programi orientues - biologji berthame, 2014-2015

7/21/2019 Programi Orientues - Biologji Berthame, 2014-2015

1/11

INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT

INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT

PROGRAM ORIENTUES PR MATURN SHTETRORE

(Provim me zgjedhje )

LNA! "IOLOG#I "RTHAM

VITI MSIMOR $%&' $%&


2/11

UHZIME PR Z"ATIMIN E PROGRAMIT ORIENTUES T"IOLOG#IS

Programi orientues pr provimin e lnds s biologjis brtham prfshin njohurit,

konceptet dhe aftsit kryesore q duhet t zotrojn nxnsit pr t prballuar me

sukses provimin e biologjis si lnd brtham n Maturn Shtetrore

Programi prbn nj dokument zyrtar, bazuar n udhzimin !r ", dat "#$"#$"% t

M&S'it pr ()hvillimin e Provimeve t Maturs Shtetrore #$"%*, q duhet zbatuar

me korrektsi nga specialistt e prfshir n hartimin e banks s pyetjeve dhe tezs

s provimit t biologjis

Programi, gjithashtu, siguron informacionin e nevojshm pr msuesit e biologjis t

shkollave t mesme q do t prgatisin maturantt pr provimin e biologjis si lnd

brtham n Maturn Shtetrore

Msuesit duhet t+i aftsojn nxnsit jo vetm pr shtjet msimore t prcaktuara n

kt program, por dhe n drejtim t zgjidhjes me shkrim t detyrave biologjike

-ujdes t veant t tregojn msuesit n drejtim t aftsimit t nxnsve n zgjidhjen

e ushtrimeve dhe problemave t biologjis pr linjat e prcaktuara n program, si dhe

t prgatitjes s tyre me teknikat e vetvlersimit Prgatitja e nxnsve pr provimin

e biologjis t bhet n mnyr t vazhdueshme duke prdorur nj larmi metodash

dhe mjetesh

-y program duhet shqyrtuar me kujdes dhe rigorozitet nga secili prej grupeve t

interesuara, sidomos kujdes duhet br nga specialistt e prfshir n hartimin e

banks s pyetjeve dhe tezs s provimit t biologjis si lnd brtham pr Maturn

Shtetrore, t cilt nuk duhet t prfshijn pr vlersim shtje msimore q nuk jan

parashikuar n kt program .mendje t tregojn kta specialist dhe n lidhje me

sigurimin e balancs midis prqindjes q z secila fush studimi n kt program, me

prqindjet q zn kto fusha studimi n test

!xnsit duhet t sigurojn cilsin e nxnies s shtjeve msimore, konceptevebiologjike dhe aftsive t prcaktuara n program Pr t arritur kt, her'her ata

duhet t+u rikthehen edhe shtjeve t tjera msimore t biologjis n shkolln e

mesme, t cilat nuk jan parashikuar n kt program, por q prmbajn

informacionin baz pr t prvetsuar materialin e zgjedhur pr provim

#


3/11

LIN#AT HE NNLIN#AT

Li*j+! S,-dimi i ./ gj+00/.N/*0i*j+,! -imia e jets

/iologjia qelizore

0kuilibrat n biosfer

Li*j+! Tr+.h/gimi+ e ,i1+reve dhe evo0-2io*iN/*0i*j+,! Mekanizmat e trashgimis

Si funksionojn gjenet

1rigjina dhe evolucioni i jets

Li*j+! S,-dimi i org+*izmi, (+*+,omi+ dhe 3izio0ogji+ e *jeri-,)N/*0i*j+,! Mbrojtja, mbshtetja dhe lvizja

2 ushqyerit dhe tretja

3rymkmbimi, qarkullimi dhe ekskretimi

4iprodhimi te njeriu Sistemi nervor dhe hormonal

Li*j+! S,-dimi i ./ gj+00/.

P/r.h4rimi i 0i*j/.! Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi,qndrime pr prbrjen kimike t s gjalls, strukturat, funksionet dhe ndrvarsit n

natyrn e gjall n t gjitha nivelet e organizimit t saj, q nga qeliza deri n biosfer, duke

prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet

N/*0i*j+, O5je4,iv+

6imi+ e je,/.

Term+ 478!

0lemente inorganike

Substanca inorganike

Substanca organike

MonosakaridePolisakaride

Sheqernat 5 karbohidratet

Proteinat

0nzimat

&6! dhe &4!

