procesy toŻsamoŚci i poczucie toŻsamoŚci: … kiem dostępności i uważności partnera oraz...

Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 3, s. 91–104PL ISSN 0081-685X

DOI: 10.2478/V1067-010-0127-7

Aleksandra Pilarska*

Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Anna SuchańskaInstytut Psychologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

PROCESY TOŻSAMOŚCI I POCZUCIE TOŻSAMOŚCI: WZAJEMNE POWIĄZANIA ORAZ ZNACZENIE

DLA ZDOLNOŚCI DO BLISKOŚCI

Artykuł porusza zagadnienie relacji między wymiarami tożsamości postulowanymi w Modelu Podwójnego Cyklu Formowania się Tożsamości Luyckxa i współpracowników (2008) a podstawowymi kategoriami poczucia tożsamo-ści, które – zgodnie z autorskim ujęciem – określa dominujące sposoby przeżywania i rozumienia własnej osoby (Pilarska, 2014; Pilarska i Suchańska, 2013). Tożsamość w obu tych propozycjach teoretycznych jest ujmowana z nieco odmiennej perspektywy, choć obie mieszczą się w obszarze tzw. wpływów Eriksonowskich. W artykule zaprezentowane zostaną przesłanki teoretyczne oraz dane empiryczne dotyczące powiązań między dwoma spo-sobami ujmowania tożsamości, a tym samym odpowiedź na pytanie o to, jaki rodzaj doświadczania własnej osoby towarzyszy nasileniu procesów eksploracji i zobowiązania. Podążając za powszechnie wysuwaną w literaturze tezą, iż ukształtowana tożsamość jest warunkiem zdolności do bliskich związków, w artykule podjęto także kwestię moż-liwości wyjaśniania jej przez oba uwzględnione ujęcia tożsamości.

Słowa kluczowe: fenomenologiczne ujęcie tożsamości, poczucia tożsamościowe, eksploracja, zobowiązanie, status tożsamości, styl przywiązania

WSTĘP

Celem artykułu jest odpowiedź na pyta-nie o rodzaj poczucia tożsamości towarzyszący nasileniu procesów eksploracji i zobowiązania, a także o znaczenie tych aspektów tożsamości dla zdolności do bliskości w relacjach. Jest to tym samym empiryczna próba integracji dwóch spo-sobów rozumienia tożsamości: fenomenologicz-nego i rozwojowego, ustalenia ich wzajemnych powiązań oraz związków z jednym z kluczowych kryteriów ich adaptacyjności. Obydwa podejścia mają swe źródła w koncepcji Eriksona (2000, 2004). Definiując tożsamość autor akcentuje

bowiem z jednej strony subiektywne doświadcze-nie (poczucie) ciągłości i spójności własnej osoby. Z drugiej strony, wiele miejsca poświęca proce-som i etapom jej rozwoju – od rozproszonych, niejasnych reprezentacji własnej osoby (diffusion), przez próby sztywnej identyfikacji z zewnętrznymi wzorcami (totality), do zintegrowanego, a zarazem elastycznego samookreślenia (wholeness).

Od czasów Eriksona podejście psychologów do problematyki tożsamości uległo znacznej ewo-lucji, przy czym oba podjęte wątki stały się punk-tem wyjścia dla powstania dwóch znaczących tra-dycji badawczych: poznawczo-fenomenologicznej i rozwojowej.

* Kontakt mailowy: [email protected]

Aleksandra Pilarska, Anna Suchańska92

Studia Psychologiczne, t. 53 (2015), z. 3, s. 91–104

Tożsamość – ujęcie fenomenologiczne i rozwojowe

Z perspektywy poznawczo-fenomenologicz-nej, wychodząc od definicyjnego pytania o tożsa-mość: Kim jestem?, wskazuje się z jednej strony na kluczowe dla samookreślenia treści, z drugiej – na odnoszące się do własnej osoby jako cało-ści poczucia. Rozróżnienie to wzorem Jamesa (2002) koncepcji Ja przyjęto uznawać za podstawę podziału na przedmiotowy i podmiotowy aspekt tożsamości (Mandrosz-Wróblewska, 1988; Oleś, 2008). Konceptualizacja tożsamości w katego-riach subsystemu samowiedzy stanowi przedmiot refleksji i badań w ramach nurtu poznawczego psychologii osobowości (Jarymowicz, 1989; Man-drosz-Wróblewska, 1988). Z fenomenologicznego punktu widzenia tożsamość traktowana jest jako szczególny rodzaj osobowego doświadczania sie-bie i opisywana za pomocą szeregu tzw. poczuć tożsamościowych (Batory, 2012; Brygoła, 2013, Pilarska, 2012b). Poczucie tożsamości jest jedną z kluczowych kategorii teorii psychodynamicznych (Kernberg, 1996) i psychologii Ja (Vignoles, Rega-lia, Manzi, Golledge i Scabini, 2006). Szczególne miejsce i kliniczną ilustrację znajduje na gruncie psychopatologii (Laing, 1999; Sokolik, 1996).

Konceptualizowanie poczucia tożsamości jako specyficznego dla osoby, całościowego, intuicyj-no-refleksyjnego odniesienia się do samego sie-bie stanowi jeden z realizowanych przez nas od kilku lat nurtów badań. Ma ono charakter wielo-wymiarowy i obejmuje sześć podstawowych kate-gorii: poczucie wewnętrznej treści (tj. posiadania i dostępu do własnych myśli, uczuć, motywów, postaw itd.), poczucie niepowtarzalności (tj. wła-snej specyficzności i odmienności), poczucie odrębności i granic (tj. zdolności do odróżniania tego, co przynależne lub nieprzynależne do Ja), poczucie spójności (tj. zgodności w obrębie waż-nych, wewnętrznych treści), poczucie ciągłości w czasie (tj. trwałości własnego Ja i bycia tą samą osobą, mimo upływu czasu i zachodzących w oso-bie zmian) oraz poczucie własnej wartości (tj. akceptacji siebie i przekonania o możliwości realizacji osobistych zamierzeń). Szczegółowy

opis i podstawy dla ich wyróżnienia można zna-leźć w pracach Pilarskiej (2012a, 2012b, 2014). Rezultaty badań (Pilarska i Suchańska, 2013, 2016; Suchańska i Worach, 2013) jednoznacznie wskazują na adaptacyjny charakter silnych poczuć tożsamościowych oraz wspierają założenie, że dojrzałe (zintegrowane) poczucie tożsamości obejmuje rozwój i podtrzymywanie wszystkich wskazanych poczuć (por. Sokolik, 1996).

