projekt aktywnego -...
TRANSCRIPT
Urządzenia głośnikowe – projekt.
Prowadzący: inż. Piotr Piotrowski
Projekt aktywnego
subwoofera ze zwrotnicą do
zestawu kina domowego.
Piotr Piotrowski 112211
2
SPIS TREŚCI:
1. Wymagania projektowe. .................................................................................................... 6
2. Opis działania urządzenia głośnikowego – wybrane parametry. ....................................... 7
3. Opis wykonawczy projektu................................................................................................ 9
3.1. Wybór przetwornika. ......................................................................................................... 9
3.2. Obliczenia. ....................................................................................................................... 12
3.3. Dobór obudowy. .............................................................................................................. 15
3.4. Wybór wzmacniacza. ....................................................................................................... 18
3.5. Wybór zwrotnicy. ............................................................................................................ 21
3.6. Wybór zasilacza. .............................................................................................................. 22
3.7. Wybór wykończenia. ....................................................................................................... 24
4. Symulacje powstałego urządzenia głośnikowego. ........................................................... 27
5. Podsumowanie i zalecenia konstruktorów. ...................................................................... 30
6. Literatura .......................................................................................................................... 31
3
SPIS RYSUNKÓW:
Rys. 2.1.1. Obudowa bass-reflex. .............................................................................................. 7
Rys. 2.1.2. Umieszczenie projektowanego subwoofera w zestawie. ......................................... 8
Rys. 3.1.1. Zakupiony przetwornik –widok na membranę. ....................................................... 9
Rys. 3.1.2. Zakupiony przetwornik –widok na zawieszenie. ................................................... 10
Rys. 3.1.3. Wymiary przetwornika. ......................................................................................... 11
Rys. 3.1.4. Wykres ilustrujący dobór parametrów. .................................................................. 12
Rys. 3.4.1. Układ IRS2092. ..................................................................................................... 18
Rys. 3.4.2. Schemat wzmacniacza. .......................................................................................... 19
Rys. 3.4.3. Sprawność wzmacniacza. ...................................................................................... 19
Rys. 3.4.4. Widok zlutowanej płytki od dołu. ......................................................................... 20
Rys. 3.4.5. Widok TOP z przodu. ............................................................................................ 20
Rys. 3.4.6. Widok TOP z tyłu. ................................................................................................. 21
Rys. 3.5.1. Układ TL074. ......................................................................................................... 21
Rys. 3.5.2. Schemat filtru......................................................................................................... 22
Rys. 3.6.1. Schemat poglądowy zasilacza impulsowego. ........................................................ 23
Rys. 3.7.1. Płyta MDF 19 mm. ................................................................................................ 24
Rys. 3.7.2. Projekt obudowy z warstwą materiału tłumiącego. ............................................... 25
Rys. 3.6.2. Fornir-różna kolorystyka. ...................................................................................... 26
Rys. 4.1.1. Ustawienie tunelu bass-refleks. ............................................................................. 27
Rys. 4.1.2. Parametry obudowy. .............................................................................................. 27
Rys. 4.1.3. Spadek 3 dB. .......................................................................................................... 28
Rys. 4.1.4. SPL. ....................................................................................................................... 28
Rys. 4.1.5. Opóźnienie sygnału. .............................................................................................. 29
4
SPIS TABEL:
Tabela 3.1.1. Parametry Thiele/Small’a. ................................................................................. 11
5
ZASTOSOWANE OZNACZENIA:
Vb – optymalna pojemność obudowy (litry);
Fb – częstotliwość rezonansowa obudowy (Hz) i zarazem częstotliwość
strojenia;
F3 – częstotliwość spadku -3dB (Hz);
Dmin – minimalna średnica tunelu (wewnętrzna), przy której nie ma turbulencjii
„gwizdów” powietrza.
F – powierzchnia bass-reflexu;
a,b – wymiary wewnętrzne slotu bass-reflex;
Lv – długość tunelu bass-reflexu przy przekroju F ;
6
1. Wymagania projektowe.
a) Urządzenie głośnikowe typu subwoofer;
b) Obudowa: bas-refleks;
c) Pasmo przenoszenia: 38 - 170 Hz (+/-3 dB);
d) Zwrotnica dolnoprzepustowa: 150Hz ( 18 dB na oktawę);
e) Rzeczywiste wykonanie urządzenia.
