prilozi o historiografiji bosne i hercegovine (2001–2017)

PRILOZI O HISTORIOGRAFIJI BOSNE I HERCEGOVINE (2001–2017)

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINAАКАДЕМИJА НАУКА И УМJЕТНОСТИ БОСНЕ И ХЕРЦЕГОВИНЕ

Special EditionsVolume CLXXXVII

Department of HumanitiesVolume 47/2

Contributions on Historiography of Bosnia and Herzegovina (2001-2017)

II

EditorsAcademician Dževad Juzbašić

Prof Dr Zijad Šehić

SARAJEVO 2020

DOI: 10.5644/PI2020.186.00

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI BOSNE I HERCEGOVINE

ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF BOSNIA AND HERZEGOVINAАКАДЕМИJА НАУКА И УМJЕТНОСТИ БОСНЕ И ХЕРЦЕГОВИНЕ

Posebna izdanjaKnjiga CLXXXVII

Odjeljenje humanističkih naukaKnjiga 47/2

Prilozi o historiografiji Bosne i Hercegovine (2001–2017)

II

UredniciAkademik Dževad Juzbašić

Prof. dr. Zijad Šehić

SARAJEVO, 2020.

Prilozi o historiografiji Bosne i Hercegovine (2001–2017)

IzdavačAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine

Za izdavačaAkademik Miloš Trifković

UredniciAkademik Dževad JuzbašićProf. dr. Zijad Šehić

Redakcioni odborDr. sci. Sonja Dujmović, dr. sci. Aladin Husić, akademik Dževad Juzbašić, dr. sci. Vera Katz, dr. sci. Mesud Šadinlija, prof. dr. Zijad Šehić, dr. sci. Slobodan Šoja

Tehnička urednicaSabina Vejzagić

RecenzentiProf. dr. Max Bergholz, mr. sci. Seka Brkljača, dr. sci. Dženan Dautović, prof. dr. Robert Donia, dr. sci. Georgi Engelhardt, dr. sci. Enver Halilović, prof. dr. Marko Atilla Hoare, prof. dr. Ladislav Hladký, dr. sci. Aladin Husić, akademik Dževad Juzbašić, prof. dr. Amila Kasumović, doc. dr. Fahd Kasumović, dr. sci. Vera Katz, prof. dr. Azem Kožar, akademkinja Adila Pašalić Kreso, prof. dr. Salmedin Mesihović, prof. dr. Nenad Moačanin, prof. dr. Edin Radušić, prof. dr. Šerbo Rastorder, dr. sci. Sead Selimović, dr. sci. Mesud Šadinlija, prof. dr. Zijad Šehić, dr. sci. František Šistek, prof. dr. Snježana Šušnjara, prof. dr. Vučina Zorić

LekturaZenaida Karavdić

PrevodAdnan Arnautlija

DTPNarcis Pozderac

ŠtampaDobra knjiga d.o.o. Sarajevo

Tiraž300

Sarajevo, 2020.

EBSCO C.E.E.O.L.

Objavljivanje ovog zbornika radova pomogli su

ČLAN PREDSJEDNIŠTVA BOSNE I HERCEGOVINE, GOSPODIN ŠEFIK DŽAFEROVIĆ,

MINISTARSTVO CIVILNIH POSLOVA BOSNE I HERCEGOVINE FEDERALNO MINISTARSTVO KULTURE I SPORTA BOSNE I HERCEGOVINE

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

930(497.6)”2001/2017”(082)

PRILOZI o historiografiji Bosne i Hercegovine : (2001-2017). 2 / urednici Dževad Juzbašić, Zijad Šehić ; prevod Adnan Arnautlija. - Sarajevo : Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine = Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, 2020. - 335 str. ; 25 cm. - (Posebna izdanja / Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine ; knj. 187. Odjeljenje humanističkih nauka ; knj. 47/2)

Na spr. nasl. str.: Contributions on Historiography of Bosnia and Herzegovina (2001-2017). - Lat. i ćir. - Bibliografija uz sve radove ; bibliografske i druge bilješke uz tekst. - Abstract.

ISBN 978-9926-410-54-4COBISS.BH-ID 29117446

7

SADRŽAJ

Marko Attila HoareTHE HISTORIOGRAPHY OF THE BOSNIAN GENOCIDE OF 1992–1995 IN THE WORK OF FOREIGN SCHOLARSHISTORIOGRAFIJA GENOCIDA U BOSNI I HERCEGOVINI 1992.–1995. U RADOVIMA STRANIH NAUČNIKA ................................... 11

Merisa Karović-BabićHISTORIOGRAFIJA I HISTORIJSKI IZVORI O GENOCIDU U SREBRENICIHISTORIOGRAPHY AND HISTORICAL SOURCES ON GENOCIDE IN SREBRENICA ................................................................ 21

Zilha Mastalić KošutaRAT U MOSTARU (1992–1995) NA STRANICAMA BOSANSKOHERCEGOVAČKE I UŽE REGIONALNE HISTORIOGRAFIJE U PERIODU OD 2001. DO 2017. GODINEWAR IN MOSTAR (1992-1995) ON THE PAGES OF BOSNIAN-HERZEGOVINIAN AND REGIONAL HISTORIOGRAPHY IN THE PERIOD 2001-2017 ............................................................................. 69

Azem KožarHISTORIJSKI APSEKTI IZUČAVANJA RATA U BOSNI I HERCEGOVINI (1992–1995)HISTORICAL ASPECTS OF WAR STUDIES IN BOSNIA AND HERZEGOVINA (1992–1995) .......................................... 85

Аранђел СмиљанићЛОКАЛНЕ МОНОГРАФИЈЕ У ДИЈЕЛУ БОСАНСКЕ КРАЈИНЕ И ПОСАВИНЕ (2001–2017)LOCAL MONOGRAPHS IN PART OF THE BOSNIAN KRAJINA AND POSAVINA (2001-2017) .......................................................................... 109

8

Posebna izdanja ANUBiH CLXXXVII, OHN 47/2

Izet ŠabotićHISTORIOGRAFIJA O TUZLI I TUZLANSKOM KRAJU, KOJA SE ODNOSI NA NOVI VIJEK I SAVREMENO DOBA, NASTALA U VREMENU 2001–2018. GODINE HISTORIOGRAPHY OF TUZLA AND TUZLA’S REGION, RELATING TO MODERN TIMES, CREATED BETWEEN 2001. AND 2018. ............... 127

Edin MutapčićSJEVEROISTOČNA BOSNA – POZITIVAN PRIMJER RAZVOJA LOKALNE HISTORIOGRAFIJENORTHEASTERN BOSNIA – A POSITIVE EXAMPLE OF THE DEVELOPMENT OF THE LOCAL HISTORIOGRAPHY .......................... 161

Jasna PašićHISTORIOGRAFSKA LITERATURA I IZVORI O BIHAĆKOJ KRAJINI U DVADESETOM VIJEKU, OBJAVLJENI OD 2000. DO 2017. HISTORIOGRAPHICAL LITERATURE AND SOURCES ON THE BIHAĆ REGION IN THE TWENTIETH CENTURY, PUBLISHED FROM 2000 TO 2017 ......................................................................................... 179

Mirko PejanovićDRUŠTVENO-ISTORIJSKI KONTEKST OPSTOJNOSTI I RAZVOJA DRŽAVE BOSNE I HERCEGOVINE U POSTDEJTONSKOM VREMENU SOCIOHISTORICAL CONTEXT OF THE SURVIVAL AND DEVELOPMENT OF THE STATE OF BOSNIA AND HERZEGOVINA IN POST-DAYTON TIMES ............................................................................. 211

Armina GalijašDA LI JE BOSNA I HERCEGOVINA ZAISTA TAKO LOŠA KAKO SE O NJOJ PIŠE? ............................................................................................... 231

Željka PoloniOBILJEŽAVANJE ZNAČAJNIH DOGAĐAJA U SVRHU KONSTRUISANJA POLITIČKOG SPEKTAKLA: ANALIZA OBILJEŽAVANJA HISTORIJSKIH OBLJETNICA KAO KULTURE SJEĆANJA U MEDIJIMA CELEBRATING SIGNIFICANT EVENTS TO CONSTRUCT A POLITICAL SPECTACLE: AN ANALYSIS OF CELEBRATING HISTORIC ANNIVERSARIES AS A CULTURE OF REMEMBRANCE IN THE MEDIA ................................................................................................. 237

9

Sadržaj

Asja MandićMUZEOGRAFIJA I HISTORIOGRAFIJA BOSANSKOHERCEGOVAČKE UMJETNOSTI U POSTSOCIJALISTIČKOM STANJU KRIZEMUSEOGRAPHY AND HISTORIOGRAPHY OF BOSNIAN-HERZEGOVINIAN ART IN THE POST-SOCIALIST STATE OF CRISIS 257

Melisa Forić PlastoHISTORIOGRAFIJA O BOSNI I HERCEGOVINI U BOSANSKOHERCEGOVAČKIM UDŽBENICIMA HISTORIJE (2000–2017)HISTORIOGRAPHY ON BOSNIA AND HERZEGOVINA IN HISTORY TEXTBOOKS USED IN BOSNIA AND HERZEGOVINA (2000–2017) .......................................................................... 277

Zećir RamčilovićBOSNA I HERCEGOVINA U UDŽBENICIMA HISTORIJE U REPUBLICI SJEVERNOJ MAKEDONIJIBOSNIA AND HERZEGOVINA IN HISTORY TEXTBOOKS IN THE REPUBLIC OF NORTHERN MACEDONIA .................................. 301

Snježana ŠušnjaraOBRAZOVANJE UČITELJA U VRIJEME AUSTRO-UGARSKE I DANAŠNJI VID OBRAZOVANJA ZA UČITELJSKO ZVANJECOMPARISON OF TEACHER EDUCATION IN THE AUSTRIAN-HUNGARIAN PERIOD AND TODAY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA ................................................................................................ 327

Adrese autora ....................................................................................................... 339

11

DOI: 10.5644/PI2020.186.14

The historiography of the Bosnian genocide of 1992–1995 in the work of foreign scholars

Marko Attila HoareDepartment of Political Science and International Relations

Sarajevo School of Science and Technology [email protected]

Abstract: This essay will provide an introductory discussion of the historiography of the Bosnian genocide of 1992–1995 in the works of foreign scholars. The historiography is too large for this discussion to be exhaustive. We have attempted here to provide the principal categories of relevant works while citing the most important examples of them, before dis-cussing the historiographical deficiencies and the tasks awaiting future scholars of the geno-cide. The reason for the dearth of monographs on the Bosnian genocide is that the subject is highly controversial, and any scholar who seriously studies it and expresses an opinion is likely to create enemies for themselves. There is a tendency of scholars to see the war in postmodernist terms, in terms of Serb, Croat and Bosniak “narratives”; as opposed to ob-jective truth, which discourages taking the subject intellectually seriously. Furthermore, the prevailing ideology and discourse stemming from the international administration is one of reconciliation and putting the past behind us. So there is a disincentive to study the genocide in depth; a preference for studying more liberal feel-good themes related to reconciliation, memory, transitional justice and post-war reconstruction. The Bosnian genocide therefore awaits a new generation of foreign scholars to take it seriously as a subject and explore it in detail.

Key words: Bosnia-Hercegovina, Yugoslavia, genocide, nationalism, international justice

This essay will provide an introductory discussion of the historiography of the Bosnian genocide of 1992–1995 in the works of foreign scholars. The historiography is too large for this discussion to be exhaustive; those seeking more extensive surveys may consult Sabrina Petra Ramet, Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo1 or Quintin Hoare and Noel Malcolm (eds), Books on Bosnia: A Critical Bibliography of Works Relating to Bosnia-Herzegovina Published Since 1990 in West European Languages,2 though both these works are now dated, particularly the second. We have attempted here to provide 1 Ramet, 2009.2 Hoare and Malcolm, 1999.

12


the principal categories of relevant works while citing the most important ex-amples of them, before discussing the historiographical deficiencies and the tasks awaiting future scholars of the genocide.

The Bosnian genocide of 1992–1995 has had a tremendous intellectual and political impact in the world outside the former Yugoslavia. More than any other political or historical event, it has been the cause of the explo-sion in the intellectual interest in genocide as an object of study. This went along with the adoption of a broader understanding of genocide than had previously existed. Previously, the paradigm of genocide was the Holocaust: there was a widespread perception that genocide was something that oc-curred extremely rarely – perhaps only a couple of times in world history (the Holocaust, the Armenian genocide). The Bosnian genocide – particularly after the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (ICTY) in 2001 found conclusively that genocide occurred at Srebrenica in 1995 – changed the paradigm of genocide away from an industrialised total genocide on the Holocaust model, to something potentially smaller and more frequent. Politically, it catalysed the rise of liberal interventionism: the doctrine that military intervention should be necessary to prevent and halt genocide and crimes against humanity. This found expression in 2005 with the adoption of the Responsibility to protect doctrine by the World Congress of the UN; it influenced also the Kosovo intervention in 1999 and the Libya intervention in 2011. Nevertheless, the Bosnian genocide remains poorly researched by foreign scholars.

The first reason for the dearth of high-quality research on the Bosnian genocide is the legacy of the older generation of former-Yugoslav experts. The outbreak of the war in the former Yugoslavia in 1991 found Yugoslav scholars mentally unprepared, and often reluctant to face what was happen-ing. They had largely been sympathetic to Titoist Yugoslavia and had dif-ficulty acknowledging the break-up. Some were actively sympathetic to the regime in Belgrade. This was a disincentive to study the genocide seriously. One example of a study of the war in Bosnia-Hercegovina by members of the older generation of scholars is Steven L. Burg and Paul Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention by Burg, which provides a narrative account of the conflict but downplays its genocidal character.3 In fact, some of the books written while the war was ongoing were written more from a standpoint of sympathy with the perpetrators: e.g. Susan

3 Burg and Shoup, 1999.

13

Marko Atilla Hoare: The historiography of the Bosnian genocide of 1992-1995 in the work of foreign scholars

Woodward’s Balkan Tragedy – Chaos and Dissolution after the Cold War.4 As the present author wrote in 1996, Woodward’s “seemingly scholarly style and pretence of objectivity mask effective acquiescence in Serbian war aims and a dislike of Germany, Austria and Croatia that borders on hatred”.5 Among the generation of scholars who were coming of age in the 1990s, there was also a widespread reluctance to confront what was happening. One example of this was Dejan Jovic’s study of the break-up of Yugoslavia: Yugoslavia, a State that Withered Away,6 originally published in Croatian as Jugoslavija – država koja je odumrla: Uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugoslavije (1974–1990).7 This presented the break-up in terms of the decay of the central Yugoslav state authority, and the war in Croatia and BiH as the work of private armies arising in the power vacuum. It was wholly erroneous.

Meanwhile, journalists rushed to fill the vacuum created by the absence of a scholarly response to the war and break-up. The best book on the break up and the war in BiH is still the work of two investigative journalists, Laura Silber and Allan Little, originally published as The Death of Yugoslavia8 and subsequently revised and republished as Yugoslavia: Death of a Nation.9 Using extensive primary research in the form of interviews with the key par-ticipants, including Milosevic, Tudjman and some of the international states-men, it has never been rivalled by any academic study. Another excellent work of investigative journalism is Seada Vranic, Breaking the wall of silence: The voices of raped Bosnia,10 examining the systematic sexual violence of the war through extensive interviews with victims. There have also been some good journalistic accounts of the atrocities in BiH, in particular Witness to Genocide: First Inside Account of the Horrors of Ethnic Cleansing in Bosnia by Roy Gutman11 and Seasons in Hell: Slaughter and Betrayal in Bosnia by Ed Vulliamy.12 These provide a good flavour of the genocide but cannot explain the historical background. Mention should be made of two serious works of investigative journalism on the Srebrenica massacre, Jan Willem Honig and Norbert Both, Srebrenica: Record of a war-crime,13 and David

4 Woodward, 1995.5 Hoare, 1996.6 Jovic, 2003.7 Ibid.8 Silber and Little, 1996.9 Ibid., 1997.10 Vranic, 1996.11 Gutman, 1993.12 Vulliamy, 1993.13 Honig and Both, 1997.

14


Rohde, Endgame – The Betrayal of Srebrenica,14 though the first is marred by an unwillingness seriously to critically evaluate the role of the UN in the mas-sacre. Finally, a very well researched early study of the local media’s contri-bution to the war in Bosnia-Hercegovina was provided by Mark Thompson, Forging War: The media in Serbia, Croatia, Bosnia-Herzegovina.15 Generally, however, the wealth of journalistic accounts plus eyewitness accounts by par-ticipants have overshadowed the scholarly literature. There were unfortunate cases of books on the region and the break-up by journalists that have peddled ethnic stereotypes and inaccurate clichés about them; particularly notorious in this regard were Misha Glenny’s The Fall of Yugoslavia: The Third Balkan War16 and Robert D. Kaplan’s Balkan Ghosts: A Journey through History.17 Stereotypes and clichés reproduced by journalists have crept into academic discourse and proven remarkably persistent.

A third contribution to the literature on the Bosnian genocide has been made by genocide scholars. Genocide studies experienced a proper emer-gence and explosion in the first decade of the twentieth century, largely due to the events in Bosnia and Rwanda. Consequently, Bosnia usually formed a case study in these general books about genocide. Notable in particular are Michael Mann, The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing;18 Eric D. Weitz, A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation;19 Norman Naimark, Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe;20 Adam Jones, Genocide: A Comprehensive Introduction;21 Martin Shaw, What Is Genocide?;22 Jacques Semelin, Purify and Destroy: The Political Uses of Massacres and Genocide;23 and others. These books were notable for the disagreements between scholars over whether what happened in Bosnia actu-ally constituted genocide or not, with perhaps the majority concluding that it had.24 The best one-chapter treatment of the Bosnian genocide was probably Weitz’s.25 However, in general the books suffered from the fact that there simply were not enough articles and monographs on the genocide to produce 14 Rohde, 1997.15 Thompson, 1999.16 Glenny 1996.17 Kaplan, 1993.18 Mann, 2005.19 Weitz, 2015.20 Naimark, 2001.21 Jones, 2016.22 Shaw, 2015.23 Semelin, 2014.24 Hoare, 2014: 516.25 Weitz, 2015: 190-235.

15


a good general study, and some of the authors were trying to make too sweep-ing conclusions on the basis of insufficient research, especially Mann.

The rise of international justice in the form of the international or mixed tribunal, pioneered by the ICTY, trigged an explosion of interest in academic studies of the phenomenon, producing some excellent works, in particular by Victor Peskin, International Justice in Rwanda and the Balkans: Virtual Trials and the Struggle for State Cooperation,26 and Gary Bass, Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals.27 Several excellent works have been produced related to the intervention of foreign powers in the wars of Yugoslav succession, in particular Brendan Simms, Unfinest Hour: Britain and the Destruction of Bosnia;28 Takis Michas, Unholy Alliance: Greece and Milosevic’s Serbia;29 Michael Libal, Limits of Persuasion: Germany and the Yugoslav Crisis, 1991–199230 (though this focuses on the prelude of the war in Croatia rather than the war in Bosnia-Hercegovina specifically); and James Headley, Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to Putin.31 Special mention must go to the best general study of the interna-tional background to the war in Bosnia-Hercegovina, Josip Glaurdic, The Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia,32 though this also does not deal with the violence in Bosnia-Hercegovina itself. Finally, Samantha Power, A Problem from Hell: America in the Age of Genocide33 is a highly influential work with two chapters on the Bosnian genocide.

The genocide in Bosnia-Hercegovina has inspired several general histories of the country that touch upon it, including Noel Malcolm, Bosnia: A Short History;34 Robert J. Donia and John V. A. Fine, Bosnia and Herzegovina: A tradition betrayed35 and Marko Attila Hoare, The History of Bosnia-Hercegovina: From the Middle Ages to the Present Day.36 Other scholars spe-cialising in Bosnia-Hercegovina deal with the aftermath of the war. Notable works include Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina37 and Lara

26 Peskin, 2008.27 Bass, 2002.28 Simms, 2002.29 Michas, 2002.30 Libal, 1997.31 Headley, 2008.32 Glaurdic, 2011.33 Power, 2010.34 Malcolm, 2002.35 Donia and Fine, 1994.36 Hoare, 2007.37 Nettelfield, 2010.

16


Nettelfield, Srebrenica in the Aftermath of Genocide;38 Florian Bieber, Post-War Bosnia: Ethnicity, Inequality and Public Sector Governance;39 Gerard Toal and Carl Dahlmann, Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal;40 Jelena Subotic, Hijacked Justice: Dealing with the Past in the Balkans41 as well as significant works by investigative journalists such as Isabelle Wesselingh and Arnaud Vaulerin, Raw Memory: Prijedor, Laboratory of ethnic cleansing;42 Elizabeth Neuffer, The Key To My Neighbours House: Seeking justice in Bosnia and Rwanda43 and Ed Vulliamy, The War is Dead, Long Live the War – Bosnia: the Reckoning.44

There are also several serious works on the planning and leadership of the genocide, in particular James Gow, The Serbian Project and its Adversaries: A Strategy of War Crimes;45 and Norman Cigar and Ian Williams, Indictment at the Hague: The Milosevic Regime and Crimes of the Balkan Wars.46 Others have approached the topic through studying the life of Slobodan Milosevic as the leading individual culprit behind the war, above all Adam Lebor, Milosevic: A biography;47 Louis Sell, Slobodan Milosevic and the destruction of Yugoslavia;48 and Slavoljub Djukic, On, ona i mi;49 there is also now a bi-ography of Radovan Karadzic: Robert J. Donia, Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide.50 Others provide crucial background on the ideo-logical causes of the war by studying its origins in Serb-nationalist ideology, in particular Michael Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia,51 while Philip J. Cohen, Serbia’s Secret War52 provides a unique in-sight into the nationalist ideology that legitimised the genocide. A reasonable early attempt to link the nationalist ideological background with the grubby criminal practice was made by Tim Judah in The Serbs: Myth, History and the Destruction of Yugoslavia.53 Works on the break-up of Yugoslavia also 38 Ibid., 2015.39 Bieber, 2006.40 Toal and Dahlmann, 2011.41 Subotic, 2016.42 Wesslingh and Vaulerin, 2005.43 Neuffer, 2003.44 Vulliamy, 2013.45 Gow, 2003.46 Cigar and Williams, 2002.47 Lebor, 2003.48 Sell, 2002.49 Djukic, 1997.50 Donia, 2014.51 Sells, 1996.52 Cohen, 1996.53 Judah, 2009.