Druga z wspomnianych tradycji akcentuje rozwojowe i procesualne wątki w społeczno-kul-turowym kontekście formowania tożsamości. Znaczenie zmieniających się w toku życia rela-cji człowieka z otaczającym go światem skłoniło badaczy do spojrzenia na dynamikę i fazowość procesu budowania tożsamości. Wiodąca okaza-ła się dla nich idea stopniowego eksplorowania i przyjmowania niejako na próbę ról przed doko-naniem wyboru i uznania za własne zobowiązań co do osobistych i społecznych wyborów, zadań i wartości. Przez lata popularnym sposobem ujmowania tożsamości w tym nurcie było Marcii (1966) rozumienie tożsamości jako dynamicz-nej organizacji popędów, zdolności, przekonań i własnej historii oraz pierwsza operacjonaliza-cja faz jej rozwoju, zróżnicowanych pod wzglę-dem poziomu dojrzałości, zwanych statusami tożsamości.

Współczesne tempo i zakres zmian społeczno--kulturowych prowadzą do późniejszego podej-mowania dorosłych ról i zadań oraz pociągają za sobą większą, niż początkowo sądzono, dynamikę tożsamości. Odzwierciedlają to dane empiryczne wskazujące na przedłużające się poza okres ado-lescencji moratorium tożsamościowe (Arnett, 2000; Brzezińska, Kaczan, Piotrowski i Rękosie-wicz, 2011). Obserwacje te skłoniły grupę bada-czy belgijskich (Luyckx, Goossens, Soenens i Bey-ers, 2006) do zaproponowania modyfikacji Marcii koncepcji statusów tożsamości w postaci Modelu Podwójnego Cyklu Formowania się Tożsamości. W modelu tym oryginalnie pojmowana eksplora-cja rozumiana jest jako szerokie poszukiwanie alternatyw w ważnych dla tożsamości obszarach. Nosi ona nazwę eksploracji wszerz, dla odróżnie-

Typ tożsamościowego zaangażowania i poczucie tożsamości… 93


nia jej od eksploracji w głąb, obejmującej ocenę dopasowania już podjętych zobowiązań do osobi-stych standardów. Przedłużanie tego etapu, powiązane z obawami w odniesieniu do własnej przyszłości i trudnościami z podjęciem tożsamo-ściowych zobowiązań, opisuje wymiar eksploracji ruminacyjnej (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Inaczej niż w modelu Marcii, według Luyc-kxa i współpracowników proces kształtowania tożsamości nie kończy się wraz z dokonaniem ważnych dla tożsamości decyzji i wyborów (podej-mowanie zobowiązania), choć może słabnąć z wiekiem oraz wskutek angażowania się w role zawodowe i rodzinne (Brzezińska i Piotrowski, 2009; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008; Luyckx, Schwartz, Goossens i Pollock, 2008). Trwa nadal wraz z ewaluacją bieżących zobowią-zań oraz identyfikacją z tymi, które osoba uważa za słuszne i w które pozostaje emocjonalnie i behawioralnie zaangażowana (identyfikacja z zobowiązaniem). Ostatecznie, o ile przebiega prawidłowo, prowadzi do osiągnięcia dojrzałej i zarazem otwartej na zmiany tożsamości. Dwu-fazowy model Marcii zastąpiony został w ten spo-sób modelem pięciu współzależnych etapów o indywidualnie zróżnicowanym przebiegu.

Tożsamość a bliskie związkiPogląd, że ukształtowana tożsamość warunku-

je gotowość do tworzenia bliskich związków jest powszechnie podzielany w psychologii osobowo-ści, bez względu na przyjęty model tożsamości. Dotyczy on ukształtowanej, dzięki optymalnemu rozwiązaniu kryzysów rozwojowych, całościowej tożsamości typu wholeness (Erikson, 2000, 2004), dotyczy także dojrzałego poczucia osobistej toż-samości, zbudowanego w procesie różnicowania reprezentacji Ja/nie Ja i integracji afektywnej, doświadczanego jako poczucie własnej odręb-ności, spójności, ciągłości w czasie czy własnej wartości (Kernberg, 1996). Dzięki jasności co do własnych wartości, poglądów i tego kim się jest jako osoba, możliwa staje się bliskość wolna od lęku przed utratą własnej indywidualności i gra-nic, łącząca poczucie autonomii i współzależno-

ści. Jednym z celów prezentowanego opracowania jest zbadanie, czy i jak dalece istotne w wyjaśnia-niu zdolności do bliskości są różnice w konceptu-alizacji konstruktu tożsamość.

Sama kwestia zdolności do bliskości z innymi jest w psychologii podejmowana z różnych per-spektyw. Bywa opisywana z perspektywy beha-wioralnej, ze względu na bilans nagradzających wymian między partnerami, afektywnej, w której głównym kryterium jest uczuciowość oraz relacyj-nej – uwzględniającej wiele aspektów trwającego w czasie związku (Prager, 1995). W perspektywie rozwojowej, zdolność do intymności traktowana jest jako rezultat rozwiązania kolejnych kryzysów w budowaniu tożsamości (Erikson, 2000, 2004), faz procesu separacji i indywiduacji, prowadzą-cych do budowania stałości self i obiektu (Kern-berg, 1996) lub ukształtowanych w dzieciństwie wzorców przywiązania (Hazan i Shaver, 1987; Main, Kaplan i Cassidy, 1985).

Ten ostatni model, z uwagi na jakość opera-cjonalizacji konstruktu zdolności do bliskości, wykorzystano w analizie jego związków z tożsa-mością. Styl przywiązania dorosłej osoby wyzna-cza w nim poziom lęku przed odrzuceniem, bra-kiem dostępności i uważności partnera oraz poziom unikania zależności od innych, intymno-ści i odsłaniania się (Brennan, Clark i Shaver, 1998). Kombinacja dymensji lęku i unikania pozwala na wyróżnienie czterech stylów przywią-zania – bezpiecznego, zaabsorbowanego, odrzu-cająco-unikającego i lękowo-unikającego – opisu-jących utrwalony sposób myślenia, odczuwania i zachowywania się w związkach z bliskimi ludźmi (Fraley i Shaver, 2000).

PROGRAM BADAŃ WŁASNYCH

Pytania i hipotezy badawczePrzyjęte sposoby konceptualizowania toż-

samości i przywiązania zakładają ich wielowy-miarowy charakter. Stąd ważne jest określenie powiązań zarówno między poszczególnymi ele-mentami (wymiarami, poczuciami, dymensja-



mi) w całej grupie, jak i między specyficznymi konfiguracjami owych elementów, charaktery-zującymi badane osoby. Pierwsze ujęcie mieści się w obszarze podejścia skoncentrowanego na zmiennych, natomiast drugie – podejścia skon-centrowanego na osobach. Szczegółowe pytania badawcze, na które poszukiwano odpowiedzi były następujące:1. Jakie związki istnieją między poczuciami toż-

samościowymi a wymiarami rozwoju tożsamo-ści oraz czy osoby o odmiennych statusach tożsamości różnią się sposobem doświadcza-nia własnej osoby pod względem poczucia wewnętrznej treści, niepowtarzalności, odręb-ności, spójności, czasowej ciągłości i własnej wartości?