7
2. Opis działania urządzenia głośnikowego – wybrane parametry.
Zgodnie z wymaganiami w projekcie zaprezentowany został aktywny subwoofer.
Oznacza to, że subwoofer otrzyma własną końcówkę mocy. Ograniczenie częstotliwości
dokonywane jest przed stopniami końcowymi za pomocą zwrotnicy zbudowanej z
elektronicznych elementów aktywnych w tym przypadku będą to wzmacniacze operacyjne
wraz z zestawem filtrów.
Aktywne rozwiązanie ma również tę zaletę, że przy zbyt małych obudowach niski ton
basowy może zostać elektronicznie podbity. Zaletą będzie również to, że moc nie będzie się
odkładała na zwrotnicy tylko pasmo zostanie obcięte przed wzmacniaczem i wzmacniacz
wzmocni tylko pożądane częstotliwości a nie wszystkie)
Aktywne subwoofery są lepsze od systemów pasywnych i nawet dla wymagającego
miłośnika Hi-Fi stanowią całkiem poważną alternatywę wobec dużych zestawów.
Rys.2.1.1. Obudowa bass-reflex.
Projekt urządzenia głośnikowego w obudowie otwartej jest dzisiaj najczęściej spotykany.
Wykorzystywana jest tu energia promieniowana przez tylną stronę membrany, dzięki czemu
można uzyskiwać niższe dolne częstotliwości graniczne niż w obudowie zamkniętej.
Obudowa bass-reflex pozwala uzyskiwać większą sprawność w zakresie niskich
częstotliwości, oraz ograniczyć zniekształcenia nieliniowe w tym zakresie.
8
Niestety przypadku obudowy otwartej nie ma tak dużego wyboru głośników jak w
przypadku obudowy zamkniętej. Aby charakterystyki impulsowe były jak najlepsze należy
stosować głośniki o jak najniższym Qts, oraz dobrać strojenie. Im mniejsza dobroć, tym
mniejsze oscylacje, jednak przy większej dobroci można uzyskiwać niższe dolne
częstotliwości graniczne.
Wielkość obudowy jest również bardzo powiązana z VAS, jeśli VAS jest duże obudowa
również musi być duża. W przypadku budowy subwoofera potrzeba głośnika z większym
Qts, wtedy uzyska się głębszy bas, oczywiście kosztem dużej potrzebnej objętości.
Dodatkowo trzeba wspomnieć, że ustawienie zaprojektowanego urządzenia również ma
znaczenie przy odsłuchu. W projekcie zaproponowano by ustawić go pod ścianą w odległości
nie większej niż 90 cm – ma to znaczenie ze względu na problem wygaszania fali
niskotonowej przez jej pierwsze odbicie od ściany tylnej.
Obrazowy przykład ustawienia projektowanego subwoofera w istniejącym zestawie
pokazuje rysunek poniżej.
Rys.2.1.2. Umieszczenie projektowanego subwoofera w zestawie.
9
3. Opis wykonawczy projektu.
3.1. Wybór przetwornika.
Zgodnie z zaleceniami zawartymi w wymaganiach projektowych oraz rzeczywistym
wykonaniem urządzenia - przetwornik został wybrany ze względu na dostępność i cenę.
Jednak decydującym czynnikiem były parametry przedstawione w punkcie pierwszym
projektu.
Wybór padł na przetwornik niemieckiej firmy: HIFONICS. Model, który został wybrany
to: MXT 12D2.
Poniżej przedstawiono rzeczywiste zdjęcia zakupionego przetwornika.
Rys.3.1.1. Zakupiony przetwornik –widok na membranę.
10
Rys.3.1.2. Zakupiony przetwornik –widok na zawieszenie.
Przetwornik charakteryzuje się dobrymi parametrami T/S’a dodatkowo spełnia wszelkie
wymagania i pozwala uzyskać zadowalające poziomy nawet w dużym pomieszczeniu.
W tabeli poniżej przedstawiono wszelkie niezbędne parametry Thiele/Small’a, które
posłużyły do wykonania obliczeń. Parametry zostały dostarczone przez producenta
urządzenia wraz z przetwornikiem. Trzeba jednak zaznaczyć, że parametry Thiele/Small’a do
wykonania rzeczywistego urządzenia należy zmierzyć po wygrzaniu przetwornika. Jest to
spowodowane tym, że producenci podają średnie wartości z określonej ilości pomiarów.