17


throw light on the origins of the genocide, in particular Branka Magas, The Destruction of Yugoslavia: Tracking the break-up, 1980–199254 and Sabrina Petra Ramet, The Disintegration Of Yugoslavia From The Death Of Tito To The Fall Of Milosevic,55 though the insights these books provide into the form the genocide took Bosnia, as opposed to the wider Yugoslav context in which the genocide occurred, are limited. Some work has been done on the military aspects of the war in Bosnia-Hercegovina, in particular Marko Attila Hoare, How Bosnia Armed56 and Branka Magas and Ivo Zanic (eds), The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina 1991–1995,57 though this aspect remains understudied.

However, the remarkable fact is the tiny number of actual academic monographs on the actual Bosnian genocide on the ground itself by foreign scholars. Standing out are Norman Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of ‘Ethnic Cleansing’58 – now nearly 25 years old, and Cathie Carmichael, Ethnic cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of Tradition59 – 17 years old. These are both decent introductions to the study, but we are awaiting more in-depth analyses that will fully exploit all the documentation thrown up by the ICTY trials. The two most serious academic monographs about the Bosnian genocide in the English language are Edina Becirevic, Genocide the Drina River60 and Emir Suljagic, Ethnic Cleansing: Politics, Policy, Violence: Serb Ethnic Cleansing Campaign in Former Yugoslavia.61

ConclusionThe reason for the dearth of monographs on the Bosnian genocide is that the subject is highly controversial, and any scholar who seriously studies it and expresses an opinion is likely to create enemies for themselves. There is a tendency of scholars to see the war in postmodern-ist terms, in terms of Serb, Croat and Bosniak “narratives”; as opposed to objective truth, which discourages taking the subject intellectually seriously. Furthermore, the prevailing ideology and discourse stemming from the international administration is one of reconcilia-tion and putting the past behind us. So there is a disincentive to study the genocide in depth; a preference for studying more liberal feel-good themes related to reconciliation, memory,

54 Magas, 1993.55 Ramet, 2019.56 Hoare, 2004.57 Magas and Zanic, 2001.58 Cigar, 1995.59 Carmichael, 2002.60 Becirevic, 2014.61 Suljagic, 2010.

18


transitional justice and post-war reconstruction. The Bosnian genocide therefore awaits a new generation of foreign scholars to take it seriously as a subject and explore it in detail.

Historiografija genocida u Bosni i Hercegovini 1992–1995. u radovima stranih naučnika

ZaključakRazlog postojanja oskudnog broja monografija o genocidu u Bosni i Hercegovini je izrazita kontroverznost ove teme, a svaki učenjak koji je ozbiljno prouči ovu temu i izrazi svoje mi-šljenje, vjerovatno će stvoriti sebi neprijatelje. Postoji tendencija istraživača da rat gledaju u postmodernističkim uslovima, u smislu srpskih, hrvatskih i bošnjačkih “narativa”, nauštrb objektivnoj istini, čime se obeshrabruje ozbiljno shvatanje ove teme. Nadalje, prevladavajuća ideologija i diskurs koji proizlaze iz međunarodne administracije su usmjereni ka pomirenju i ostavljanju prošlosti iza nas. Dakle, postoji destimulacija za dubinsko proučavanje genocida i sklonost ka proučavanju liberalnijih, lagodnijih tema koje se odnose na pomirenje, sjećanje, tranzicijsku pravdu i poslijeratnu obnovu. Genocid u Bosni i Hercegovini stoga čeka na neku novu generaciju stranih istraživača koji će ga shvatiti ozbiljno kao temu i detaljno ga istražiti.

LiteratureBass, G. J. (2002) Stay the Hand of Vengeance: The Politics of War Crimes Tribunals, Prince-

ton University Press, Princeton.Becirevic, E. (2014) Genocide on the Drina River, Yale University Press, New Haven.Bieber, F. (2006) Post-War Bosnia: Ethnicity, Inequality and Public Sector Governance, Pal-

grave MacMillan, London.Burg, S. L. and Shoup, P. (1999) The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and Inter-

national Intervention, M. E. Sharp, New York.Carmichael, C. (2002) Ethnic cleansing in the Balkans: Nationalism and the Destruction of

Tradition, Routledge, London.Cigar, N. (1995) Genocide in Bosnia: The Policy of ‘Ethnic Cleansing’, Texas A&M Univer-

sity Press, College Station.Cigar, N. and Williams, I. (2002) Indictment at the Hague: The Milosevic Regime and Crimes

of the Balkan Wars, NYU Press, New York.Cohen, P. (1996) Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History, Texas A&M

University Press, College Station.Djukic, S. (1997) On, ona i mi, Radio B92, Belgrade.Donia, R. J. and Fine, J. V. A. (1994) Bosnia and Herzegovina: A tradition betrayed, Hurst,

London.Donia, R. J. (2014) Radovan Karadzic: Architect of the Bosnian Genocide, Cambridge Uni-

versity Press, Cambridge.Glaurdic, J. (2011) The Hour of Europe: Western Powers and the Breakup of Yugoslavia, Yale

University Press New Haven.

19


Glenny, M. (1996) The fall of Yugoslavia: the third Balkan war, Penguin Books.Gow, J. (2003) The Serbian Project and its Adversaries: A Strategy of War Crimes, Hurst,

London.Gutman, R. (1993) A Witness to Genocide: First Inside Account of the Horrors of Ethnic

Cleansing in Bosnia, Element Books, Shaftesbury.Headley, J. (2008) Russia and the Balkans: Foreign Policy from Yeltsin to Putin, Hurst,

London.Hoare, M. A. (1996) An ideological ally for Belgrade, Bosnia Report 15, April–June 1996.Hoare, M. A. (2004) How Bosnia Armed, Saqi Books, London.Hoare, M. A. (2007) The History of Bosnia-Hercegovina: From the Middle Ages to the Pre-

sent Day, Saqi Books, London.Hoare, M. A. (2014) Towards an explanation for the Bosnian genocide, Studies in Ethnicity

and Nationalism 14 (3), 516-532.Hoare, Q. and Malcolm, N. (1999) Books on Bosnia: A Critical Bibliography of Works Re-

lating to Bosnia-Herzegovina Published Since 1990 in West European Languages, The Bosnian Institute, London.

Honig, J. W. and Both, N. (1997) Srebrenica: Record of a war-crime, Penguin, London.Jones, A. (2016) Genocide: A Comprehensive Introduction, 3rd ed., Routledge, London.Jovic, D. (2003) Jugoslavija – država koja je odumrla: Uspon, kriza i pad Kardeljeve Jugo-

slavije (1974–1990), Prometej, Zagreb.Jovic, D. (2009) Yugoslavia: A State That Withered Away, Purdue University Press, West

Lafayette.Judah, T., (2009) The Serbs: Myth, History and the Destruction of Yugoslavia, Yale Univer-

sity Press, New Haven, 3rd ed.Kaplan, R. D. (1993) Balkan Ghosts: A Journey through History, St Martin’s Press, New

York. Silber, L. and Little, A. (1996) The Death of Yugoslavia, Penguin, London.Lebor, A. (2003) Milosevic: A biography, Bloomsbury, London.Libal, M. (1997) Limits of Persuasion: Germany and the Yugoslav Crisis, 1991–1992, Prae-

ger, Santa Barbara.Magas, B. (1993) The Destruction of Yugoslavia: Tracking the break-up, 1980–1992, Verso,

London.Magas, B. and Zanic, I. (2001) The War in Croatia and Bosnia-Herzegovina, 1991–1995,

Frank Cass, London.Malcolm, N. (2002) Bosnia: A Short History, 3rd ed., Macmillan, London.Mann, M. (2005) The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing, Cambridge

University Press, Cambridge.Michas, T. (2002) Unholy Alliance: Greece and Milosevic’s Serbia, Texas A&M University

Press, College Station.Naimark, N. M. (2001) Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe,

Harvard University Press, Cambridge MA.Nettelfield, L. (2010) Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina, Cambridge Univer-

sity Press, Cambridge.Nettelfield, L. (2015) Srebrenica in the Aftermath of Genocide, Cambridge University Press,

Cambridge.Neuffer, E. (2003) The Key To My Neighbours House: Seeking Justice in Bosnia and Rwan-

da, Bloomsbury, London.

20


Peskin, V. (2008) International Justice in Rwanda and the Balkans: Virtual Trials and the Struggle for State Cooperation, Cambridge University Press, Cambridge.

Power, S. (2010) A Problem from Hell: America and the Age of Genocide, 2nd ed., Flamingo. Ramet, S. P. (2019) The Disintegration of Yugoslavia from the Death of Tito to the Fall of

Milosevic, 4th ed., Routledge, London.Ramet, S. P. (2009) Thinking about Yugoslavia: Scholarly Debates about the Yugoslav

Breakup and the Wars in Bosnia and Kosovo, Cambridge University Press, Cambridge.Rohde, D. (1997) Endgame – The Betrayal of Srebrenica, Farrar Straus & Giroux, New York.Sell, L. (2002) Slobodan Milosevic and the destruction of Yugoslavia, Duke University Press,

Durham, NC.Sells, M. (1996) The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia, University of Cali-

fornia Press, Berkeley.Semelin, J. (2014) Purify and Destroy: The Political Uses of Massacres and Genocide, Hurst,

London.Shaw, M. (2015) What Is Genocide? 2nd ed., Polity Press, Cambridge.Silber, L. and Little, A. (1997) Yugoslavia: Death of a Nation, 2nd ed., Penguin, London.Simms, B. (2002) Unfinest Hour: Britain and the Destruction of Bosnia, 2nd ed., Penguin,

London.Subotic, J. (2016) Hijacked Justice: Dealing with the Past in the Balkans, Cornell University

Press, Ithaca.Suljagic, E. (2010) Ethnic Cleansing: Politics, Policy, Violence: Serb Ethnic Cleansing Cam-

paign in Former Yugoslavia, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden Baden.Thompson, M. (1999) Forging War: The media in Serbia, Croatia and Bosnia-Herzegovina,

2nd ed., University of Luton Press, Luton.Toal, G. and Dahlmann, C. (2011) Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal, Ox-

ford University Press, Oxford. Vranic, S. (1996) Breaking the wall of silence: The voices of raped Bosnia, Antibarbarus,

Zagreb.Vulliamy, Ed. (1994) Seasons in Hell: Slaughter and Betrayal in Bosnia, Simon and Schus-

ter, New York.Vulliamy, Ed. (2013) The War is Dead, Long Live the War – Bosnia: the Reckoning, Vintage,

New York.Weitz, E. D. (2015) A Century of Genocide: Utopias of Race and Nation, 2nd ed., Princeton,

NJ, Princeton University Press.Wesselingh, I. and Vaulerin, A. (2005) Raw Memory: Prijedor, Laboratory of ethnic cleans-

ing, Saqi Books, London.Woodward, S. L. (1995) Balkan Tragedy – Chaos and Dissolution after the Cold War, the

Brookings Institution, Washington, DC.

21

DOI: 10.5644/PI2020.186.15

Historiografija i historijski izvori o genocidu u Srebrenici

Merisa Karović-BabićInstitut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava

Univerziteta u Sarajevu [email protected]

Sažetak: U prva dva poglavlja ovoga rada autorica je hronološkim slijedom pratila bitne događaje u Srebrenici 1992‒1995. godine i interpretirala njihovu obrađenost u historiografiji i objavljenim historijskim izvorima. Posebnu pažnju posvetila je analizi burnih i vrlo dina-mičnih zbivanja u enklavi tokom 1992. i 1993. godine, proglašenju Srebrenice sigurnom zonom Ujedinjenih nacija, analizi objavljenih dokumenata iz 1994. i 1995. godine u kojima je jasno izrečena namjera srpskih snaga za zauzimanjem Srebrenice, te naposljetku padu enklave i masovnim egzekucijama koje su potom uslijedile. U druga dva poglavlja autori-ca je primijenila nešto drugačiji pristup: klasifikovala je historiografiju i historijske izvore objavljene neposredno nakon pada enklave do izricanja prve presude za genocid u Srebrenici (1995‒2001) i nakon izricanja spomenute presude (2001‒2017). Dostupnost dokumenata ko-rištenih u procesima pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju (ICTY), uz izricanje spomenute presude u predmetu Radislav Krstić, kao i drugih presuda za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u Srebrenici, bez imalo sumnje imali su značajan utjecaj na historiografiju. Kroz prezentaciju posljednja dva poglavlja, u radu će biti prezentirane sličnosti i različitosti u interpretaciji određenih tema koje se tiču historiografije o Srebrenici 1992‒1995. godine u odnosu na period prije i poslije izricanja presude za geno-cid. U tom pogledu posebno će biti govora o interpretacijama krivnje i odgovornosti za pad Srebrenice, formiranja i rada komisija za “zločine u i oko Srebrenice”, priznanja zločina od strane Vlade RS-a, a potom negiranja, balansiranja i relativizacije zločina. U završnom dijelu rada autorica će se baviti analizom objavljenih historijskih izvora i spiskova koji se odnose na broj i identitet žrtava, kao i analizom knjiga nastalih na osnovu metoda usmene historije, u kojima su interpretirane ispovijesti žena i majki Srebrenice, o ubijenim muškim članovima porodica i potrazi za njihovim posmrtnim ostacima.

Ključne riječi: Srebrenica, presude, genocid, žrtve, odgovornost, Vojska i policija Republike Srpske, Služba državne bezbednosti Republike Srbije, Direktiva br. 7, Holandski bataljon (HOBLAT)

22


Srebrenica – usporeni genocid1

Povodom obilježavanja 20. godišnjice genocida u Srebrenici, pod pokrovitelj-stvom Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine, Dženana Tuzlak objavila je bibliografiju u kojoj je sadržano 100 bibliografskih zapisa koji dokumentuju zločin genocida nad Bošnjacima Srebrenice u julu 1995. Izabrani bibliografski zapisi rezultat su pretraživanja lokalne baze podata-ka Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine i uzajamne bibliografsko-kataloške baze COBIS.BH.2 Uvidom u navedeni popis, kao i u cijeli niz drugih publikacija objavljenih o Srebrenici, stičemo dojam da se jako malo ovih naslova odnosi na period vrlo dinamičnih zbivanja unutar Srebrenice tokom 1992, 1993. i 1994. godine.3 Evidentna zapostavljenost ranijih perioda koji su prethodili padu Srebrenice na račun dominacije tema iz jula 1995. godine ipak ne znači da historiografska djela o Srebrenici od 1992. do ljeta 1995. godine nikako ne postoje. Nakon detaljne analize svega što je napisano o Srebrenici, u ovom poglavlju predstavit ćemo historiografiju i historijske izvore koji se odnose na spomenute periode, nedovoljno zastupljene u javnom diskursu, uz poseban naglasak na analizu publikacija čiji su autori historičari.

Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima u Republici Bosni i Hercegovini, odjeljenja koja su se nalazila u Tuzli i Živinicama obja-vili su autentična svjedočenja preživjelih žrtava s područja cijelog Podrinja, a jedan dio izjava obuhvatao je i zločine počinjene u Srebrenici.4 Vrijedno i te-meljito dokumentovanje ispovijesti svjedoka “koji su preživjeli Srebrenicu” od strane tuzlanskog udruženja “Žene Srebrenice” također je rezultiralo obja-vom knjige pod naslovom Samrtno srebreničko ljeto ‘95, koju možemo sma-trati važnim historijskim izvorom.5 Autentična svjedočenja žrtava možemo ubrojati u značajne historijske izvore koji potpomažu rekonstrukciji slike zbi-vanja tokom okupacije dijelova Srebrenice i drugih gradova Podrinja.

1 Sintagmu usporeni genocid upotrijebio je Diego Arria, predstavnik Misije vijeća sigurnosti UN-a, kako bi opisao situaciju u Srebrenici tokom svog boravka u enklavi krajem aprila 1993. godine. ICTY, Izjava svjedoka, Diego E. Arria, 11. i 14. april 2003. i 22, 23, 24, i 25. septembar 2003, u: Arria, 2011.2 Tuzlak, 2015.3 Za pomoć u pretrazi literature koja se odnosi na genocid u Srebrenici zahvalnost dugujem kolegici mr. sc. Sadžidi Džuvić, zaposlenoj u biblioteci Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i među-narodnog prava Univerziteta u Sarajevu. 4 Zločinci i žrtve, II, 1995: 113-121; Karić et al., 1996: 91-103. Također, jedan dio autentičnih svjedo-čenja žrtava koje je prikupila navedena Državna komisija, objavljen je u: Orić i Taljić, 1995; 84-128.5 Žene Srebrenice, 1998: npr. 127-128; 137-138; 145; 149-151; 173-174; 179-182. Jedan dio izjava koji se odnosi na period 1992, 1993 i 1994. godine.

23

Merisa Karović: Historiografija i historijski izvori o genocidu u Srebrenici

Interpretacija zbivanja na području Srebrenice koja su prethodila agresiji, naoružavanje srpskog stanovništva, podrška iz Srbije i od JNA, nepripremlje-nost bošnjačkog stanovništva na samoodbranu, međunacionalne netrpeljivo-sti u vodećim privrednim postrojenjima u Srebrenici, problemi i kadrovske promjene unutar srebreničkog ogranka SDA, neslaganja u bošnjačkom kor-pusu uz politička previranja neke su od zastupljenih tema u knjizi Srebrenica (1987–1992) historičara Besima Ibiševića.6 Autor detaljno i hronološkim redom prezentira svoje svakodnevne aktivnosti kao predsjednika Skupštine Opštine Srebrenica u proljeće 1992, preuzimanje vlasti u gradskom dijelu Srebrenice od strane SDS-a, te u konačnici svoj odlazak iz Srebrenice u Tuzlu sredinom aprila. Knjiga jednim dijelom predstavlja odgovor na verbalne na-pade i prozivke od pojedinih učesnika u odbrani enklave kojima je sam au-tor bio izložen zbog svoga napuštanja Srebrenice.7 S druge strane, Ibišević spočitava određenim strujama unutar srebreničke SDA da su “monopolizirali pravo na organizaciju samoodbrane” uz neinformisanosti čelnika u najvišim organima lokalnog rukovodstva o tom vrlo bitnom segmentu priprema boš-njačkog stanovništva Srebrenice za događaje koji su potom uslijedili.8 Knjiga predstavlja autobiografski pogled na zbivanja u Srebrenici u jednom turbulen-tnom vremenu disolucije Jugoslavije, iz ugla predsjednika Skupštine Opštine Srebrenica, sudionika zbivanja, te kao takva, uz konsultaciju s drugim izvo-rima saznanja i memoarskim djelima, može biti jedan od korisnih izvora za dalja istraživanja Srebrenice s početka devedesetih godina XX stoljeća.

Okolnosti pod kojima su srpske snage potpomognute JNA (kasnije Vojskom Jugoslavije) okupirale općine koje okružuju Srebrenicu u proljeće 1992. godine, aprilsko-majska zbivanja u području Srebrenice i privremena okupacija ovog područja, organizacija civilnih i vojnih struktura vlasti, ra-đanje “pokreta otpora”, obnova lokalne vlasti, formiranje ratne bolnice, prvi valovi izbjeglica, granatiranje, zločini nad civilima u zasjedama, ubistva od mina, operacije srpskih snaga uz učešće Užičkog korpusa, aviobombardova-nje enklave, vojne akcije iz Srebrenice, bitke za hranu, preživljavanje, opera-cija Padobran, okolnosti u kojima je formirana sigurna zona Srebrenica, do-lazak UNPROFOR-a, demilitarizacija područja neke su od tema obrađenih u knjizi Srebrenica: agresija, otpor, izdaja, genocid historičara Nijaza Mašića.9

6 Ibišević, 1999.7 Ibid.: IV-V Predgovor. O ovim prozivkama, vidi: Orić i Taljić, 1995: 17. 8 Ibišević, 1999: 147-216.9 Mašić, 1999.

24


Hronološku sintezu zbivanja na području Srebrenice tokom 1992. i 1993. godine, uz poseban osvrt na precizno definisane “strateške ciljeve srpskog naroda” u vezi s teritorijalnim aspiracijama prema Podrinju, možemo pronaći u knjizi Smaila Čekića Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini. U okviru poglavlja pod naslovom “Srebrenica u opsadi – koncentracioni logor Ujedinjenih nacija” posebno je obrađeno nekoliko važnih segmenata koji su se odnosili na direktno učešće Vojske Jugoslavije u napadima na Srebrenicu, posebno tokom 1992. i 1993. godine, direktive i naredbe VRS-a, detalje o padu Cerske, Konjević-Polja i Kamenice, kao i Morillonovu posjetu ovim enklavama neposredno prije pada, proglašenje Srebrenice sigurnom zonom, kao i okolnosti u kojima se enklava našla tokom 1993‒1994. godine, što je posebno slikovito predstavljeno u dokumentima VJ i VRS-s, objavljenim kao prilozi u knjizi.10

Budući da je jedan od “strateških ciljeva srpskog naroda” bio eliminisanje rijeke Drine kao državne granice, pitanje Podrinja bilo je predmetom istraži-vanja mnogih autora te je, u tom kontekstu, posebno tokom okupacije velikog procenta ove teritorije u 1992. godini, obrađivana i Srebrenica, kao jedan od gradova srednjeg Podrinja.11 S ozbirom na to da smo se u metodološkom okviru opredijelili da ćemo poseban naglasak staviti na analizu publikacija čiji su autori historičari, u radu se nećemo baviti detaljnom analizom svih drugih radova napisanih o Srebrenici i Podrinju.