!ukleotide

7ndyrnat 5 lipidet

&2P

' 2 identifikoj njsit baz 8monomert9 t lyrave,

proteinave, karbohidrateve dhe acideve nukleike:

' t prshkruaj karakteristikat e lyrave 8substanca

organike, prbrs t membrans qelizore, burim

energjie9:

' t prshkruaj karakteristikat e karbohidrateve

8substanca organike, prbrs t murit qelizor, burimenergjie, celuloza9:

' t krahasoj prdorimin e karbohidrateve dhe t

lyrave si burim energjie:

' t prshkruaj karakteristikat e proteinave 8substanca

organike, rolin ndrtues e funksional, duke prfshir

dhe enzimat9:

' t prshkruaj ndrtimin e acideve nukleike

8substanca organike, njsia baz e ndrtimit jan

nukleotidet, t prbra nga sheqer, mbetje t acidit

fosforik, si dhe nga baza t azotuara, &6! sht e

prbr nga dy fije, struktur helikoidale, dhe &4!nga nj fije9:

;


4/11

' t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin biologjik t

molekuls s &2P's 8pa formula kimike9:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me kimin e jets:

' t realizoj hartn e koncepteve pr prbrjen

organike t qelizs

"io0ogji+ 9e0izore

Term+ 478!

2eori qelizore


5/11

N/*0i*j+! E4o0ogji+ O5je4,iv+

E4-i0i5r+, */ 5io.3er/

Term+ 478!

/iosfera

Popullata

/iotopi

/ashksit biologjike

Prodhues

-onsumator shprbrs

Piramid ushqimore

?igji i t dhjetit

' 2 prshkruaj elementet prbrse t

biosfers:' t diskutoj pr elementet prbrse t nj

ekosistemi 8popullata, biotopi, dhe bashksit

biologjike ose kumunitetet9:

' t analizoj rolin e energjis diellore n

formimin e biomass n biosfer:

' t prcaktoj pjest prbrse t nj

ekosistemi pyjor ose liqenor:

' t prdor rrjetn ushqimore pr t

identifikuar prodhuesit, konsumatort e

rendeve t ndryshme dhe shprbrsit:

' t paraqes me an t diagrams s piramidsekologjike transferimin e energjis n nivele

t ndryshme ushqimore:

' t realizoj hartn e koncepteve t ruajtjes s

ekuilibrave n biosfer:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me ekuilibrat n

biosfer dhe zinxhirt ushqimor

LIN#A! Tr+.h/gimi+ e ,i1+reve dhe evo0-2io*i

P/r.h4rimi i 0i*j/.! Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi,qndrime pr bazn materiale t trashgimis dhe transmetimit t tipareve nga

prindrit te pasardhsit &ta do t msojn se gjenet lejojn ruajtjen dhe transmetimin

e informacionit gjenetik, Mbi kt baz, nxnsit do t argumentojn n mnyr

shkencore si transmetohen tiparet te gjallesat dhe evolucionin e tyre, duke prdorur

faktet, modelet dhe eksperimentet

N/*0i*j+, O5je4,iv+

Me4+*izm+, e,r+.h/gimi./

Term+ 478!

2iparet trashguese

-romozome seksuale

-romozome

autozomike-romozome

' 2 formuloj kuptimin biologjik t koncepteve@ kariotip,

gjen, alel, kromozome homologe, gjenotip, fenotip,

homozigot, heterozigot:

' t dalloj, midis modeleve t trashgimis, se alelet, q

jan n forma t ndryshme n gjen, mund t jen

dominante, recesive ose kodominante:

' t prdor rrjetn pennet pr t prcaktuar probalitetet n

kombinimet e gjenotipeve dhe fenotipeve n kryqzimin

monohibrid 8t nj tipari9:' t llogaris prpjestimin e fenotipit t trashguar sipas

%


6/11

homologe

&lel

4ecesiv

-ariotip

=jenotipi

AomozigotAeterozigot

3enotipi

2rashgimia e nj

tipari

2rashgueshmria e

dy tipareve

=jenet e lidhura

-rosingoveri

ligjit t Mendelit t zbrthimit t tipareve:

' t argumentoj, nprmjet modeleve, ligjin e Mendelit t

grupimit t pavarur t tipareve 8kryqzimi i dy tipareve9:

' t argumentoj, me an t shembujve, si gjenet q

ndodhen n t njjtin ift kromozomik ose thjesht n nj

kromozom, jan t lidhura:' t prshkruaj se si gjat procesit t mejozs kromozomet

homologe kmbejn pjes, duke u kryqkmbyer ndrmjet

tyre 8crossing ' over9:

' t tregoj se organizmat kan nj numr karakteristik

kromozomesh, ku nj ift i tyre prcakton seksin e

individit 8kromozome seksuale9, ndrsa t tjerat quhen

kromozome autozomike:

' t prshkruaj se shumica e njerzve prmban #; ifte

kromozomesh, ku ifti i #;'t prmban zakonisht BB pr

seksin femr dhe B7 pr seksin mashkull:

' t tregoj se gametat prmbajn gjysmn e numrit tkromozomeve t qelizave diploide dhe, n shumicn e

rasteve, gametat bashkohen pr t formuar nj individ t

ri:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me mekanizmat e

trashgimis:

' t realizoj hartn e koncepteve pr mekanizmat e

trashgimis

Si 3-*4.io*oj*/gje*e,:

Term+ 478!&lelet e shumfishta

Sistemi M!, &/1,

4h

Prcaktimi i seksit

Smundje e

trashgueshme

Pema gjenealogjike

&6!

&4! C informacioni&4! C ribozomike

&4! C transporti

/iosintez

2ranskriptim

2ranslatim

Mutacione

-od gjenetik

' 2 analizoj trashgimin e tipareve t lidhura me

kromozomin B 8daltonizmi dhe hemofilia9:

' t prshkruaj, me an t shembujve, trashgimin e

grupeve t gjakut 8fenomenin e aleizmit t shumfisht,

sistemin M!, &/1, 4h9:

' t diskutoj se informacioni trashgues ndodhet n

gjene 8nj tipar i trashgueshm mund t prcaktohet

nga nj gjen ose nga m shum se nj gjen dhe nj gjen

i thjesht mund t ndikoj n prcaktimin e m shum

se nj tipari9, t cilat jan t lokalizuara n kromozome:

' t diskutoj se si kodi gjenetik prgjigjet pr sekuenca

specifike t aminoacideve, q prbjn karakteristikat

proteinike t do organizmi:' t ushtrohet n deshifrimin e kodit gjenetik:

' t analizoj procesin e biosintezs s proteinave, q i

referohen prfshirjes s &6!'s, &4!'i 8informacioni9,

&4!'r 8ribozomike9, &4!'t 8transporti9 dhe

aminoacideve, n fazat e translatimit, transkriptimit dhe

mbarimit t sintezs t vargut proteinik n ribozome:

' t skicoj etapat e biosintezs s proteinave:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me funksionimin e gjeneve

dhe me kodin gjenetik:

' t realizoj hartn e koncepteve pr biosintezn e

proteinave

D


7/11

Origji*+ dheevo0-2io*i i je,/.

Term+ 478!

PrshtatshmriPrzgjedhja artificiale

Przgjedhja natyrore

' 2 shpjegoj, me an t shembujve, aftsin e

organizmave pr t+u prshtatur 8prshtatshmria

konsiston n trsin e strukturs, funksionit dhe sjelljes

q karakterizon do organizm dhe q i lejon atij t

mbijetoj, t riprodhohet dhe t shfrytzoj burimet e

mjedisit ku ai jeton9, llojet e prshtatshmris 8tprkohshme, t prhershme, mimetizmi9:

' t shpjegoj pse przgjedhja natyrale dhe mekanizmat

specifik t ndryshimeve gjenetike mund ndryshojn

shumllojshmrin e gjallesave:

' t krahasoj przgjedhjen natyrale me at artificiale:

' t realizoj hartn e koncepteve pr teorin e

evolucionit dhe t prejardhjes s jets:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me evolucionin e jets

Li*j+! S,-dimi i org+*izmi, (A*+,omi+ dhe 3izio0ogji+ e *jeri-,)

P/r.h4rimi i 0i*j/.! Prmes ksaj linje, t gjith nxnsit fitojn njohuri, aftsi,qndrime pr lidhjet ndrmjet organizimit t qelizave n inde dhe t organizimit t

indeve n organe, ku struktura dhe funksionet e organeve prcaktojn lidhjet e tyre

brenda sistemeve trupore t nj organizmi, n t cilin homeostaza i lejon atij t

realizoj funksionet baz, duke prdorur faktet, modelet dhe eksperimentet

N/*0i*j+, O5je4,iv+

M5roj,j+;m5/.h,e,j+ dhe

0/vizj+

Term+ 478!?kura

Aomeostaz

Sistem mbshtets

Skelet

-ocka

Muskuj

&rtikulacione

' 2 shpjegoj sekretin e organizimit t qelizave n inde,

organe dhe sisteme organesh:

' t prshkruaj ndrtimin e lkurs si nj organ kompleks,t prbr nga epiderma, derma dhe hipoderma:

' t diskutoj funksionin e lkurs si nj termostat i

temperaturs ' homeostaza:

' t prshkruaj ndrtimin dhe funksionin e sistemit

mbshtets te njeriu, skeletin 8skeleti i njeriut, kolona

vertebrale, artikulacione, brinj, kafka, gjymtyrt9:

' t shpjegoj ndrtimin e muskujve dhe mekanizmin e

kontraktimit t tyre:

' t diskutoj si muskujt dhe sistemi kockor bashkpunojn

pr t mbshtetur trupin dhe pr t prodhuar lvizje

8kockat prodhojn qelizat e gjakut9:

E


8/11

' t prshkruaj organet kryesore q ndodhen n brendsi t

trupit t njeriut 8n kok, n gjoks dhe n bark9:

' t realizoj hartn e koncepteve pr mbrojtjen,

mbshtetjen dhe lvizjen:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me ndrtimin dhe funksionin

e lkurs dhe t sistemit lvizsT/ -.h97eri, dhe,re,j+

Term+ 478!Molekulat e diets

Sheqernat

7ndyrnat

Proteinat

.itaminat

Metabolizmi

Aomeostaza2retja

Prpunim mekanik5

kimik

Prthithja

Mlia

' 2 diskutoj pse njeriu pr t jetuar ka nevoj pr t+u

ushqyer, pr nj shumllojshmri substancash 8proteina,

sheqer, lyra, vitamina, uj, kripra minerale, glukoz,

trigliceride, enzima9 dhe diet t ekuilibruar:

' t shpjegoj sigurimin e energjis nprmjet frymmarrjes

qelizore 8shkurt, pa reaksione9:

' t prshkruaj procesin e metabolizmit n organizm

8anabolizmin dhe katabolizmin9:

' t analizoj procesin e tretjes nprmjet pjesve prbrse

t sistemit t tretjes n shndrrimin e makromolekulave t

ushqimeve n molekula m t vogla, q mund t prdorennga qeliza pr energji, riprtritje e rritje:

' t analizoj si ndodh procesi i tretjes nprmjet

prpunimit mekanik dhe kimik:

' t realizoj hartn e koncepteve pr t ushqyerit dhe

tretjen:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me problemet e tretjes dhe

nj t ushqyerit t shndetshm


9/11

' t realizoj hartn e koncepteve pr frymkmbimin,

qarkullimin dhe ekskretimin:

' t zgjidh ushtrime n lidhje me frymkmbimin,

qarkullimin dhe ekskretimin

Ri1rodhimi ,e*jeri-

Term+ 478!Spermatozoid


10/11

Si.,emi *ervor dhehormo*+0

Term+ 47:!gacmim5stimul

PrgjigjeSistem nervor

Fmpuls nervor

Sinapsi

S!%?$= Tr+.h/gimi+ e ,i1+reve dhe evo0-2io*i $'?>= S,-dimi i org+*izmi, (+*+,omi+ dhe 3izio0ogji+ e *jeri-,) '@?

"$


11/11

N/*0i*j+, e 1rogr+mi, dhe 1e.h+ 1/r .e2i0/* */*0i*j/

Nr= N/*0i*j+, P/r9i*dj+&= 6imi+ e je,/. ?

$= "io0ogji+ 9e0izore &?>= E4-i0i5r+, */ 5io.3er/ B?'= Me4+*izm+, e ,r+.h/gimi./ &$?= Si 3-*4.io*oj*/ gje*e, B?@= Origji*+ dhe evo0-2io*i i je,/. '?= M5roj,j+; m5/.h,e,j+ dhe 0/vizj+ B?B= T/ -.h97eri, dhe ,re,j+ B?C= ?&%= Ri1rodhimi ,e *jeri- ?

&&= Si.,emi *ervor dhe hormo*+0 &$?To,+0! &%%?

""

programi orientues - biologji berthame, 2014-2015

Documents