Każdy przetwornik różni się natomiast między sobą i parametry Thiele/Small’a mogą
nieznacznie odbiegać od tych zawartych w danych katalogowych. Pomiar przeprowadzić
należy zgodnie z zaleceniami. Tylko wtedy obliczenia, a także rzeczywiste parametry
uzyskanego urządzenia będą miały odzwierciedlenie w praktyce.
11
Tabela 3.1.1. Parametry Thiele/Small’a.
Thiele/Small – Parametry
Średnica 12 cali (30cm)
Moc RMS 750 [W]
Moc max 1500 [W]
Impedancja 2x2 [Ohm]
Średnica cewki 64,1 [mm]
Fs 26 [Hz]
Re 2x4 [Ohm]
Le 2x1,6 [mH]
Qms 11,5
Qes 0,27
Qts 0,26
Vas 96 [L]
Sd 490 [qcm]
SPL 91 [dB]
Xmax 40 [mm]
Waga 4,94 [kg]
Rysunek poniżej przedstawia wszelkie parametry przetwornika jeśli chodzi o jego
wymiary. Są one przedstawione w sposób identyczny z katalogowym.
Rys.3.1.3. Wymiary przetwornika.
12
3.2. Obliczenia.
Poniższe obliczenia zostały dokonane na postawie książki Friedemana Hausdorfa.
Obliczenia wykonano kierując się wykresem przedstawionym na rysunku niżej.
Rys.3.1.4. Wykres ilustrujący dobór parametrów.
Odczytano wartość α= 4 i h= 1,4:
][5,244
98 3dmV
V asb
,
][4,36264,1 HzFhF sb ,
Objętość obudowy dla przyjętego przetwornika została zinterpretowana jako zbyt niska,
dlatego projektanci zaniechali budowy konstrukcji za pomocą nomogramu.
13
Postanowiono założyć jaka będzie częstotliwość spadku 3dB i na podstawie
ogólnodostępnych wzorów z innych pozycji, policzyć pozostałe wartości potrzebne do
konstrukcji urządzenia głośnikowego. Poniżej zaprezentowano dokładny przebieg wszelkich
niezbędnych obliczeń, które poddane konfrontacji w trakcie symulacji komputerowych
zostały zaakceptowane.
Przyjęto założoną częstotliwość spadku 3dB:
][383 HzF ,
Z następującego wzoru uzyskano objętość netto komory:
][36,419838
26 344
100
44
100
3
dmVF
FV as
sb
,
Trzeba jednak zaznaczyć, że po dodaniu przetwornika do komory objętość ulegnie
zmianie do 46,29 3dm .
Częstotliwość rezonansowa obudowy:
][34][97,33263674,41
9831,031,0
HzHzFV
VF s
b
asb
,
Poniżej minimalna średnica tunelu (wewnętrzna), przy której nie ma turbulencji i
„gwizdów” powietrza:
14
][72,1179695,33
10
)4490(
10
)(
3,204
2
4
2
max
min mmF
XS
Db
d
,
Trzeba zaznaczyć że powierzchnia minimalna bass-refleksu wynosi 108,84cm2, natomiast
przyjęto większą powierzchnię.
Powierzchnia bass-reflexu przy wymiarach wewnętrznych: a=4cm, b=36cm:
][144364 2cmbaF ,
Długość tunelu bass-reflexu przy przekroju F:
[cm]70,95614,005,04
103,20
22
2
FF
VF
FCL
bb
V
,
Do wzoru na długość slotu dodano poprawkę wynikającą z zakończeń bass-refleksu
(0,614*F).
Po wykonaniu obliczeń związanych z rozmiarem tunelu b-r sprawdzono czy nie wystąpi
rezonans rurowy w tunelu b-r. Aby wspomniany rezonans nie wystąpił, maksymalna długość
tunelu b-r powinna być mniejsza niż 1/12 długości fali, przy częstotliwości rezonansowej
układu.
Długość fali dźwiękowej można obliczyć według poniższego wzoru:
15
][3,8412
12,10cm
,
Warunek ten został spełniony.
Symulacje komputerowe weryfikujące powyższe obliczenia zostaną przedstawione w
dalszej części projektu.
3.3. Dobór obudowy.
Zgodnie z obliczeniami zaproponowano wymiary obudowy. Należy zwrócić uwagę na
fakt, że wymiary są szczególnie ważne i brak perfekcji w wykonaniu urządzenia zaowocuje
przesunięciem się granicznych częstotliwości. Wrażenia słuchowe również mogą okazać się
inne niż przewidziano.