S ciljem da obradi odnos mirovnih planova i vojnih operacija u Bosni i Hercegovini u periodu 1992‒1995. godine, u knjizi Između pravde i realpo-litike Mesud Šadinlija hronološki i tematski prezentira borbena djelovanja u svim bosanskohercegovačkim područjima te je, u tom kontekstu, obrađeno i Podrinje. Premda je ovo bio samo jedan segment istraživanja, u ovim po-glavljima autor daje sveobuhvatan pregled vrlo dinamičnih vojnih operacija koje su se odvijale unutar i oko Srebrenice. Autor govori o aprilskom “zauzi-manju Srebrenice bez ispaljenog metka” od strane snaga SDS-a i naoružanih dobrovoljaca iz Srbije, kao i o majskom oslobađanju grada od strane sna-ga TORBiH, Srebrenica, i o akcijama koje će uslijediti u narednom periodu koje su se odnosile na “razbijanje srpskih snaga” (str. 251). U tom kontek-stu, na području Srebrenice, kao i manjim teritorijama Bratunca, Zvornika i Vlasenice koje su bile pod kontrolom Armije RBiH, formirana je komanda

10 Čekić, 2012: 60-108.11 Pored historičara, pitanjem Podrinja, a čiji su radovi obuhvatali i period od 1992. godine do pada Sre-brenice, bavili su se i mnogi drugi autori. Na primjer, vidi: Bećirević, 2009: 207-224; Arnaut-Haseljić, Subašić-Galijatović i Hajrić-Čaušević, 2016: 80-91.

25


oružanih snaga “Subregije Srebrenica”. U spomenutim poglavljima knjige također su predstavljeni i suštinski bitni segmenti ofanzive srpskih snaga u okviru Operacije Podrinje-93 (“Proboj”, “Pesnica” i “Udar”), kao i stalna i vrlo dinamična borbena djelovanja oko Srebrenice od novembra 1992. do aprila 1993. godine.12

Dok je Šadinlija spomenute akcije TO Oružanih snaga Srebrenica, ka-snije Oružanih snaga Subregije Srebrenica okarakterisao kao “razbijanje srpskih snaga”,13 a Mašić kao “uvezivanje slobodnih teritorija” i “borbu za opstanak”,14 predstavljajući ih u kontekstu cjelokupnih zbivanja na području Srebrenice, postoje i knjige koje ove akcije izdvajaju iz konteksta, posmatra-jući ih kao izolovane događaje s isključivim ciljem njihova predstavljanja u svjetlu zločina nad srpskim stanovništvom. Jedna od takvih je i knjiga knji-ževnika Milivoja Ivaniševića – Hronika našeg groblja ili slovo o stradanju srpskog naroda Bratunca, Milića, Skelana i Srebrenice.15 Iz samog naslova knjige posve je jasna tendencija i smjer u kojem autor na jedan potpuno pri-strasan i manipulativan način interpretira određene historijske periode, pri tome spominjući samo ono što mu ide u prilog, bez niza drugih ključnih či-njenica koje u potpunosti izostavlja, kao da one ne postoje i kao da se nisu ni dogodile.

Tako, naprimjer, govoreći o Bratuncu, kao jednoj od četiri općine koje je odabrao za prostornu odrednicu istraživanja, autor ne spominje nijedan zločin koji su počinile srpske snage nad Bošnjacima.16 Zločin u bratunačkom selu Glogova, u kojem su 9. maja 1992. godine srpske snage ubile “64 nenaoru-žana bosanska Muslimana”,17 Ivanišević nijednom riječju ne spominje. Ipak, Glogova je našla mjesto u spomenutoj Ivaniševićevoj knjizi, ali tek kako bi se uredno pobrojala imena 16 srpskih boraca koji su poginuli prilikom napa-da Oružanih snaga Subregije Srebrenica na ovo selo od 24. decembra 1992. godine. Ivanišević pri tomu nije spomenuo da se radi o srpskim borcima,

12 Šadinlija, 2018: 238-260, 371-397.13 Ibid.: 251.14 Mašić, 1999: 81, 99.15 Uz “osvrt na prethodne zločine” u Prvom i Drugom svjetskom ratu, autor je posebnu pažnju posvetio “stradanju Srba” početkom devedesetih godina na ovim područjima, u periodu kada se, kako je to Iva-nišević tumačio, “moćna sedma sila Evrope i Amerike” “obrušila” na srpski narod (Ivanišević, 1994). (Iako smo se metodološki ograničili na fokus radova historičara, ovu knjigu smatramo bitnom, jer je ona izvor koji vrlo često citiraju i pojedini historičari kako bi imali “argumente” za teze koje zastupaju u radu. Naprimjer, vidi: Dimitrijević, 2019: 169, 352).16 O zločinima u Bratuncu više vidi u: Mašić, 1996. 17 O ovom zločinu se detaljno govori u presudi ICTY, 2004c: par. 90-106, u predmetu Tužilaštvo vs Miroslav Deronjić. “Kao posljedica napada kojeg je naredio Miroslav Deronjić, veliki dio Glogove sravnjen je sa zemljom a u selu nije ostao nijedan Musliman” (ICTY, 2004d: 4).

26


nego je jednostavno samo rekao da su to stanovnici sela koji su tada ubijeni. Čitajući Ivaniševićevu knjigu, u kojoj je navedeno nekoliko ovakvih primje-ra, stičemo dojam da se radi o izolovanim slučajevima, odnosno da ih autor predstavlja kao da su to žrtve ubijene u mirnodopskim uslovima od strane “muslimanskih hordi”.18

U spomenutoj Mašićevoj knjizi ove akcije su detaljno, iz sata u sat, pre-zentirane, uz pojašnjenje konteksta u kojima su one poduzete, kao i navođe-nje broja poginulih pripadnika i Armije RBiH i srpskih snaga.19

Za napade na srpske snage u Srebrenici i oko nje pred ICTY-em pro-cesuiran je Naser Orić, komandant TO Srebrenica, kasnije Oružanih snaga Srebrenica, koji je pravosnažnom presudom oslobođen po svim tačkama op-tužnice.20 Ove presude (i Pretresnog i Žalbenog vijeća) značajne su za histo-riografiju kao jedan od historijskih izvora, jer se u njima razmatra cijeli niz detalja koji se odnose na same okolnosti u kojima se Srebrenica našla, a i detaljno se obrazlažu svi napadi na sela koja su bila pod kontrolom VRS-a.

Oriću se, kao komandantu Štaba Teritorijalne odbrane Srebrenica i ko-mandantu oružanih snaga TO Subregije Srebrenica, zajedno sa Sabahudinom Muhićem kao pripadnikom Oružanih snaga TO Srebrenice, sudilo i na Sudu Bosne i Hercegovine. U optužnici protiv Orića i Muhića navodi se da su “u vremenskom periodu od maja do decembra 1992. godine, na području sela Zalazje, Loići i Kunjerac, općine Srebrenica i Bratunac, počinili krivično dje-lo ratni zločin nad tri ratna zarobljenika, uzrokujući njihovu smrt”.21 Vijeće odjela I za ratne zločine Apelacionog odjeljenja Suda Bosne i Hercegovine donijelo je presudu kojom se Orić i Muhić oslobađaju optužbi na djela za koja ih je Tužilaštvo teretilo.22

O napadima srpskih snaga na Cersku, Konjević-Polje i Kamenicu, o pret-civilizacijskim, primitivnim načinima života na koje je bilo prisiljeno stanov-ništvo u ovim enklavama, o zasjedama nad civilima koji su bježali iz spome-nutih enklava, koncentraciji izbjeglica u Srebrenici, zločinima, granatiranju škole u Srebrenici, situaciji u druge dvije istočne enklave, govori se u iz-vještaju Specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava UN-a. Materijali objavljeni u izvještaju rezultat su istraživanja od strane terenskog osoblja Specijalnog izvjestitelja koje je posjetilo Bosnu i Hercegovinu početkom aprila 1993. godine. Izvještaj je Komisiji za ljudska prava UN-a podnesen 18 Ivanišević, 1994.19 Mašić, 1999: 99-119.20 ICTY, 2008.21 http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3473/show; u vezi s ovim zločinima vidi i predmet: Sud BiH, 2019a.22 Sud BiH, 2018a: 4.

27


19. maja 1993. godine, a zasnovan je na intervjuima s očevicima i na infor-macijama koje su dobili od lokalnih i međunarodnih organizacija koje su bile aktivne na terenu.23

U objavljenim svjedočenjima možemo također pronaći nekoliko auten-tičnih izjava koje se odnose na ove napade, na koncentraciju izbjeglog sta-novništva u Srebrenici, kao i na masakr od masakr 12. aprila 1993. godine, kada je, s položaja VRS-a u Zalazju granatirano betonsko igralište ispred Srednjoškolskog centra u Srebrenici.24

Četiri dana nakon ovoga masakra, Srebrenica je proglašena za sigurnu zonu Ujedinjenih nacija, što je bio rezultat dugotrajnih diplomatskih priprema u Vijeću sigurnosti. Krajem 1995. godine press-centar Armije RBiH objavio je knjigu rezolucija usvojenih u Vijeću sigurnosti, prevedenih na bosanski jezik, a koje se djelimično odnose i na Srebrenicu i druge sigurne zone.25 Rezolucije su također, na engleskom jeziku, hronološkim slijedom, dostupne i na stranici Ujedinjenih nacija.26

Postoji cijeli niz radova koji se bave međunarodnim aspektom pada Srebrenice, a neki od njih tretiraju i pitanja ove enklave tokom cijelog ratnog perioda.27

U izdavaštvu Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i među-narodnog prava objavljeno je autentično svjedočenje Diega Enrique Arrie u procesu Tužilaštva ICTY protiv Slobodana Miloševića. Arria je tokom 1992. i 1993. godine bio predstavnik Venecuele u Vijeću sigurnosti Ujedinjenih na-cija, koordinator Grupe nesvrstanih zemalja u Vijeću sigurnosti, a nakon što je Srebrenica proglašena za sigurnu zonu, formirana je Misija Vijeća sigur-nosti koja je imala zadatak da posjeti Bosnu i Hercegovinu i ispita “situaciju na terenu” te da upozna Ujedinjene nacije s razmjerama zločina. Predsjednik ove misije bio je Arria, a činili su je još i predstavnici Francuske, Mađarske, Novog Zelanda, Pakistana i Rusije. U Srebrenici su boravili 25. aprila, gdje su obišli UNPROFOR-ova osmatračka mjesta na uzvisinama koje okružuju grad. Misija je dala poprilično negativnu ocjenu u implementaciji Rezolucije 819, konstatujući da su, u protekloj sedmici, dakle nakon što je potpisan spo-razum o demilitarizaciji, “Srbi iskopali 47 novih rovova. Tenkovi su se mogli

23 Ovaj i svih drugih 17 izvještaja koje je Mazowiecki podnio navedenoj komisiji objavljeni su 2007. godine u okviru saradnje između Univerziteta u Tuzli i Istraživačko-dokumentacionog centra iz Sara-jeva (Mazowiecki, 2007). 24 Žene Srebrenice, 1998: 150-151, 225-226; Čekić, 2012, 92.25 Tepić, 1995.26 https://www.un.org/securitycouncil/content/resolutions-027 Npr. v. opsežni NIOD-ov izvještaj: NIOD, 2002b; Šehić, 2016: 200-207; Simon, 2005.

28


vidjeti već sa udaljenosti od 900 metara. Njihove snage se očigledno ne po-vlače kako je zatraženo u Rezoluciji 819 (1993), nego pojačavaju pritisak na grad.” U Izvještaju je još naglašeno da je grad “jednak otvorenom zatvoru”, “loš izbjeglički kamp”, prenaseljen, bez pitke vode, struje, medicinske po-moći, da ljudi spavaju na ulicama, koje ujedno služe i kao toalet, te da se u Srebrenici upravo dešava “usporeni proces genocida”. Uzimajući u obzir ovako negativan stav o primjeni sigurne zone u Srebrenici, kao i kasnije do-gađaje, Diego Arria, tadašnji ambasador Venecuele u Vijeću sigurnosti UN-a, kao svjedok Tužiteljstva ICTY-a u predmetu Slobodan Milošević, deset godi-na nakon ovih događaja, konstatuje kako je ova rezolucija “osigurala politički paravan u odnosu na mišljenje međunarodne javnosti, a ne i stvarnu zaštitu stanovnika Srebrenice. Mi smo od samog početka znali da je rezolucija 819 najobičnija farsa. Prevara za koju smatram da ne bi bila izvodiva bez po-drške stalnih zemalja članica Vijeća i samog generalnog sekretara UN-a.”28 Navedeno svjedočenje je značajno jer ono na slikovit način daje presjek situ-acije u Srebrenici neposredno nakon što je ovo područje proglašeno sigurnom zonom. Svjedočenje Arrie također je značajno jer ono daje jedan sveobuhvat-niji opis rasprava u Vijeću sigurnosti UN-a u periodu tokom cijele 1992. sve do septembra 1993. godine, koliko je trajao njegov mandat kao predstavnika Venecuele u Vijeću sigurnosti UN-a.

O namjerama srpskih snaga prema Srebrenici i nakon što je ona proglaše-na sigurnom zonom slikovito govori nekoliko dokumenata VRS-a u kojima se ističe imperativ pripremanja za izvršenje “odlučujućeg zadatka – protjeriva-nja muslimana iz enklave Srebrenica”.29 U ovom pogledu posebno prednjači tekst često citirane Direktive VRS-a br. 7, koja je objavljena nekoliko mjeseci prije pada Srebrenice.30 Mnogi historičari, kao i istražitelji ICTY-a, smatraju 28 ICTY, Izjava svjedoka, Diego E. Arria, 11. i 14. april 2003. i 22, 23, 24, i 25. septembar 2003, u: Arria, 2011, par. 238.29 “Vojsku RS moramo neprekidno opremati, obučavati, disciplinovati i pripremati za izvršenje tog odlučujućeg zadatka – protjerivanja muslimana iz enklave Srebrenica. Oko enklave Srebrenica nema povlačenja, već se mora ići naprijed. Neprijatelju treba zagorčavati živog i činiti nemogućim privreme-ni opstanak u enklavi, da bi što prije organizovano masovno napustio enklavu, shvatajući da mu u njoj nema opstanka.” Radi se o dokumentu Informacija za pripadnike brigade – 1. bratunačke 1 pbr, koju je izdao komandant navedene brigade, Slavko Ognjenović (jedan dio ovog dokumenta objavljen je u: Čekić, 2012: 580). 30 “Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvoriti uslove totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici. (...) Za slučaj odlaska UNPROFOR-a iz Srebrenice i Žepe, komanda DK će isplanirati operaciju pod nazivom ʻJadarʼ sa zadatkom razbijanja i uništenja muslimanskih snaga u ovim enklavama i definitivnog oslobađanja Podrinja”, glasio je tekst Direktive br. 7, koji se odnosio na dio zadataka Drinskom korpusu VRS-a, koji je Radivoje Miletić potpisao u ime Radovana Karadžića. Dokument je citiran u mnogim presudama (ICTY, 2001: par. 28-30; ICTY, 2012: par. 186-192; ICTY, 2016: par. 4979-4984). Također vidi: Čekić,

29


da je tekst ove direktive predstavljao posebnu namjeru za zločin genocida, što je potvrdio i ICTY u procesima vezanim za Srebrenicu.

Suprotstavljajući se stavovima koje su sudovi utvrdili, uz optužbe da su dio Direktive br. 7 koja se odnosi na zadatke date Drinskom korpusu izdvojili iz konteksta, u izdanju Instituta za savremenu istoriju u Beogradu objavljena je knjiga u kojoj se nastoji predstaviti “iznenadan pad” Srebrenice i Žepe. S namjerom da pokaže kako je napad na Srebrenicu bio neplanirani “slučajni incident”, autor spomenute knjige Bojan Dimitrijević nastoji pronaći “argu-mente” kojima analizira sljedeći tekst Direktive br. 7 koji se odnosio na za-datke Drinskom korpusu: “Svakodnevnim planskim i osmišljenim borbenim aktivnostima stvoriti uslove totalne nesigurnosti, nepodnošljivosti i besper-spektivnosti daljeg opstanka i života mještana u Srebrenici i Žepi.” Citirajući tekst navedene direktive, Dimitrijević negira da je ovo naredba, nego tvrdi da se radilo samo o “političkoj oceni”.31 Pri tomu se Dimitrijević ne poziva na dostupne objavljene i neobjavljene izvore u kojima je očigledan jasan kon-tinuitet u odnosu na tekst Direktive br. 7 i sam pad Srebrenice. No, to što se Dimitrijević ne poziva na njih, ne znači da ti dokumenti ne postoje.

Presude o Srebrenici. Juli ʻ95. – Lov na ljude32

Vojni posmatrači Ujedinjenih nacija (UNMO), pripadnici UNPROFOR-a, zvaničnici iz Sekretarijata Ujedinjenih nacija, američki satelitski avioni, kao i mnogi audiovizuelni zapisi, bilježili su genocid u Srebrenici iz sata u sat. O tome su napisani brojni novinski članci, objavljeni mnogi dokumenti, izvje-štaji, izrađene mape, dokumentarni filmovi, a sam pad Srebrenice, zločine počinjene naočigled pripadnika HOLBAT-a i UNMO-a u Potočarima, kao i masovne egzekucije koje su uslijedile potom, hronološki su obradili mno-gi istraživači genocida, pravnici, historičari, sociolozi, politolozi, novinari. Ipak, u obrazlaganju i analizi historijskih izvora i historiografije o genocidu u

2012: 581-582. Pored navedene, GŠ VRS-a je krajem mjeseca marta 1995. godine izdao još jednu Direktivu, označivši je kao 7.1, u kojoj su ponovljeni zadaci svim korpusima, uključujući i zadatke DK, osim onoga dijela teksta koji se odnosio na stvaranje uslova “totalne nesigurnosti nepodnošljivosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici”. O tumačenjima izostanka ovog dijela teksta u Direktivi br. 7.1 vidi: Nettelfield i Wagner, 2015: 228.31 Dimitrijević, 2019: 314.32 Konstrukciju Lov na ljude upotrijebilo je Pretresno vijeće ICTY u predmetu Krstić, kako bi opisali “hajku” u kojoj “gotovo da i nije bilo šanse za bjekstvo”. Pozvali su se na opis ono malo preživjelih to-kom “nemilosrdne potjere” načinjene od strane vojnih i policjskih snaga RS/SRJ, za ljudima iz kolone koji su se uputili kroz šume prema teritoriju Armije RBiH. Vidi: ICTY, 2001: par. 546.

30


Srebrenici kao polaznu osnovu uzet ćemo pravosnažne presude nacionalnih i međunarodnih sudova.

Detaljne opise masovnih egzekucija, uz podatke o broju žrtava, forenzičke dokaze, masovne grobnice primarnog, sekundarnog i tercijarnog karaktera, možemo pronaći u procesima koje su nacionalni i međunarodni sudovi vodili protiv pojedinaca osumnjičenih za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u Srebrenici i oko nje od 10. do 19. jula 1995. godine.

Brojne presude Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju (ICTY), Međunarodnog rezidualnog mehanizma za krivične sudove u Hagu, Suda Bosne i Hercegovine, presuda Međunarodnog suda u Hagu, kao i pre-sude na županijskim sudovima u Zagrebu i Osijeku te presude na Okružnom sudu u Beogradu izrečene su za zločine u Srebrenici. Budući da se radi o vrlo važnim historijskim izvorima, u ovom dijelu rada uglavnom ćemo se baviti značajem spomenutih presuda za historiografiju o genocidu u Srebrenici.

Za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenici i oko nje tokom jula 1995. godine pred ICTY-em, hronološkim redom, od 1995. do 2017. godine, procesuirani su: Dražen Erdemović (IT-96-22), Radislav Krstić (IT-98-33), Vidoje Blagojević i Dragan Jokić (IT-02-60), Momir Nikolić (IT-02-60/1), Dragan Obrenović (IT-02-60/2), Vujadin Popović i dr. (IT-05-88) i Zdravko Tolimir (IT-05-88/2).

Spomenute presude imaju za temu samo Srebrenicu i uglavnom se od-nose na genocid počinjen od 10. do 19. jula 1995. godine. Ipak, u predmetu Tolimir, pored Srebrenice, data je također detaljna rekonstrukcija genocida u sigurnoj zoni UN-a Žepi,33 enklavi koja je u ranijim presudama ICTY-a ili u naučnim radovima samo uzgred spominjana.

