejon ato të dallojnë më mirë anën e
ofertës së kanaleve të kredisë tek mekanizmi i transmisionit nga ana e kërkesës të kanalit të
normës së interesit. Ata theksojnë së pari, se një rritje e konkurrencës si rezultat i rritjes së
127
pjesëve të tregut që zotërojnë bankat më të mëdha, do të dobësojë kanalin e huadhënies të
mekanizmit të transmisionit të politikës monetare. Kjo lidhet me faktin se bankat e mëdha
konkurruese kanë më tepër akses në burimet shtesë të fondeve dhe në këtë mënyrë ato janë në
gjendje të neutralizojnë rënien e rezervave të shkaktuar, si rezultat i politikës monetare
shtrënguese. Përkatësisht rritja e pjesëve të tregut të bankave të mëdha për një nivel të dhënë të
rënies së ofertës së parasë ka një efekt më të vogël në nivelin e huadhënies dhe për më tepër në
nivelin agregat të aktivitetit ekonomik.
Së dyti, rritja e konkurrencës mund të dobësojë kanalin e huadhënies të politikës monetare, nëse
rritja e konkurrencës është e shoqëruar me reduktim të asimetrisë së informacionit ndërmjet
bankave për vlefshmërinë e huave të dhëna. Divergjencat e informacionit dhe aspekti i
grumbullimit të informacionit të duhur për klientët e bën më të kushtueshme për huamarrësit për
të lëvizur nga banka ekzistuese tek një bankë e re duke krijuar efektin e “mbylljes” së klientit,
për shkak të kostove të transferimit. Bankat e vogla do të tkurrin ofertën e fondeve hua, në qoftë
se ndiqet një politike monetare shtrënguese dhe nëse huamarrësit nuk kanë kosto të transferimit
ndërmjet huadhënësve, kërkesa e tepërt e shkaktuar nga bankat e vogla nuk mund të arrihet nga
bankat e mëdha. Reagimi i ofertës totale të fondeve hua ndaj ndryshimit të kushteve monetare do
të rritë efektin e kostove të transferimit, të cilat janë më të ulta në tregjet konkurruese dhe
ndikimi i një “goditjeje” dhënë politikës monetare, do të dobësohet.
Së treti, konkurrenca bankare ka ndikim në efektivitetin e politikës monetare përmes efektit të
ndjeshmërisë së normës së interesit të huave bankare kundrejt goditjeve të politikës monetare.
Kështu që rritja e konkurrencës bankare e bën politikën monetare më të “fortë”, meqenëse
ndryshimet në normën e interesit të depozitave të shkaktuara nga goditjet e rezervave
transmetohen në mënyrë më të drejtpërdrejtë tek norma e interesit të huave bankare.
Nga analiza e tyre Olivero et al. (2010) dolën në përfundimin se konkurrenca bankare është e
lidhur në mënyrë të zhdrejtë me efektivitetin e politikës monetare nëpërmjet specifikimit të
kanalit të huadhënies bankare. Veçanërisht kjo është e vërtetë për bankat e vogla me likuiditet të
ulët dhe kapitalizim të ulët. Ato gjithashtu gjetën se sektori bankar në Amerikën Latine dhe Azi
operon në konkurrencë monopolistike, ku niveli i konkurrencës bankare është më i lartë në
Amerikën Latine sesa në Azi. Niveli më i lartë i konkurrencës në sektorin bankar të vendeve të
128
Amerikës Latine ka ulur efektivitetin e mekanizmit të transmisionit të politikës monetare.
Rezultatet e tyre tregojnë një ndikim negativ të konkurrencës bankare në efektivitetin e
mekanizmit të transmisionit përmes kanalit të huasë bankare.
Severe (2011) tregon se përqendrimi bankar dobëson efektivitetin e politikës monetare në tregun
e huadhënies. Ndryshimet e politikës monetare ndikojnë më pak tek tregu i huadhënies në rastin
e tregjeve monopol se në tregjet në konkurrencë të plotë, meqenëse bankat monopol kanë kurbën
e të ardhurave marxhinale më të pjerrët se kurba e kërkesës së tregut. Duke përdorur të dhënat
empirike të SHBA –së, gjeti se politika monetare frenon nivelet e huadhënies në prani të
përqendrimit bankar.
Coricelli et al. (2006) theksojnë se ka disa faktorë që dobësojnë kanalin e kredisë në mekanizmin
e transmetimit të politikës monetare në vendet e Evropës Qendrore dhe Lindore. Këta faktorë së
pari lidhen me nivelin e lartë të përqendrimit në sektorët bankar, me praninë e madhe të bankave
të huaja në këto vende, me shkallën e lartë të likuiditetit dhe niveli më i lartë se niveli i
mjaftueshëm i kapitalizimit të bankave, që i ndihmon bankat të jenë më pak të ndjeshme ndaj
reagimeve të politikës monetare të brendshme.
Së dyti, mungesa e funksionimit të tregjeve të kapitalit në këto vende i shtyn firmat të largohen
nga tregjet e brendshme të kredisë duke marrë hua në monedhë të huaj ose duke u mbështetur në
kredinë tregtare, ose ndonjë lloj tjetër huamarrje e lidhur me rrjetin e transaksioneve të krijuar
nga investimet e huaja direkt. Efektiviteti i politikës monetare është i lidhur me mundësitë e
firmave për t’u shmangur nga kushtet e politikës monetare të brendshme, të cilat ndikohen
shumë nga politika monetare në zonën euro, për shkak se huatë në monedhë të huaj janë të
dominuara nga ato në euro ose institucionet mëmë të tyre janë subjekt i kanalit të kredisë në
zonën euro. Vika (2007) analizoi rolin e bankave në transmetimin e politikës monetare në Shqipëri. Analiza e
tij është fokusuar në dy aspekte kryesore të analizës teorike dhe empirike mbi rolin e bankave në
transmetimin e politikës monetare në ekonomi: nëse biznesi dhe individët varen nga kredia
bankare për të financuar aktivitetet e tyre dhe nëse bankat qendrore janë në gjendje të zhvendosin
kurbën e ofertës së kredisë bankare. Rezultatet empirike të tij tregojnë se për periudhën 2004-
2006 sjellja e kredisë bankare është ndikuar në mënyrë modeste nga vendimet e politikës
129
monetare. Koefiçientët e treguesit të politikës monetare janë statistikisht të rëndësishëm dhe me
shenjën e pritshme negative, që mbështet lidhjen teorike midis normës së interesit dhe vëllimit të
kredisë. Megjithatë, evidencat empirike për të mbështetur ekzistencën e një kanali të kredisë
bankare në Shqipëri, janë mikse. Gjithashtu konkludon se bankat e vogla janë më pak të
ndjeshme ndaj qëndrimit të politikës monetare se sa ato më të mëdha. Kjo bie në kundërshtim me
teorinë dhe pritjet intuitive për sektorin bankar shqiptar dhe kundërshton në një mënyrë
ekzistencën e kanalit të kredisë bankare në Shqipëri, ku sipas teorisë oferta e kredisë në bankat
më të vogla duhet të jetë më e ndjeshme ndaj politikës monetare. Madhësia e bankave në sistem
duket të mos luajë rol në reagimin ndaj qëndrimit të politikës monetare, ku shenja negative
përpara koefiçientit të madhësisë si karakteristikë bankare dhe efekteve shpërndarëse të saj,
nënkupton se bankat më të mëdha janë më sensitive se ato më të vogla. Ndërkohë, bankat me
likuiditet më të madh duket se janë më të mbrojtura ndaj ndryshimeve të politikës monetare, në
linjë me teorinë mbi kanalin e kredisë bankare.
Kolasi et al. (2010) analizuan kanalet e transmetimit monetar në Shqipëri: kanalin e normës së
interesit, kanalin e kursit të këmbimit, kanalin e çmimeve të aktiveve dhe kanalin e kredisë, por
edhe kanalin e pritshmërisë, meqë është rritur rëndësia e tij në punimet e fundit kërkimore. Ata
evidentojnë se në disa vende, kanali i normës së interesit duket të ketë fituar më shumë rëndësi
me kalimin e kohës dhe në disa të tjera, roli mbizotërues luhet ende nga kanali i kursit të
këmbimit. Rezultatet që lidhen me kanalin e kredisë dhe kanalet e tjera të çmimeve të aktiveve,
janë më të ngatërruara dhe jovendimtare. Ata mendojnë se rëndësia relative e kanalit të kredisë
në mekanizmin e transmetimit monetar mund të mos jetë domethënëse, për shkak të përqindjes
së lartë të kredive në valutë të huaj (rreth 70% e totalit të stokut të kredisë), shkallës së lartë e
përqendrimit në sektorin bankar dhe varësia e pakët e bizneseve nga kreditë bankare për të
financuar veprimtarinë e tyre, nuk favorizojnë funksionimin e një kanali kredie në Shqipëri.
Duke iu referuar analizave empirike të mësipërme theksohet se përqendrimi dhe konkurrenca
bankare nuk shfaqin të njëjtat rezultate në lidhje me ndikimin e tyre në mekanizmin e
transmetimit të politikës monetare. Përqendrimi i lartë bankar dhe konkurrenca bankare në disa
raste dobësojnë mekanizmin e transmetimit monetar duke nxjerrë në pah edhe mungesën e një
qëndrueshmërie ndërmjet tyre në sektorin bankar.
130
5. 2. 3 Vlerësimet empirike të efiçencës në sektorin bankar shqiptar
Për të analizuar treguesit e efiçencës në sektorin bankar në vendin tonë janë marrë në analizë
treguesit tradicional të efiçencës në mungesë të realizimit të metodave empirike më të avancuara
në drejtim të efiçencës. Duke iu referuar treguesve ilustrues të paraqitur nga tabela e mëposhtme
vihet re prirja rritëse e tyre deri në vitin 2006 dhe më pas ato pësojnë një prirje rënëse duke
reflektuar ndjeshmërinë e transmetimit të efekteve të krizës globale financiare në sektorin
bankar. Treguesit e produktivitetit (Depozita/Punonjës dhe Aktive/Punonjës) kanë shfaqur prirje
rënëse që pas vitit 2003 deri në vitin 2008 në dallim nga treguesit e tjerë, ndërsa ato për njësi
dege (Depozita/Degë dhe Aktive/Degë) kanë reflektuar oshilacione rënëse në periudhën 2007 -
2008. Këto prirje janë atribut i ristrukturimit të sektorit bankar dhe ndryshimeve strukturore të
realizuara në sektorin bankar. Treguesit tradicional të efiçencës reflektojnë në përgjithësi prirje
rritëse pas vitit 2008, me përjashtim të treguesit së punonjësve për degë i cili ka treguar prirje
rënëse për shkak të rritjes së degëve të bankave, por dhe reduktimit të punonjësve, si rezultat i
konsolidimit të teknologjive të reja në sektorin bankar nga bankat e huaja.