Poniżej przedstawiono rysunki projektowe dla obliczonych wyżej wartości (rozdział 3.2).
][12,1034
344m
f
C
3.4. Wybór wzmacniacza.
Do wykonania wzmacniacza zastosowano układ scalony IRS2092, który jest jego
sterownikiem o mocy do 300W przy 4 Ω 1% THD i 400W przy zniekształceniach 10% THD
w półmostku oraz 600W przy 4 Ω 1% THD i 800W przy zniekształceniach 10% THD w
pełnym mostku
Rys.3.4.1. Układ IRS2092.
Wzmacniacz wyposażony jest w obwody zabezpieczenia termicznego, zbyt niskiego i
wysokiego napięcia zasilania oraz zabezpieczenie nadprądowe wyjściowych tranzystorów
mocy. Stopień wyjściowy zrealizowany jest na tranzystorach IRFI4019H-117P.
Symetryczne napięcie zasilania wynosi 50V.
Sprawność układu w pełnym mostku osiąga wartość powyżej 90%. Wzmacniacz został
wykonany fizycznie, oraz uruchomiony. Nie zostały natomiast wykonane pomiary
parametrów wzmacniacza.
Istnieje możliwość zwiększenia mocy wzmacnia poprzez wymienienie podwójnych
tranzystorów mocy na dwa IRFB4227. Moc zostanie zwiększona do 600W w półmostku przy
4 Ω 1%THD oraz 1,2kW w pełnym mostku. Moc ta jest wystarczająca do pracy z wybranym
przetwornikiem.
19
Rys.3.4.2. Schemat wzmacniacza.
Wykres poniżej przedstawia sprawność wykonanego wzmacniacza:
Rys.3.4.3. Sprawność wzmacniacza.
20
Poniżej przedstawiono fizycznie wykonany wzmacniacz do subwoofera:
Rys.3.4.4. Widok zlutowanej płytki od dołu.
Rys.3.4.5. Widok TOP z przodu.
21
Rys.3.4.6. Widok TOP z tyłu.
3.5. Wybór zwrotnicy.
Do subwoofera literatura zaleca filtry dolnoprzepustowe o opadającym zboczu nie
mniejszym niż 12dB. W projekcie filtr aktywny został wykonany za pomocą wzmacniacza
operacyjnego Tl074.
Rys.3.5.1. Układ TL074.
22
Jest to filtr dolnoprzepustowy 3 rzędu ze spadkiem 18dB/okt posiadający górną
częstotliwość graniczna wynosząca 150Hz. W rzeczywistości dolna częstotliwość graniczna
modułu wynosi około 20Hz i jest wyznaczona przez kondensator znajdujący się na wyjściu
wzmacniacza operacyjnego.
Celem projektu nie jest dokładne zagłębienie się w projekt elektronicznego filtru
opartego na układach, zatem jego dokładny opis zostanie pominięty. Poniżej przedstawiono
schemat zastosowanej zwrotnicy.
Rys.3.5.2. Schemat filtru.
3.6. Wybór zasilacza.
Z istniejących na rynku topologii zasilaczy impulsowych do zasilania niniejszego
wzmacniacza (rozdział 3.4) wybrano topologie full-bridge, której schemat blokowy
przedstawiony jest poniżej.
23
Zdecydowano się na technologie impulsową ponieważ transformator sieciowy miałby
duże rozmiary oraz pokaźną masę co znacznie zwiększyło by masę całego urządzenia.
Również sprawność zasilaczy impulsowych jest wyższa w porównaniu do
transformatorów tradycyjnych wynosząca 80-90% gdzie w przypadku transformatorowych
sprawność wynosi około 50%, a co za tym idzie urządzenie pobierało by mniej prądu z sieci i
nie oddawało by go w ciepło.
Również jak w przypadku zwrotnicy aktywnej pominięto część związaną z rozwiązaniami
elektronicznymi. Poniżej znajduje się schemat poglądowy zastosowanego układu
elektronicznego.
Rys.3.6.1. Schemat poglądowy zasilacza impulsowego.
24
3.7. Wybór wykończenia.
Obudowę zaleca się wykonać z płyt MDF 19 mm. Są one zrobione z drobnych włókien, a
nie z wiórów. Stąd łatwiejsza obróbka.