Pred ICTY-em vođeni su i postupci koji se odnose na zločine protiv čo-vječnosti i međunarodnog prava počinjene na teritoriji Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Kosova, u kojima se Srebrenica također djelimično spominje. Proces koji je Tužilaštvo ICTY vodilo protiv Slobodana Miloševića okončan je zbog njegove smrti, ali je, prilikom razmatranja Miloševićevog prijedloga za donošenje “oslobađajuće presude”, 16. juna 2004. godine Pretresno vijeće odbilo navedeni prijedlog Miloševića i, pored ostaloga, konstatovalo kako “smatra da ima dovoljno dokaza da je: (1) postojao udruženi zločinački po-duhvat, koji je uključivao članove rukovodstva bosanskih Srba, čiji su cilj i namjera bili da se bosanski Muslimani djelimično unište kao grupa i da

33 ICTY, 2012: par. 598-680.

31


su njegovi učesnici izvršili genocid u Brčkom, Prijedoru, Sanskom Mostu, Srebrenici, Bijeljini, Ključu i Bosanskom Novom”.34

Pred Međunarodnim rezidualnim mehanizmom za krivične sudove, koji ima mandat da obavlja više ključnih funkcija i čuva naslijeđe ICTR-a i ICTY-a, pravosnažno je osuđen Radovan Karadžić (IT-95-5/18),35 dok su presuda za ponovno suđenje u predmetu Stanišić i Simatović (IT-03-69),36 kao i presuda u žalbenom postupku u predmetu Mladić (IT-09-92) najavljene za kraj 2020. godine.37

Prva presuda za genocid u sigurnoj zoni UN-a Srebrenici i oko nje izrečena je 2. augusta 2001. godine u predmetu Tužilaštvo ICTY vs Radislav Krstić.38

“Nijedan opis ne može dočarati užas događaja koji su se u Srebrenici odi-grali tokom tih devet dana od 10. do 19. jula 1995, kao ni svu težinu saznanja da se čovjek pod pritiskom rata može srozati na takva zvjerstva. Tokom nešto više od sedmice dana hiljade života su ugašene, nepopravljivo narušene ili jednostavno izbrisane sa stranica istorije” – konstatacija je Pretresnog vijeća u predmetu Krstić, koje se nastojalo “koncentrisati na iznošenje činjenica o tih devet dana pakla”, uz napomenu da žele izbjeći “da na retorički način izno-se svoje zgražanje”, te da “nikakvi komentari ne mogu srebreničku epopeju dočarati življe od golog nabrajanja samih događaja”.39 Fudbalsko igralište u

34 Ibid., 2004b: par. 323. Također, vidi paragrafe 202-219 u navedenom obrazloženju Pretresnog vijeća, koje se odnose na genocid u Srebrenici. Pomenuta odluka Pretresnog vijeća je objavljena kao: “Milo-ševiću dokazan genocid u Bosni” (Čekić, 2007).35 Genocidu u Srebrenici mnogo je pažnje posvećeno u četvrtom tomu prvostepene presude ICTY u predmetu Tužilaštvo vs Radovan Karadžić. Po drugoj tački Optužnice, Karadžić je osuđen za genocid u Srebrenici te za, pored ostaloga, učešće u četiri UZP-a, od kojih se jedan svakako odnosio i na učešće u UZP-u, da se “bosanski Muslimani iz Srebrenice eliminišu ubijanjem muškaraca i dječaka (…), kao i prisilnim odvođenjem žena, djece i dijela starijih muškaraca”. Također, utvrđeno je da je Karadžić, zajedno sa “Mladićem, Bearom i Popovićem dijelio namjeru da svi vojno sposobni muškarci bosanski Muslimani iz Srebrenice budu pobijeni, što je, po mišljenju Pretresnog vijeća, jednako namjeri da se bosanski Muslimani unište kao takvi.” Ovaj stav Pretresnog vijeća potvrđen je i u drugostepenoj presudi u predmetu Karadžić pred Međunarodnim rezidualnim mehanizmom, kojom je kazna zatvora u odnosu na 40 godina preinačena u doživotnu kaznu zatvora. (ICTY, 2016: par. 4942. i 5831; IRMCT, 2019)36 Ovaj postupak je značajan za Srebrenicu jer se Stanišić i Simatović, pored ostalih zločina, terete i za ubistvo šest muškaraca i dječaka, Muslimana iz Srebrenice, počinjenih u Godinjskim Barama kod Trnova u julu 1995. godine. Navedena ubistva počinili su pripadnici jedinice “Škorpioni”, koju su for-mirali Jovica Stanišić, kao načelnik Službe državne bezbednosti (DB) Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) Republike Srbije i Franko Simatović kao zaposlenik u Drugoj upravi DB-a. O ovim ubistvima vidi u: ICTY, 2013: par. 878-883. Žalbeno vijeće ICTY je 15. decembra 2015. naložilo ponovno suđe-nje Stanišiću i Simatoviću po svim tačkama optužnice (ICTY, 2015a). Suđenje pred Međunarodnim re-zidualnim mehanizmom za krivične sudove u Hagu počelo je 13. juna 2017. godine, a izricanje presude se očekuje do kraja 2020. (Agius, 2019) 37 Agius, 2019.38 ICTY, 2001: 309.39 Ibid.: uvod, par. 2.

32


Novoj Kasabi, obale rijeke Jadar, Cerska dolina, skladište u Kravici, livada u Sandićima, škola Vuk Karadžić u Bratuncu, škola u Grbavcima, škola u Ročeviću u blizini Zvornika, obale Drine u blizini Kozluka, škola i brana kod Petkovaca, škola u Kuli i Dom kulture u Pilici, Vojna ekonomija Branjevo, Snagovo, Bišina, Trnovo – označavaju lokalitete na kojima su počinjene ma-sovne egzekucije bošnjačkog stanovništva, gdje je istovremeno strijeljano i po više stotina, a na nekima od ovih lokaliteta i po 2.000 ljudi. Spomenuti lokaliteti masovnih egzekucija spominju se i u svim drugim nabrojanim pre-sudama, u zavisnosti od toga koju je funkciju osumnjičeni obnašao i na kojem je području djelovao. Stoga su suštinske razlike utvrđenih činjenica u pobro-janim presudama jako male i zanemarljive.

I Sud Bosne i Hercegovine, vjerno slijedeći praksu Haškog tribunala te se u potpunosti oslanjajući na činjenice utvrđene u presudama, kao i na do-kumente u posjedu ovog Tribunala, izrekao je cijeli niz presuda za područje Srebrenice, od kojih se neke odnose i na genocid, pomaganje i saučesništvo u genocidu. Za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinje-ne u Srebrenici tokom jula 1995. godine izrečene su pravosnažne presude u predmetima: Milorad Trbić, Kos Franc i dr., Duško Jević i dr., Slobodan Jakovljević i dr., Petar Mitrović, Željko Ivanović, Saša Cvetković, Srećko Bošković, Vaso Todorović, Radomir Vuković, Ostoja Stanišić i dr., Zdravko Božić i dr.40 U okviru posebnog odjela za ratne zločine u Tužiteljstvu Bosne i Hercegovine osnovan je Tim VI koji ima isključivu nadležnost procesuiranja zločina počinjenih nakon zauzimanja sigurne zone UN-a Srebrenica, pred ko-jim su vrlo kompleksni krivični postupci koji imaju za predmet krivično djelo genocid iz člana 171 krivičnog zakona BiH.41 To je i razlog da je, u odnosu na ostale dijelove BiH, najveći broj optužnica podignut upravo za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjene u Srebrenici i oko nje u julu 1995. godine. Međutim, postoji cijeli niz nelogičnosti u radu Suda Bosne i Hercegovine. Naprimjer, Milošu Stuparu Pretresno vijeće izreklo je kaznu od 40 godina zatvora za genocid u Srebrenici, a u pravosnažnom postupku je oslobođen.42

40 Sud BiH, 2015a; 2009c; 2013a; 2013b; 2009a; 2009b; 2014; 2016c; 2016a; 2008a; 2012a; 2017.41 Bulić, 2011.42 Na primjer, u vezi sa spomenutim nelogičnostima, vidi predmete: Sud BiH, 2010; 2016c; 2013c; 2008d; 2008e. O narušavanju kredibiliteta Suda BiH, nelogičnosti, na primjer u predmetu Stupar, vidi: Jahić, 2015. Također, više o “pogrešnoj primjeni zakona” i smanjenju kazni za genocid i pomaganje u genocidu u Srebrenici vidi: Brkanić, 2015.

33


Na županijskim sudovima u Zagrebu i Osijeku43 te na Okružnom sudu u Beogradu vođeni su procesi protiv bivših pripadnika Škorpiona,44 jedinice koja je bila pri Službi državne bezbednosti Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srbije. Oni su se teretili da su, pored ostalih zločina, počinili i ubi-stva šest dječaka i muškaraca Bošnjaka iz Srebrenice u Godinjskim Barama kod Trnova. Također, pred Okružnim sudom u Beogradu vođen je postupak protiv Brana Gojkovića, bivšeg pripadnika 10. diverzantskog odreda, s kojim je zaključen sporazum o priznanju krivice i koji je osuđen na zatvorsku kaznu u trajanju od 10 godina.45

Pored spomenutih presuda koje su se bavile utvrđivanjem individualne krivične odgovornosti pojedinaca, zločin genocida u Bosni i Hercegovini procesuiran je i pred Međunarodnim sudom u Hagu. Navedenom presudom utvrđeno je da je Srbija “prekršila obavezu sprečavanja genocida prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida”.46

Premda je većina spomenutih presuda dostupna i objavljena na web-stra-nicama sudova na kojima su vođeni postupci, glavne presude i dokumenti koji se odnose na Srebrenicu izdvojeni su i publikovani u formi knjiga, čime su one učinjene dostupne i široj čitalačkoj publici.47

O procesuiranju genocida u Bosni i Hercegovini pred međunarodnim i domaćim sudovima, kao i pred nacionalnim sudovima pojedinih evropskih

43 Suđenja bivšim pripadnicima Škorpiona za zločine u Trnovu – Slobodan Davidović (Županijski sud u Zagrebu): https://www.documenta.hr/assets/files/Sudjenja/Analiza_sudjenja_opt_Davidovica.pdf i Mi-lorad Momić (Županijski sud u Osijeku): https://www.centar-za-mir.hr/sudenja-za-ratne-zlocine-2015/zlocin-u-godinjskoj-bari-1995-godine-opt-milorad-momic/. 44 Na Okružnom sudu u Beogradu, pred Odeljenjem za ratne zločine, za ubistva Srebreničana počinjena oko Trnova, osuđena su četvorica nekadašnjih pripadnika paravojne jedinice Škorpioni: Slobodan Me-dić, Branislav Medić, Pero Petrašević i Aleksandar Medić (FHP, 2016b).45 FHP, 2016a. Također, pred istim sudom u fazi je postupak u predmetu Srebrenica-Kravica, u kojem se sudi osmorici pripadanika Centra za obuku „Jahorina“ Specijalne brigade policije, Ministarstva unu-trašnjih poslova Republike Srpske. vidi: http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2016/12/srebreni-ca_optuznica.pdf46 Karić et al., 2008: Dispozitiv, par. 471. O reakcijama na Presudu vidi: Kreso, 2011.47 Na primjer, Fond za humanitarno pravo objavio je Optužnicu, prvostepenu i drugostepenu presudu u predmetu Krstić, optužnice u predmetima Vidoje Blagojević i dr., kao i presude o kazni i priznanja krivice za Momira Nikolića i Dragana Obrenovića (Nicić, 2005)Iste godine je Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji objavio knjigu Srebrenica od poricanja do prizna-nja (Biserko, 2005), koja je podijeljena u šest dijelova. U trećem dijelu su hronološki objavljeni doku-menti koji se odnose na genocid u Srebrenici, sa posebnim osvrtom na ekspertski izvještaj Butler, 2005, čime su široj javnosti učinili dostupnim ovaj izvještaj. Također dijelovi presuda ICTY koji se odnose na genocid u Srebrenici, kao i dokazni materijali korišteni u sudskim procesima, objavljeni su u knjizi: Pargan, 2005; Za prevod Presude međunarodnog suda u Hagu Bosna i Hercegovina vs Srbija i Crna Gora, zaslužan je prevodilački tim Instituta za istraživanje zločina. Presuda je prevedena i publikovana godinu nakon njenog izricanja: Karić et al., 2008.

34


zemalja (njemačkim sudovima), objavljeno je više naučnoistraživačkih rado-va, uglavnom iz oblasti pravne nauke.48

Spomenute presude vrlo su opširno dale jedan kontekst zbivanja uz po-seban naglasak na “devet dana pakla”. Značaj ovih procesa za historiografiju o genocidu u Srebrenici nemjerljiv je. One su oslonac i polazna osnova za svaka dalja istraživanja. Iako “ne pretendiraju na to da ponude konačan histo-rijski prikaz”, presude “odražavaju ozbiljnu prosudbu trojice ili više visoko-kvalificiranih pojedinaca, odnosno sudija koji su pažljivo razmotrili izvedene dokaze u smislu njihove relevantnosti i pouzdanosti. Neke presude otkrivaju više od drugih, ali sve one do u detalje prenose narativ događaja koji bi inače bilo nemoguće sastaviti bez velike količine dokumentarnih dokaza i iskaza očevidaca”.49 Uvidom u veliki broj dokumenata korištenih u sudskim proce-sima vezanim za Srebrenicu, u potpunosti ćemo se složiti sa stavom eksperta za Tužilaštvo ICTY Roberta Donie, prema kojemu su presude “zasigurno ve-oma vrijedni dokumenti, ali ne toliko vrijedni za historijsku nauku kao do-kumenti u posjedu Tribunala”.50 Radilo se o dokumentima VRS-a, Drinskog korpusa, Užičkog korpusa Vojske Jugoslavije, MUP-a RS-a, Službe držav-ne bezbednosti Republike Srbije, dokumentaciji UNPROFOR-a, UNMO-a, Ujedinjenih nacija, ekspertskih izvještaja rađenih za tužilaštvo i odbranu ICTY, stenogramima sa sjednica Republike Srpske, stenogramima Vrhovnog saveta odbrane, bilježnici Ratka Mladića, bilježnici Zdravka Tolimira, dijelu dokumentacije 28. divizije Armije Republike Bosne i Hercegovine i brojnim drugim dokumentima.

Neki od ovih dokumenata, suštinski bitnih za razumijevanje genocida u Srebrenici, objavljeni su na interaktivnom narativu “Srebrenica: genocid u osam činova”, pripremljeni u okviru Centra za tranzicijsku pravdu (SENSE) i Centra za suočavanje s prošlošću (Documenta).51

Uprkos činjenici da se svaki dokument koji stigne u ICTY digitalizuje i skenira, te da je “kompletan arhiv ICTY u elektronskoj i digitalnoj formi”, javno su dostupni samo oni dokumenti koji su prihvaćeni kao dokaz optužbe ili odbrane, što “djeluje kao veliko ograničenje, uzimajući u obzir količinu dokumentacije u arhivu Tribunala”.52

48 Omerović, 2009; Gurda, 2016; Karčić i Hikmet, 2015; Karčić, 2015.49 Donia, 2012: 164-165.50 Ibid.51 Interaktivni narativ o Srebrenici je dostupan na: http://srebrenica.sense-agency.com/bs/.52 Donia, 2012: 165-166. Zahvaljujem kolegi dr. Mesudu Šadinliji na vrlo konstruktivnim sugestijama u vezi s pretragom navedenih dokumenata. Također, veliku zahvalnost dugujem i rukovodstvu Instituta

35


Pretresno vijeće ICTY u predmetu Tužilaštvo vs Radislav Krstić konsta-tovalo je kako prepušta “historičarima i socijalnim psiholozima da izmjere pravu dubinu te epizode balkanskog sukoba i da ispitaju duboko ukorijenjene uzroke”. Zadatak koji je spomenuto vijeće u predmetu Krstić bilo postavilo znatno je “skromnijeg karaktera: treba ustanoviti, na osnovu dokaza izvede-nih tokom suđenja, šta se dogodilo u tom periodu od otprilike devet dana”, na osnovu kojih bi se utvrđivala Krstićeva krivična odgovornost za njegovo učešće u tim događajima, prema postavkama međunarodnog prava.53

U nastavku rada bavit ćemo se historiografijom o genocidu u Srebrenici nastalom u periodu prije izricanja presude za genocid i poslije navedene pre-sude, uz činjenicu da su, završetkom spomenutog suđenja, kao i vođenjem novih procesa, na ICTY-u postajali dostupni novi dokumenti, a s pojedinih je uklonjena oznaka tajnosti.

Historijski izvori i historiografija o genocidu u Srebrenici 1995‒2001.

U ovom poglavlju obradit ćemo historijske izvore i historiografiju o Srebrenici nastalu u periodu od pada enklave do izricanja prve presude za genocid u Srebrenici. Početak rada Haškog tribunala, istražne radnje koje su vodili ek-sperti Tribunala, sastavljanje optužnica, istrage međunarodnih i nacionalnih organizacija za ljudska prava – sve su to aktivnosti koje su trajale istovremeno s genocidom u Srebrenici. Prvobitna zajednička optužnica Tužilaštva ICTY protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića sačinjena je svega nekoliko dana nakon pada Srebrenice,54 a nekoliko mjeseci kasnije optužnica je dopunjena novim saznanjima i istraživanjima koja su se odnosila na masovne egzekucije u Srebrenici i oko nje.55

Autentične izjave svjedoka,56 objavljivanje historijskih izvora, publikacije novinara, memoarski radovi, kao i istrage holandskih vladinih i nevladinih

za istraživanje zločna protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu i kolegici Diki Filandri na pomoći u pretrazi dokumentacije iz Arhiva Instituta koja se odnosi na Srebrenicu.53 ICTY, 2001: uvodni dio presude, par. 2.54 Tužilaštvo ICTY je 24. jula 1995. godine sastavilo prvobitnu Optužnicu protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića. Vidi: ICTY, 2017, Optužnica, 24. juli 1995; također: Subašić-Galijatović i Omerović, 2010: 15-37. Dva dana poslije, 26. jula 1995, “administraciji bosanskih Srba” na Palama, Republici Bo-sni i Hercegovini i Saveznoj Republici Jugoslaviji dostavljen je nalog za njihovo hapšenje i za izručenje. UN, ICTY, Predmet br. IT-95-5-I, 26. juli 1995. Dominique Georges Marro, zamjenik sekretara Suda.55 Inicijalnu optužnicu protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića “Srebrenica” od 14. novembra 1995. godine vidi u: Subašić-Galijatović i Omerović, 2010: 41-54.56 U poglavlju Srebrenica – usporeni genocid bilo je govora o objavljenim autentičnim izjavama svjedoka.

36


organizacija odnosile su se na neke od pionirskih historiografskih poduhvata o zločinima protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjenim u Srebrenici u prvih nekoliko godina nakon završetka rata.

Značajni dokumenti, koji se odnose na planove o napadima na enkla-vu i učešće vojnih i policijskih jedinica RS i SRJ, na ulogu HOLBAT-a u Srebrenici, “blisku zračnu podršku” u pokušaju, akciju Plavi mač, svakod-nevnu korespondenciju najviših zvaničnika UN-a između Srebrenice, Tuzle, Sarajeva, Zagreba i New Yorka, telefonske kontakte između srpske strane i predstavnika UN-a, sporazume između Mladića i Smitha, kao i autentič-ne izjave svjedoka, objavljeni su u okviru Edicije Srebrenica, u izdavačkoj djelatnosti Instituta zu istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarod-nog prava. Posebno značajnim čini se spomenuti da je izdavač u drugoj od tri knjige iz navedene edicije bosanskohercegovačkoj javnosti učinio dostu-pnim važne izvještaje Human rights watcha o “Hemijskom ratu u Bosni?”, napisanom na osnovu “Neobičnih iskustava preživjelih iz Srebrenice”,57 kao i Izvještaj Tadeusza Mazowieckog od 22. augusta 1995. godine, koji se temat-ski odnosi na srebreničku enklavu.58

Istovremeno s činjenjem genocida u Srebrenici, američki špijunski avioni načinili su snimke na kojima su jasno vidljive lokacije masovnih pogubljenja Bošnjaka koji su se pokušavali probiti do teritorija pod kontrolom Armije RBiH. David Rohde, jedan od prvih novinara koji je, zahvaljujući spomenu-tim snimcima, posjetio lokacije koje su krile tijela na hiljade ljudi pogubljenih prilikom masovnih egzekucija, dobitnik je Pulizerove nagrade za reportaže o masovnim grobnicama. Rohde je u nekoliko navrata boravio u Bosni, gdje je upoznao i intervjuisao očevice pada Srebrenice, bilježio njihove životne priče, na osnovu kojih je mogao slikovito prikazati zbivanja i svakodnevnicu Srebrenice u periodu 1992‒1995, s posebnim osvrtom na juli 1995. godine.59

Budući da su pripadnici Holandskog bataljona bili stacionirani u sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija Srebrenica u trenutku pada, pitanje krivnje i odgovor-nosti za genocid u enklavi proganjalo je Holandsku vladu kojoj se spočitavalo da je svoje vojnike poslala u “nemoguću misiju (...) unaprijed osuđenu na ne-uspjeh”. U tom pogledu, u samoj Holandiji je objavljen cijeli niz publikacija koje se odnose na holandsku odgovornost.

57 Čekić et al., 1999: 250-351. Human Rights Watch je objavio još izvještaja u vezi sa Srebrenicom. Na primjer, vidi: HRW 1995. 58 Čekić et al., 1999: 196-249. Osam godina poslije će svi izvještaji Tadeusza Mazowieckog, kao speci-jalnog izvjestitelja Komisije ujedinjenih nacija za ljudska prava, biti objavljeni u saradnji Univerziteta u Tuzli i Istraživačko-dokumentacionog centra Sarajevo (Mazowiecki, 2007). 59 Rohde, 1998.