Tabela 5.7 Treguesit tradicional të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2002 – 2012.
Treguesit 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Depozita/Aktive (%) 84 87.5 87.0 87.2 83.3 83.7 76.0 77.2 81.3 82.6 82.3 Depozita/Degë 1658 2030 1974 1732 1770 1558 1240 1305 1522 1731 1818 Depozita/Punonjës 123 146 132 124 124 121 98 107 126 138 143 Punonjës/Degë 13.4 13.9 15.0 13.9 14.2 12.9 12.7 12.2 12.1 12.6 12.7 Aktive/Punonjës 147 167 151 143 149 144 128 138 155 167 174 Aktive/Degë 1973 2321 2268 1986 2123 1862 1632 1691 1873 2095 2208 Burimi: Banka e Shqipërisë.
Gjithashtu është marrë në analizë edhe dinamika e treguesve të tjerë tradicional të efiçencës
bankare si: raporti i efektivitetit (E), marzhi neto nga interesat (NIM), kthimet nga aktivet (ROA)
dhe nga kapitali (ROE), norma e kredive të këqija (NPL), e cila paraqitet në grafikun 5. 9.
131
Treguesi i efektivitetit (E) paraqitet me një prirje rritëse pothuajse rigoroze si rrjedhojë e rritjes
më të moderuar të shpenzimeve totale të veprimtarisë e ndihmuar nga rënia më e fortë e të
ardhurave të veprimtarisë. Por duhet theksuar se nuk kanë munguar edhe oshilacionet rënëse në
vite të ndryshme të marra në analizë, si rezultat i rritjes më të lartë të të ardhurave operacionale
ndaj shpenzimeve të veprimtarisë.
Marzhi neto nga interesat (NIM) ka treguar një prirje konstante me oshilacione edhe rritëse, edhe
rënëse në disa raste, por me ndryshime të vogla deri në vitin 2007. Kjo konvergjencë ka ardhur si
rezultat i rritjes me ritëm më të lartë të burimeve që shkaktojnë shpenzime kundrejt rritjes të
aktiveve mesatare, që gjenerojnë të ardhura. Ndërsa në vitin 2008 – 2009 shfaqet një rënie e NIM
si rrjedhojë e rënies së të ardhurave nga aktivet në masë më të lartë sesa rënia e kostos së
financimit të aktiveve, që sjellin të ardhura. Pavarësisht ndryshimeve të vogla të treguara gjatë
periudhës së marrë në analizë, NIM nuk ka patur zhvillime të qenësishme në komponentët e tij.
Edhe efiçenca e përfitueshmërisë bankare e vlerësuar përmes kthimit nga aktivet (ROA) dhe
kthimit nga kapitali (ROE) ka ruajtur përkatësisht prirje konstante dhe prirje rritëse deri në vitin
2007. Ndërsa pas kësaj kohe ka shfaqur përkatësisht prirje rënëse duke konverguar drejt nivelit
zero dhe një rënie drastike, e cila pavarësisht prirjes pozitive në 2010, ka thelluar rënien e tij në
vitin 2011. Ulja e nivelit të përfitueshmërisë së sektorit bankar gjatë kësaj periudhe është rezultat
i rënies së rezultatit neto, rritjes së shpenzimeve të provigjioneve për kreditë, por edhe si rezultat
i transmetimit të efekteve të krizës gloabale financiare edhe në sektorin bankar, megjithëse ka
ruajtur imunitetin e tij për shkak të shkallës shumë të ulët të integrimit të tij në sistemin global
financiar. Shpenzimet e larta për provigjionet e kredive kanë qenë faktori kryesor i rënies së
theksuar të të ardhurave, me ndikim të drejtpërdrejtë tek këto tregues, të cilat kanë qenë atribut i
rritjes drastike të normës së kredive të këqia në sektorin bankar në vendin tonë, sidomos pas vitit
2006 duke dhënë sinjale të forta të dobësimit të shëndetit bankar. Këto prirje të forta rritëse të
normës së kredive të këqia kanë ndikuar edhe në uljen e efiçencës së bankave.
132
Grafiku 5. 9 Ecuria e treguesve të efiçencës për sektorin bankar shqiptar gjatë periudhës 2001 – 2012.
Burimi: Banka e Shqipërisë, llogaritje të autorit.
5. 3 Konkluzione Vlerësimi i konkurrencës është përqendruar në vlerësimin numerik dhe jo vetëm cilësor të saj.
Për të vlerësuar nivelin e konkurrencës bankare në vendin tonë është përdorur statistika H e PR,
indeksi Lerner dhe treguesi i Boonit. Nga rezultatet empirike të realizuara për sektorin bankar
gjatë periudhës 2005 – 2011 konkludohet se bankat në vendin tonë operojnë në konkurrencë
monopolistike. Statistika H arrin nivelin më të ulët të saj gjatë vitit 2009 duke treguar sinjale të
efekteve prociklike të konkurrencës, për shkak të zgjedhjeve politike. Bankat e mëdha tregojnë
një nivel konkurrence më të lartë se bankat e vogla duke iu referuar statistikës H. Duke iu
referuar gjithashtu edhe statikës krahasuese konstatohet se sektori bankar shqiptar shoqërohet
nga një nivel konkurrence lehtësisht i krahasueshëm edhe me vendet e BE-së, madje edhe më i
lartë në krahasim me vendet e Ballkanit.
Edhe vlerësimet empirike të indeksit Lerner kanë të njëjtat konvergjenca me statistikën H përsa i
përket sjelljes bankare në vendin tonë. Nëpërmjet indeksit Lerner tregohet se bankat nuk kanë
fuqi të lartë tregu, e cila thekson për një nivel të konsiderueshëm konkurrencë në sektorin bankar
133
gjatë periudhës 2005 - 2011. Nga dinamika e indeksit Lerner gjatë periudhës referuese tregohet
se fuqia e tregut të bankave ka rënë deri në vitin 2009 duke theksuar rritjen e nivelit të
konkurrencës bankare në treg, por më pas ajo ka shfaqur prirje rritëse. Nga kjo sjellje e indeksit
Lerner konkludohet se efiçenca e kostos së bankave ka qenë më e ulët për arsye se indeksi
Lerner na shërben edhe si matës i efiçencës. Divergjenca e prirjes rritëse të indeksit Lerner lidhet
me goditjen e efekteve të krizës globale financiare në sektorin bankar në vendin tonë dhe rritjen
drastike të normës së huave të këqia të cilat iu imponojnë bankave të rritin efiçencën e tyre duke
fituar më shumë fuqi tregtare. Kjo sjellje konfirmon hipotezën ES, e cila shoqërohet me një rënie
të nivelit të konkurrencës bankare të vlerësuar nga indeksi Lerner, por që nuk konfirmohet nga
rezultatet e marra nga statistika H, për arsye se bankat bëhen më konkurruese gjatë periudhës
2009 – 2010 në referencë të prirjes rritëse të statistikës H. Divergjencat ndërmjet statikës H dhe
indeksit Lerner tregojnë se fuqia e tregut nuk e ka cenuar konkurrencën bankare duke konfirmuar
për praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar. Madje nga këto rezultate tregohet se
konkurrenca bankare nuk ndikohet vetëm nga karakteristikat strukturore dhe jostrukturore të
tregut bankar, por edhe nga faktorë të tjerë ekzogjen. Gjithashtu nga statika krahasuese
konstatohet se bankat në vendin tonë zotërojnë fuqi tregu më të lartë në krahasim me vendet
europiane, me përjashtim të disa vendeve që tregojnë një nivel më të lartë të fuqisë së tregut që
zotërojnë bankat në vendet përkatëse.
Prania e mjedisit konkurrues të bankave konfirmohet edhe nga rezultatet e treguesit të Boonit, i
cili reflekton lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës bankare. Të gjithë treguesit e
konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar konvergojnë përsa i përket mjedisit të sjelljes
bankare, por ato kanë divergjenca përsa i përket sjelljes dinamike të tyre duke treguar për burime
të ndryshme këndvështrimesh të vlerësimit të konkurrencës bankare.
Vlerësimet empirike tregojnë praninë e një lidhjeje të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe
konkurrencës bankare duke shfaqur efektin e përqendrimit bankar tek konkurrenca në sektorin
bankar në vendin tonë në konvergjencë të hipotezës SSP. Megjithatë nivelet e larta të
përqendrimit bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu
referuar vlerësimeve empirike të statistikës H dhe njëkohësisht duke treguar se kjo lidhje nuk
është shumë e fortë. Këto rezultate konfirmojnë praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar.
134
Rezultatet empirike tregojnë gjithashtu se sa më të mëdha të jenë bankat dhe sa më e lartë fuqia e
tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare duke konfirmuar hipotezën ES,
por nga ana tjetër bankat janë më agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë duke i bërë ato
më konkurruese në treg.
Mjedisi konkurrues i bankave në sektorin bankar nuk është ndikuar nga nivelet e larta të
përqendrimit bankar megjithë prirjen e tyre rënëse, e cila ka ardhur si rezultat i zgjerimit të
aktivitetit bankar dhe zgjerimit të shtrirjes bankare në lidhje me shërbimet bankare dhe mbulimin
gjeografik të tyre. Kjo analizë tregon se treguesit tradicional të konkurrencës bankare, lidhur me
treguesit e përqendrimit bankar në vendin tonë, nuk japin një evidencë të fortë empirike për
vlerësimin e nivelit të konkurrencës bankare. Ato e kanë humbur fuqinë e tyre shpjeguese
dominuese në përcaktimin e sjelljes bankare dhe tashmë janë vetëm një kusht i nevojshëm, por jo
i mjaftueshëm në vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar shqiptar. Në funksion të
vlerësimeve empirike është e nevojshme vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet metodave
jostrukturore për të marrë një vlerësim më të detajuar të sjelljes bankare.
Duke iu referuar analizave empirike të mësipërme theksohet se përqendrimi dhe konkurrenca
bankare nuk shfaqin të njëjtat rezultate në lidhje me ndikimin e tyre në mekanizmin e
transmetimit të politikës monetare. Përqendrimi i lartë bankar dhe konkurrenca bankare në disa
raste dobësojnë mekanizmin e transmetimit monetar duke nxjerrë në pah edhe mungesën e një
qëndrueshmërie ndërmjet tyre në sektorin bankar.
Nga rezultatet empirike theksohet se madhësia e bankave në sektorin bankar shqiptar mund të
mos luajë ndonjë rol në reagimin ndaj qëndrimit të politikës monetare, e cila mund të
interpretohet si tregues i përqendrimit bankar. Ndërkohë, bankat me likuiditet më të madh duket
se janë më të mbrojtura ndaj ndryshimeve të politikës monetare dhe bankat më të mëdha janë më
sensitive se ato më të vogla në koherencë me teorinë mbi kanalin e kredisë bankare.