2. Jakie związki istnieją między poczuciami toż-samościowymi i wymiarami rozwoju tożsamo-ści a dymensjami przywiązania oraz czy osoby o bezpiecznym i pozabezpiecznym stylu przy-wiązania różnią się pod względem natężenia i konfiguracji wymiarów rozwoju tożsamości oraz poczuć tożsamościowych?Rozważania przedstawione we wprowadzeniu

oraz dostępna literatura przedmiotu (m.in. Brze-zińska i Piotrowski, 2009; Brzezińska i Piotrow-ski, 2010b; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008) pozwalają na postawienie czterech hipotez:1a. Nasilenie poczuć tożsamościowych jest istot-

nie dodatnio powiązane z podejmowaniem i identyfikacją z zobowiązaniami, a ujemnie z eksploracją ruminacyjną.

1b. Osoby o statusach tożsamości zakładają-cych podjęcie zobowiązań (tj. przejęcie i osią-gnięcie) cechują silniejsze poczucia tożsamo-ściowe i bardziej zintegrowana ich struktura, zaś osoby o statusach charakteryzowanych przez problemy z podejmowaniem zobowią-zań (tj. rozproszone rozproszenie i rumina-cyjne moratorium) cechuje osłabienie poczuć tożsamościowych i mniej zintegrowana ich struktura.

2a. Poziom lęku i unikania jest istotnie ujemnie powiązany z nasileniem poczuć tożsamościo-wych oraz podejmowaniem i identyfikacją z zobowiązaniami, a dodatnio z eksploracją ruminacyjną.

2b. Osoby o przywiązaniu bezpiecznym cechują silniejsze poczucia tożsamościowe i bardziej zintegrowana ich struktura oraz większe zaan-gażowanie w podejmowanie i identyfikację z zobowiązaniami, niż osoby o przywiązaniu pozabezpiecznym.W celu weryfikacji hipotez 1a i 2a wykorzysta-

no analizę korelacji (r-Persona), zaś dla spraw-dzenia hipotez 1b i 2b zastosowano jednoczynni-kową analizę wariancji oraz test niezależności chi-kwadrat. W celu wyodrębnienia grup różnią-cych się statusem tożsamości i strukturą poczucia tożsamości przeprowadzono analizę skupień metodą dwustopniowego grupowania.

Grupa badana i procedura badaniaBadaniami1 objęto 228 osób (54,4% kobiet)

we wczesnej dorosłości (18–35 lat, średnia wieku M = 24,16 lat; SD = 3,62), o różnym poziomie wykształcenia i pochodzących z różnych środo-wisk. Badania przeprowadzono w trybie indywi-dualnym i zespołowym, z zapewnieniem anoni-mowości i poufności danych. Wszystkie osoby badane wypełniały metody pomiaru tożsamości, ponadto część osób (38% grupy) wypełniała narzędzie pomiaru przywiązania w dorosłości. Osoby badane zostały poinformowane o celu badania, a warunkiem przeprowadzenia badania było uzyskanie ich zgody.

Narzędzia badawczeW badaniach zastosowano trzy narzędzia –

jedno autorskie i dwa w polskiej adaptacji.Poczucie tożsamości. Pomiaru poczucia toż-

samości dokonano za pomocą Wielowymiarowe-go Kwestionariusza Tożsamości (WKT; Pilarska, 2012a), który – w wersji rozszerzonej – obejmuje 43

1 W artykule wykorzystano badania Marty Szarszewskiej i Karoliny Niemier, realizowane pod naszym kierunkiem w ramach seminarium magisterskiego.



pozycje dotyczące sześciu poczuć tożsamościowych: wewnętrznej treści, niepowtarzalności, odrębności i granic, spójności, ciągłości w czasie oraz własnej wartości. Wszystkie pozycje oceniane są na cztero-stopniowej skali, od „zdecydowanie tak”/„zawsze” do „zdecydowanie nie”/„nigdy”, a wynikiem pod-skali jest średnia liczba punktów. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha osiągają dla poszczegól-nych podskal wartości z przedziału od 0,62 do 0,86, ze średnią α = 0,74 (np. Pilarska, 2014; Suchańska i Worach, 2013). W prezentowanych badaniach wartości alfa mieściły się w przedziale od 0,66 do 0,88, ze średnią α = 0,75.

Wymiary tożsamości. Położenie jednostki na wymiarach rozwoju tożsamości, postulowanych przez Luyckxa i współpracowników (2008) tj. eksploracji wszerz, eksploracji w głąb, eksplo-racji ruminacyjnej, podejmowania zobowiązania oraz identyfikacji z zobowiązaniem, szacowa-no przy użyciu Skali Wymiarów Rozwoju Tożsa-mości (DIDS; Brzezińska i Piotrowski, 2010a). Narzędzie obejmuje 25 pozycji, do których osoba ustosunkowuje się na sześciostopniowej skali, od „zdecydowanie nie” do „zdecydowanie tak”. Wynikiem podskali jest średnia liczba punktów. Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha osią-gają dla poszczególnych podskal wartości z prze-działu od 0,66 do 0,89, ze średnią α = 0,79 (Brze-zińska i Piotrowski, 2009). W prezentowanych badaniach wartości alfa wynosiły od 0,77 do 0,91, ze średnią α = 0,84.

Przywiązanie. Do pomiaru dymensji przywią-zania (tj. lęku i unikania) wykorzystano Zrewi-dowany Kwestionariusz Doświadczeń w Bliskich Relacjach (ECR-R) autorstwa Fraley’a i współ-pracowników (2000; Wajs, 2012). Dwie podska-le obejmują łącznie 36 pozycji, ocenianych na 7 stopniowej skali, od „całkowicie się nie zga-dzam” do „całkowicie zgadzam się”. Średnia licz-ba punktów uzyskanych przez osobę w każdej z podskal wskazuje na obecne u niej nasilenie lęku i unikania oraz pozwala określić charaktery-styczny dla niej styl przywiązania. Współczynniki rzetelności dla obu podskal przekraczają wartość α = 0,80 (por. Fraley, 2014).

ANALIZA WYNIKÓW

Poczucia tożsamościowe a wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 1a)

Aby ustalić, jakie są powiązania między wymiarami rozwoju tożsamości i poczuciami toż-samościowymi przeprowadzono analizę korelacji. Uzyskana macierz (por. Tab. 1) ujawnia wzorzec dodatnich korelacji poczuć tożsamościowych z podejmowaniem zobowiązań i identyfikacją z nimi oraz wzorzec ujemnych korelacji poczuć tożsamościowych z trzema wymiarami eksplora-cji, w szczególności z eksploracją ruminacyjną. Dane te są zgodne z hipotezą 1a. Warto zauwa-żyć, że z wymiarami zobowiązania najsilniej wiąże się poczucie własnej wartości, zaś z wymiarami eksploracji – poczucie spójności. Najsłabsze, na tle innych, związki z wymiarami rozwoju tożsa-mości wykazuje poczucie niepowtarzalności.