37


Na Međunarodnom kongresu za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini, održanom krajem augusta 1995. godine u Bonu, bio je prisu-tan i holandski pukovnik Harm de Jonge, koji se u vrijeme pada Srebrenice nalazio u Zagrebu. Na skupu je u svakom pogledu nastojao opravdati ulogu Holandskog bataljona u Potočarima, konstatujući da se “radi o pogrešnoj po-litici Ujedinjenih naroda, o propustu rukovodstva Ujedinjenih naroda i da naravno mali broj holandskih vojnika nije mogao odbraniti Srebrenicu od snažnih srpskih napada”. Nakon spomenutog izlaganja, drugi učesnici konfe-rencije unakrsno su ispitivali pukovnika De Jongea.60

Nakon pada Srebrenice i nakon što su pripadnici HOLBAT-a bezbjedno stigli u Holandiju, ministar odbrane glavnokomandujućem Kraljevske vojske Holandije naložio je da obavi saslušanja holandskog vojnog osoblja koje je od 6. do 21. jula 1995. bilo prisutno u enklavi Srebrenica. Izvještaj je objavljen u oktobru 1995. godine, posredstvom brigadnog generala Van der Winda, koji je ujedno imao zadatak da rukovodi saslušanjima. Čitajući pažljivo navedeni iz-vještaj, stiče se dojam kako je njegova svrha bila opravdati ulogu Holandskog bataljona u Srebrenici i prebaciti odgovornost na nedjelovanje viših instanci u Ujedinjenim nacijama, odnosno na nedostatak vazdušnih udara.61

Holandski istraživači Jan Willem Honig i Norbert Both, koji su se ba-vili istraživanjem holandske vanjske politike prema “sukobu u Jugoslaviji”, 1996. godine objavili su knjigu Srebrenica, hronika ratnog zločina, koju su podijelili u tri glavna dijela, sadržana u osam poglavlja. Autori su nastojali retrospektivno predstaviti situaciju u Srebrenici, uz poseban osvrt na “an-gažman svih glavnih sudionika”. Hronološki, gotovo iz sata u sat, u prva tri poglavlja knjige predstavljen je detaljan pregled napada na Srebrenicu od 6. do 11. jula, kao i djelimično informacije o deportacijama stanovništva i ma-sovnim egzekucijama. U drugom dijelu knjige (četvrto, peto i šesto poglav-lje) autori se vraćaju na ranije periode, obrazlažući okolnosti u kojima se Srebrenica nalazila tokom 1992. i u proljeće 1993. godine, sve do proglašenja ovoga područja sigurnom zonom Ujedinjenih nacija, kreiranjem politike si-gurnih zona, nazivajući ovaj koncept “nemogućom misijom“. U posljednjem, trećem poglavlju autori su obrazložili različite perspektive “nove strategije UNPROFOR-a” te ukazali na neuspjeh pregovora između Fraseura i “mafi-jaškog šefa”, kako su nazvali Miloševića. Spomenuta dva faktora za autore su bila odlučujuća, smatrajući da je to “Srbima otvorilo put prema istočnim

60 De Jonge, 1997.61 Izvještaj zasnovan na saslušanjima u vezi sa Srebrenicom, Izvještač: O. van der Wind, brigadni ge-neral, Assen, 4. oktobar 1995.

38


enklavama”.62 Na drugu godišnjicu obilježavanja genocida u Srebrenici, iz-davačka kuća Ljiljan prevela je knjigu na bosanski jezik, čime je ona postala dostupna i široj bosanskohercegovačkoj javnosti, uz napomenu i ogradu da je ova knjiga ipak rezultat rada holandskih autora, “dvojice ljudi sa veoma ograničenim iskustvom u Bosni i Hercegovini”.63

O ulozi holandskog bataljona i istragama provedenim u Holandiji nakon pada Srebrenice, kao i o manjkavostima rezultata navedenih istraga, govori rad autora Annett Simon i Brechta Vandenberghea, uz naglasak da “izvještaji nemaju jasne odgovorne na važna pitanja”, aludirajući na preveliku pasivnost Holandskog bataljona i njihovu indolentnost prema zaustavljanju “kršenja me-đunarodnog humanitarnog prava”. U zaključku autori navode kako istrage o Srebrenici provedene u Holandiji “otkrivaju mnoge pojedinosti o tome šta se dogodilo u Srebrenici 1995. godine, ali ne uspijevaju analizirati stvarne razloge ovog strašnog neuspjeha međunarodne zajednice”. Budući da je rad objavljen 2001, godinu prije objave rezultata NIOD-ovog izvještaja, ostali smo uskra-ćeni za analizu ove vrlo opsežne istrage koju su sproveli spomenuti autori.64

Kao odgovor na zahtjev Generalne skupštine UN-a, postavljen Rezolucijom od 30. novembra 1998. godine, generalni sekretar UN-a, Kofi Annan podnio je Izvještaj o Srebrenici (Srebrenica Report).65 Nakon hronološkog pregle-da zbivanja, historijata uspostavljanja i realizacije koncepta sigurnih zona, s posebnim osvrtom na Srebrenicu kao sigurnu zonu, pad enklave, masovne egzekucije, masovne grobnice, u posljednjem poglavlju (XI) ovoga izvještaja pod naslovom “Pad Srebrenice – ocjena” obrađeno je nekoliko vrlo bitnih pi-tanja. Posebno intrigantnim za čitaoce zvuči dio ovog izvještaja o “pitanjima na koja nije dat odgovor”. U tom pogledu generalni sekretar skreće pažnju na dva pitanja koja “izazivaju posebno oprečna mišljenja javnosti”, a uglavnom su se odnosila na zavjere o padu Srebrenice. Prvo pitanje odnosilo se na spo-čitavanja javnosti Vladi RBiH o predaji Srebrenice, a drugo na mogućnost da su UN ili neka od zemalja članica imale povjerljive informacije koje su ukazivale na to da se priprema napad na Srebrenicu. Kao odgovor na postav-ljena pitanja, generalni sekretar isključio je bilo kakvu mogućnost da se radi o “nekoj smišljenoj zavjeri” u smislu involviranosti Vlade RBiH u pitanje razmjene teritorija, a poricao je i to da je UN mogao imati prethodna saznanja o padu Srebrenice, uz sljedeću ogradu: “Ne postoji način da utvrdim da li su

62 Honig i Both, 1997; Karremans, 1998.63 Honig i Both, 1997: 7-8.64 Simon i Vandenberghe, 2001.65 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000.

39


zemlje članice imale neke povjerljive podatke, u svakom slučaju one zemlje članice koje su bile u poziciji da ih sakupe nisu ništa prenijele Ujedinjenim nacijama.”66

“Pouke za budućnost”, kako je nazvan posljednji dio Izvještaja o Srebrenici, šalju poruku u kojoj generalni sekretar prebacuje dio odgovornosti i na Ujedinjene nacije za pad Srebrenice i zločine počinjene u enklavi i oko nje:

Iskustvo Ujedinjenih nacija u Bosni bilo je jedno od najtežih i najbolnijih u našoj historiji. Sa dubokim žaljenjem i pokajanjem preispitali smo naša vlastita djelo-vanja i odluke dok je napad na Srebrenicu trajao. Greškama, pogrešnim prosu-đivanjem i nesposobnošću da se prizna veličina zla sa kojim smo se suočavali, propustili smo da učinimo naš dio da bi se pomoglo ljudima Srebrenice od srpske kampanje masovnih ubistava. Niko više nego mi ne žali propuštene prilike za postizanje mira i pravde. Niko više nego mi ne oplakuje propust međunarodne zajednice da poduzme odlučne korake da bi se zaustavile patnje i okončao rat koji je donio toliko žrtava. (…) Tragedija Srebrenice će kao duh zauvijek proga-njati našu historiju.67

Prijevod izvještaja s engleskog na bosanski jezik publikovan je u okvi-ru izdavačke djelatnosti Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava i predstavlja treću knjigu iz edicije “Srebrenica 1995”. Pored izvještaja generalnog sekretara, koji je autentično objavljen u cjelini kao prijevod engleskog originala, drugi dio u knjizi predstavlja “pokušaj au-tora da (...) doprinesu rasvjetljavanju zločina u Srebrenici, ‘sigurnoj zoni UN-a’, jula 1995, koje je sudija F. Rijad opisao kao ‘najmračnije stranice ljudske historije’.”68 Ovaj opis dao je sudija ICTY nakon što je pregledao predočeni tekst optužnice protiv Karadžića i Mladića, dopunjene novim saznanjima o događajima nakon pada Srebrenice, zaključivši da “prima faciae, činjenice u ovom predmetu govore, iznad svega, o počinjenim genocidu”, uz ogradu na “sudsko Vijeće Suda može kasnije može dati drugačiju klasifikaciju”.69 Ipak, pravosnažna presuda Karadžiću izrečena je 24 godine nakon ove konstata-cije suca Riada, dok se na pravosnažnu presudu u predmetu Ratko Mladić još uvijek čeka. Od pada Srebrenice do 2001. godine na ICTY-u osuđeni su Dražen Erdemović, čije je priznavanje krivice uveliko olakšalo istražiteljima

66 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 484-487.67 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 498-505.68 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 9.69 Tekst Odluke sudskog vijeća o potvrdi optužnice protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića od 16. novembra 1995. godine, objavljen u: Čekić, 1998: 451-458.

40


tužiteljstva ICTY-a u istraživanju mjesta masovnih egzekucija i masovnih grobnica u Srebrenici i oko nje.

U memoarskim radovima glavnih međunarodnih sudionika pada Srebrenice, objavljenim u prvim godinama nakon rata, često je Srebrenica poređena s “najgorim zločinima u Europi od kraja Drugog svjetskog rata”.70 Izricanjem presude u predmetu Krstić, 2. augusta 2001. godine, zločini u Srebrenici okvalifikovani su kao genocid, te ćemo se u nastavku rada baviti historiografijom i historijskim izvorima objavljenim nakon 2001. godine, uz poseban osvrt na pitanje da li je navedena presuda utjecala na historiografiju o genocidu u Srebrenici.

Historijski izvori i historiografija o padu Srebrenice nakon izricanja presude za genocid u predmetu Radislav Krstić

Pored holandskih, krivnja i odgovornost za pad Srebrenice proganjala je i po-jedine stalne članice Vijeća sigurnosti UN-a. Generalni sekretar, u spomenu-tom izvještaju iz 1999. godine, ostavio je nedorečenim pitanje odgovornosti zemalja članica u vezi s njihovim saznanjima i obavještajnim informacijama koje su prethodile padu Srebrenice.71

Pod pritiskom francuske humanitarne organizacije Ljekari bez granica, čiji su se predstavnici nalazili u Srebrenici u trenutku pada enklave, Parlament Republike Francuske formirao je informativnu Misiju od 10 članova. Zadatak Misije bio je utvrđivanje odgovornosti francuskih vojnih i političkih zvanič-nika za pad sigurne zone UN-a Srebrenica i za zločine koji su uslijedili na-kon pada enklave. Nepunu godinu nakon što je formirana navedena Misija, krajem 2001. godine, na 1.255 stranica objavljeni su rezultati istrage, prema kojoj “Francuska nije lišena odgovornosti za ono što se desilo u julu 1995. godine, ali da tu odgovornost dijeli sa svim zemljama koje su imale udjela u zbivanjima u Bosni i Hercegovini u to vrijeme”. Izvještaj Misije dostupan je na web-stranici Francuskog parlamenta,72 a o njemu je, neposredno nakon objavljivanja bosanskohercegovačku javnost pobliže upoznao novinar – fran-cuski dopisnik iz Pariza Dževad Sabljaković.73 Također, o ovom izvještaju, dvanaest godina poslije njegova objavljivanja, pisao je i Pierre Brana, jedan

70 Holbrooke, 1998: 73. Generalni sekretar UN-a govodi o “hororu u Srebrenici” (Ghali, 1999: 19). 71 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 484-487.72 Evénements de Srebrenica 1995, (11 décembre 2001): http://www.assemblee-nationale.fr/11/do-ssiers/srebrenica.asp.73 Sabljaković, 2001.

41


od članova Misije. Pisao je o svom iskustvu u radu na izvještaju i svim nesla-ganjima koje je imao sa svojim kolegama iz Misije.74

Jedna od zamjerki na izvještaj bila je i ta što se, naprimjer, na popisu intervjuisanih zvaničnika Ujedinjenih nacija nije našao Rupert Smith,75 ko-mandant UNPROFOR-a za Bosnu i Hercegovinu, koji je, samim time, važio za neizostavnog svjedoka, premda je u vrijeme pada Srebrenice bio na go-dišnjem odmoru. U memoarima koje je objavio četiri godine kasnije, Smith dosta šturo govori o pregovorima s vojnim i političkim rukovodstvom RS-a u kojima se sasvim izvjesno nagovještavalo da će oni napasti Srebrenicu, kao i njihovim susretima nakon pada enklave.76 Mnogo značajnije za historiogra-fiju je Smithovo svjedočenje pred ICTY-em77 i izjave koje je prethodno dao Tužilaštvu ICTY o interpretaciji spomenutih pregovora sa srpskim rukovod-stvom u vezi sa Srebrenicom.78

Premda je nekoliko mjeseci unazad ICTY izrekao prvostepenu presudu u predmetu Krstić, kojom su zločini u Srebrenici okvalifikovani kao genocid, pod izgovorom da presuda nije pravosnažna, u Izvještaju nigdje eksplicitno nije upotrijebljen termin “genocid”. Umjesto genocida radije su upotrebljava-li termin “barbarski masakr”.79

Izvještaj je, osim intervjua obavljenih s najvišim zvaničnicima u Ujedinjenim nacijama i političkim ličnostima u Francuskoj, utemeljen i na osnovu mnogih drugih primarnih izvora i saznanja, iako je, na konferenciji za štampu, predsjedavajući desetočlane Misije istaknuo kako “odgovore na sva pitanja nije bilo moguće dati”.80

Za razliku od izvještaja Francuske misije, u kojemu su učestvovali člano-vi Parlamenta, ovaj važan i zahtjevan zadatak Vlada Kraljevine Holandije, uz saglasnost Parlamenta, povjerila je naučnicima. Kao rezultat šestogodišnjeg rada, u aprilu 2002. godine, svega nekoliko mjeseci nakon što je objavljen izvještaj Francuske parlamentarne misije, Holandski institut za ratnu doku-mentaciju (NIOD) objavio je svoja vrlo obimna istraživanja, sastavljena na nekoliko hiljada stranica.81 Iako je bio usmjeren na utvrđivanje “rekonstruk-cije, posljedica i analize pada ‘sigurne zone’ Srebrenice”, Izvještaj je posredno

74 Brana, 2012.75 Tu manjkavost spominje i Pierre Brana (2012: 60). 76 Smith, 2005. Jedno poglavlje u knjizi Smith je posvetio Bosni i Hercegovini (Smith, 2005: 332-370).77 Npr. Smith, 2007.78 ICTY, 00848867, Izjava svjedoka, Rupert Smith, 14. august 1996. 79 Sabljaković, 2001.80 Ibid.81 NIOD, Srebrenica Report: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report.

42


ukazao na odgovornost političkog i vojnog rukovodstva Holandije, kao i Ujedinjenih nacija.82 Tekst je preobiman, zbog čega je vrlo teško, gotovo i nemoguće sažeti njegove suštinske zaključke. Također, budući da je u istraži-vanju i pisanju izvještaja učestvovala grupa istraživača i autora, neki dijelovi teksta su kontradiktorni i kontroverzni u svojim stavovima u odnosu na druge dijelove. Upravo zbog svoje preobimnosti i opredjeljenja za “ležerno-narativ-ni ton”, Izvještaj je vrlo često bio na meti kritika.83 Premda je u nekim svo-jim dijelovima NIOD nastojao opravdati Holandski bataljon i amnestirati ga od bilo kakve odgovornosti, konstatujući kako ga je u “bezizlaznu” situaciju uveo UN,84 ipak su autori NIOD-a kritikovali i Vojno-obavještajnu službu Holandije zato što nije “dobila dovoljno dodatnih sredstava za prikupljanje dodatnih obavještajnih podataka, kao i da nije bila dovoljno uključena u do-nošenje odluka o Srebrenici”.85

Sam izvještaj izazvao je brojne i burne reakcije, počev od ostavke Holandske vlade86 do nezadovoljstva naučnika, istraživača genocida, kao i samih porodica i udruženja žrtava, koji su autorima izvještaja spočitavali ne-giranje genocida.87

Istraživači NIOD-a mnogo prostora posvetili su raspravi o upotrebi samo-ga termina genocid, kako je već prethodno zločin u Srebrenici okvalifikovan u presudi Krstiću, ali su se, u konačnici, oni radije opredijelili za termin ma-sovna ubistva (mass murder).88

Određeni segmenti NIOD-ovog izvještaja korišteni su kao dokazni mate-rijal na ICTY-u,89 a uz kritički pristup, Izvještaj je vrlo značajan kao jedan od

82 Sa zvaničnim rezultatima istrage autori su izašli u saopštenju za javnost 10. aprila 2002. godine, na-kon čega je izvještaj postao dostupan javnosti: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report/press-release.83 Stoga je bilo moguće “izvesti različite zaključke na temelju različitih segmenata te knjige. Otuda je moguće da za njom posežu i odbrana i tužilaštvo” (Meirik, 2005)84 Čekić, 2012: 409.85 NIOD, 2002a. “Dutchbat had to keep the peace where there was no peace”, Inadequate intelligence. Razlozi i glavni motivi Holandije u pitanju sudjelovanja u mirovnim misijama, historijat, okolnosti i kontekst isporuke holandskih trupa u Bosni, kao i njihovo stacioniranje u Srebrenici, obrađeni su u jednom poglavlju knjige autora Vladimira Filipovića (v. poglavlje: Nizozemski kredibilitet, u: Filipović 2015: 231-258).86 Mjesec dana uoči općih izbora, i sedmicu nakon objave izvještaja, Vlada Kraljevine Holandije je smatrala moralnim činom dati ostavku (VoA, 2002).87 Saopštenje društva za ugrožene narode od 11. i 17. aprila 2002 u: Biserko: 2005: 94-95. Ibišević, 2007; Čekić, 2012: 409; Meirik, 2005.88 NIOD, 2002b: 2193-2003.89 Tolimir (IT-05-88/2): Exhibit P00963; P00995; P01150; P01151; P01152; P01153, uglavnom u pred-metu Zdravko Tolimir; Popović et al. (IT-05-88): Exhibit 5D00056; Exhibit 5D00055; Blagojević & Jokić (IT-02-60): Exhibit D133/1a, Exhibit D178/1a i drugim predmetima.

43


izvora za istraživanja o Srebrenici i drugim temama koje se odnose na disolu-ciju Jugoslavije i posljedice koje su uslijedile nakon toga.

Deset godina nakon objave rezultata NIOD-ove istrage, u uredništvu Isabelle Delpla, Xaviera Bougarela i Jean-Louisa Fournela objavljena je pu-blikacija koja se bavila analizom ove i drugih istraga o padu Srebrenice, skre-nuvši pažnju na glavne rezultate, metode rada, izvore na kojima su utemelje-ne, kao i na manjkavosti i nedostatke zastupljene u navedenim izvještajima.90

Mjesec prije objave rezultata NIOD-ove istrage, u martu 2002. godine objavljena je brošura Međucrkvenog religijskog vijeća (IKV-a) – holandske nevladine organizacije sa sjedištem u Hagu, u kojoj je bilo govora o odgovor-nosti Holandije u genocidu u Srebrenici. Referirajući se na istragu Francuskog parlamenta, autori brošure pozivaju “na stvarnu debatu o Srebrenici”, uz napo-menu da je “konačno potrebno da se kompletna istina o stavovima Holandije izvuče na površinu, istina koja će, koliko je IKV uspio istražiti, biti gorka”.91

Pored vrlo korisnog i detaljnog hronološkog pregleda informacija koje se odnose na Srebrenicu, uz poseban osvrt na pad enklave, u knjizi su iznesene određene netačnosti u vezi s britanskom “odbranom” enklave Goražde tokom maja 1995. godine, a sve s ciljem optužbe holandskih trupa zbog činjenice da nisu branile Srebrenicu u julu 1995. godine.92 Za razliku od istražitelja Francuske parlamentarne misije, kao i istraživača NIOD-a, bez imalo dvojbe, u spomenutoj brošuri zločini u Srebrenici nazvani su genocidom.93

Autori brošure zahvalili su na vrlo korisnoj podršci i doprinosu Hasanu Nuhanoviću, preživjelom svjedoku genocida, koji je kao “lokalni uposlenik UNPROFOR-a, imao priliku prisustvovati mnogim događajima za razli-ku od većine drugih koji to nisu mogli”. Tri godine poslije, 2005. godine, Nuhanović je objavio knjigu koja daje vrlo korisnu hronologiju zbivanja u Srebrenici, posebno u proljeće i ljeto 1995. godine, uz opsežne analize i ko-mentare događaja, navoda, dokumenata ili dijelova izvještaja objavljenih o padu Srebrenice. Poseban akcenat autor stavlja na istraživanje o “odgovorno-sti i krivici međunarodnih faktora”, uključujući i direktne sudionike koji su bili prisutni na terenu, kao i na one “koji su na događaje u Srebrenici utjecali, ili su mogli utjecati, indirektno”.94 Uprkos činjenici da je autor i sam bio, kroz lično iskustvo i stradanje svoje porodice, direktni sudionik navedenih

90 Delpla, Bougarel i Fournel, 2012.91 Faber, 2002: 13, 110.92 Ibid.: 103, 106.93 Ibid.: 20, 116.94 Nuhanović, 2005.

44


zbivanja, knjiga ne ostavlja dojam pristrasnosti te je iznimno korisna kao je-dan od izvora za dalja naučna istraživanja o genocidu u Srebrenici.

Gotovo istovremeno s NIOD-ovim izvještajem, u Washingtonu je objav-ljena knjiga Balkanska ratišta, u izdavaštvu Centralne obavještajne agen-cije, u kojoj je hronološki prezentovan kontekst vojnih zbivanja u Bosni i Hercegovini na osnovu dragocjenih saznanja koje je Agencija posjedovala, kao i brojnih drugih primarnih i sekundarnih izvora. U sedmom, posljednjem dijelu knjige, nekoliko poglavlja posvećeno je Srebrenici (81-86. poglavlje, str. 316-355), u kojima se detaljno, hronološkim slijedom prati pad Srebrenice i zločini koji su potom uslijedili. Razmatra se cijeli niz pitanja, poput ocjena o involviranosti SRJ, o ulozi Ujedinjenih nacija, Holandskog bataljona, daje se historijat osnivanja sigurnih zona, pozadina ovog koncepta, analiziraju se vojne snage unutar Srebrenice, kao i one koje su okruživale enklavu. U knjizi se donekle opravdava uloga HOLBAT-a, a najveća odgovornost pripisuje se nejasnom i neprecizno definisanom konceptu sigurnih zona.