Vlerësimet empirike që mbështeten në analizën e lidhjes ndërmjet konkurrencës, efiçencës dhe
stabilitetit bankar në sektorin bankar në vendin tonë theksojnë se një shkallë më e lartë e fuqisë
së tregut shoqërohet me rritje të efiçencës së kostos dhe zvogëlim të marrjes përsipër të riskut,
ndërsa ndikimi në riskun e përgjithshëm të bankave është i pandjeshëm. Megjithatë janë dhënë
sinjale të dobësimit të shëndetit bankar si pasojë e rritjes drastike të normës së kredive të këqia
135
në sektorin bankar në vendin tonë. Por nivelet e larta të përqendrimit sektori bankar shqiptar do
të lehtësonin mbikëqyrjen bankare, do të ndihmonin stabilitetin bankar dhe do të nxitin
konsolidimin e sektorit bankar. Konsolidimi bankar, i cili rrit efiçencën dhe stabilitetin bankar,
do të shoqërohej me rritje të përqendrimit bankar deri sa nuk do të dëmtohet mjedisi konkurrues
në sektorin bankar duke konfirmuar hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent”.
136
Përfundime
Sektori bankar shqiptar është shoqëruar me ndryshime të shumta në rrafshin ligjor dhe rregullues
të cilat shënojnë kulmin e tyre në fillimin e viteve ’90 nëpërmjet një transformimi rrënjësor të
sektorit bankar. Këto ndryshime kanë patur efekte pozitive në drejtim të dinamikës së
zhvillimeve strukturore në sektorin bankar duke shfaqur një prirje pozitive të progresit të
reformave strukturore, liberalizimit të çmimeve dhe politikës së konkurrencës, por jo në nivelet e
ekonomive të tregut.
Ndryshimet strukturore kanë transmetuar efektet e tyre në faza të ndryshme të zhvillimit të
sektorit bankar duke ndikuar në nivelet e përqendrimit bankar dhe të sjelljes së bankave, e cila ka
konverguar nga monopli shtetëror tek konkurrenca monopolistike. Në mjedisin bankar u shtuan
presionet konkurruese nëpërmjet zgjerimit të aktivitetit bankar dhe rritjes së gamës së produkteve
dhe shërbimeve bankare, por edhe mbulimit gjeografik të shërbimeve si rezultat i politikës së
diversifikimit të produkteve bankare. Sektori bankar ka ruajtur qëndrueshmërinë në aspektin e
shpërndarjes së burimeve financiare dhe përdorimit të tyre, e cila theksohet nga përqendrimi
bankar më i ulët në drejtim të aktiveve, depozitave dhe kredive. Gjithashtu sektori bankar ka
rritur kontributin në ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së ndërmjetësimit të sektorit bankar
në ekonomi dhe aktivitetit të kredidhënies në ekonomi duke dominuar sistemin financiar.
Ndryshimet strukturore në sektorin bankar në vendin tonë ndër vite kanë reflektuar efektin e tyre
tek niveli i përqendrimit bankar. Nga vlerësimi empirik i përqendrimit bankar për periudhën
2000 – 2012 konstatohet se sektori bankar në vendin tonë është i shoqëruar nga nivel i lartë
përqendrimi, i cili demonstrohet më së shumti nga treguesit diskret të përqendrimit. Vlerat e larta
të normave të përqendrimit, veçanërisht të CR10 ku ajo luhatet në vlera mbi 90% për të gjitha
produktet bankare, tregojnë përmes statikës krahasuese të tyre se tregu i kredive bankare është
më pak i përqendruari, ndërsa tregu i bonove të thesarit është më i përqendruari. Vlerësimi i
përqendrimit bankar nga treguesit diskret e trajton sektorin bankar si shumë të përqendruar, por
edhe treguesit kumulativ konvergojnë drejt të njëjtave prirje. Vlerat e treguesve kumulativ kanë
treguar vlera të larta të përqendrimit bankar, por ato kanë konverguar drejt prirjeve rënëse
sidomos gjatë fundit të periudhës së marrë në analizë. Si në rastin e treguesve diskret edhe
treguesit kumulativ vlerësojnë si tregun më të përqendruar atë të bonove të thesarit dhe më pak të
përqendruar tregun e kredive bankare. Megjithatë duhet të theksohet dinamika e ritmeve të larta
137
rënëse të treguesve në tregun e bonove të thesarit, e cila e orienton atë në një nivel të moderuar
përqendrimi duke iu referuar HHI - së. Në të njëjtën kohë edhe aktivet, kreditë dhe depozitat
bankare operojnë aktualisht në një nivel të moderuar përqendrimi duke marrë në konsideratë
vlerat e HHI-ve përkatëse. Duke iu referuar edhe nivelit të përqendrimit sipas grup – bankave
konfirmohen nivele të larta përqendrimi për të gjitha produktet bankare duke shfaqur dominimin
e tregut bankar nga bankat e G3. Në të njëjtën mënyrë konfirmohet se tregu i bonove të thesarit
është tregu më i përqendruar në sektorin bankar, por prirja e tij ka qenë rënëse, madje arrin një
konvergjencë të plotë me HHI - në për aktivet në vitin 2012 si rezultat i pozicionimit më të mirë
të bankave të G2 në tregun e bonove të thesarit; dhe gjithashtu tregun e kredive si tregun më pak
të përqendruar në krahasim me aktivet, depozitat dhe bonot e thesarit. Përveç të tjerash vihen re
prirje rritëse të përqendrimit në tregun e kredive, të cilat janë të lidhura me nivelin e lartë të
përqendrimit në tregun e depozitave sipas grup - bankave, pasi depozitat janë faktori më i
rëndësishëm që dikton kapacitetin kredidhënës të bankave.
Sektori bankar në vendin tonë shoqërohet edhe nga niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj
ndaj kapitalit vendas, i cili është karakteristikë e sektorëve bankar në vendet në zhvillim. Përmes
statikës krahasuese provohet se niveli i lartë i përqendrimit të kapitalit të huaj ndaj strukturës së
kapitalit të sektorit bankar është konvergjencë edhe për disa vende të rajonit, por vendi ynë ka
nivelin më të lartë të përqendrimit. Aktualisht, dominimi i kapitalit vendas shtetëror në sektorin
bankar u zëvendësua me dominim e kapitalit të huaj.
Efektet e përqendrimit janë transmetuar edhe në nivelin e përfitueshmërisë bankare duke
konfirmuar një marrëdhënie pozitive të rëndësishme përmes analizës empirike duke mbështetur
hipotezën e fuqisë relative të tregut, e cila thekson se bankat që zotërojnë peshë relativisht të
madhe në treg, janë në gjendje të përcaktojnë çmimet e tyre sipas strategjisë së tyre pa u
përballur me kufizimet e tregut. Ndërkohë edhe totali i aktiveve të secilës bankë në treg është një
faktor i rëndësishëm përcaktues i përfitueshmërisë bankare, për shkak se është një tregues i
përafërt i madhësisë së bankave, megjithëse lidhja negative ndërmjet tyre nuk është në përputhje
me pritshmëritë teorike, por shpjegohet me faktin se bankat nuk po operojnë me të ardhura
rritëse të shkallës. Gjithashtu rezultatet empirike tregojnë se sa më e madhe të jetë shkalla e
kapitalizimit të bankës, aq më i ulët është fitimi i bankave duke sjellë kështu një nivel më të ulët
të brishtësive bankare të pritshme, për shkak se kapitali më i madh i nxit bankat të marrin
138
përsipër më pak risk dhe më pak fitim. Rezultatet empirike mbështetin pikëpamjen përqendrim –
stabilitet për sektorin bankar shqiptar dhe rëndësinë e tipareve strukturore të sektorit bankar në
përcaktimin e stabilitetin e tij. Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin
tonë, duhet të trajtohet me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të
konkurrencës bankare nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar
nuk ka provuar në analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte
efekte negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë. Megjithatë janë dhënë sinjale të dobësimit
të shëndetit bankar si pasojë e rritjes drastike të normës së kredive të këqia në sektorin bankar në
vendin tonë. Por nivelet e larta të përqendrimit të sektorit bankar shqiptar, do të lehtësonin
mbikëqyrjen bankare, do të ndihmonin stabilitetin bankar dhe do të nxitnin konsolidimin e
sektorit bankar. Konsolidimi bankar, i cili rrit efiçencën dhe stabilitetin bankar, do të shoqërohej
me rritje të përqendrimit bankar deri sa nuk do të dëmtohet mjedisi konkurrues në sektorin
bankar duke konfirmuar hipotezën e “Menaxhimit të matur dhe efiçent”.
Nga rezultatet empirike të realizuara për sektorin bankar gjatë periudhës 2005 – 2011 nxirret
përfundimi se bankat në vendin tonë operojnë në konkurrencë monopolistike përmes statistikës
H. Bankat e mëdha tregojnë një nivel konkurrence më të lartë se bankat e vogla duke iu referuar
statistikës H. Gjithashtu sektori bankar shqiptar shoqërohet nga një nivel konkurrence lehtësisht i
krahasueshëm edhe me vendet e BE-së, madje edhe më i lartë në krahasim me vendet e
Ballkanit.
Edhe vlerësimet empirike të indeksit Lerner kanë të njëjtat konvergjenca me statistikën H përsa i
përket sjelljes bankare në vendin tonë. Nga kjo sjellje e indeksit Lerner konkludohet se efiçenca
e kostos së bankave ka qenë më e ulët për arsye se indeksi Lerner na shërben edhe si matës i
efiçencës. Divergjenca e prirjes rritëse të indeksit Lerner lidhet me goditjen e efekteve të krizës
globale financiare në sektorin bankar në vendin tonë dhe rritjen drastike të normës së huave të
këqia të cilat iu imponojnë bankave të rritin efiçencën e tyre duke fituar më shumë fuqi tregtare.
Kjo sjellje konfirmon hipotezën ES, e cila shoqërohet me një rënie të nivelit të konkurrencës
bankare të vlerësuar nga indeksi Lerner, por që nuk konfirmohet nga rezultatet e marra nga
statistika H për arsye se bankat bëhen më konkurruese gjatë periudhës 2009 – 2010 në referencë
të prirjes rritëse të statistikës H. Divergjencat ndërmjet statikës H dhe indeksit Lerner tregojnë se
fuqia e tregut nuk e ka cënuar konkurrencën bankare duke konfirmuar për praninë e
139
kontestueshmërisë në tregun bankar. Madje nga këto rezultate tregohet se konkurrenca bankare
nuk ndikohet vetëm nga karakteristikat strukturore dhe jostrukturore të tregut bankar, por edhe
nga faktorë të tjerë ekzogjen. Gjithashtu nga statika krahasuese konstatohet se bankat në vendin
tonë zotërojnë fuqi tregu më të lartë në krahasim me vendet europiane, me përjashtim të disa
vendeve që tregojnë një nivel më të lartë të fuqisë së tregut që zotërojnë bankat në vendet
përkatëse.