Poczucia tożsamościowe a statusy tożsamości (hipoteza 1b)

Wpierw sprawdzono, czy odmiennym konfi-guracjom wymiarów rozwoju tożsamości tj. sta-tusom tożsamości towarzyszą różne nasilenia poczuć tożsamościowych. W wyniku analizy sku-pień otrzymano sześć statusów tożsamości (por. Ryc. 1), odpowiadających typologii opisanej przez Brzezińską i Piotrowskiego (2009) oraz autorów oryginalnej wersji metody (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008).

Różnice między statusami w zakresie wszyst-kich wymiarów rozwoju tożsamości były istotne: F(5, 222) = 92,03; p < 0,001; η2 = 0,67 dla eks-ploracji wszerz, F(5, 222) = 81,81; p < 0,001; η2 = 0,65 dla eksploracji w głąb, F(5, 222) = 128,44; p < 0,001; η2 = 0,74 dla eksplora-cji ruminacyjnej, F(5, 222) = 100,16; p < 0,001; η2 = 0,69 dla podejmowania zobowiązania oraz F(5, 222) = 97,63; p < 0,001; η2 = 0,69 dla iden-tyfikacji z zobowiązaniem.

Pomiędzy statusami tożsamości zaobserwowa-no istotne różnice w nasileniu wszystkich poczuć tożsamościowych: wewnętrznej treści [F(5,222) = 13,04; p < 0,001; η2 = 0,23], niepowtarzalności



[F(5,222) = 3,64; p = 0,004; η2 = 0,08], odręb-ności [F(5,222) = 5,70; p < 0,001; η2 = 0,11], spójności [F(5,222) = 17,08; p < 0,001; η2 = 0,28], ciągłości czasowej [F(5,222) = 7,35; p < 0,001; η2 = 0,14] oraz własnej wartości [F(5,222) = 20,55; p < 0,001; η2 = 0,32]. Wyniki

testów post-hoc (Tukeya lub T3 Dunnetta) wska-zują, że kierunki obserwowanych różnic są spójne z hipotezą 1b (por. Tab. 2).

Następnie zbadano, czy odmiennym statusom tożsamości odpowiada nie tylko różne nasilenie, ale i odmienna struktura poczucia tożsamości.

Tabela 1. Macierz korelacji między poczuciami tożsamościowymi i wymiarami rozwoju tożsamości

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1. PWT –

2. PN 0,18** –

3. PO 0,33*** 0,19** –

4. PS 0,76*** 0,14* 0,41*** –

5. PC 0,57*** 0,17** 0,25*** 0,60*** –

6. PWW 0,63*** 0,43*** 0,34*** 0,66*** 0,50*** –

7. EW -0,32*** -0,10 -0,24*** -0,37*** -0,26*** -0,27*** –

8. EG -0,21*** -0,09 -0,24*** -0,28*** -0,19** -0,21*** 0,74*** –

9. ER -0,56*** -0,16* -0,35*** -0,59*** -0,38*** -0,55*** 0,54*** 0,39*** –

10. PZ 0,48*** 0,13* 0,24*** 0,48*** 0,37*** 0,51*** -0,23*** -0,07 -0,79*** –

11. IZ 0,38*** 0,16* 0,16* 0,38*** 0,32*** 0,51*** -0,02 0,14* -0,60*** 0,79***

M (SD) 2,33 (0,50)

1,88 (0,50)

1,62 (0,47)

2,07 (0,50)

2,04 (0,46)

2,06 (0,48)

4,04 (0,85)

3,87 (0,84)

3,39 (1,00)

3,93 (1,10)

4,19 (0,88)

Oznaczenia: PWT – poczucie wewnętrznej treści, PN – poczucie niepowtarzalności, PO – poczucie odrębności, PS – poczucie spójności, PC – poczucie ciągłości w czasie, PWW – poczucie własnej wartości, EW – eksploracja wszerz, EG – eksploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna, PZ – podejmowanie zobowiązania, IZ – identyfikacja z zobowiązaniem. ***p ≤ 0,001; **p < 0,01; *p < 0,05.

-2.00

-1.50

-1.00

-0.50

0.00

0.50

1.00

1.50 Eksploracja wszerz

Eksploracja głąb

Eksploracja ruminacyjna

Podejmowanie zobowiązania

Identyfikacja zobowiązaniem

Rysunek 1. Statusy tożsamości (dane standaryzowane)



Trzy typy struktury poczucia tożsamości otrzyma-no w wyniku analizy skupień (por. Ryc. 2). Różni-ce między nimi w zakresie wszystkich poczuć toż-samościowych były istotne: F(5, 225) = 163,86; p < 0,001; η2 = 0,59 dla poczucia wewnętrznej treści, F(5, 225) = 25,02; p < 0,001; η2 = 0,18 dla poczucia niepowtarzalności, F(5, 225) = 34,35; p < 0,001; η2 = 0,23 dla poczucia odrębności,

F(5, 225) = 182,48; p < 0,001; η2 = 0,62 dla poczucia spójności, F(5, 225) = 79,02; p < 0,001; η2 = 0,41 dla poczucia ciągłości w czasie oraz F(5, 225) = 103,42; p < 0,001; η2 = 0,48 dla poczucia własnej wartości. Testy post-hoc (Tukeya lub T3 Dunnetta) wykazały, że niemal wszystkie skupienia różnią się od siebie nasile-niem wszystkich poczuć tożsamościowych, jedy-

Tabela 2. Porównanie statusów tożsamości pod względem poczuć tożsamościowych

RR (I)n = 34

BR (II)n = 10

RM (III)n = 28

N (IV)n = 58

P (V)n = 49

O (VI)n = 49

M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) M (SD) M (SD)

EW 4,26 (0,48)a 2,82 (0,51)b 5,01 (0,48)c 3,68 (0,36)d 3,22 (0,62)b 4,80 (0,50)c

EG 3,86 (0,42)a 2,28 (0,33)b 4,82 (0,50)c 3,53 (0,44)d 3,30 (0,60)d 4,65 (0,55)c

ER 4,44 (0,59)a 3,56 (0,72)b 4,75 (0,53)a 3,31 (0,44)b 2,12 (0,47)c 3,21 (0,53)b

PZ 2,69 (0,67)a 2,68 (0,56)a 2,83 (0,80)a 3,86 (0,51)b 5,10 (0,59)c 4,59 (0,60)d

IZ 3,12 (0,51)a 2,74 (0,38)a 3,74 (0,39)b 4,03 (0,45)b 4,99 (0,61)c 4,87 (0,50)c

PWT 1,98 (0,50)a 2,28 (0,42)abc 1,95 (0,51)a 2,38 (0,40)b 2,63 (0,42)c 2,43 (0,46)bc

PN 1,66 (0,47)a 2,05 (0,55)ab 1,87 (0,57)ab 1,87 (0,39)ab 2,09 (0,47)b 1,83 (0,53)ab