U predgovoru se autori teksta jasno ograđuju da stavovi u knjizi ne pred-stavljaju stavove američke vlade ili CIA-e, nego isključivo stavove autora knjige.95 Premda je i ovaj izvještaj objavljen u maju 2002, dakle devet mjeseci nakon izricanja prvostepene presude u predmetu Krstić, i u Balkanskim ratišti-ma također se izbjegava upotreba termina genocid te se za kvalifikaciju zloči-na u Srebrenici koriste neodređeni termini poput “strašnih zločina”, “horora”, “masovnih egzekucija”, ističući kako je Srebrenica “najmračnije poglavlje u historiji bosanskog rata i jedna ružna mrlja na stranicama humanosti”.96

Zahvaljujući “moralnoj i finansijskoj podršci” IKV-a iz Holandije, u okviru Udruženja “Žene Srebrenice” – Tuzla objavljena je knjiga autentič-nih svjedočenja pod nazivom Ujedinjeni narodi na srebreničkom stubu sra-ma, u kojoj su sadržane 104 izjave o ulozi UN-a u genocidu u Srebrenici. Izjave se odnose na svjedočenje o raspoređivanju pripadnika UNPROFOR-a na posmatračke pozicije u Srebrenici od proglašenja ovoga područja sigur-nom zonom, na smjenu Kanadskog i Holandskog bataljona, na ponašanje Holandskog bataljona u bazi u Potočarima nakon pada enklave, kao i o nji-hovoj ulozi u Potočarima prilikom odvajanja i odvođenja muškaraca iz baze u Potočarima.97 Knjiga je objavljena dvojezično, i na bosanskom i na engle-skom jeziku, i kao takva, a zahvaljujući detaljima iznesenim u svjedočenjima preživjelih, predstavlja vrlo koristan izvor saznanja za dalja istraživanja.

95 CIA, 2002: Preface, XVII.96 Ibid.: 316-355.97 Harfo-graf, 2007.

45


Dok je izvještaj Francuske parlamentarne misije nastojao opravdati gene-rala Janviera, holandski izvještaji glavnu odgovornost prebacivali su na UN. U posljednjih nekoliko godina aktualizirano je pitanje prema kojemu stvarni razlog neintervencije NATO-pakta leži u dogovoru između tri stalne članice Vijeća sigurnosti UN-a.98 Nakon što je 2013. godine uklonjena oznaka tajno-sti na dokumentaciju Clintonove administracije, ona je postala dostupna istra-živačima. To je poslužilo kao vrlo značajan set novih dokumenata na osnovu kojih se može rekonstruisati američka politika i njihovi motivi u analizi doga-đaja u Srebrenici 1992–1995. godine. Radilo se, prije svega, o dokumentaciji Interagencijske radne grupe za Balkan, Komiteta visokih dužnosnika SAD-a, kao i brojnih američkih obavještajnih agencija.

Ipak, za ovo vrlo bitno pitanje nedostaje još mnogo kockica na osnovu ko-jih bi se mogao posložiti cjelokupan mozaik. Budući da interpretacija krivnje i odgovornosti za genocid u Srebrenici može biti posebna tema istraživanja, u radu nemamo ambicije niti prostora da se dalje bavimo ovim pitanjima.

Dok se u francuskim i holandskim izvještajima o Srebrenici izbjegavala upotreba termina genocid, vlasti RS-a, u nastojanjima da se suprotstave istra-gama Haškog tribunala, odgovarali su novim “izvještajima o Srebrenici” u kojima su do te mjere minimizirani zločini da je broj ubijenih u Srebrenici sveden na svega 100 žrtava. Darko Trifunović, oficir za vezu RS-a sa ICTY-em, u saradnji s Dokumentacionim centrom Republike Srpske za istraživanje ratnih zločina, objavio je Izvještaj o slučaju Srebrenica, u kojem se, pored ostalog, tvrdi: “Broj bosanskih muslimanskih vojnika koji su pogubljeni od strane bosanskih Srba iz lične osvete i prostog nepoznavanja međunarodnog prava vjerovatno ne bi bio veći od 100.”99

Međutim, pritisak porodica žrtava, tužbe koje su podnijeli Domu za ljud-ska prava Bosne i Hercegovine, nazvane slučaj Selimović i dr., kao i presude ovoga Doma rezultirali su većim pritiskom Visokog predstavnika na vlasti RS-a da formiraju ozbiljnu komisiju koja će se pozabaviti “događajima u i oko Srebrenice”. Potom je Vlada RS-a formirala Komisiju za Srebrenicu kao privremeno radno tijelo sa sedam članova, od kojih je Vlada RS-a imeno-vala pet, dok je visoki predstavnik imenovao dva člana: predstavnika “me-đunarodne zajednice” Gordona Bakona i univerzitetskog profesora Smaila

98 Chollet, 2007: 31. Također, u vezi s ovim pogledati knjigu bivše glasnogovornice ICTY: Hartmann, 2015, posebno poglavlje: Tri velike sile postižu tajni dogovor: 48-63. O odgovornosti Velike Britanije u vezi sa Srebrenicom, vidi: Hodge, 2007: 225-265.99 Trifunovic, 2002: 34; Nettelfield-Wagner, 2015: 266-267.

46


Čekića iz Sarajeva. Ured Visokog predstavnika (OHR) i ICTY dobili su status posmatrača.100

Rezultati rada navedene komisije vrlo su korisni u pogledu sastavljanja popisa žrtava, jer je kreirana baza podataka u kojoj su komparirani podaci iz više izvora saznanja, kao i u pogledu utvrđivanja i rekonstruisanja učešća srpskih vojnih i policijskih jedinica u napadima na Srebrenicu i u zločinima koje su počinili nakon pada enklave.101 Premda u izvještaju Komisije zločini u Srebrenici nisu okvalifikovani kao genocid, osim u dijelu kada se govori o presudi Radislavu Krstiću, rezultati njenog rada izuzetno su važni zbog, na-primjer, otkrića nove 32, do tada nepoznate lokacije masovnih grobnica, od kojih su četiri grobnice bile primarnog karaktera.102

Nakon završetka rada, kao i objavljivanja Dodatka Izvještaju, uslijedilo je prihvatanje i usvajanje izvještaja Komisije od strane Vlade RS, kao i javno obraćanje tadašnjeg predsjednika RS-a Dragana Čavića koji je, pored ostalo-ga, istaknuo kako je “ovih 9 dana jula srebreničke tragedije crna stranica isto-rije srpskog naroda. Učesnici ovog zločina ne mogu se opravdati nikome i ni sa čim”. Ovim Čavićevim priznanjem su, kako to smatraju Lada Nettelfield i Sarah Wagner, autorice knjige Srebrenica nakon genocida, “konačno učinjeni stidljivi koraci ka prihvatanju Srebrenice”.103

Političke posljedice koje je Dragan Čavić snosio nakon prihvatanja ovog izvještaja i medijskog priznanja dovoljno govore o (ne)spremnosti politič-kih elita u RS-u za suočavanje sa Srebrenicom. Sedam godina nakon obja-ve rezultata rada ove Komisije, u izdanju “nevladine organizacije” Istorijski projekat Srebrenica, sa sjedištem u Holandiji, u čijem je finansiranju, do-brim dijelom sudjelovala i Vlada RS-a, ocijenjeno je da Izvještaj Komisije “predstavlja jedinstven spomenik izdaji, kukavičluku, podlosti, poltronstvu i beščašću srpskih političara”.104

Dakle, kao sračunati odgovor na brojne dokaze koje generiraju sudovi i komisije o nestalim osobama, sve je intenzivnije nastojanje elita u Republici Srpskoj i Srbiji da minimiziraju zločine koji su se desili u Srebrenici, slijedeći

100 Izvještaj ili dijelovi izvještaja Komisije objavljeni su u: Biserko, 2005: 784-811; Čekić, 2012: 672-693. Također vidi: Topić, 2005.101 U genocidu u sigurnoj zoni UN-a Srebrenice i oko nje “jula 1995, učestvovalo je (po raznim osno-vama i na različite načine), prema istraživanjima Vlade Republike Srpske, preko 25.000 ljudi” (Čekić, 2012: 25).102 Vlada RS, Radna grupa za sprovođenje zaključaka iz konačnog Izvještaja Komisije za istraživanje događaja u i oko Srebrenice od 10–19. jula 1995. godine, Izvještaj, Banja Luka, 30. 3. 2005. i Dopuna izvještaja, Banja Luka, 30. 9. 1995; Čekić, 2012: 691, 809-811.103 Nettelfield i Wagner, 2015: 253-255.104 Karganović i Škrbić, 2018: 5.

47


dosljedno obrazac direktnog poricanja genocida. Pravi primjer za ove aktivno-sti predstavlja vrlo obimna izdavačka djelatnost u okviru spomenute organi-zacije Istorijski projekat Srebrenica, na čelu sa Stefanom Karganovićem, kao i Instituta za istraživanje srpskih stradanja u XX veku, na čelu s Milivojem Ivaniševićem, organizacija koje imaju za cilj negiranje genocida.

Uvidom u popriličan broj publikacija izašlih iz pera ovih dviju organizacija,105 zaključili smo da su one zasnovane na vrlo neozbiljnim i ne-utemeljenim aktivnostima, zbog čega njihov rad nemamo ambicije analizirati u ovom radu.

Pitanju negiranja genocida u Srebrenici, autori Istorije Republike Srpske pristupaju znatno opreznije i mudrije u poređenju sa spomenute dvije organi-zacije. U uopćenoj interpretaciji “devet dana pakla”, kako je to Sud u predme-tu Krstić konstatovao,106 autori priznaju postojanje masovnih grobnica, njiho-vo premještanje s ciljem prikrivanja žrtava, strijeljanje vojnika i civila koji su “zatečeni u Srebrenici”, uz konstataciju da je “veliki broj njih”, misleći pri tomu na “vojnike i civile”, “poginuo (...) u sukobu sa srpskom vojskom”.107

Ne prihvataju termin genocid, čak ni kada se referiraju na obrazloženje presude Međunarodnog suda u Hagu, te umjesto teksta navedenog u dispo-zitivu presude, u kojemu se navodi kako je Srbija odgovorna jer je “prekršila obavezu sprečavanja genocida prema Konvenciji o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida”,108 autori Istorije Republike Srpske parafraziraju taj dio iz presude, navodeći kako Srbija “nije preduzela sve što je bilo u njenoj moći da zločin spriječi”.109 Logore organizovane u Srbiji za Srebreničane koji su nastojali potražiti spas preko Drine110 autori poistovjećuju sa smještajem koji su, prema njima, vlasti Srbije organizovale sa ciljem prihvatanja “nekoliko stotina bošnjačkih vojnika i civila”.111

Navedene, “naručene” historije, koje imaju za cilj Republiku Srpsku prikazati kao jednu zemlju s višemilenijskim kontinuitetom i vrlo bogatim

105 Institut za istraživanje srpskih stradanja u XX veku: http://www.serb-victims.org/; Istorijski projekat Srebrenica: http://srebrenica-project.org/.106 ICTY, 2001: par. 2.107 “Više od deset hiljada vojnika i civila pokušalo je da se probije ka položajima bošnjačke vojske. U sukobu sa srpskom vojskom poginuo je veliki broj njih. Zarobljeni, uglavnom muškarci, vojnici i civili koji su zatečeni u Srebrenici, streljani su tokom narednih dana. Srpske vlasti su kasnije godinama tvrdile da se zločin nije dogodio, a masovne grobnice premještane su kako bi se žrtve prikrile.” (Antić i Kecmanović, 2016: 329).108 Presuda Međunarodnog suda, Hag, Dispozitiv, par. 471. 109 Antić i Kecmanović, 2016: 330.110 Šljivovica i Mitrovo Polje su dva logora u Srbiji u kojima je bilo zatočeno nekoliko stotina Bošnjaka iz Srebrenice i Žepe u periodu od augusta 1995. do aprila 1996. godine. Više u: Žanić, 2016.111 Antić i Kecmanović, 2016: 330.

48


historijskim korijenima, ili pak veličati lik i djelo ratnog zločinca generala Ratka Mladića, nastojale su pokazati kako su za zločine u Srebrenici posto-jali razlozi koje pronalaze u “istorijskoj pozadini i mržnji”112 te da su oni bili rezultat “osvete” za “sve što se dešavalo u Podrinju od proleća 1992. godine do tog trenutka”.113

Iako se u uvodu knjige General Mladić i Vojska Republike Srpske autor ograđuje od toga da ona namjerava služiti kao “odgovor na hašku presudu generalu Mladiću”,114 knjiga upravo predstavlja pokušaj da se za svaki zločin koji su počinile srpske snage nađe opravdanje ili da se “okrivi muslimanska strana”, da se ignorišu činjenice utvrđene u prethodnim presudama i u samoj, premda još uvijek nepravosnažnoj, presudi Mladiću, te da se Mladićevi lik i djelo predstave u najboljem mogućem svjetlu. Također, knjiga tendenciozno koristi samo izvore saznanja i literaturu koja ide u prilog tezi autora, dok je cijela plejada dokumenata koji bi mogli na bilo koji način diskreditovati Mladića stavljena pod tepih i vješto zaobiđena od strane autora, kao da ti do-kumenti ne postoje, premda je sam Dimitrijević bio dobro upoznat s njihovim sadržajem. Sukladno svojoj misiji, autor plasira teze koje se odnose na “žr-tvovanje Srebrenice” od strane “Vlade u Sarajevu”, kao i na “iznenadni pad Srebrenice”, u kojima isključuje bilo kakvu mogućnost prethodne namjere srpskih snaga o zauzimanju enklave ili zločinima koji su potom uslijedili, prikazujući ih kao “spontane” i “slučajne” događaje.115

Izvještaj generalnog sekretara iz 1999. godine, izrađen na zahtjev Generalne skupštine UN-a, trebao bi biti odgovor na vrlo često postavljana pitanja Vladi Republike Bosne i Hercegovine u pogledu odgovornosti za pad Srebrenice,116 o čemu je početkom augusta 1996. godine bila organizovana i parlamentarna debata.117 U nastojanju da opravda neuspjelu i vrlo simbolično 112 “Pored istorijske pozadine i mržnje koja je u Podrinju izbijala još od vremena osmanske vlasti, te zločina nad Srbima u Prvom i Drugom svjetskom ratu, građanski rat u Bosni i Hercegovini donio je manipulaciju patnjama i žrtvama u cilju ratnog uspjeha.” (Antić i Kecmanović, 2016: 333). 113 “Sve što se dešavalo u Podrinju od proleća 1992. do tog trenutka i nebrojeni zločini koje su počinile snage Armije BiH bez sumnje su učvrstile generala Mladića u odluci da ima manje milosti prema nji-ma.” (Dimitrijević, 2019: 352).114 “Ovu studiju ne treba čitati kao odgovor na hašku presudu generalu Mladiću, niti to ona namerava da bude. Ona nije ni apologija, ni kritika generala Mladića i Vojske Republike Srpske. Studija je pokušaj da se generalov životni i ratni put hronološki zaokruži i stavi u kontekst komandovanja VRS i ratnih događaja u Bosni. Sve to na širokoj bazi konsultovanih izvora i tako ponudi javnosti svojevrstan pre-sek saznanja o čoveku koji i dalje privlači pažnju na bivšem jugoslavenskom prostoru.” (Dimitrijević, 2019: 9).115 Dimitrijević, 2019: 336-360.116 Izvještaj generalnog sekretara UN-a, 2000: 484-487.117 O debati u Parlamentu Bosne i Hercegovine od 1. augusta 1996, koja se odnosila na pad Srebrenice, vidi više: Bougarel, 2012: Chapter 6, 104-130.

49


izvedenu akciju Plavi mač, kao i vrlo jasne naznake da trupe UNPROFOR-a nemaju mandat braniti sigurne zone, novoimenovani mirovni posrednik Evropske unije za bivšu Jugoslaviju, u memoarima koje je objavio nekoli-ko godina nakon završetka rata u Bosni, jasno optužuje odbrambene snage Srebrenice, zbog toga što “one nisu odbranile enklavu”.118 Ove teze i teorije zavjere nastavljene su i u narednom periodu, a jedan broj autora, u nastoja-nju da potkrijepi ove tvrdnje, često citira Bildta. David Gibs, kojega je istra-živač genocida Marko Attila Hoare svrstao u negatore genocida,119 također citira Bildta, u nastojanju da umanji odgovornost srpske strane za zločine u Srebrenici i da prebaci odgovornost na Bosansku vladu: “Bosanske vlasti nisu uložile nikakav napor da zaštite grad i činilo se da ih ne interesuje to što će on biti osvojen. Pregovarač EU Karl Bilt svedoči da bosanske snage, koje su trebale da štite Srebrenicu nisu pružale nikakav otpor. Kasnije je postalo jasno da im je iz Sarajeva naređeno da ne brane Srebrenicu.”.120

Knjiga Armija Republike Bosne i Hercegovine: Nastanak, razvoj i od-brana zemlje daje odgovore na brojna pitanja koja se odnose na suštinske probleme koji su zadesili ovu izolovanu enklavu u vezi s organizacijom “od-brambenih snaga” nakon što je Srebrenica proglašena za sigurnu i demilita-rizovanu zonu.121

Autori Istorije Republike Srpske u jednom dijelu knjige ipak se referira-ju na “rezultate istraživanja” Istorijskog projekta Srebrenica, prema kojima “za samo 1.200 slučajeva postoje validni forenzički dokazi da se radilo o ubistvu”,122 čime, na indirektan način, nastoje umanjiti razmjere počinjenih zločina i minimizirati broj ubijenih, suprotstavljajući ga brojki od “7.000–8.000 hiljada streljanih”, uz tvrdnju da se “licitiralo [se] brojem ubijenih”.

U Memorijalnom centru Potočari zabilježen je broj od 8.372 žrtve genoci-da u Srebrenici, na osnovu kojih podataka je, povodom obilježavanja dvade-sete godišnjice genocida, objavljen puni identitet žrtava u Specijalu Dnevnog

118 Bilt, 1999: 98.119 Hoare, 2017: 241-247; 271-308.120 Gibs, 2010: 261.121 “I pored poduzetih napora Generalštaba ARBiH i komande 2. korpusa da se ojačaju odbrambene mogućnosti 28. D. KoV, jedinice Armije i strukture vlasti u Srebrenici nespremno su i neorganizovano dočekale ofanzivu srpskog agresora. Zbog statusa Srebrenice kao sigurnosne i zaštićene zone UN-a organi vlasti su očekivali zaštitu Srebrenice od institucija međunarodne zajednice i međunarodnih mi-rovnih snaga. Mada su u sastavu 28. d. KoV bile četiri brigade, to ipak nije bila garancija za uspješnu odbranu jer su jedinice Armije od 8. maja 1993. godine samo ʻvegetiraleʼ, a zbog statusa Srebrenice nisu mogle provoditi obuku ni održavati potrebni nivo rukovođenja i komandovanja.” (Delić, 2007: 153-170; v. još: Šadinlija, 2018: 701-708).122 Antić i Kecmanović, 2016: 330.

50


avaza pod naslovom “Pamtiš li Srebrenicu?”123 Od tog broja, do sada, za-ključno sa dženazom od 11. jula 2019. godine, ukopane su 6.643 žrtve.124

U izvještajima demografskih vještaka Tužilaštva sa suđenja pred ICTY-em, o vještačenjima u predmetima general Krstić (IT-98-33) i Vujadin Popović i dr. (IT-05-88), navodi se kako je njihova procjena niža nego “često navođeni raspon od 8.000–10.000 ubijenih osoba, koji može biti i tačan, ali za kojim mi smatramo da nema dovoljno dokaza”. Navedeni demografi kao minimal-nu procjenu uzeli su broj 7.475, uz konstataciju da je “stvarni broj ubije-nih i nestalih vjerovatno veći” od spomenutog broja. Neovisno o rezultatima istraživanja demografa ICTY-a, i MKCK je također, otprilike u isto vrijeme, objavio brojku od 7.399.125 U izvještaju Komisije za Srebrenicu iz 2004. go-dine navodi se kako su oni prihvatili bazu ICMP-a kao najtačniju, jer je popis žrtava sačinjen u okviru “ICMP programa prikupljanja uzoraka krvi za DNK analizu od članova porodica nestalih”. Također, u izvještaju Komisije je kon-statovano da broj od 7.779 lica “nažalost nije konačan budući da ICMP još uvijek prikuplja uzorke krvi i podatke, od porodica stradalih koje trenutno žive u zemljama EU. Nesporno je, dakle da će se nakon okončanja pomenu-tog projekta ICMP, povećati broj lica za kojima se još uvijek traga.”

Genocid nad najmlađom populacijom u enklavi također je bio predmetom posebnih istraživanja, u kojima se, na osnovu spomenutih popisa žrtava veza-nih za Srebrenicu, izdvajaju i djeca ubijena prije i nakon pada Srebrenice.126

Istraživačko-dokumentacioni centar je 2012. godine priredio Bosansku knjigu mrtvih u kojoj je objavio poimenične popise žrtava za sve bosansko-hercegovačke općine, u skladu s popisom stanovništa i teritorijalnom orga-nizacijom države po popisu stanovništva iz 1991. godine. U knjizi se navodi da je tokom jula 1995. godine “stradalo ukupno 8.331 lice”, koje se može dovesti u vezu s padom Srebrenice. Autor također navodi da je, od spomenu-tog broja, 5.113 žrtava bilo iz Srebrenice, 1.766 iz Bratunca, 900 iz Vlasenice, 437 iz Zvornika i 115 iz Rogatice / Žepe.127

Organizacija demobilisanih boraca Općine Srebrenica 2002. godine pu-blikovala je knjigu Žrtve srebreničke apokalipse, u okviru koje je objavljen “Spisak poginulih i nestalih osoba u Srebrenici”. Na spisku se nalazi poime-nični popis 12.089 žrtava.128 Iako priređivači knjige nisu prethodno ponudili

123 Spisak 8.372 žrtve genocida, u: Vele, 2015: 1-32124 AA, 2019.125 Tabo, 2009: 498.126 Mastalić-Košuta, 2011.127 Tokača, 2012: 173-174.128 Mihrović, Salihović i Kržalić 2002: 167-463.