Prania e mjedisit konkurrues të bankave konfirmohet edhe nga rezultatet e treguesit të Boonit, i
cili reflekton lidhjen ndërmjet konkurrencës dhe efiçencës bankare. Të gjithë treguesit e
konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar konvergojnë përsa i përket mjedisit të sjelljes
bankare, por ato kanë divergjenca përsa i përket sjelljes dinamike të tyre duke treguar për burime
të ndryshme këndvështrimesh të vlerësimit të konkurrencës bankare.
Vlerësimet empirike tregojnë praninë e një lidhjeje të zhdrejtë ndërmjet përqendrimit dhe
konkurrencës bankare duke shfaqur efektin e përqendrimit bankar tek konkurrenca në sektorin
bankar në vendin tonë në konvergjencë të hipotezës SSP. Megjithatë nivelet e larta të
përqendrimit bankar nuk e kanë cënuar sjelljen konkurruese të bankave në vendin tonë duke iu
referuar vlerësimeve empirike të statistikës H dhe njëkohësisht duke treguar se kjo lidhje nuk
është shumë e fortë. Këto rezultate konfirmojnë praninë e kontestueshmërisë në tregun bankar.
Rezultatet empirike tregojnë gjithashtu se sa më të mëdha të jenë bankat dhe sa më e lartë të jetë
fuqia e tregut për bankat, aq më e ulët do të jetë konkurrenca bankare duke konfirmuar hipotezën
ES, por nga ana tjetër bankat janë më agresive në drejtim të përfitueshmërisë së lartë, çka i bën
ato më konkurruese në treg.
Mjedisi konkurrues i bankave në sektorin bankar nuk është ndikuar nga nivelet e larta të
përqendrimit bankar megjithë prirjen e tyre rënëse, e cila ka ardhur si rezultat i zgjerimit të
aktivitetit bankar dhe zgjerimit të shtrirjes bankare në lidhje me shërbimet bankare dhe mbulimin
gjeografik të tyre. Kjo analizë tregon se treguesit tradicional të konkurrencës bankare lidhur me
treguesit e përqendrimit bankar në vendin tonë nuk japin një evidencë të fortë empirike për
vlerësimin e nivelit të konkurrencës bankare. Ato e kanë humbur fuqinë e tyre shpjeguese
dominuese në përcaktimin e sjelljes bankare dhe tashmë janë vetëm një kusht i nevojshëm, por jo
i mjaftueshëm në vlerësimin e konkurrencës në sektorin bankar shqiptar. Në funksion të
140
vlerësimeve empirike është e nevojshme vlerësimi i konkurrencës bankare nëpërmjet metodave
jostruktuore për të marrë një vlerësim më të detajuar të sjelljes bankare.
141
Rekomandime
Duke u mbështetur në analizat dhe konkluzionet e punës kërkimore parashtrohen disa
rekomandime drejtuar autoriteteve rregullatore përkatëse në sektorin bankar në vendin tonë.
Rekomandimet përqendrohen në aspektet e mëposhtme:
Autoriteti i Konkurrencës duhet të zbatojë teknika më të avancuara për vlerësimin e
konkurrencës bankare si rezultat i dobësimit të fuqisë shpjeguese të praktikave
tradicionale të vlerësimit të konkurrencës në sektorin bankar në vendin tonë. Vlerësimet e
realizuara nxorën në dukje dobësinë e lidhjes ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës në
sektorin bankar të konfirmuar nga metodat strukturore, të cilat zbehin dominimin e
lidhjes së fortë negative ndërmjet përqendrimit dhe konkurrencës. Autoriteti i
Konkurrencës duhet t’i kushtojë vëmendje kontestueshmërisë së tregut bankar, e cila ka
rritur rolin e saj sidomos në tregjet bankare jo të konsoliduara, veçanërisht në vendet në
zhvillim, për shkak të mjedisit të dobët institucional.
Pavarësisht efekteve pozitive të përqendrimit bankar në vendin tonë duhet të të trajtohet
me përparësi edhe mundësia potenciale e reduktimit të nivelit të konkurrencës bankare
nga përqendrimi i lartë, megjithëse deri më tani sektori bankar shqiptar nuk ka provuar në
analizat empirike një lidhje negative ndërmjet tyre, e cila do të transmentonte efekte
negative edhe në sektorë të tjerë të ekonomisë. Autoriteti i Konkurrencës në vendimet e
tij aprovuese apo hetuese të bashkimeve ose përqendrimeve bankare nuk duhet të
mbështetet vetëm në treguesin e HHI – së, por edhe në një analizë të detajuar për
vlerësimin e potencialit të sjelljeve të koordinuara dhe kufizimit të ndjeshëm të
konkurrencës në tregun bankar, veçanërisht pas realizimit të tyre në treg, krahas pozitës
dominuese në tregun bankar. Autoriteti i Konkurrencës për realizimin e analizës
strukturore diagnostikuese të mjedisit bankar dinamik në vendin tonë duhet të mbështetet
në treguesit kumulativ të përqendrimit bankar, sepse ato shpjegojnë shpërndarjen e plotë
sipas madhësisë së bankave duke reflektuar edhe ndryshimet strukturore në të gjithë
shpërndarjen e tyre dhe metodat jostrukturore të vlerësimit të konkurrencës bankare, për
shkak se ato vlerësojnë nivelin e konkurrencës duke mos marrë apriori që tregjet e
142
përqendruara nuk janë konkurruese, pasi vlerësimi i sjelljes konkurruese mbështetet mbi
konkurrencën potenciale dhe jo domosdoshmërisht në strukturën e tregut.
Sjellja konkurruese e bankave ndikohet edhe nga performanca makroekonomike, edhe
nga mjedisi institucional sidomos në vendet në zhvillim, por edhe nga politikat
rregulluese, të cilat nxitin ose tkurrin sjelljen konkurruese në sektorin bankar edhe në
varësi të objektivave të tyre. Gjithnjë e më tepër kanë marrë fuqi shpjeguese edhe faktorët
që nuk lidhen drejtpërdrejt me tregun dhe sjelljen e bankave në treg. Bankat mund të
fitojnë më tepër akses në treg edhe për shkak të faktorëve institucional duke e vënë
theksin se ato nuk fitojnë fuqi tregtare si rezultat i dështimeve të tregut, por si rezultat i
dështimeve të institucionalizimit të shtetit. Edhe politikat e rregullimeve mund të
dështojnë si rezultat i një mjedisi institucional të dobët. Ky konstatim mbështetet nga
eksperiencat e krizave bankare dhe financiare që kanë tronditur sektorin bankar dhe
sistemin financiar në vende të ndryshme të botës dhe veçanërisht në vendet në zhvillim.
Edhe kriza financiare globale e vitit 2008 ka vënë në dukje dështimin e institucionalizimit
të shtetit dhe jo të tregut. Banka e Shqipërisë duhet të ndërmarrë politika rregulluese dhe
të qëndrueshmërisë bankare, për shkak të goditjeve në sektorin bankar, të cilat nuk duhet
të cënojnë konkurrencën bankare në funksion të objektivave të saj, por duhet të
harmonizojë një kombinim optimal të tyre me racionalitet. Ajo duhet të ndërmarrë hapa
për të eliminuar shtrembërimet në ndërmarrjen e risqeve dhe kufizimin e pasojave
negative mbi konkurrencën bankare duke hartuar dhe zbatuar rregullime që transmetojnë
nxitjet e duhura tek stabiliteti, por dhe që nxitin konkurrencën dhe efiçencën bankare.
Sektori bankar ka rritur kontributin në ekonomi nëpërmjet rritjes së shkallës së
ndërmjetësimit të sektorit bankar në ekonomi dhe aktivitetit të kredidhënies në ekonomi.
Niveli i ndërmjetësimit financiar në Shqipëri dominohet nga sektori bankar duke
konfirmuar se sistemi financiar dominohet nga sektori bankar, pavarësisht kostove
mesatarisht të larta të ndërmjetësimit financiar të shprehura nga spread – i i normës së
interesit, por të krahasueshme me vendet e rajonit. Banka e Shqipërisë duhet të përfshijë
në analizat empirike të saj edhe efektet e përqendrimit dhe të konkurrencës bankare për
shkak të rritjes së kontributit të sektorit bankar në ekonomi dhe të dominimit të tij në
143
sistemin financiar shqiptar duke theksuar rritjen e ndikimit të tij në sjelljen e ekonomisë
në tërësi.
Autoriteti i Mbikëqyrjes Financiare duhet të ndërmarrë instrumenta për rritjen e
konkurrencës në sistemin financiar jobankar dhe liberalizimin e tregjeve financiare, me
qëllim nxitjen e funksionimit të tyre, të cilët do të rritin presionin konkurrues në sektorin
bankar për shkak të mundësive të reja në sistemin financiar jobankar. Ai duhet të marrë
masa për zhvillimin e tregjeve financiare, ku si rezultat i mungesës së tyre, tregu i bonove
të thesarit shfaq vlerat më të larta të përqendrimit dhe një sjellje oligopolistike të bankave
në këtë treg duke iu referuar vlerësimeve strukturore.
Bankat e nivelit të dytë duhet t’i kushtojnë vëmendje informacionit të regjistrit të kredive
si rezultat i rritjes drastike të normës së kredive të këqia, pavarësisht mirë kapitalizimit të
tyre dhe të zbatojnë kontratat me qëllim që të mos reduktojnë aktivitetin e tyre kreditues
nën justifikimin e reduktimit të risqeve duke kufizuar konkurrencën në tregun e kredisë.
Gjithashtu ato duhet të rritin më tepër transparencën në lidhje me produktet dhe
shërbimet e tyre bankare për shkak të kulturës bankare jo shumë të zhvilluar, por që do të
nxitë edhe politika diversifikuese më agresive kundrejt produkteve si rezultat edhe i
transparencës në lidhje me bankat konkurruese në treg, e cila do të rritë presionin
konkurrues në treg.