PO 1,52 (0,44)ab 1,57 (0,52)abc 1,35 (0,42)b 1,66 (0,42)ac 1,87 (0,43)c 1,56 (0,49)ab

PS 1,69 (0,51)a 2,05 (0,35)abc 1,68 (0,53)a 2,12 (0,36)b 2,43 (0,32)c 2,12 (0,48)b

PC 1,72 (0,41)a 2,19 (0,52)bc 1,87 (0,49)ab 2,05 (0,36)bc 2,24 (0,43)c 2,10 (0,46)bc

PWW 1,61 (0,48)a 1,91 (0,30)ab 1,83 (0,41)ab 2,09 (0,31)b 2,46 (0,38)c 2,12 (0,46)b

Oznaczenia: RR – rozproszone rozproszenie, BR – beztroskie rozproszenie, RM – ruminacyjne moratorium, N – niezróżnicowanie, P – przejęcie, O – osiągnięcie, PWT – poczucie wewnętrznej treści, PN – poczucie niepowtarzalności, PO – poczucie odrębności, PS – poczucie spójności, PC – poczucie ciągłości w czasie, PWW – poczucie własnej wartości, EW – eksploracja wszerz, EG – eksploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna, PZ – podejmowanie zobowiązania, IZ – identyfikacja z zobowiązaniem. Różne litery w wierszach oznaczają różnice statystycznie istotne (p < 0,05).

-1.50

-1.00

-0.50

0.00

0.50

1.00

Skupienie 1

Skupienie 2

Skupienie 3

Rysunek 2. Struktury poczuć tożsamości (dane standaryzowane)



nie w zakresie poczucia odrębności nie stwier-dza się istotnych różnic między skupieniem 2 i 3, a poczucie własnej wartości nie różnicuje istotnie skupienia 1 i 2.

Osoby w skupieniu 1 charakteryzuje najbar-dziej dojrzała i harmonijna struktura poczucia tożsamości, choć uwagę zwraca relatywnie słab-sze poczucie niepowtarzalności. W skupieniu 2 znalazły się osoby o strukturze mniej zharmo-nizowanej, które wyróżnia silne poczucie niepo-wtarzalności i własnej wartości (być może o cha-rakterze kompensacyjnym), na tle słabszych pozostałych poczuć tożsamościowych. Osoby w skupieniu 3 cechują się najwyższym stopniem dezorganizacji poczucia tożsamości, z wyraźny-mi deficytami w zakresie poczuć wewnętrznej treści, spójności, czasowej ciągłości oraz własnej wartości.

Związek między statusem tożsamości i struk-turą poczucia tożsamości okazał się istotny: χ2(10) = 77,93; p < 0,001, V = 0,41. Osoby o tożsamości przejętej i osiągniętej dominują w skupieniu o najwyższym poziomie dojrzało-ści tożsamości, zaś rozproszonemu rozproszeniu i ruminacyjnemu moratorium odpowiada najwyż-szy stopień dezorganizacji poczucia tożsamości. Struktura niezharmonizowana, oparta na silnym poczuciu niepowtarzalności i własnej wartości, cechuje osoby o statusie niezróżnicowanym oraz beztroskiego rozproszenia (por. Tab. 3). Wyniki te odpowiadają oczekiwaniom sformułowanym w hipotezie 1b.

Dymensje przywiązania a poczucia tożsamościowe i wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 2a)

Analiza korelacji dymensji przywiązania z poczuciami tożsamościowymi i wymiarami rozwo-ju tożsamości (por. Tab. 4) ujawniła, że wzrost lęku współwystępuje z osłabieniem poczucia spójności, wewnętrznej treści, odrębności i czasowej ciągło-ści, a wzrost unikania – z osłabieniem poczucia czasowej ciągłości, wewnętrznej treści oraz spójno-ści. W przypadku wymiarów rozwoju tożsamości, istotne okazały się jedynie ujemne korelacje lęku z eksploracją w głąb i eksploracją ruminacyjną. Hipoteza 2a została więc potwierdzona częściowo i w większej mierze w stosunku do poczuć tożsamo-ściowych niż wymiarów rozwoju tożsamości.

Styl przywiązania a poczucia tożsamościowe i wymiary rozwoju tożsamości (hipoteza 2b)

W kolejnym kroku sprawdzono, czy osoby o różnym stylu przywiązania różnią się pod wzglę-dem poczuć tożsamościowych i wymiarów rozwo-ju tożsamości. Grupę o bezpiecznym stylu przy-wiązania tworzyły osoby, które uzyskały wyniki niższe niż wartość mediany zarówno w zakresie lęku (Me = 2,47), jak i unikania (Me = 2,15), zaś grupę o pozabezpiecznym stylu przywiązania – osoby, które uzyskały wyniki równe bądź większe niż wartość mediany w odniesieniu do jednej lub obu dymensji (por. Fraley, 2014). Analizy (por. Tab. 5) wykazały, że osoby o odmiennym stylu

Tabela 3. Analiza współzależności statusu tożsamości i struktury poczucia tożsamości

Status tożsamości

RR (I)n = 34

BR (II)n = 10

RM (III)n = 28

N (IV)n = 58

P (V)n = 49

O (VI)n = 49

Poczucie tożsamości n (%) n (%) n (%) n (%) n (%) n (%)

Skupienie 1 (n = 83) 7 (20,6) 2 (20,0) 3 (10,7) 18 (31,0) 33 (67,3) 20 (40,8)

Skupienie 2 (n = 74) 3 (8,8) 5(50,0) 7 (25,0) 31 (53,4) 12 (24,5) 16 (32,7)

Skupienie 3 (n = 71) 24 (70,6) 3 (30,0) 18 (64,3) 9 (15,5) 4 (8,2) 13 (26,5)

Oznaczenia: RR – rozproszone rozproszenie, BR – beztroskie rozproszenie, RM – ruminacyjne moratorium, N – niezróżnicowanie, P – przejęcie, O – osiągnięcie.



przywiązania nie różnią się od siebie na wymia-rach rozwoju tożsamości. Obserwuje się nato-miast istotnie silniejsze poczucie wewnętrznej treści, spójności i czasowej ciągłości u osób z bez-piecznym przywiązaniem, niż u osób o przywiąza-niu pozabezpiecznym.

Grupy o odmiennym stylu przywiązania porównano również pod względem statusów toż-samości i struktury poczucia tożsamości. Anali-zy wykazały istotny związek stylu przywiązania ze strukturą poczucia tożsamości: χ2(2) = 6,12; p = 0,047; V = 0,27. Ponad połowa (51,6%) osób cechujących się dojrzałym poczuciem tożsamo-ści to osoby przywiązane bezpiecznie, podczas gdy wśród osób o deficytowej i nieharmonijnej strukturze poczucia tożsamości wyraźnie domi-nują osoby o przywiązaniu pozabezpiecznym (odpowiednio, 76,5% i 71,4%). Związek stylu przywiązania ze statusem tożsamości okazał się nieistotny (p > 0,05). Hipoteza 2b została więc potwierdzona częściowo i tylko w zakresie związ-ków stylu przywiązania z nasileniem i konfigura-cją poczuć tożsamościowych.