51


nikakvo metodološko objašnjenje navedenog spiska, sam identitet žrtava, uz podatke o datumu i mjestu rođenja, kao i datumu i mjestu “nestanka”, govore nam da se radilo o žrtvama koje su ubijene / nestale u periodu od 1992. do 1995. godine, a na spisku se nalaze i pojedine žrtve ubijene u drugim grado-vima Podrinja koje su, prema procjenama članova Udruženja, imale odre-đenu vrstu poveznice sa Srebrenicom, te su ih zbog toga uvrstili u spisak. Spomenuti popis koristan je za analizu i pretraživanja žrtava iz određenih zasjeda ili masakra, naprimjer od 12. aprila 1993. godine, na način da se iz-dvoje sve žrtve od tog datuma te da se, uz dalje provjere s drugim izvorima, može imati približno tačan broj i identitet žrtava koje se odnose na određene masovne zločine. Budući da je dostupno vrlo malo primarnih izvora (posebno bolnička dokumentacija), navedeni popis može poslužiti kao polazna osnova za dalji kontakt s porodicama žrtava.

U izdavaštvu Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava, 2010. godine objavljena je knjiga Masovne grobnice u Bosni i Hercegovini: Sigurna zona Ujedinjenih nacija Srebrenica, u kojoj su prezentovani rezultati istraživanja nastali na osnovu podataka o masovnim grobnicama ekshumiranim zaključno s 31. decembrom 2009. godine. Nakon suštinskih obrazloženja rekonstrukcije događaja koji se odnose na “Genocid nad Bošnjacima u Srebrenici – sigurnoj zoni Ujedinjenih nacija”, kao i ne-ophodnih definicija o klasifikaciji, tipologizaciji i ekshumacijama masovnih grobnica, autori detaljno i temeljito obrađuju masovne grobnice na području devet općina u Bosni i Hercegovini, kao i masovne grobnice na području Republike Srbije, u kojima su se nalazili posmrtni ostaci žrtava iz Srebrenice ubijeni nakon 11. jula 1995. godine.

U knjizi su objavljene karte masovnih grobnica za svaku općinu poje-dinačno, kao i karta za svaku masovnu grobnicu pojedinačno, uz precizne koordinate njihovih lokacija, broj i identitet žrtava, podaci o datumu i mje-stu njihova nestanka, kao i sve druge pojedinosti koje se odnose na ukupno 133 masovne grobnice obrađene u navedenoj studiji. Na osnovu spomenutih analiza, autori su došli do zaključka da se na području općine Zvornik nalazi najveći broj masovnih i površinskih masovnih grobnica (51), a potom slijede Bratunac (40), Srebrenica (17), Vlasenica (9), Vlasenica – Milići (7), Šekovići (2), Kalesija (3), Osmaci (1), Trnovo – Sarajevo (1) i Republika Srbija: rijeke Drina i Sava (2). Posmrtni ostaci žrtava prekopavani su iz primarnih masov-nih grobnica, odakle su dislocirani na nepristupačne terene koji su znatno udaljeni od primarne lokacije pogubljenja, te su na taj način nastajale ma-sovne grobnice sekundarnog, pa čak i tercijarnog karaktera. Autori navedene

52


studije također su prezentirali kvantitativni odnos primarnih i sekundarnih masovnih grobnica te su zaključili da su se, od ukupno 133, na 96 lokacija nalazile masovne grobnice primarnog karaktera, a na 37 lokacija masovne grobnice sekundarnog karaktera.129 Budući da je, u odnosu na 2010. godinu, pronađen znatan broj novih masovnih grobnica, smatramo kako bi bilo dobro da se napravi novo, prošireno izdanje spomenute studije u kojoj bi bili sadr-žani novi podaci o ekshumiranim žrtvama i lokalitetima masovnih grobnica.

Izgradnjom Memorijalnog centra Potočari, organizovanim obilascima mjesta na kojima su počinjene masovne egzekucije Bošnjaka sedam dana od pada Srebrenice te već tradicionalno organizovanje Marša mira neka su od pitanja kojima se bavila knjiga autorica Lare J. Nettelfield i Sarah E. Wagner Srebrenica nakon genocida. Učestvujući na gotovo svakom od redovnih sastanaka, mjesečnim protestima, javnim demonstracijama, skupovima u Memorijalnom centru te brojnim lokalnim događajima i konferencijama, prateći žene u obilascima stratišta čiji su očevi, muževi, sinovi, braća, rođa-ci beskrupulozno ubijeni tokom genocida u Srebrenici, autorice su značajno rasvijetlile goruće probleme s kojima se susreću preživjele žrtve genocida. Prikazujući svakodnevni život u Srebrenici, ukazuju na niz problema s ko-jima se suočavaju srebrenički povratnici, kao što su nezaposlenost, zdrav-stveno osiguranje i obrazovanje. Obilazak jednog od šest mjesta egzekucije Bošnjaka nakon pada Srebrenice, Doma kulture Pilica, gdje je za svega ne-koliko sati 16. jula 1995. ubijeno preko 500 Bošnjaka iz Srebrenice, ostavio je poseban dojam na autorice ove knjige. Naime, ispred zapuštenog Doma kulture u Pilici, nalazi se veliki krst i spomenik posvećen 24 vojnika RS, mje-štana Pilice, koji su umrli u periodu 1992–1995. Dakle, spomenik je posvećen jednom sasvim drugačijem narativu, što u potpunosti objašnjava apsurd i aro-ganciju sve češće prakse pokušaja brisanja i potiskivanja najsramnijih zločina te njihovog izjednačavanja s nepostojećim i izmišljenim zločinima. Autorice konstatuju kako ovaj i još nekoliko drugih sličnih primjera daju jasnu, uvred-ljivu i uznemirujuću poruku žrtvama genocida i povratnicima kako za njih u manjem bosanskohercegovačkom entitetu nema mjesta. U knjizi je dat po-seban značaj pojedincima koji su preživjeli srebreničke masakre, smatrajući ih najupečatljivijim primjerima svjedočenja i “reprezentativni(m) glas(om) preko 8000 ljudi”. Autorice analiziraju djelovanje bošnjačke dijaspore u za-padnoj Evropi i SAD, kao i zajednice u kojima su naseljeni veterani VRS-a, koji su se našli pod “lupom istražnih organa SAD-a”. Posebna pažnja u studiji

129 Čekić, Arnaut-Haseljić i Macić, 2010: 656-657.

53


je usmjerena na predstavljanje vrlo značajnih podataka o procesuiranju i epi-lozima ovih postupaka.130 Ova knjiga predstavlja vrlo važan doprinos prezen-taciji suštinskih problema s kojima se suočavaju preživjeli nakon genocida u Srebrenici, a pored metode intervjua i usmene historije, činjenica da je studija zasnovana na analizi velikog broja dokumenata korištenih u sudskim procesi-ma daje joj dodatnu dozu ozbiljnosti i vjerodostojnosti.

Knjiga Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena Srebrenice autorice Selme Leydesforff, profesorice na Univerzitetu u Amsterdamu, napisana je isključi-vo na osnovu metoda usmene historije, kroz intervjue sa ženama, majkama, sestrama, kćerkama i suprugama kojima su ubijeni njihovi muški članovi po-rodice. Pored potresnih svjedočenja preživjelih, u jednom dijelu knjige au-torica govori i o “počasnoj krivici” Holandije, uz konstataciju da je dodjela medalja pripadnicima Holandskog bataljona “šamar ženama koje su u ovoj knjizi ispričale svoju priču. (...) To je bio i šamar onim Holanđanima koji na sebe preuzimaju tu moralnu odgovornost i koji žele da uspostave dijalog.”.131 Autorica u knjizi objavljuje svoju korespondenciju s predstavnicima NIOD-a, u vezi s dokumentacijom, posebno intervjuima sa ženama koje su istraživači ovoga Instituta obavili za potrebe pisanja prethodno spomenutog izvještaja o Srebrenici, objavljenog 2002. godine.132 Na osnovu sjećanja i subjektivnih iskustava žena autorica je nastojala ispričati priču o Srebrenici, a uz kritiku odnosa Holandije prema preživjelim, knjiga šalje poruku Holandskoj vladi i društvu o neophodnosti javnih debata o preispitivanju holandske odgovorno-sti za pad Srebrenice.

U znak sjećanja na genocid u Srebrenici, u Bosni i Hercegovini i svijetu organizuju se brojne naučne konferencije, čiji rezultat obično budu objavljeni zbornici radova koji za temu imaju Srebrenicu.133 Pravnici, sociolozi, socijal-ni radnici, socijalni antropolozi, forenzičari, politolozi, književnici i stručnja-ci iz drugih naučnih i stručnih disciplina dominiraju u navedenim zbornici-ma. Historičara je ponajmanje zastupljeno u autorstvu spomenutih zbornika. Sudionici i svjedoci pada enklave, politički i društveni aktivisti toga doba, kao i predstavnici udruženja i nevladinih organizacija koje se bave prikuplja-njem, analizom i publikovanjem dokumentacije iz perioda 1990-ih godina, također su bili učesnicima navedenih konferencija.

130 Nettelfield i Wagner, 2015; v. i prikaz ove knjige: Karović-Babić, 2015.131 Leydesdorff, 2009: 399; v. i prikaz: Omerčić, 2010.132 Leydesdorff, 2009: 405-409.133 Kreso, 2011; Bečirović i Džananović, 2016.

54


U izdavaštvu JU Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona od 2012. godine pokrenut je časo-pis Monumenta Srebrenica, koji se bavi temama vezanim za Srebrenicu i Podrinje. Časopis je interdisciplinarnog karaktera te kvalitet i ozbiljnost ra-dova zavise od autora i same naučne oblasti iz koje oni dolaze. U časopisu uglavnom dominiraju teme iz historije Srebrenice, s posebnim osvrtom na period 1992‒1995. godine, kao i na teme iz Drugog svjetskog rata, na anali-zu sudskih presuda i negiranje genocida.134 Također, u vezi sa Srebrenicom usvojene su brojne rezolucije o priznavanju genocida,135 napisani romani,136 napravljene interaktivne mape,137 izložbe,138 snimljeni su dokumentarni fil-movi139 i načinjeno niz drugih aktivnosti koje za temu imaju sjećanje na ge-nocid u Srebrenici.

Zaključak Postoje brojni radovi koji se bave istraživanjem genocida u Srebrenici, kao i radovi koji se bave njegovim negiranjem. Uvidom u veliki broj publikacija koje se odnose na navedene teme, postavlja se pitanje da li kvantitet preovladava nad kvalitetom i koliko su istraživanja o genocidu u Srebrenici zasnovana na naučnim metodama, a koliko na proizvoljnoj interpre-taciji historijskih događaja. U radu smo predstavili pregled velikog broja objavljenih radova, uz poseban naglasak na detaljnijoj analizi radova historičara, kao i objavljenih historijskih izvora.Mnogi procesi pred nacionalnim i međunarodnim sudovima vođeni su protiv pojedinaca osumnjičenih za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava, uključujući i zločin ge-nocida počinjen u Srebrenici i oko nje u periodu od 10. do 19. jula 1995. godine. Detaljne opise masovnih egzekucija, uz podatke o broju žrtava, forenzičke dokaze, masovne grobnice primarnog, sekundarnog i tercijarnog karaktera, možemo pronaći u presudama izrečenim u navedenim procesima. Značaj ovih presuda za historiografiju o genocidu u Srebrenici je nemjerljiv. One predstavljaju važan historijski izvor i polaznu osnovu za svaka dalja istraži-vanja. Dokumenti u posjedu ICTY-a koji su korišteni u navedenim procesima dostupni su u elektronskoj bazi podataka Tribunala i također su jako značajni za historijsku nauku. U presudama je data detaljna rekonstrukcija “devet dana pakla”, kako su sudije okarakterisale period poslije pada Srebrenice. Pitanje zastupljenosti ranijih perioda u historiografiji, koje se odnosi na vrlo dinamična zbivanja unutar Srebrenice tokom 1992, 1993. i 1994. godine, tako-đer je bilo razmatrano u radu. U javnom diskursu o genocidu u Srebrenici potpuno dominiraju

134 Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Izda-vaštvo, Monumenta Srebrenica: https://www.bastina.ba/index.php/izdavastvo/monumenta-srebrenica.135 Šehić, 2016: 238-243.136 Taljić, 2002; Suljagić, 2005; Dautbašić et al., 2008; Nuhanović, 2015; Rondić, 2015; Hasanović, 2016; Avdić, 2016.137 Srebrenica Mapping Genocide: https://www.srebrenica-mappinggenocide.com/en/info/.138 npr. v.: Samarah, 2005; Arhiv TK, 2018; Dizdar, 2018.139 Bosna muslim – media, Dossier: Srebrenica genocide: https://bosnamuslimmedia.wordpress.com/2011/07/10/dossier-srebrenica-genocide/.

55


teme iz jula 1995, na osnovu čega se može steći dojam da je zapostavljen period koji je pret-hodio padu enklave. Ipak, nakon detaljne analize svega što je napisano o Srebrenici, došli smo do zaključka da historiografija i objavljeni historijski izvori o spomenutim periodima nimalo nisu oskudni u odnosu na naš prvobitni dojam. Okolnosti pod kojima su srpske snage potpomognute JNA (kasnije Vojskom Jugoslavije) okupirale općine koje okružuju Srebrenicu u proljeće 1992. godine, aprilsko-majska zbivanja u području Srebrenice i privremena oku-pacija ovog područja, organizacija civilnih i vojnih struktura vlasti, rađanje “pokreta otpora”, obnova lokalne vlasti, formiranje ratne bolnice, izbjeglice, granatiranje, zločini nad civilima u zasjedama, ubistva od mina, operacije srpskih snaga uz učešće Užičkog korpusa, aviobom-bardovanje enklave, vojne akcije poduzete od strane Oružanih snaga Subregije Srebrenica iz enklave prema srpskim selima, bitke za hranu, preživljavanje, operacija Padobran, okolnosti u kojima je formirana sigurna zona UN-a Srebrenica, teme su koje ne dominiraju toliko u javnom diskursu u odnosu na 1995. godinu i pad enklave. Ipak, zastupljenost ovih tema u historiografiji ne može se zanemariti kao što se to na prvi pogled čini. U nastojanju da odgovorimo na pitanje koliko je prva presuda ICTY-a za genocid u Srebrenici u predmetu Radislav Krstić (2001) utjecala na historiografiju, bavili smo se analizom publi-kacija i objavljenih izvora za period prije i poslije izricanja navedene presude. Došli smo do zaključka da poštovanje pitanja same pravne kvalifikacije zločina zavisi od volje pojedinca i moralne odgovornosti istraživača u odnosu na sudski utvrđene činjenice. Termin genocid često se svjesno izbjegavao. Umjesto njega korišteni su pojedini pravno nedefinisani termini poput horora ili barbarskog zločina, kao i termini koji se mogu okvalifikovati kao zločini protiv čovječnosti ili ratni zločini kao što je masovno ubistvo. Krivnja i odgovornost za pad Srebrenice proganjala je Holandsku vladu, kao i pojedine stalne članice Vijeća sigurnosti UN-a, koje su imale trupe na terenu te su, u tom pogledu, od strane generalnog sekretara UN-a, Francuske parlamentarne misije i Holandskog instituta za ratnu dokumentaciju provedena detaljna istraživanja na osnovu velikog broja primarnih izvora, kao i obavljenih intervuja s glavnim sudionicima iz političkog života navedenih zemalja, te predstavnicima UNPROFOR-a, UNPF-a i civilnih struktura u Ujedinjenim nacijama. Kao rezultat navedenih istraživanja objavljeni su izvještaji o padu Srebrenice, u kojima se, na nekoliko hiljada stranica teksta, detaljno obrazlaže kontekst zbivanja u Srebrenici, uz rekon-strukciju pojedinih događaja koji se analiziraju iz sata u sat, ali na pitanje ko je odgovoran za pad Srebrenice navedeni izvještaji nisu dali odgovor. Pravnici, sociolozi, socijalni radnici, socijalni antropolozi, forenzičari, politolozi, književ-nici i istraživači brojnih drugih naučnih i stručnih disciplina bave se pitanjem genocida u Srebrenici. Evidentno je da su na listi istraživača o ovoj temi ponajmanje zastupljeni hi-storičari koji, u iščekivanju odmaka vremenske distance, prepuštaju kormilo drugim nauč-nim disciplinama da se bave ovim “osjetljivim” pitanjima. Premda u mnoštvu publikacija o genocidu u Srebrenici dominira interdisciplinarni pristup, u ovom radu uglavnom smo se fokusirali na analizu radova historičara, kao i na radove nehistoričara u kojima su, hronološ-kim slijedom, zastupljeni bitni segmenti razmatranja pojedinih događaja u Srebrenici prije i poslije genocida. Postoje i historičari koji, s ciljem negiranja genocida u Srebrenici, svjesno zanemaruju glav-ne principe historijske nauke i elementarno znanje koje je svaki student historije morao ste-ći, primjenjujući selektivni pristup dokumentima i historijskim izvorima. Pri tomu, pojedini historičari tendenciozno koriste samo izvore saznanja i literaturu koja im ide u prilog, dok cijelu plejadu dokumenata koji bi na bilo koji način mogli diskreditovati pitanje postoja-nja Republike Srpske vješto zaobilaze jer ti dokumenti nisu u skladu s njihovim unaprijed

56


postavljenim tezama. “Naručene” historije koje imaju za cilj Republiku Srpsku prikazati kao jednu zemlju s višemilenijskim kontinuitetom i vrlo bogatim historijskim korijenima, ili pak veličati lik i djelo ratnog zločinca generala Ratka Mladića, nastojale su pokazati kako su za zločine u Srebrenici postojali razlozi koje pronalaze u “istorijskoj pozadini i mržnji”, te da su oni bili rezultat “osvete”, uz ignorisanje činjenica utvrđenih u pravosnažnim presudama koje su tretirale pitanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjenih u Srebrenici. Ipak, u odnosu na vrlo neozbiljne i neutemeljene aktivnosti organizacija koje imaju za cilj negirati genocid (Istorijski projekat Srebrenica i Institut za istraživanje srpskih stradanja u XX veku), uz sramno vrijeđanje digniteta žrtava, ocijenili smo da historičari ovom pitanju pristupaju znatno opreznije i mudrije. Organizovani pokušaji stvaranja nove historiografije koja nije zasnovana na naučnim meto-dama nesumnjivo ukazuju na vrlo zbunjujuće historijske narative, poput poricanja genocida i sudski utvrđenih činjenica, koje historiografija ostavlja u naslijeđe novim generacijama.

Historiography and historical sources

on genocide in Srebrenica

ConclusionThere are numerous papers dealing with research of genocide in Srebrenica, as well as papers dealing with denial of it. An insight into a number of publications related to these topics rais-es the question of whether quantity prevails over quality and how much research on genocide in Srebrenica is based on scientific methods and how much on the arbitrary interpretation of historical events. This paper presents an overview of a large number of published works, with particular emphasis on a more detailed analysis of the work of historians as well as published historical sources.Many trials before national and international courts have been conducted against individuals charged with crimes against humanity and international law, including the crime of geno-cide committed in and around Srebrenica from 10-19. July 1995. Detailed descriptions of mass executions, with data on the number of victims, forensic evidence, mass graves of primary, secondary and tertiary character, can be found in the verdicts rendered in the above-mentioned court processes. The significance of these judgments for the historiography of the Srebrenica genocide is immeasurable. They represent an important historical source and a starting point for any further research. The documents in the possession of the ICTY, which were used in the above processes, are available in the Tribunal’s electronic database and are also very significant for historical science.The verdicts gave a detailed reconstruction of the “nine days of hell,” as judges character-ized the period after the fall of Srebrenica. The question of representation of earlier periods in historiography, relating to very dynamic developments within Srebrenica during 1992, 1993 and 1994, is also discussed in the paper. Public discourse on the Srebrenica genocide is completely dominated by topics from July 1995, which gives the impression that the period preceding the fall of the enclave is neglected. However, after a detailed analysis of all that

57


has been written about Srebrenica, we have come to the conclusion that historiography and published historical sources about the aforementioned periods are not at all scarce compared to our original impression. Circumstances under which Serb forces, assisted by the JNA (later the Yugoslav Army), occupied the municipalities surrounding Srebrenica in the spring of 1992, the April-May events in the Srebrenica area and the temporary occupation of the area, the organization of civilian and military structures of government, the creation of a “resist-ance movement”, reconstruction of local government, formation of a war hospital, refugees, shelling, crimes against civilians through ambushes, mine killings, operations of Serb forces with the participation of the Užice Corps, air bombing of the enclave, military actions un-dertaken by the Armed Forces of the Srebrenica Subregion from the enclave towards Serb villages, battles for food, survival, Operation Parachute, the circumstances in which the UN Srebrenica Safe Zone was formed, are topics that do not dominate public discourse so much as the year 1995 and the fall of the enclave. Nevertheless, the representation of these topics in historiography cannot be ignored as it seems at first glance.In an effort to answer the question of how much the first ICTY verdict on the Srebrenica genocide in Radislav Krsic (2001) case influenced historiography, we analysed the publica-tions and published sources for the period before and after the sentencing. We have come to the conclusion that respect for the question of the legal qualification of a crime depends on the will of an individual and the moral responsibility of the investigator in relation to the facts established by the court. The term genocide has often been deliberately avoided, using instead some legally cague terms, such as horror or barbaric crime, as well as terms that may qualify as crimes against humanity or war crimes such as mass murder.The blame and responsibility for the fall of Srebrenica haunted the Dutch government as well as some of the permanent members of the UN Security Council who had troops on the ground, and, in this regard, the UN Secretary-General, the French Parliamentary Mission and the Dutch Institute of War Documentation conducted detailed research based on a large number of primary sources as well as interviews with key political actors in these countries, as well as with representatives of UNPROFOR, UNPF and civilian structures in the United Nations. As a result of the aforementioned research, reports on the fall of Srebrenica were published, explaining in several thousand pages the context of the events in Srebrenica, with the reconstruction of certain events analysed hour-by-hour, but these reports did not provide an answer to the question of who is responsible for the fall of Srebrenica.Lawyers, sociologists, social workers, social anthropologists, forensic scientists, political scientists, writers, and numerous other scientific and professional disciplines deal with the Srebrenica genocide. It is evident that historians are least represented in the list of researchers on this subject, who, in anticipation of the passage of time, leave the helm to other scien-tific disciplines to deal with these “sensitive” issues. Although an interdisciplinary approach dominates in the multitude of publications on the Srebrenica genocide, in this paper we have focused mainly on the analysis of the works of historians, as well as the works of non-histori-ans who, in chronological order, represent important segments of consideration of particular events in Srebrenica prior to and after the genocide.There are also historians who, with a view to denying the Srebrenica genocide, consciously ignore the basic principles of historical science and the elementary knowledge that every student of history has had to acquire, by applying a selective approach to documents and historical sources. In doing so, some historians tend to use only sources of knowledge and literature that supports their views, while a whole slew of documents that could in any way discredit the question of the existence of Republika Srpska are skilfully avoided, because

58


those documents do not conform to their pre-set theses. The “commissioned” histories, which aim to portray Republika Srpska as a country with multi-millennial continuity and very rich historical roots, or glorify the character and deeds of war criminal General Ratko Mladic, sought to show that there were reasons for the Srebenica crimes which they find in “histori-cal background and hatred”, and that these were the result of “revenge”, while ignoring the facts established in the final verdicts that addressed the issue of crimes against humanity and international law committed in Srebrenica. However, in relation to the very frivolous and unfounded activities of organizations that seek to deny genocide (the Srebrenica Historical Project and the Institute for the Investigation of Serb Victims in the Twentieth Century), with the shameful insults to the dignity of victims, we have estimated that historians approach this issue much more cautiously and wisely.Organized attempts to create new historiography that is not based on scientific methods un-doubtedly point to very perplexing historical narratives, such as denial of genocide and court established facts, which historiography leaves as legacy for generations to come.