144
Kufizime të punimit dhe perspektiva për të ardhmen Krahas kontributit të vlerësimit të nivelit të përqendrimit bankar jo vetëm nëpërmjet treguesve
tradicional të përqendrimit, por edhe nëpërmjet treguesve kumulativ dhe të vlerësimit të nivelit të
konkurrencës bankare në sektorin bankar në vendin tonë me metodat më të fundit dhe më të
përdorura në industrinë bankare, në këtë punim kërkimor nuk vlerësohen faktorët përcaktues të
kontestueshmërisë së tregut bankar në vendin tonë nëpërmjet analizave empirike statistikore, për
shkak të pamundësisë të të dhënave të nevojshme që lidhen me serinë kohore të të dhënave dhe
bazën e të dhënave, në zbatimin dhe cilësinë e modelimeve ekonomike. Ky aspekt do të
plotësonte dhe shpjegonte në mënyrë më të detajuar të marrëdhënien e përqendrimit bankar të
lartë dhe konkurrencës bankare në sektorin bankar shqiptar. Si rezultat i këtyre kufizimeve nuk
janë vlerësuar nivelet e konkurrencës për produkte të veçanta bankare dhe distrikte gjeografike të
ndryshme. Gjithashtu, për shkak të kufizimit të të dhënave të detajuara bankare nuk janë zbatuar
metodat parametrike dhe joparametrike të vlerësimit të efiçencës bankare, të cilat do të
përmbushnin analizën e plotë të marrëdhënies së konkurrencës dhe efiçencës bankare jo vetëm
nëpërmjet metodave tradicionale. Këto kufizime janë burim nxitjeje për të realizuar në të
ardhmen efekte më gjithëpërfshirëse në analizën e marrëdhënies përqendrim dhe konkurrencë në
sektorin bankar në vendin tonë. Analiza e këtyre efekteve do të fokusohet në problematikat
mikroekonomike dhe makroekonomike të industrisë bankare. Me interes do të ishte vlerësimi
empirik i efekteve mikroekonomike në rrafshin makroekonomik si në lidhje me ndikimin e
konkurrencës bankare në rritjen ekonomike, ashtu edhe në realizimin dhe efektivitetin e politikës
monetare në ekonomi, përmes mekanizmit të transmisionit monetar.
145
Referenca
Adams, R. M., Amel, D. F. (2005), “ The efects of local banking structure on the bank-lending
channel of monetary policy”, Federal Reserve Board Finance and Economics Discussion Series.
Adelman, M.A. (1969), “Comment on the ‘H’ Concentration Measure as a Numbers
Equivalent”, Review of Economics and Statistics 51, 99-101.
Aftalion, F., White, J. L. (1978), “A study of a monetary system with a pegged discount rate
under different market structures”, Journal of Banking and Finance 2, 351–354, 1978.
Agoraki, M.K., Delis, M.D., Pasiouras, F. (2009), "Regulations, competition and bank risk
taking in transition countries ", Journal of Financial Stability (forthcoming).
Allen, F., Gale, D. ( 2004), “Competition and Financial Stability”, Journal of Money, Credit, and
Banking 36 (3 Pt.2), 433-480.
Allen, F., Gale, D. (2003), “Comparing Financial Systems”, MIT Press, Cambridge, MA.
Allen, F., Gale, D., (2000), “Comparing financial systems”, MIT Press, Cambridge, MA.
Angelini, P., Cetorelli, N. (2000), "Bank Competition and Regulatory Reform: The Case of the
Italian Banking Industry", Bank of Italy Temi di discussione, Nr. 380.
Bain, J. S. (1951), "Relation of profit rate to industry concentration: American manufacturing,
1936-1940 ", Quarterly Journal of Economics 3, 293-324.
Banka e Shqipërisë (2002), Konferenca e Tretë Kombëtare, fq. 241, dhjetor 2002.
Banka e Shqipërisë (2002), Konferenca e Tretë Kombëtare, fq. 255, dhjetor 2002.
Banka e Shqipërisë, Raporti i Stabilitetit financiar: 2007 – 2012.
Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor i mbikëqyrjes bankare: 1998 – 2012.
Banka e Shqipërisë, Raporti vjetor: 1993 – 2012.
Barth, J. R., Caprio, G. Jr., Levine, R. (2004), “Bank regulation and supervision: What works
best?”, Journal of Financial Intermediation 13, 205-248.
Battese, G. E., Coelli, T. J. (1992), “Frontier Production Functions, Technical Efficiency and
Panel Data: With Application to Paddy Farmers in India”, Journal of Productivity Analysis,
1992, 3,153-169.
146
Baumol, W. J. (1982), “Contestable markets: An uprising in the theory of industry structure”,
Americam Economic Review, 72, 1-15.
Beck, T. (2008), “Bank competition and Financial stability: Friend or Foes?”, WP, June 2008.
Beck, T., Coyle, D., Dewatripont,M., Freixas, X., dhe P. Seabright (2010), “Bailing Out the
Banks: Reconciling Stability and Competition”, CEPR: London.
Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R. (2003), “Bank Concentration and Crises”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper No. 9921.
Beck, T., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R., (2006), “Bank concentration, competition and crises:
First results”, Journal of Banking and Finance 30, 1581-1603.
Berger, A. N, Klapper, L., Turk-Ariss, R. (2009), “Bank competition and financial stability”,
Journal of Financial Services Research, 35, 99–118.
Berger, A. N., (1995), "The Profit-Structure Relationship in Banking. Tests of Market-Power and
Efficient-Structure Hypotheses," Journal of Money, Credit, and Banking 27, 404-431.
Berger, A. N., Demirgüç-Kunt, A., Levine, R., dhe J.G. Haubrich, (2004), "Bank Concentration
and Competition: An Evolution in the Making," Journal of Money, Credit, and Banking 36, 433-
451.
Berger, A. N., Hannan, T. H. (1989), "The Price-Concentration Relationship in Banking", The
Review of Economics and Statistics, MIT Press, vol. 71(2), 291-99.
Berger, A. N., Hannan, T. H. (1997), “Using measures of firm efficiency to distinguish among
alternative explanations of the structure-performance relationship”, Managerial Finance 23, 6-
31.
Besanko, D., Thakor, A. V. (1993), “Relationship Banking, Deposit Insurance and Bank
Portfolio”, in: Mayer, C. and Vives, X. (eds.): Capital Markets and Financial Intermediation,
Cambridge, UK: Cambridge University Press, 292-318.
Bikker, J. A, Haaf, K. (2000), “Measures of competition and concentration in the banking
industry: a review of the literature”, Research Series Supervision no. 27, De Nederlandsche
Bank, September 2000.
147
Bikker, J. A, Shaffer, S., Spierdijk, L. (2009), “Assessing competition with the Panzar-Rosse
model: The role of scale, costs, and equilibrium”, DNB Working Papers 225, Netherlands
Central Bank, Research Department.
Bikker, J. A., Groeneveld, J. M. (2000), “Competition and Concentration in the EU Banking
Industry”, Kredit und Kapital 33, 62-98.
Bikker, J. A., Haaf, K. (2002), "Competition, Concentration and Their Relationship: An
Empirical Analysis of the Banking Industry," Journal of Banking and Finance 26, 2191- 2214.
Bikker, J. A., Spierdijk, L., Finnie, P. (2007), “The Impact of Market Structure, Contestability
and Institutional Environment on Banking Competition”, DNB Working Paper No. 156, 2007.
Bikker, J., Spierdijk, L. (2010), “Measuring and explaining competition in the financial sector”,
Journal of Applied Business and Economics 11, 11–42, 2010.
Boone, J. (2008), “A new way to measure competition”, Economic Journal, 118, 1245-1261
Boot, A. W., Greenbaum, S. (1993), “Bank Regulation, Reputation, and Rents: Theory and
Policy Implications”, in: Mayer, Colin and Vives, Xavier (eds.): Capital Markets and Financial
Intermediation, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 292-318.
Bos, J. W. B. (2002), “European Banking: Market Power and Efficiency”, University Press
Maastricht (PhD thesis), 2002.
Boutillier, M., Gaudin, J., Grandperrin, S. (2004), “La situation concurrentielle des principaux
secteurs bancaires Europeens entre 1993 et 2000: Quels enseignements pour la future structure
des marches financiers issue de l‘uem”, Fondation Banque de France, Working Papers, 22
February.
Boyd, J., De Nicolo, G., Jalal, A. (2006), “Bank risk-taking and competition revisited: new
theory and new evidence”, IMF Working Paper, WP/06/297.
Boyd, J., DeNicolo, G., (2005), “The theory of bank risk taking revisited”, Journal of Finance
60, 1329-1343.
Bresnahan, T. F. (1982), "The oligopoly solution concept is identified", Economics Letters, 10,
87-92.
148
Bresnahan, T. F. (1989), “Studies of Industries With Market Power” , In Handbook of Industrial
Organization, Volume II, edited by Richard Schmalensee and Robert D. Willig, Chapter 17.
Amsterdam: Elsevier Science Publishers.
Brewer, E., Jackson, W. (2006), “A note on the “risk-adjusted” price-concentration relationship
in banking”, Journal of Banking and Finance 30, 1041–1054.
Brown, C., Dinç, S. (2009), “Too Many To Fail? Evidence of Regulatory Reluctance in Bank
Failures when the Banking Sector is Weak”, forthcoming in Review of Financial Studies, 2009.
Caminal, R., Matutes, C. (2002), “Market Power and Banking Failures”, International Journal of
Industrial Organization 20, 1341-61.
Canhoto, A. (2004), “Portuguese banking: A structural model of competition in the deposits
market”, Review of Financial Economics, 13, 41-63.
Carbó, S., Fernandez, F. (2007), “The determinants of bank margins in European banking”,
Journal of Banking and Finance, 31, 2043-2063.
Carbó, S., Humphrey, D., Rodríguez, F. (2003), “Deregulation, bank competition and regional
growth”, Regional Studies, 37,:227-237.
Carletti, E., (2008), “Competition and regulation in banking”, In: Boot, A.W.A., Thakor, A.
(Eds.) Handbook of Financial intermediation and banking. Amsterdam: Elsevier.
Carletti, E., Hartmann, P., Spangnolo, G. (2007), “Bank mergers, competition, and liquidity”,
Journal of Money, Credit and Banking, Vol. 39, No. 5 (August 2007), pp. 1067-1105.
Casu, B., Girardone, C. (2006), “Bank Competition, Concentration and Efficiency in the Single
European Market”, The Manchester School, Vol. 74 No. 4, pp. 441- 468.
Casu, B., Girardone, C. (2009), “Does Competition Lead to Efficiency? The Case of EU
Commercial Banks”, Cass Business School, Working Paper Series, WP 01/09.
Chamberlin, E. (1962), “The Theory of Monopolistic Competition”, Cambridge, MA: Harvard
Chang, Y. T. (2003), “Relationship Banking in Bilateral Oligopoly and Asymmetric
Information”, WP, University of Warwick, March 2003.
Charnes, A., Cooper, W.W., Rhodes, E. (1978), “Measuring efficiency of decision making
units”, European Journal of Operational Research 2, 429-444, 1978.
149
Chortareas, G. E., Garza-Garcia, J. G., Girardone, C. (2010), “Banking Sector Performance in
Some Latin American Countries: Market Power versus Eficiency”, N. 2010-20, Banco de
México, Working Papers, December 2010.
Claessens, S., Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2001), “How Does Foreign Entry Affect
Domestic Banking Markets?”, Journal of Banking and Finance 25, 891-911.
Claessens, S., Laeven, L. (2003), “What drives bank competition? Some international evidence”,
Paper for presentation at the Conference on Bank Concentration and Competitions, April 3-4,
2003, The World Bank.
Claessens, S., Laeven, L. (2004), “What drives bank competition? Some international evidence”,
Journal of Money, Credit and Banking 36, 563-583.