Tabela 5. Styl przywiązania a wymiary tożsamości i poczucia tożsamościowe

Bezpieczny(n = 30)

Pozabezpieczny(n = 56)

Różnice

Zmienna M (SD) M (SD) U Z r

EW 3,95 (0,93) 3,91 (0,85) 809,50 -0,28 0,03

EG 3,80 (0,87) 3,77 (0,89) 823,00 -0,15 0,02

ER 3,19 (0,85) 3,40 (1,04) 754,00 -0,78 0,08

PZ 4,11 (0,98) 3,79 (1,00) 689,00 -1,37 0,15

IZ 4,25 (0,95) 4,00 (0,79) 696,50 -1,30 0,14

PWT 2,53 (0,26) 2,30 (0,44) 585,50* -2,35 0,25

PN 1,79 (0,57) 1,88 (0,49) 764,00 -0,69 0,07

PO 1,67 (0,41) 1,61 (0,43) 802,00 -0,35 0,04

PS 2,28 (0,32) 2,08 (0,40) 594,00* -2,24 0,24

PC 2,32 (0,36) 2,00 (0,36) 461,50*** -3,45 0,37

PWW 2,07 (0,41) 2,04 (0,45) 817,00 -0,21 0,02Oznaczenia: EW – eksploracja wszerz, EG – eksploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna, PZ – podejmowanie zobowiązania, IZ – identyfikacja z zobowiązaniem, PWT – poczucie wewnętrznej treści, PN – poczucie niepowtarzalności, PO – poczucie odrębności, PS – poczucie spójności, PC – poczucie ciągłości w czasie, PWW – poczucie własnej wartości. ***p ≤ 0,001; *p < 0,05.

Tabela 4. Korelacje dymensji przywiązania i zmiennych tożsamościowych

DL DU

PWT -0,36*** -0,29**

PN 0,06 -0,06

PO -0,33** 0,01

PS -0,37*** -0,26*

PC -0,32** -0,34***

PWW -0,2 -0,14

EW 0,15 0,01

EG 0,26* -0,07

ER 0,26* -0,05

PZ -0,19 0,01

IZ -0,09 -0,02

Oznaczenia: PWT – poczucie wewnętrznej treści, PN – poczucie niepowtarzalności, PO – poczucie odrębności, PS – poczucie spójności, PC – poczucie ciągłości w czasie, PWW – poczucie własnej wartości, EW – eksploracja wszerz, EG – eksploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna, PZ – podejmowanie zobowiązania, IZ – identyfikacja z zobowiązaniem, DL – dymensja lęku, DU – dymensja unikania. ***p ≤ 0,001; **p < 0,01; *p < 0,05.



DYSKUSJA

Przyjęcie w przedstawionym badaniu za punkt wyjścia wspólnego rodowodu rozwojowego i fenomenologicznego ujęcia tożsamości, opera-cjonalizowanego jako jej aspekt procesualno--behawioralny (wymiary rozwoju tożsamości) i poczuciowy (poczucia tożsamościowe), pozwo-liło uznać za teoretycznie uprawnione zbadanie ich wzajemnych związków. Tym samym możliwy stał się empiryczny opis subiektywnego doświad-czenia osób w różnym stopniu zaangażowanych w procesy eksploracji i zobowiązania.

Analizy związków wymiarów rozwoju tożsamo-ści i poczuć tożsamościowych wskazują, zgodnie z oczekiwaniami, że podjęciu i identyfikacji z zobo-wiązaniem towarzyszy silne poczucie tożsamości we wszystkich jego aspektach. Procesy eksploracji, wyznaczające etap poszukiwań i braku pewności co do własnej roli i wyborów, jak przewidywano, łączą się z osłabieniem poczucia wewnętrznej tre-ści, odrębności, spójności i czasowej ciągłości. Jak trudny może być ten etap rozwoju tożsamości pokazuje jego współwystępowanie z obniżeniem poczucia własnej wartości. Tak wyraźny związek tej zmiennej z eksploracją wszerz i w głąb, a szczegól-nie z jej formą ruminacyjną, może ujawniać swo-isty mechanizm błędnego koła, w którym niskie poczucie własnej wartości sprzyjałoby tendencjom eksploracyjnym, szczególnie ruminacyjnym, bloku-jąc przejście do kolejnych etapów formowania toż-samości. Jest to zbieżne z sugestiami Luyckxa i współpracowników (2008), którzy możliwych przyczyn fiksacji na procesie eksploracji upatrują m.in. w zawyżonych standardach i rygorystycznej ocenie własnego poziomu działania.

Przedstawiony „poczuciowy” opis statusów tożsamości wspiera powyższe obserwacje i – zgod-nie z przewidywaniami – wskazuje na silniejsze poczucia tożsamościowe u osób zaangażowanych w podejmowanie i identyfikację z zobowiązaniami (tj. o tożsamości przejętej i osiągniętej), aniżeli tych skoncentrowanych na eksploracji, w szcze-gólności jej lękowej formie. Wyraźnie pokazują to także analizy związku statusu tożsamości ze

strukturą poczucia tożsamości – osoby o tożsamo-ści przejętej i osiągniętej dominują w skupieniu o najbardziej dojrzałej i harmonijnej strukturze poczucia tożsamości, zaś rozproszonemu rozpro-szeniu i ruminacyjnemu moratorium odpowiada najwyższy stopień dezorganizacji poczucia tożsa-mości. Wyznacznikiem siły poczucia tożsamości okazuje się zatem, po raz kolejny, obecność sta-łych zobowiązań. Wyniki te są zbieżne z innymi doniesieniami empirycznymi, w których statusy tożsamości zasadzające się na wysokim poziomie zobowiązania – tożsamość przejęta i osiągnięta – podobnie łączyły się z charakterystykami zdro-wia psychicznego (Brzezińska i Piotrowski, 2010b; Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Pod-noszą jednocześnie, dyskutowaną w literaturze (np. Pilarska, 2012b; Waterman, 2007), kwestię adaptacyjności i funkcjonalności wymiaru eksplo-racji, który przy różnicowaniu tożsamości przeję-tej i osiągniętej ma znaczenie decydujące.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na nie-oczekiwaną przewagę osób o tożsamości przejętej nad osobami o tożsamości osiągniętej w zakresie poczucia odrębności, spójności i własnej wartości. Czy niewielkie osłabienie tych trzech poczuć w uznanej za najbardziej dojrzałą formie tożsa-mości można interpretować jako wzrost otwarto-ści i elastyczności poczucia tożsamości? Byłoby to zbieżne z ideą tożsamości całościowej Eriksona, lecz jednocześnie sprzeczne z wynikami dotych-czasowych badań nad adaptacyjnością poczucia tożsamości, sugerującymi liniowy, dodatni zwią-zek między siłą poczuć tożsamościowych a wskaź-nikami dobrostanu (np. Pilarska, 2014; Pilarska i Suchańska, 2015). Pierwsza interpretacja wyda-je się zgodna z intencją autorów Modelu Podwój-nego Cyklu (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008). Model ten opiera się bowiem na założe-niu, że eksploracja i zobowiązanie to procesy wzajemnie się przenikające, a – w myśl przyjętych kryteriów rozróżniania statusów tożsamości – osoby o statusie tożsamości osiągniętej kontynu-ują eksplorację, zaś u tych o statusie tożsamości przejętej eksploracja występuje w niewielkim zakresie. Założenia te znajdują swoje odzwiercie-