Dotyczy to zarówno frezowania, szlifowania, jak i lakierowania. Należy jednak uważać,
ponieważ w celu optymalnego lakierowania najpierw powierzchnie trzeba pokryć specjalnym
lakierem aby zamknąć pory materiału – zagruntować go. Dopiero potem wskazane jest
lakierowanie.
Krawędzie MDF są bardzo odporne na działanie sił wyrywających wkręty. Dodatkowo
projektanci zalecają uprzednie nawiercenie otworu wiertłem o około 80 % grubości wkrętu,
oraz zwracają uwagę aby odstęp wkrętu od narożnika wynosił 7 mm – w przeciwnym
wypadku narożnik ulegnie rozszczepieniu.
Poniżej zaprezentowano przykład płyty MDF:
Rys. 3.7.1. Płyta MDF 19 mm.
25
Proces tworzenia obudowy – jeśli znamy jej docelowe parametry - rozpoczyna się
wyborem odpowiednich materiałów. Projektanci zalecają wybór płyt MDF co zostało
uzasadnione powyżej. Do łączenia ścian obudowy najlepiej wykorzystać wkręty (co najmniej
30 % dłuższe niż grubość płyty) do drewna wspomagane klejem Wikol. Daje to mocne i
szczelne łączenie. Bardzo istotne jest zrobienie odpowiedniego otworu na przetwornik.
Najprostsza metoda to nawiercenie po obwodzie, usunięcie środka i wyrównanie z
pomocą pilnika. Wymaga to sporo cierpliwości i dokładności, a efekt i tak często nie jest zbyt
dobry z powodu rozszarpanych i nierównych krawędzi. Rozwiązanie, które jest zalecane
przez projektantów to zastosowanie wyrzynarki, piły włosowej czy otwornicy.
Dzięki tym narzędziom otwory powstaną dużo szybciej i powinny być też bardziej
estetyczne. Dodatkowo bardzo dobrze może przysłużyć się frezarka. Szczególnie jeśli głośnik
ma być „wpuszczony” w obudowę.
Jeśli chodzi o wytłumienie to obudowy bass-reflex wytłumia się słabo – wystarczy
warstwa materiału wygłuszającego o grubości 1-2cm. Dokładne rozmieszczenie warstwy
wygłuszającej w projektowanym urządzeniu przedstawia rysunek poniżej. Z zastrzeżeniem,
że na rysunku nie uwzględniono wytłumienia dolnej i górnej pokrywy.
Rys. 3.7.2. Projekt obudowy z warstwą materiału tłumiącego.
26
Obudowę dla zwiększenia walorów estetycznych zaleca się pokryć fornirem. Poniżej
opisano w jaki sposób wykonać wszystkie czynności aby uzyskać najlepszy efekt. Projektanci
polecają na początek wygładzić wszystkie powierzchnie czy to przy użyciu szlifierki czy
papieru ściernego.
Najważniejsze aby ewentualne niedoskonałości w postaci bardziej zagłębień po śrubach
czy rys na obudowie zostały usunięte – można je także zaszpachlować jeśli tego wymagają.
Jeśli czynności są wykonywane przy pomocy papieru ściernego zaleca się owinięcie go na
wałek aby nie robić małych wgłębień.
Oczyszczoną z pyłu obudowę można pokryć fornirem. Pamiętając aby jednocześnie
przyklejać fornir na przeciwległych ścianach. Klej (specjalnie przeznaczony do tego typu
materiału) projektanci polecają nakładać równomiernie pędzlem. Odcinanie pozostałości
zalecane jest dopiero po całkowitym związaniu kleju z obudową. Poniżej przedstawiono
propozycję kolorystyczną forniru.
Rys. 3.6.2. Fornir-różna kolorystyka.
27
4. Symulacje powstałego urządzenia głośnikowego.
W celu sprawdzenia zaproponowanych obliczeń zostały wykonane symulacje
komputerowe. Poniższa przedstawia ustawienie programu WinISD.
Rys. 4.1.1. Ustawienie tunelu bass-refleks.
Poniższy rysunek przedstawia natomiast wyznaczone: częstotliwość i litraż – są zgodne z
obliczonymi. Występują drobne rozbieżności.
Rys. 4.1.2. Parametry obudowy.
28
Poniższa symulacja przedstawia wykres 3dB spadku w zależności od częstotliwości.
Częstotliwość F3 różni się nieznacznie bo zaledwie o 2Hz.