Coccorese, P. (1998), “Assessing the Competitive Conditions in the Italian Banking System:
Some Empirical Evidence”, BNL Quarterly Review 205, 171-191.
Coelli, T., Prasado Rao, D. S., Battese, G. E. (1998), “An Introduction to Efficiency and
Productivity Analysis”, Kluwer Academic Publishers, Boston / Dordrecht / London, 1998.
Coricelli, F., Égert, B., MacDonald, R. (2006), “Monetary Transmission Mechanism in Central
& Eastern Europe: Gliding on a Wind of Change”, William Davidson Institute, Working Paper
N. 850, November 2006.
Cowling, K. G. (1976), “On the Theoretical Specification of Industrial Structure-performance
Relationships”, European Economic Review 8, 1-14.
Cowling, K. G., Waterson, M. (1976), “Price-Cost Margins and Market Structure”, Economica
43, 267-274.
Davies, S.W. (1979), “Choosing between Concentration Indices: The Iso-Concentration Curve”,
Economica 46, 67-75.
De Bandt, O., Davis, P. (2000), “Competition, contestability and market structure in European
banking sectors on the eve of EMU”, Journal of Banking and Finance, 24, 1045-1066.
De Guevara, J., Maudos, J. (2007), “Explanatory factors of market power in the banking
system”, The Manchester School, 75, 275–296.
De Nicolò, G., Loukoianova, E. (2006), “Bank Ownership, Market Structure and Risk”, IMF
Working Paper, 2006.
150
Delis, M. D. (2010), “Bank competition, financial reform and institutions: The importance of
being developed”, MPRA, July 2010.
Dell'Ariccia, G. (1998), "Asymmetric Information and the Structure of the Banking Industry,"
WP 98/92, International Monetary Fund, June 1998.
Demirgüç-Kunt, A., Detragiache, E. (1998), “The Determinants of Banking Crises in Developing
and Developed Countries”, IMF Staff Papers 45 (1), pp. 81-109.
Demirgüç-Kunt, A., Detragiache, E. (2002), “Does deposit insurance increase banking system
Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2004), “Market discipline and deposit insurance”, Journal of
Demirgüç-Kunt, A., Huizinga, H. (2010), “Bank activity and funding strategies: The impact on
risk and returns”, Journal of Financial Economics 98, 626–650.
Demirgüç-Kunt, A., Laeven, L., Levine, R. (2004), “Regulations, Market Structure, Institutions,
and the Cost of Financial Intermediation”, Journal of Money, Credit and Banking 36 (3 Pt.2),
593-622.
Demsetz, H. (1973), “Industry Structure, Market Rivalry and Public Policy,” Journal of Law and
Economics, 16 (April), 1–9.
Dermine, J. (2013), “Banking Regulations after the Global Financial Crisis, Good Intentions and
Unintended Evil”, INSEAD, Fontainebleau, January 2013.
Dickson, V. A. (1981), “Conjectural Variation Elasticities and Concentration”, Economics
Letters 7, 281-285.
European Bank for Reconstruction and Development, 2012, Transition Report 2012: Integration
across borders.
Farias, M. E. (2006), “Market Concentration and Banking Crisis”, WP,Universidad de Chile,
May 2006.
Fernández de Guevara, J., Maudos, J. (2006), “Explanatory factors of market power in the
banking system”, Working paper.
Fernandez de Guevara, J., Maudos, J., Perez, F. (2005), “Market Power in European Banking
Sectors”, Journal of Financial Services Research 27, 2, 109–137.
Ferreira, C. (2012), “Bank market concentration and efficiency in the European Union: a panel
Granger causality approach”, WP 03/2012/DE/UECE.
151
Fungacova, Z., Solanko, L., Weill, L. (2010), “Market power in the Russian banking industry”,
Bank of Finland (BOFIT), Discussion Paper, No. 3/2010.
Gilbert, R. A. (1984), “Bank Market Structure and Competition: A Survey”, Journal of Money,
Credit, and Banking 16, 617-645.
Goddard, J. A, Wilson, J. O. S. (2009), “Competition in banking: a dis-equilibrium approach”,
Journal of Banking and Finance, 2009, 33, 2282-2292.
Goddard, J. A., Liu, H., Molyneux, P. dhe J. O. S. Wilson (2010a), “The persistence of bank
profit”, Istituto Luigi Einaudi per gli Studi Bancari Finanziari e Assicurativi (IstEin), Working
Paper 2010, Number 2 Research Project: Research Project: European Banking Competition,
Available at: www.istein.eu/.
Goddard, J. A., Liu, H., Molyneux, P. dhe J. O. S. Wilson (2010b), “Do bank profits converge?”,
European Financial Management, forthcoming.
Goddard, J. A., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2004a), “The profitability of European banks: A
cross-sectional and dynamic panel analysis”, Manchester School, 72, 363-381.
Goddard, J. A., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2004b), “Dynamics of growth and profitability in
banking”, Journal of Money, Credit and Banking 36, 1069-1090.
Goddard, J. A., Wilson, J. O.S. (2006), “Measuring competition in banking: A disequilibrium
approach”, Working Paper, University of Wales, Bangor.
Goldberg, L. G., Rai, A. (1996), “The structure-performance relationship for European banking”,
Journal of Banking and Finance, vol. 20, pp. 745-771.
Gonzalez, F. (2005), “Determinants of Bank Market Structure: Efficiency and Political Economy
Variables”, Fundacion de las Cajas de Ahorros, Working Paper No. 219.
Hainz, C., Weill, L., Godlewski, C. J. (2008), “Bank competition and collateral: Theory and
evidence”, Bank of Finland Research Discussion Paper, No. 27/2008, December.
Hall, M., Tideman, N. (1967), “Measures of Concentration”, American Statistical Association
Journal, 162-168.
Hannah, L., Kay, J. A. (1977), “Concentration in Modern Industry”, MacMillan Press, London.
152
Hannan, T. H. (1991), “Bank commercial loan markets and the role of market structure:
Evidence from surveys of commercial lending”, Journal of Banking and Finance, 15 (1), 133-
149, 1991.
Hart, P. E. (1975), “Moment Distribution in Economics: An Exposition”, The Journal of the
Royal Statistical Society, series A, 138, 423-434.
Hause, J. C. (1977), “The Measurement of Concentrated Industrial Structure and the Size
Distribution of Firms”, Annals of Economic and Social Measurement 6, 73-107.
Hauswald, R., Marquez, R. (2006), “Competition and strategic information acquisition in credit
markets”, Review of Financial Studies 19, 967–1000.
Hellmann, T. F., Murdock, K. C., Stiglitz, J. E. (2000), “Liberalization, moral hazard in banking,
and prudential regulation: are capital requirements, enough?”, American Economic Review 90,
147-165.
Herring, R. J., Carmassi, J. (2010), “The corporate structure of international financial
conglomerates: Complexity and its implications for safety and soundness”, in A. N. Berger, P.
Hicks, I. (1935), “The Theory of Monopoly”, Econometrica, Vol. 2, pp. 1-20.
Horvarth, J. (1970), “Suggestion for a Comprehensive Measure of Concentration”, Southern
Economic Journal 36, 446-452.
Iwata, G. (1974), "Measurement of Conjectural Variations in Oligopoly", Econometrica 42,947-
966.
Jansen, D., DeHaan, J. (2003), “Increasing concentration in European banking: A macro-level
Analysis”, De Nederlandsche Bank, Research Memorandum WO, No. 743, September.
Jeon, Y., Miller, S. M. (2002), “Bank concentration and performance”, University of Connecticut
Department of Economics Working Papers, No. 2002-25.
Jiménez, G., Lopez, J. A., Saurina, J. (2007), “How Does Competition Impact Bank Risk-
Taking”, Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper Series 2007-23, September.
Jiménez, G., Lopez, J., Saurina, J. (2010), “How does competition impact on bank risk taking?”,
Banco De Espana Working Paper 1005.
Keeley, M. C. (1990), “Deposit insurance, risk and market power in banking”, American
Economic Review, Vol. 80, pp. 1183–1200.
153
Kolasi, G., Shijaku, H., Shtylla, D. (2010), “Mekanizmi i transmetimit monetar në Shqipëri”,
Material diskutimi Tiranë: Banka e Shqipërisë, 2010.
Koskela, E., Stenbacka, R. (2000), “Is there a tradeoff between bank competition and financial
fragility?”, Journal of Banking and Finance, Vol. 24, pp. 1853-1873.
Koutsomanoli-Fillipaki, N., Staikouras, C. (2003), “Competition and concentration in the New
European banking Landscape, Department of Accounting and Finance, Athens University of
Economics and Business, Greece, 2003.
Koutsomanoli-Fillipaki, N., Staikouras, C. (2004), “Competition in the new European banking
landscape”, Paper presented at the Money, Macro and Finance 36th Annual Conference, Cass
Business School, London, September 6th -8th.
Kristo, S. (2011), “ Konkurrenca, efiçenca dhe stabiliteti në tregun bankar shqiptar (Analizë mbi
zhvillimin, tendencat dhe lidhjet midis tyre)”, Dissertacion, Tiranë, Qershor 2011.
Kwoka, J. (1985), “The Herfindahl Index in Theory and Practice”, Antitrust Bulletin 30, 915-
947.
Lau, L. (1982), “On identifying the degree of competitiveness from industry price and output
data”, Economics Letters, 10, 93-99.
Levine, R. (2003), “More on finance and growth: more finance, more growth?”, The Federal
Reserve Bank of St.Louis, July, 31-46.
Liu, H., Molyneux, P., Wilson, J. O. S. (2010), “Competition and stability in European banking:
A regional analysis”, Istituto Luigi Einaudi per gli Studi Bancari Finanziari e Assicurativi
(IstEin), Working Paper, N: 9, 2010.
Mallett, T., Sen, A. (2001), “Does local competition impact interest rates charges on small
business loans? Empirical evidence from Canada”, Review of Industrial Organization 19, 437–
452, 2001.
Marfels, C. (1971), “Absolute and Relative Measures of Concentration Reconsidered”, Kyklos
24, 753-766.
Martín-Oliver, A., Sals-Fumás, V., Saurina, J. (2008), “Search cost and price dispersion in
vertically related markets: The case of bank loans and deposits”, Review of Industrial
Organization 33, 297–323, 2008.
154
Maslovych, M. (2009), “The Boone Indicator as a Measure of Competition in the Banking
Sector: The case of Ukraine”, MA Thesis, Kiev School of Economics.
Matutes, C., Vives, X. (2000), “Imperfect competition, risk-taking, and regulation in banking”,
European Economic Review 44, 1-34.
Matutes, C.,Vives, X. (1996), "Competition for deposits, fragility, and insurance", Journal of
Financial Intermediation, 5, 184-216.
Maudos, J., Fernández De Guevara, J. (2007), “The cost of market power in the European
banking sectors: Social welfare cost vs. cost inefficiency”, Journal of Banking and Finance 31,
2103–2125.