dlenie w konstrukcji metody. Otóż pozycje Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości, w tym te składa-jące się na podskale eksploracji – a więc odnoszą-ce się do rozmyślań nad własną przyszłością, roz-ważań wokół podjętych zobowiązań, a także wątpliwości i obaw związanych z kształtem przy-szłego życia (Brzezińska i Piotrowski, 2010a) – formułowane są w czasie teraźniejszym. Jeśli zgo-dzimy się z tezą, że tożsamość przejęta oznacza brak lub (czasowe bądź trwałe) przerwanie eks-ploracji, a dojrzała, osiągnięta tożsamość dalszą aktywność eksploracyjną2, zrozumiałym stanie się fakt wzmocnienia poczucia odrębności, spójności i własnej wartości towarzyszący tej pierwszej, a następnie ich nieznaczne osłabienie. Pod zna-kiem zapytania stawiałoby to jednak dotychcza-sowe kryterium dojrzałości poczucia tożsamości. Rozstrzygnięcie tej kluczowej dla obu ujęć tożsa-mości kwestii wymaga osobnych badań.

Klarownie i zasadniczo spójnie z przewidywa-niami przedstawiają się związki dymensji i stylu przywiązania z poczuciami tożsamościowymi. Relacyjny lęk i unikanie bliskości współwystępują z osłabieniem poczuć tożsamościowych, co znajdu-je swój wyraz w charakterystykach osób o odmien-nym stylu przywiązania. Osoby bezpiecznie przy-wiązane, wolne od lęku i unikania, to osoby pewne tego, kim są oraz zachowujące silne poczucie jed-ności i ciągłości własnej osoby. Jak można przy-puszczać, będą one poszukiwały i korzystały z wza-jemnej bliskości bez poczucia zagrożenia pomieszaniem w obrębie tożsamości. Słabsze niż oczekiwano, choć ważne z teoretycznego punktu widzenia, związki łączą dymensje przywiązania i wymiary rozwoju tożsamości. Stwierdzone w ana-lizach współwystępowanie eksploracji w głąb i eks-ploracji ruminacyjnej z lękiem może wyjaśniać zarówno niestabilność związków zawieranych na tym etapie rozwoju tożsamości, jak i przedłużanie się tego etapu. Przyjmując, że obszarem intensyw-nej eksploracji jest – obok pracy i światopoglądu

– sfera intymnych relacji (Arnett, 2000), a jej zasadniczy cel to przygotowanie do podjęcia zobo-wiązania wobec partnera miłosnej relacji, można przewidywać, że przebieg tego procesu będzie ule-gał zakłóceniu w warunkach lęku w relacjach z innymi. Powyższe obserwacje mogą stanowić pewne uzupełnienie dla rezultatów badań Brzeziń-skiej i Piotrowskiego (2010b), w których poziom – odmiennie operacjonalizowanej – gotowości do tworzenia bliskich związków łączył się przede wszystkim z wymiarem zobowiązania. Znaczenie wymiarów rozwoju tożsamości i statusów tożsamo-ści nie ujawniło się w analizach uwzględniających styl przywiązania, co może sugerować, że w wyzna-czaniu zdolności do bliskości szczególna rola przy-pada subiektywnemu doświadczaniu własnej osoby. Jest to spójne z psychodynamicznym uję-ciem problemu (Kernberg, 1996).

Wielość modeli stawiających sobie za cel uchwycenie zjawiska tożsamości wskazuje na wagę badanych zagadnień i niewątpliwie sprzy-ja stałemu pogłębianiu i poszerzaniu wiedzy z tego obszaru osobowości. Jednocześnie może powodować zagubienie w gąszczu pojęć i narzę-dzi badawczych. Spotykane w literaturze okre-ślenie „psychologiczna problematyka tożsamo-ści” (Grzegorek, 2000, s. 53) oddaje trudności w wypracowaniu spójnego podejścia do zjawiska tożsamości. Tym ważniejsze wydaje się docieka-nie, czy, pomimo definicyjnych i operacyjnych roz-bieżności, proponowane modele traktują w istocie wciąż o tym samym problemie – doświadczeniach osoby podejmującej wysiłek samookreślenia. Przeprowadzona w ramach niniejszego artyku-łu analiza jest wyrazem takich właśnie dociekań. Uzyskane rezultaty wspierają tezę, że oba ujęcia tożsamości – fenomenologiczne i rozwojowe – traktują o odmiennych aspektach zjawiska toż-samości, a nie o różnych realnościach psycholo-gicznych. Daje to nadzieję na integrację ustaleń wypracowanych w ramach obu nurtów.

2 Warto w tym miejscu przywołać klasyfikację statusów tożsamości proponowaną przez zespół Meeusa (1999). Autorzy ci dokonują rozróżnienia między osiągnięciem (achievement) oraz osiąganiem tożsamościowych zobowiązań (achieving commitment). Drugi z tych statusów, łączący silne zobowiązania i silną aktywność eksploracyjną, odpowiada statusowi tożsamości osiągniętej w modelu podwójnego cyklu.



LITERATURA

Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood. A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55(5), 469–480.

Batory, A. (2012). Wielowymiarowe i dyna-miczne Ja podstawą tożsamości. Roczniki Psycho-logiczne, 15(4), 137–159.

Brennan, K. A., Clark, C. L. i Shaver, P. R. (1998). Self-report measurement of adult roman-tic attachment: An integrative overview. W: J. A. Simpson i W. S. Rholes (red.), Attachment theory and close relationships (s. 46–76). New York: Guilford Press.

Brygoła, E. (2013). Podmiotowa i przedmio-towa perspektywa tożsamości osobistej we współ-czesnym świecie. Polskie Forum Psychologiczne, 18(3), 284–302.

Brzezińska A. I., Kaczan R., Piotrowski K. i Rękosiewicz M. (2011). Odroczona dorosłość: fakt czy artefakt?. Nauka, 4, 67–107.

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Toż-samości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15(1), 66–84.

Brzezińska, A. I. i Piotrowski, K. (2010b). For-mowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Cza-sopismo Psychologiczne, 16(2), 265–274.