Rys. 4.1.3. Spadek 3 dB.
Poniższy wykres przedstawia poziom SPL w funkcji częstotliwości przy doprowadzeniu
znamionowej mocy do przetwornika (750W).
Jak można zaobserwować w odległości 1m od urządzenia poziom dźwięku będzie bardzo
blisko granicy bólu (120dB), dlatego należy z rozwaga używać niniejszego urządzenia w
małych pomieszczeniach oraz blisko słuchaczy, ponieważ urządzenie może w dość krótkim
czasie uszkodzić słuch w sposób nieodwracalny (około 15sekund z z dostarczoną mocą
750W) .
Rys. 4.1.4. SPL.
29
Wykres symulacji poniżej prezentuje opóźnienie sygnału doprowadzonego, a
wyemitowanego przez głośnik w obudowie.
Rys. 4.1.5. Opóźnienie sygnału.
Powyższe symulacje pokazują, że obliczenia teoretyczne na podstawie pozycji
literaturowych np. Friedemana Hausdorfa są bezbłędne.
Ludzkie ucho odbiera dźwięk jako jeden ton jeśli dźwięki są emitowane w odległości
nie dłuższej niż 20ms.
Na rys 4.1.5. widać że opóźnienie wynosi tylko nieznacznie ponad 20ms. Odsłuch stał
by się problemem gdyby opóźnienia wynosiły znacznie więcej niż 20ms.
Dodatkowo na wpływ opóźnienia ma jeszcze rozmieszczenie innych źródeł dźwięku
oraz odległość słuchacza od tych źródeł.
30
5. Podsumowanie i zalecenia konstruktorów.
Teoretyczna realizacja projektu została wykonana zgodnie z wzorami zamieszczonymi w
pozycjach literaturowych. Zwrócić jednak szczególną uwagę należny na fakt, że niektóre
pozycje zawierają przestarzałe informacje. Przykładem może być pozycja Friedemana
Hausdorfa. Nie uwzględnia ona nowych technologii w których są wykonywane głośniki
niskotonowe. Według tej książki obudowa urządzenia powinna wynosić około 24 litrów, co
nie jest niemożliwie do zrealizowania ze względu na same wymiary przetwornika wraz z
bass-reflexem.
Zagadnienia teorii budowy urządzeń głośnikowych, którymi kierowali się projektanci
ostatecznie zostały zaczerpnięte z kilku różnych źródeł. Wprowadzono też różnego typu
poprawki wynikające z sposobu konstrukcji urządzenia głośnikowego. Przykładem może być
dodanie poprawki wynikającej z zakończeń slotu bass-reflex.
Dodatkowo należało sprawdzić poprawność wykonanych obliczeń. W tym celu
posłużono się programami komputerowymi umożliwiającymi symulacje urządzenia. Wyniki
pokryły się z obliczeniami, dzięki czemu projektanci mieli pewność, że obliczenia są
prawidłowe.
Zaprojektowane wzmacniacz oraz aktywna zwrotnica zostały zrealizowane i wykonane
jako rzeczywiste elementy. Niestety nie zostały zaadoptowane do gotowego projektu ze
względu na brak gotowej obudowy.
Wykonanie projektu obudowy ze względu na problematykę oraz wyjątkowo długi czas
realizacji nie zostało ukończone fizycznie. Jednak przygotowanie oraz determinacja
projektantów wykazuje duże perspektywy na przyszłość.
Projektanci również nie zalecają używać przetwornika w bliskich odległościach od
słuchaczy oraz w małych pomieszczeniach ze względu na poziom SPL jakie urządzenie jest w
stanie wyemitować - 119dB. Prowadzi to do trwałego uszczerbku na słuchu. Urządzenia
trzeba używać zgodnie z jego przeznaczeniem.
31
6. Literatura
[1] Kozłowski, P., „Systemy elektroakustyczne”, skrypt do wykładu, Wrocław
2010.
[2] Kozłowski, P., „Urządzenia i systemy elektroakustyczne”, skrypt do
wykładu, Wrocław 2010.
[3] Friedeman Hausdorf „Podręcznik budowy zestawów głośnikowych”.
[4] A. Podrez, J.Renowski, K. Rudno-Rudziński „Urządzenia głośnikowe”.
[5] http://www.diyaudio.pl
[6] http://www.diysubwoofers.pl
[7] http://www.diyaudio.pl