Mishkin, F. S. (1999), “Financial Consolidation: Dangers and Opportunities”, Journal of
Banking and Finance 23, 675-691.
Molyneux, P., Forbes, W. (1995), “Market Structure and Performance in European Banking”,
Applied Economics 27, 155-159.
Molyneux, P., Lloyd-Williams, D. M, Thornton, J. (1994), “Competitive conditions in European
banking”, Journal of Banking and Finance, 18, 445-459.
Molyneux, P., Nguyen-Linh, H. (2008), “Competition and risk in the South East Asian
Banking”, Bangor Business School working paper, Bangor, Wales, 2008.
Monetary Economics 51, 375-399.
Mueller, D. C. (1977), “The persistence of profits above the norm”, Economica, 44, 369-380,
1977.
Mueller, D. C. (1986), “Profits in the Long Run”, Cambridge: Cambridge University Press,
1986.
Neven, D., Röller, L. H. (1999), “An aggregate structural model of competition in the European
banking industry”, International Journal of Industrial Organisation, 17, 1059-1074.
Neyapti, B., Dinçer, N. (2005), “Measuring the Quality of Bank Regulation and Supervision:
with an Application to Transition Economies”, Economic Inquiry, No:43, pp.79-99.
Northcott, C. A. (2004), “Competition in Banking: A Review of the Literature”, Bank of Canada,
Working Paper, No. 24.
155
Note, S. (2006), “Konkurrenca në sistemin bankar shqiptar”, Material diskutimi, Banka e
Shqipërisë, 2006.
O’Hara, M., Shaw, W. (1990), “Deposit insurance and wealth effects: The value of being ‘too
big to fail”, Journal of Finance vol. 45, pp. 1587-1600, 1990.
Olivero, M. P., Li, Y., Jeon, B. N. (2009), “Consolidation in Banking and the Lending Channel
of Monetary Transmission: Evidence from Asia and Latin America”, Working Paper, LeBow
College of Business, Drexel University.
Olivero, M. P., Li, Y., Jeon, B. N. (2010), “Competition in banking and the lending channel:
Evidence from bank-level data in Asia and Latin America”, Journal of Banking and Finance
2010.
Ongena, S., Popov, A. (2009), “Interbank market integration, bank competition, and loan rates”,
Working Paper, Tilburg University and the European Central Bank, February.
Panzar, J. C., Rosse, J. N. (1987), “Testing for ‘Monopoly’ Equilibrium”, Journal of Industrial
Economics 35, 443-456.
Park, K., Weber, W. (2006), “Profitability of Korean Banks: Tests of Market Structure versus
Efficient Structure”, Journal of Economics and Business, Vol.58 (3), pp. 222-239.
Peltzmann, S. (1977), "The Gains and Losses from Industrial Concentration," Journal of Law
and Economics 20, 229-263.
Pruteanu-Podpiera, A., Weill, L., Schobert, F. (2008), “Banking Competition and Efficiency: a
Micro-Data Analysis on the Czech Banking Industry”, Comparative Economic Studies, 50, pp.
253-273.
Punt, L., Van Rooij, M. (2003), “The Profit-Structure Relationship and Mergers in the European
Banking Industry: An Empirical Assessment”, Kredit und Kapital, 36, pp. 1-29.
Reid, G. C. (1987), “Theories of Industrial Organization”, Blackwell, New York and Oxford,
1987.
Salas, V., Saurina, J. (2003), “Deregulation, market power and risk behaviour in Spanish banks”,
European Economic Review 47, 1061-1075.
Schaeck, K., Cihak, M. (2007), “Banking Competition and Capital Ratios”, IMF Working Paper
No. 07/216, 2007.
156
Schaeck, K., Cihak, M. (2008), “How does competition affect efficiency and soundness in
banking? New empirical evidence”, ECB Working Paper Series, N. 932, 2008.
Schaeck, K., Cihák, M. (2010), “Competition, efficiency, and soundness in banking: An
industrial organization perspective”, European Banking Center Discussion Paper, No. 2010-20S.,
July 6 (Tilburg University). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=1635245.
Schaeck, K., Cihák, M., Wolfe, M. (2009), “Are more competitive banking systems more
stable?”, Journal of Money, Credit, and Banking, 41, 711-734.
Schaeck, K., Cihak, M., Wolfe, S. (2006), “Are More Competitive Banking Systems More
Stable?”, Unpublished Working Paper No. 143, International Monetary Fund,Washington, D.C.,
2006.
Scherer, F. M., Ross, D. (1990), “Industrial Market Structure and Economic Performance”,
Houghton Mifflin, Boston, 1990.
Schiersch, A., Schmidt-Ehmcke, J. (2010), “Empiricism meets theory: Is the Boone-indicator
applicable?”, DIW Berlin Discussion Paper, No. 1030, July, Available at SSRN:
http://ssrn.com/abstract=1641034.
Scholtens, B. (2000), “Competition, Growth, and Performance in the Banking Industry”, WP,
February 2000.
Severe, S. P. (2011), “Monetary policy issues arising from bank competition”, Dissertation, June
2011.
Shaffer, S. (1982), “A Non-Structural Test for Competition in Financial Markets, In Bank
Structure and Competition”, Conference Proceedings, Federal Reserve Bank of Chicago, pp.225-
243.
Shaffer, S. (1989), “Competition in the U.S. Banking Industry”, Economics Letters 29, 321-323.
Shaffer, S. (1993), “A Test of Competition in Canadian Banking”, Journal of Money, Credit, and
Banking 25, 49-61.
Shaffer, S., DiSalvo, J. (1994), “Conduct in a banking duopoly”, Journal of Banking and
Finance, 18, 1063–1082, 1994.
Shaffer, S., Srinivasan, S. (2002), “Structure-pricing linkages among single-market banks,
controlling for credit quality”, Applied Economics Letters 9, 653–656, 2002.
157
Shepherd, W. G. (1982), "Causes of Increased Competition in the U.S. Economy 1939-1980,"
Review of Economics and Statistics 64, 613-626, 1982.
Shepherd, W. G. (1986), “Economies of scale and monopoly profits, in J. V. Craven (ed.),
Industrial Organisation, Antitrust and Public Policy, Boston: Kluwer Nijhoff, 1986.
Shoqata Shqiptare e Bankave (2012), “Historiku i Bankave në Shqipëri”, 2012.
stability? An empirical investigation”, Journal of Monetary Economics 49, 1373-1406.
Stern, G. H., Feldman, R. J. (2004), “Too big to fail: The hazards of bank bailouts”, Washington:
Brookings Institution Press, 2004.
Suominen, M. (1994), “Measuring Competition in Banking: A Two-Product Model”,
Scandinavian Journal of Economics 96, 95-110, 1994.
Tabak, B. M., Guerra, S. M., Lima, E. J. A. dhe E. J. Chang (2007), “The stability –
concentration relationship in the Brazilian banking system”, Working paper series, n. 145,
October 2007, Banco Central do Brasil.
Toolsema, L. (2002), “Competition in the Dutch consumer credit market”, Journal of Banking
and Finance, 26, 2215-2229.
Tregenna, F. (2006), “An empirical investigation of the effects of concentration on profitability
among US banks”, WP, 2006.
Turk-Ariss, R. (2010), “On the implications of market power in banking: Evidence from
developing countries”, Journal of Banking and Finance, 34, 765-775.
Uhde, A., Heimeshoff, U. (2009), “Consolidation in banking and financial stability in Europe:
empirical evidence”, Journal of Banking & Finance, vol. 33, pp.1299–1311.
University Press.
Van Hoose, D. (1983), “Monetary policy under alternative bank market structures”, Journal of
Banking and Finance 7, 383–404.
Van Hoose, D. (1985), “Bank market structure and monetary control”, Journal of Money, Credit
and Banking 17, 298–311.
Van Hoose, D. (2010), “The industrial Organization of Banking: Bank behavior, Market
structure and Regulation”, Springer, 2010.
158
Van Leuvensteijin, M., Bikker, J., Rixtel, A. V. dhe C. K. Sorensen (2011), “A new approach to
measuring competition in the loan markets of the Euro area”, Applied Economics 43, 3155–3167.
Van Leuvensteijn, M., Bikker, J. A., Rixtel, A. V. dhe C. K. Sorensen (2007), “A new approach
to measuring competition in the loan markets of the Euro area, European Central Bank Working
Paper, No. 768 June (Frankfurt: ECB).
Vesala, J. (1995), “Testing for Competition in Banking: Behavioral Evidence from Finland”,
Bank of Finland Studies, E:1., 1995.
Vika, I. (2007), “Roli i Bankave në Transmetimin e Politikës Monetare në Shqipëri”, Material
diskutimi, Tiranë: Banka e Shqipërisë, Qershor, 2007.
Vives, X. (1998), “Competition and Regulation in European banking”, Institut d'Anàlisi
Econòmica (CSIC, Barcelona), September 1998, Revised October 1998.
Vives, X. (2001), “Competition in the Changing World of Banking”, Oxford Review of
Economic Policy 17, 535-545.
Vives, X. (2008), “Innovation and competitive pressure”, Journal of Industrial Economics, 56,
419-469.
Weill, L. (2004), “On the relationship between competition and efficiency in the EU banking
sectors”, Kredit und Kapital, 37, 329−352.
Weill, L. (2011), “Bank competition in the EU: How has it evolved?”, September 2011, Working
paper, IFS.
White, A. P. (1982), “A Note on Market Structure Measures and the Characteristics of the
Markets that they ‘Measure’”, Southern Economic Journal, 542-549.
Yildirim, H. S., Philippatos, G. C. (2003), “Competition and contestability in central and eastern
european banking markets”, WP, July 2003.
Zhao, T., Murinde, V. (2009), “ Bank competition, risk taking and productive efficiency:
Evidence from Nigeria’s banking reform experiments, Stirling Economics Discussion Paper
2009-23, November 2009.
159
Aneksi i punimit
Aneks Kapitulli IV
Tabela 4. 10 Vlerësimi i modelit të përfitueshmërisë bankare.
Dependent Variable: LNROA Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 – 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (balanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 0.784274 0.249865 3.138791 0.0022
LNY1 0.016899 0.004076 4.145757 0.0001
LN2 Y3 -0.281275 0.094139 -2.987866 0.0035
LNY2 -0.000696 0.006131 -0.113525 0.2098
LNSI 0.035760 0.009659 3.702353 0.0003
R-squared 0.327540 Mean dependent var -0.001506
Adjusted R-squared 0.302402 S.D. dependent var 0.026749
S.E. of regression 0.022342 Akaike info criterion -4.721100
Sum squared resid 0.053410 Schwarz criterion -4.599739
Log likelihood 269.3816 Hannan-Quinn criter. -4.671860
F-statistic 13.02935 Durbin-Watson stat 1.722821
Prob(F-statistic) 0.000000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
160
Tabela 4. 11 Vlerësimi i modelit të stabilitetit bankar.