Brzezińska, A. I. i Piotrowski, K. (2009). Dia-gnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamo-ści (DIDS). Studia Psychologiczne, 47(3), 93–109.

Erikson, E. H. (2000). Dzieciństwo i społeczeń-stwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Erikson, E. H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Wydawnictwo Zyska i S-ka.

Fraley, R. C. (2014). A brief overview of adult attachment theory and research. Strona interento-wa: http://internal.psychology.illinois.edu/~rcfra-ley/attachment.htm.

Fraley, R. C. i Shaver, P. R. (2000). Adult romantic attachment: Theoretical develop-

ments, emerging controversies, and unan-swered questions. Review of General Psychology, 4(2), 132–154.

Fraley, R. C., Waller, N. G. i Brennan, K. A. (2000). An item-response theory analysis of self-report measures of adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 78(2), 350–365.

Grzegorek T. (2000), Tożsamość a poczucie tożsamości. Próba uporządkowania problematy-ki. W: A. Gałdowa (red.), Tożsamość człowieka (s. 53–70). Kraków: Wydawnictwo UJ.

Hazan, C. i Shaver, P. (1987). Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality and Social Psychology, 52(3), 511–524.

James, W. (2002). Psychologia. Kurs skrócony. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Jarymowicz, M. (1989). Próba konceptualiza-cji pojęcia “tożsamość”: spostrzegana odrębność Ja-Inni jako atrybut własnej tożsamości. Przegląd Psychologiczny, 32(3), 655–671.

Karbowa, M. (2012). Trafność metod pomiaru przywiązania w dorosłości [Niepublikowana praca doktorska]. Poznań: Instytut Psychologii UAM.

Kernberg, O. F. (1996). A psychoanalytic the-ory of personality disorders W: J. F. Clarkin i M. F. Lenzenweger (Eds.), Major theories of personality disorder (s. 106–141). New York, NY: The Guilford Press.

Laing, R. D. (1999). Podzielone „ja”. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.

Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B. i Bey-ers, W. (2006). Unpacking commitment and exploration: Validation of an integrative model of adolescent identity formation. Journal of Adoles-cence, 29, 361–378.

Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I. i Goos-sens, L. (2008). Capturing ruminative explora-tion: Extending the four-dimensional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42(1), 58–82.

Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L. i Pol-lock, S. (2008). Employment, sense of coherence, and identity formation: Contextual and psycho-logical processes on the pathway to sense of



adulthood. Journal of Adolescent Research, 23(5), 566–591.

Main, M., Kaplan, N., i Cassidy, J. (1985). Security in infancy, childhood, and adulthood: A move to the level of representation. Mono-graphs of the Society for Research in Child Devel-opment, 50(1–2), 66–104.

Mandrosz-Wróblewska, J. (1988). Tożsamość i niespójność ja a poszukiwanie własnej odrębności. Wrocław: Ossolineum.

Marcia, J. E. (1966). Development and valida-tion of ego-identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3(5), 551–558.

Meeus, W., Iedema, J., Helsen, M. i Volle-bergh, W. (1999). Patterns of adolescent identi-ty development: Review of literature and longi-tudinal analysis. Developmental Review, 19(4), 419–461.

Oleś, P. K. (2008). O różnych rodzajach tożsa-mości oraz ich stałości i zmianie. W: P. K. Oleś i A. Batory (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura (s. 41–84). Lublin: Wydawnictwo Kato-lickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Pilarska, A. (2014). Self-construal as a media-tor between identity structure and subjective well-being. Current Psychology, 33(2), 130–154.

Pilarska, A. (2012a). Wielowymiarowy Kwe-stionariusz Tożsamości. W: W. J. Paluchowski, A. Bujacz, P. Haładziński i L. Kaczmarek (red.), Nowoczesne metody badawcze w psychologii (s. 167–188). Poznań: Wydawnictwo Naukowe WNS UAM.

Pilarska, A. (2012b). Ja i tożsamość a dobro-stan psychiczny. Poznań: Wydawnictwo Naukowe WNS UAM.

Pilarska, A. i Suchańska, A. (2015). Poczucie tożsamości a przejawy zaburzeń osobowości: wyniki badań populacji nieklinicznej. Psychiatria Polska, 49(3), 599–613.

Pilarska, A. i Suchańska, A. (2013). Struktu-ralne właściwości koncepcji siebie a poczucie toż-samości. Fakty i artefakty w pomiarze spójności i złożoności koncepcji siebie. Studia Psychologicz-ne, 51(2), 29–42.

Prager, K. J. (1995). The psychology of inti-macy. New York: Guilford Press.

Sokolik, M. (1996). Psychoanaliza i Ja. War-szawa: J. Santorski & Co.

Suchańska, A. i Worach, A. (2013). Złożoność koncepcji siebie a poczucie tożsamości. Roczniki Psychologiczne, 16(2), 199–233.

Wajs, M. (2012). Styl przywiązania a nasilenie potrzeb i obron narcystycznych u osób w okresie wczesnej dorosłości [Niepublikowana praca magi-sterska]. Poznań: Instytut Psychologii UAM.

Waterman, A. S. (2007). Doing well: The rela-tionship of identity status to three conceptions of well-being. Identity: An International Journal of Theory And Research, 7(4), 289–307.

Vignoles, V. L., Regalia, C., Manzi, C., Golledge, J. i Scabini, E. (2006). Beyond self- esteem: Influence of multiple motives on identity construction. Journal of Personality and Social Psychology, 90(2), 308–333.



THE IDENTITY PROCESSES AND THE SENSE OF IDENTITY: INTERRELATIONS AND SIGNIFICANCE TO THE CAPACITY FOR CLOSENESS

ABSTRACT

The article deals with the relations between the dimensions of identity postulated in the dual-cycle model of identity forma-tion by Luyckx and colleagues (2008) and the basic categories of the sense of identity that – according to our own approach – determines the dominant ways of experiencing and understanding oneself (Pilarska, 2014; Pilarska & Suchańska, 2013). In each of these theoretical proposals identity is viewed from a somewhat different perspective, although both are within the scope of so-called Eriksonian influences. In the article, we present theoretical premises and empiri cal data concern-ing the relations between the two approaches to identity, and thereby we answer the question of what kind of experience of the self accompanies the intensification of exploration and commitment processes. Following up the thesis, commonly advanced in the literature, that identity is a precondition of the capacity for close relationships, we also address the pos-sibility of explaining this capacity in the light of the two considered approaches to identity.

Keywords: phenomenological approach to identity, identity-related senses, exploration, commitment, identity status, attachment style

Aleksandra PilarskaInstitute of Psychology

Adam Mickiewicz University in Poznań

Anna SuchańskaInstitute of Psychology

Adam Mickiewicz University in Poznań

procesy toŻsamoŚci i poczucie toŻsamoŚci: … kiem dostępności i uważności partnera oraz...

Documents