Dependent Variable: NPL Method: Least Squares Sample: 2002Q1 - 2012Q4 Included observations: 44
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
HHI -0.346949 0.059605 -5.820821 0.0000 ROA -7.577925 0.762222 -9.941881 0.0000 INF -0.471114 0.057324 -8.218372 0.0000 LND 0.020404 0.001073 19.02035 0.0000
R-squared 0.888088 Mean dependent var 0.082170 Adjusted R-squared 0.879694 S.D. dependent var 0.061334 S.E. of regression 0.021274 Akaike info criterion -4.776190 Sum squared resid 0.018103 Schwarz criterion -4.613991 Log likelihood 109.0762 Durbin-Watson stat 1.708052 Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
Tabela 4. 12 Vlerësimi i modelit të krizës bankare.
Dependent Variable: CRISIS Method: ML - Binary Probit (Quadratic hill climbing) Sample: 2002Q1 - 2012Q4 Included observations: 44 Convergence achieved after 4 iterations Covariance matrix computed using second derivatives
Variable Coefficient Std. Error z-Statistic Prob.
HHI -12.54025 3.279040 -3.824368 0.0001 GDPg -14.95768 7.023157 -2.129766 0.0332
ER 0.025431 0.006404 3.970872 0.0001
Mean dependent var 0.500000 S.D. dependent var 0.505781 S.E. of regression 0.368380 Akaike info criterion 0.976398 Sum squared resid 5.563846 Schwarz criterion 1.098047 Log likelihood -18.48075 Hannan-Quinn criter. 1.021511 Avg. log likelihood -0.420017
Obs with Dep=0 22 Total obs 44 Obs with Dep=1 22 Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
161
Aneks Kapitulli V
Tabela 5. 1 Vlerësimi i modelit të ekuilibrit afatgjatë: statistika E.
Dependent Variable: LN (1+ ROA)
Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 - 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (unbalanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
LNW1 0.021756 0.008827 2.464844 0.0159
LNW2 0.036424 0.012936 2.815720 0.0061
LNW3 -0.051273 0.012866 -3.985100 0.0001
LNY1 0.027632 0.004343 6.362723 0.0000
LNY2 0.004888 0.001733 2.819304 0.0059
LNY3 0.009402 0.002969 3.166380 0.0022
C 0.102605 0.038271 2.681035 0.0089
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
Period fixed (dummy variables)
R-squared 0.711379 Mean dependent var -0.001664
Adjusted R-squared 0.612737 S.D. dependent var 0.027127
S.E. of regression 0.016881 Akaike info criterion -5.105250
Sum squared resid 0.022513 Schwarz criterion -4.405818
Log likelihood 301.1309 Hannan-Quinn criter. -4.821709
F-statistic 7.211691 Durbin-Watson stat 1.874235
Prob(F-statistic) 0.000000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
162
Tabela 5. 2 Vlerësimi i modelit të statistikës H.
Dependent Variable: LNP
Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 - 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (unbalanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
LNW1 0.540162 0.224395 2.407192 0.0128
LNW2 0.199889 0.077704 2.572448 0.0125
LNW3 -0.053117 0.016727 -3.175609 0.0019
LNY1 -0.326307 0.110599 -2.950353 0.0028
LNY2 0.358245 0.123553 2.899536 0.0031
LNY3 0.103467 0.047834 2.163027 0.0312
DM -0.290971 0.132822 -2.190681 0.0310
C -2.545131 0.617087 -4.124430 0.0000
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
Period fixed (dummy variables)
R-squared 0.605128 Mean dependent var -2.604401
Adjusted R-squared 0.456410 S.D. dependent var 0.567677
S.E. of regression 0.418540 Akaike info criterion 1.327635
Sum squared resid 13.48853 Schwarz criterion 2.077027
Log likelihood -41.02850 Hannan-Quinn criter. 1.631429
F-statistic 4.068964 Durbin-Watson stat 1.767173
Prob(F-statistic) 0.000000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
163
Tabela 5. 3 Vlerësimi i hipotezave të indeksit Lerner.
Hypothesis Testing for LERNER Sample: 2005 - 2011
Included observations: 112
Test of Hypothesis: Mean = 0.000000
Sample Mean = 0.408088
Sample Std. Dev. = 0.238408
Method Value Probability
t-statistic 17.70615 0.0000
Hypothesis Testing for LERNER
Sample: 2005 – 2011
Included observations: 112
Test of Hypothesis: Mean = 1.000000
Sample Mean = 0.408088
Sample Std. Dev. = 0.238408
Method Value Probability
t-statistic -25.68194 0.0000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
164
Tabela 5. 4 Vlerësimi i modelit të kostos totale.
Dependent Variable: LNC
Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 - 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (balanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
LNQ 0.97404 0.063011 15.45818 0.0000
(LNQ)*(LNQ) -0.00434 0.001928 -2.25001 0.0268
LNW1 0.269688 0.118978 2.266714 0.0256
LNW2 0.149419 0.079257 1.88524 0.0637
LNW3 0.309637 0.112359 2.755776 0.0070
LNQ*LNW1 0.025206 0.009844 2.560566 0.0119
LNQ*LNW2 -0.00449 0.002367 -1.89543 0.0610
LNQ*LNW3 -0.04365 0.007452 -5.85675 0.0000
LNW1*LNW1 0.086043 0.011558 7.444744 0.0000
LNW1*LNW2 -0.02056 0.010778 -1.90749 0.0536
LNW1*LNW3 -0.1249 0.013466 -9.27517 0.0000
C 0.718834 0.386701 1.858889 0.0660
R-squared 0.999395 Mean dependent var 7.273038
Adjusted R-squared 0.999329 S.D. dependent var 1.402828
S.E. of regression 0.036339 Akaike info criterion -3.690920
Sum squared resid 0.132049 Schwarz criterion -3.399652
Log likelihood 218.6915 Hannan-Quinn criter. -3.572743
F-statistic 15029.42 Durbin-Watson stat 1.784613
Prob(F-statistic) 0.000000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
165
Tabela 5. 5 Vlerësimi i modelit të Boonit.
Dependent Variable: LNSI
Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 - 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (balanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C -10.85130 1.303725 -8.32331 0.0000
LNMC -3.481263 0.442092 -7.87452 0.0000
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
Period fixed (dummy variables)
R-squared 0.582952 Mean dependent var -3.553461
Adjusted R-squared 0.479861 S.D. dependent var 1.391747
S.E. of regression 1.003737 Akaike info criterion 3.026189
Sum squared resid 89.66640 Schwarz criterion 3.584452
Log likelihood -146.4666 Hannan-Quinn criter. 3.252694
F-statistic 5.654755 Durbin-Watson stat 1.730671
Prob(F-statistic) 0.000000
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
166
Tabela 5. 6 Vlerësimi i modelit të efekteve mbi konkurrencën bankare.
Dependent Variable: H
Method: Panel Least Squares
Sample: 2005 - 2011
Periods included: 7
Cross-sections included: 16
Total panel (unbalanced) observations: 112
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
SI -1.517660 0.574256 -2.642829 0.0097
LNTA -0.129742 0.032174 -4.032501 0.0001
ROA 0.075425 0.009242 8.161373 0.0000
LERNER -0.165491 0.085481 -1.936001 0.0561
C 1.950388 0.301340 6.472389 0.0000
Effects Specification
Cross-section fixed (dummy variables)
R-squared 0.485678 Mean dependent var 0.663186
Adjusted R-squared 0.373354 S.D. dependent var 0.250871
S.E. of regression 0.198592 Akaike info criterion -0.228222
Sum squared resid 3.431159 Schwarz criterion 0.271372
Log likelihood 32.20986 Hannan-Quinn criter. -0.025693
F-statistic 4.323927 Durbin-Watson stat 1.752833
Prob(F-statistic) 0.000001
Burimi: Eviews, llogaritje të autorit.
167
Tabela 5. 7 Përmbledhje e rezultateve empirike të statistikës H në sektorin bankar.
Autorët Viti Vendi Rezultati
Shaffer (1982)
1979 USA (New York) Konkurrencë Monopolistike
Nathan dhe Neave (1989)
1982-1984 Kanada Konkurrencë Monopolistike
Molyneux et al. (1994)
1986-1989
Francë, Gjermani, Itali,
Spanjë dhe Britani e
Madhe
Konkurrencë Monopolistike, përveç Italisë
(monopol)
Molyneux et al. (1996)
1986 dhe 1988
Japoni
Konkurrencë
Monopolistike në 1988;
monopol në 1986
Hondroyiannis et al. (1999)
1993-1995 Greqi Konkurrencë
Monopolistike
De Bandt dhe Davis (2000)
1992-1996 Francë, Gjermani, Itali,
dhe USA Konkurrencë
Monopolistike
Bikker dhe Haaf (2002)
1988-1998 23 vende të
industrializuara Konkurrencë
Monopolistike
Hempell (2002)
1993-1998 Gjermani Konkurrencë
Monopolistike
Claessens dhe Laeven (2004)
1994-2001
50 vende
Konkurrencë
Monopolistike
Coccorese (2004)
1997-1999 Itali Konkurrencë
Monopolistike
Gelos dhe Roldos (2004)
1994-1999 8 vende në zhvillim Konkurrencë
Monopolistike
168
Shaffer (2004)
Mars 1984 -Qershor 1994
USA Konkurrencë
Monopolistike
Buchs dhe Mathisen (2005)
1998-2003
Gana
Konkurrencë
Monopolistike
Al-Muharrami et al. (2006)
1993-2002 6 vende arabave të GCC Konkurrencë
Monopolistike
Casu dhe Girardone (2006)
1997-2003
15 vende euopiane
Konkurrencë
Monopolistike përvec 2
vendeve
Goddard dhe Wilson (2006)
1998-2004 25 vende Konkurrencë
Monopolistike
Laeven (2006)
1994-2004 7 vende të Azisë
Lindore
Konkurrencë
Monopolistike
Staikouras dhe Koutsomanoli-Fillipaki (2006)
1998-2002
25 vende euopiane
Konkurrencë
Monopolistike
Matthews et al. (2007)
1980-2004
Britania e Madhe
Konkurrencë
Monopolistike
Yeyati dhe Micco (2007)
1993-2002 8 vende të Amerikës
Latine
Konkurrencë
Monopolistike
Yildirim dhe Philippatos
(2007)
1993-2000 8 vende të Amerikës
Latine
Konkurrencë
Monopolistike
Goddard dhe Wilson (2009)
2001-2007
Kanada, Franë,
Gjermani, Itali, Japoni,
Britania e Madhe dhe
USA
Konkurrencë
Monopolistike
Schaek, Cihak 1980-2003 38 vende Konkurrencë
169
dhe Wolfe (2009)
Monopolistike
Bikker, Shaffer dhe Spierdijk
(2009)
1986-2004 67 vende Konkurrencë
Monopolistike
Burimi: Liu et al. (2010).