Izvori i literatura

Izvori

Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (ICTY) (https://www.icty.org/)ICTY (1996) Erdemović (IT-96-22), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Erdemović, Presu-

da, 29. novembar 1996. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/erdemovic/tjug/en/erd-tsj961129e.pdf.

ICTY (1997) Erdemović (IT-96-22), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 7. oktobar 1997. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/erdemovic/acjug/en/erd-aj971007e.pdf.

ICTY (1998) Erdemović (IT-96-22), Druga presuda o kazni, 5. mart 1998. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/erdemovic/tjug/en/erd-tsj980305e.pdf.

ICTY (2001) Krstić (IT-98-33-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Krstić, Presuda, 2. august 2001. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/krstic/tjug/en/krs-tj010802e.pdf.

ICTY (2003a) Obrenović (IT-02-60/2), Pred pretresnim vijećem I, Sekcija A, Tužilac vs Obrenović, Presuda, 10. decembar 2003. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/obrenovic/tjug/en/obr-sj031210e.pdf.

ICTY (2003b) Nikolić, Momir (IT-02-60/1), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Nikolić, Presuda, 2. decembar 2003. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/nikolic/tjug/en/mnik-sj031202-e.pdf.

ICTY (2004a) Krstić (IT-98-33-T), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 19. april 2004. Dostup-no na: https://www.icty.org/x/cases/krstic/acjug/en/krs-aj040419e.pdf.

ICTY (2004b) Milošević, Slobodan (IT-02-54-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Slo-bodan Milošević, Odluka po prijedlogu za donošenje oslobađajuće presude, 16. juni 2004, Dispozitiv, C. Bosna. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/slobodan_milo-sevic/tdec/bcs/040614.pdf.

ICTY (2004c) Deronjic (IT-02-61-S), Pred pretresnim vijećem II, Tužilac vs Miroslav Deronjić, Presuda o kazni, 30. mart 2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/deronjic/tjug/bcs/040330.pdf.

ICTY (2004d) Deronjić (IT-02-61), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Deronjić, Presuda, 30. mart 2004, Saopštenje za javnost. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/deron-jic/tjug/bcs/040330bcs_summary.pdf.

59


ICTY (2005a) Deronjić (IT-02-61), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 20. juli 2005. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/deronjic/acjug/en/der-aj050720.pdf.

ICTY (2005b) Blagojević & Jokić (IT-02-60); Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Blagojević i dr., Presuda, 17. januar 2005. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/blagojevic_jokic/tjug/en/bla-050117e.pdf.

ICTY (2006a) Nikolić, Momir (IT-02-60/1), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 8. mart 2006. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/nikolic/acjug/en/nik-aj060308-e.pdf.

ICTY (2006b) Oric (IT-03-68-T), Pred pretresnim vijećem II, Tužilac vs Orić, Presuda; 30. juni 2006. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/oric/tjug/en/ori-jud060630e.pdf.

ICTY (2007) Blagojević & Jokić (IT-02-60); Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Blagojević i dr., Presuda, 17. januar 2005; Pred žalbenim vijećem, Presuda, 9. maj 2007. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/blagojevic_jokic/acjug/en/blajok-jud070509.pdf.

ICTY (2008) Oric (IT-03-68-T), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 3. juli 2008. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/oric/acjug/en/080703.pdf.

ICTY (2010) Popović et al. (IT-05-88), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Popović i dr., Presuda, 10. juna 2010. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/popovic/tjug/en/100610judgement.pdf.

ICTY (2012) Tolimir (IT-05-88/2), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Tolimir, Presuda, 12. decembar 2012. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/tolimir/tjug/en/121212.pdf.

ICTY (2013) Stanišić & Simatović (IT-03-69-T), Pred pretresnim vijećem I, Tužilac vs Stanišić i Simatović, Tom I, 30. maj 2013. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/stanisic_simatovic/tjug/en/130530_judgement_p1.pdf.

ICTY (2015a) Stanišić & Simatović (IT-03-69-T), Pred žalbenim vijećem, 9. decembar 2015. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/stanisic_simatovic/acjug/en/151209-judge-ment.pdf.

ICTY (2015b) Tolimir (IT-05-88/2), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 8. april 2015. Dostup-no na: https://www.icty.org/x/cases/tolimir/acjug/en/150408_judgement.pdf.

ICTY (2015c) Popović et al. (IT-05-88), Pred žalbenim vijećem, Presuda, 30. januara 2015. Dostupno na: https://icty.org/x/cases/popovic/acjug/en/150130_judgement.pdf.

ICTY (2016) Karadžić (IT-95-5/18-T), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Karadžić, Javna redigovana verzija presude od 24. 3. 2016, Tom IV od IV. Dostupno na: https://www.icty.org/en/case/karadzic.

ICTY (2017) Mladić (IT-09-92), Pred pretresnim vijećem, Tužilac vs Mladić, Presuda, 22. novembar 2017. Dostupno na: https://www.icty.org/en/case/mladic.

Smith, R. (2007) Transcript of testimony of General Sir Rupert Smith in Prosecutor v. Popo-vic et al., Case No. IT-05-88-T, 5 to 9 November 2007 (English, 358 Pages). Dostupno na: https://www.icty.org/case/popovic/27.

Međunarodni rezidualni mehanizam za krivične sudove (https://www.irmct.org/bcs)Agius, C. (2019) Predsjednik Agius izvijestio Savjet bezbjednosti UN-a o napretku u radu

mehanizma, UN, Međunarodni rezidualni Mehanizam za krivične sudove, 11. 12. 2019. Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/novosti/19-12-17-predsjednik-agius-izvijestio-savjet-bezbjednosti-un-o-napretku-u-radu-mehanizma. (20. 1. 2020).

IRMCT (2017a) Mladić, Ratko (MICT-13-56), Status predmeta: Žalbeni postupak (u toku). Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-13-56.

60


IRMCT (2017b) Stanišić i Simatović (MICT-15-96), Status predmeta: pretresni postupak. Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-15-96.

IRMCT (2019) Karadžić, Radovan (MICT-13-55), Status predmeta: Okončan. Dostupno na: https://www.irmct.org/bcs/cases/mict-13-55.

Sud Bosne i Hercegovine (http://www.sudbih.gov.ba/)

Pravosnažno okončani predmeti: Sud BiH (2008a) X-KRŽ-06/180-1, Presuda, Predmet protiv optuženog Todorović Vase, 22.

10. 2008. godine.Sud BiH (2009a) S1 1 K 014263 13 Krž (X-KRŽ-05/24), Drugostepena presuda, Tužilaštvo

Bosne i Hercegovine protiv Stupar Miloša i dr., 9. 9. 2009. godine.Sud BiH (2009b) S1 1 K 014264 13 Krž (X-KRŽ-05/24-1), Drugostepena presuda, Tužilaštvo

Bosne i Hercegovine protiv Mitrović Petra, 7. 9. 2009. godine.Sud BiH (2009c) X-KRŽ-06/236, Presuda, Predmet protiv Zdravka Božića i dr., 5. 10. 2009. Sud BiH (2012a) 1 1 K 006124 11 Kžk - (X-Krž-06/180-2), Drugostepena presuda, Tužilaštvo

Bosne i Hercegovine u predmetu protiv optuženih Radomira Vukovića i Zorana Tomića, 25. 1. 2012. godine.

Sud BiH (2013a) S1 1 K 003372 12 Krž 13 (veza X-KR-10/893-1), Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv optuženih Franca Kosa, Stanka Kojića, Vlastimira Golijana i Zorana Goronje, 15. 2. 2013. godine.

Sud BiH (2013b) S1 1 K 003417 12 Krž 12, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Duška Jevića, Mendeljeva Đurića, Gorana Markovića i Neđe Ikonića, 20. 5. 2013. godine.

Sud BiH (2014) S1 1 K 003442 14 Kžk 2 - X-KR-06/180-3, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv optuženog Željka Ivanovića, 18. 6. 2014. godine.

Sud BiH (2015a) S1 1 K 017791 14 Krž (veza X-KRŽ-07/386), Presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Milorada Trbića, 19. 1. 2015.

Sud BiH (2016a) S1 1 K 017133 14 Krž, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv optuženog Srećka Boškovića, 25. 1. 2016. godine.

Sud BiH (2017) S1 1 K 010315 17 Kžk, Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv optuženih Ostoje Stanišića i Marka Miloševića, 5. 12. 2017. godine

Sud BiH (2018a) S1 1 K 014977 15 Kri, Prvostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Nasera Orića i Sabahudina Muhića, 9. 10. 2017, Drugostepena presu-da, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Nasera Orića i Sabahudina Muhića, 30. 11. 2018. godine.

Sud BiH (2019a) S1 1 K 020519 19 Krž Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Smajlović Suad i dr., 10. 9. 2019. godine.

Sud BiH (2019b) S1 1 K 023242 19 Krž, Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne i Herce-govine protiv Cvetković Saše, 7. 10. 2019. godine

Postupci u toku: Sud BiH (2015b) S1 1 K 017057 14 KrI - Josipović Miodrag i dr. Dostupno na: http://www.

sudbih.gov.ba/predmet/3333/show.Sud BiH (2016b) S1 1 K 020200 15 Kri - Aćimović Srećko. Dostupno na: http://www.sudbih.

gov.ba/predmet/3513/show.

61


Sud BiH (2018b) S1 1 K 029228 18 Kri - Garić Rade. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3888/show.

Sud BiH (2018c) S1 1 K 027404 18 Kri - Kosorić Mile i dr. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3711/show.

Lica optužena za zločine protiv čovječnosti i međunarodnog prava počinjena na području Srebrenice u julu 1995. nedostupna pravosudnim organima RBiH:Sud BiH (2008b) S1 1 K 002827 08 Kro (X-KR-07/439) - Gavrić Milisav. Dostupno na:

http://www.sudbih.gov.ba/predmet/2547/show. Sud BiH (2008c) S1 1 K 028563 18 Kro - Stojišić Borislav i dr. Dostupno na: http://www.

sudbih.gov.ba/predmet/3850/show.Sud BiH (2012b) S1 1 K 010287 12 Kro - Milidragović Nedeljko i dr. Dostupno na: http://

www.sudbih.gov.ba/predmet/2990/show.Sud BiH (2018d) S1 1 K 027292 18 Kri - Kovač Tomislav. Dostupno na: http://www.sudbih.

gov.ba/predmet/3709/show.Sud BiH (2018e) S1 1 K 024995 17 Kro - Stevanović Bogdan. Dostupno na: http://www.

sudbih.gov.ba/predmet/3667/show.Predmeti prebačeni na Okružni sud u Bijeljini:Sud BiH (2012c) S1 1 K 0010091 12 Kro - Radojković Dejan. Dostupno na: http://www.

sudbih.gov.ba/predmet/2993/show.Sud BiH (2015c) S1 1 K 017958 15 KrI - Milovanović Radosav. Dostupno na: http://www.

sudbih.gov.ba/predmet/3407/show.

Oslobođeni optužbi za genocid: Sud BiH (2008d) X-KR-08/552 - Tomić Zoran. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/

predmet/2554/show.Sud BiH (2008e) S1 1 K 007949 18 Krž - Sarić Goran, Drugostepena presuda, Predmet

Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv optuženog Gorana Sarića, 26. 10. 2018. godine. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3129/show.

Sud BiH (2010) X-KRŽ-05/24-3 - Stupar Miloš, Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv Miloša Stupara, 28. 4. 2010. godine. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/2676/show.

Sud BiH (2013c) S1 1 K 003379 12 Kžk - Pelemiš Momir i dr., Drugostepena presuda, Predmet Tužilaštva Bosne i Hercegovine protiv Momira Pelemiša, 13. 6. 2013. godine. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/2566/show.

Sud BiH (2016c) S1 1 K 013789 15 Krž - Cvetković Aleksandar, Drugostepena presuda, Tužilaštvo Bosne i Hercegovine protiv Aleksandra Cvetkovića, 3. 3. 2016. godine. Dostupno na: http://www.sudbih.gov.ba/predmet/3130/show.

European Court of Human Rights (Court européenne des droits de l’homme)ECHR (2013) Treći odjel, Presuda, Zahtjev br. 65542/12, Udruženje “Majke Srebrenice” i

drugi protiv Nizozemske.

62


ECHR (2016) Dismissal of claim that Netherlands peacekeepers should have been proces-cuted for their conduct at Srebrenica; Mustafić-Mujić & Nuhanović v. the Netherlands (application no. 49073/15, Press Release, ECHR 299 (2016), 22.09.2016.

Fond za humanitarno pravo (http://www.hlc-rdc.org/)FHP (2016a) Republika Srbija, Viši sud u Beogradu, Odeljenje za ratne zločine, Spk. Po. 2,

br. 1/2016, 27. 1. 2016, Beograd, Presuda, prihvatanje sporazuma o priznanju krivičnog dela zaključak između Tužilaštva za ratne zločine i optuženog Gojković Brane, Fond za humanitarno pravo, Predmet: Srebrenica-Branjevo (opt. Brano Gojković). Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2016/10/Spk_Po2_1-16_opt_Gojkovic_Bra-no.pdf.

FHP (2016b) Škorpioni: Slobodan Medić, Branislav Medić, Pero Petrašević i Aleksandar Medić, Transkripti, Republika Srbija, Tužilaštvo za ratne zločine, KTO. br. 2/15, 21. 1. 2016, Beograd, Optužnica protiv Milidragović Nedeljka i dr. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/Transkripti/skorpioni_1.html.

Ostali izvori:Arhiv Tuzlanskog kantona, Postavka izložbe o Srebrenici u Arhivu Tuzlanskog kantona, 10.

Juli 2018: http://www.arhivtk.ba/.Centar za mir, nenasilje i ljudska prava – Osijek, Zločin u Godinjskim Barama, Županijski

sud u Osijeku: https://www.centar-za-mir.hr/sudenja-za-ratne-zlocine-2015/zlocin-u-godinjskoj-bari-1995-godine-opt-milorad-momic/.

Documenta, Centar za suočavanje s prošlošću, Zagreb: https://www.documenta.hr/hr/na-slovnica.html.

Evénements de Srebrenica 1995, (11 décembre 2001): http://www.assemblee-nationale.fr/11/dossiers/srebrenica.asp.

Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji: https://www.helsinki.org.rs/serbian/tpsrebrenica.html; https://www.helsinki.org.rs/serbian/tpgenocid.html.

Institut za istraživanje srpskih stradanja u XX veku: http://www.serb-victims.org/. Interaktivni narativ o Srebrenici: http://srebrenica.sense-agency.com/bs/. Istorijski projekat Srebrenica: http://srebrenica-project.org/.Memorijalni centar Potočari: https://www.srebrenicamemorial.org/bs/home.NIOD, Srebrenica Report: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report NIOD (2002a) Srebrenica Report. Press release, NIOD, The Hague, 10 April 2002. Dostupno

na: https://www.niod.nl/en/srebrenica-report/press-release.Rezolucije Vijeća sigurnosti Ujedinjenih nacija. Dostupno na: https://www.un.org/security-

council/content/resolutions-0.Srebrenica Mapping Genocide, FAMA Team, Suada Kapić (team leader), Vildana

Selimbegović (editor): https://www.srebrenica-mappinggenocide.com/en/info/.Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kan-

tona, Izdavaštvo, Monumenta Srebrenica: https://www.bastina.ba/index.php/izdavastvo/monumenta-srebrenica.

Zločin u Trnovu i Boboti, Analiza kaznenog postupka protiv ppt. Slobodana Davidovića, pripadnika Škorpiona: https://www.documenta.hr/assets/files/Sudjenja/Analiza_sudjen-ja_opt_Davidovica.pdf.

63


Elektronski mediji – štampaAA (2019) Obilježena 16. godišnjica otvaranja Memorijalnog centra Srebrenica – Potočari,

Federalna.ba, 20. 9. 2019. Dostupno na: http://www.federalna.ba/bhs/vijest/288171/do-sada-ukopane-6643-zrtve-genocida.

Arhiv TK (2018) Postavka izložbe o Srebrenici u Arhivu TK, Arhiv TK, 10. 7. 2018. Dostup-no na: http://www.arhivtk.ba/?p=2816.

Balkanska istraživačka mreža u Bosni i Hercegovini (BIRN BiH), justice-report: http://de-tektor.ba/.

Bosna muslim – media. Multimedijalni sadržaji vezani za Bosnu, Islam i Muslimane. Dossi-er: Srebrenica genocide: https://bosnamuslimmedia.wordpress.com/2011/07/10/dossier-srebrenica-genocide/.

Brkanić, Dž. (2015) Pogrešna primjena zakona, Justice report, 9. jun 2015. Dostupno na: https://www.justice-report.com/bh/sadr%C5%BEaj-%C4%8Dlanci/pogre%C5%A1na-primjena-zakona.

Dani, 2001. Dizdar, J. (2018) Mersad Berber o ciklusu “Velika alegorija o Srebrenici”, Oslobođenje, 15.

7. 2018. Dostupno na: https://www.oslobodjenje.ba/o2/kultura/izlozbe/mersad-berber-o-ciklusu-velika-alegorija-o-srebrenici-378217.

Dnevni avaz, 2015.Meirik, K. (2005) Ponovo o spornom izvještaju, Institute for war & peace reporting, 9. 11.

2005. Dostupno na: https://iwpr.net/sr/global-voices/ponovo-o-spornom-izvjestaju.Jahić, A. (2015) Najviše oslobođenih za genocid u Srebrenici, Justice report, 16. juni 2015.

Dostupno na: https://www.justice-report.com/bh/sadr%C5%BEaj-%C4%8Dlanci/najvi%C5%A1e-oslobo%C4%91enih-za-genocid-u-srebrenici

Oslobođenje, 2018. Sabljaković, Dž. (Sense) (2001) Francuska: Izvještaj Srebrenica, Dani 235, 7. decembar

2001. Dostupno na: https://www.bhdani.ba/portal/arhiva-67-281/235/t23509.shtml.Vele, F. et al. (ur.), Pamtiš li Srebrenicu? Srebrenica 1995/2015. Dnevni avaz, Specijal, 11.

Juli 2015.VoA (2002) Nizozemska vlada podnijela ostavku zbog Srebrenice (16/4/02) – 2002-

04-16, Voice of America, 16. 4. 2002. Dostupno na: https://ba.voanews.com/a/a-37-a-2002-04-16-5-1-85894357/1155145.html.

Objavljeni izvoriAnnan, K. (1999) The Fall od Srebrenica, Report of the Secretary-General pursuant to Gen-

eral Assembly resolution 53/55, UN, General Assembly, 15 November 1999. Dostupno na: https://undocs.org/A/54/549.

Arria, D. E. (2011) Genocid u kontinuitetu: svjedočenje ambasadora Arrie, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Binet, L. et al. (ur.) (2015) MSF and Srebrenica 1993–2003, Medecins Sans Frontieres, MSF SPEAKS OUT.

Biserko, S. (ur.) (2005) Srebrenica od poricanja do priznanja, Biblioteka Svedočanstva 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd

Butler, R. (2005) Iskaz o vojnim događajima u Srebrenici, 1. novembar 2002 – Operacija “Krivaja 95”, u: Biserko, S. (ur.), Srebrenica od poricanja do priznanja (198-355), Bibli-oteka Svedočanstva 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.

64


Čekić, S. et al. (ur.) (1999) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Re-publiku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995. Dokumenti i svjedočenja I, Edicija Srebrenica 1995, Knj. 2, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodno prava, Sarajevo.

HRW (1995) The Fall of Srebrenica and the Failure of UN Peacekeeping Bosnia and Herze-govina, Human Rights Watch 7 (13), October 1995.

Izvještaj generalnog sekretara UN-a (2000) Izvještaj generalnog sekretara UN-a o padu Sre-brenice, 1999, u: Čekić, S., Kreso, M. i Macić, B. (ur.), Genocid u Srebrenici, “sigurnoj zoni” Ujedinjenih nacija, jula 1995 (15-274), Edicija Srebrenica 1995, knj. 3, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Karić, R. et al. (2008), Presuda Međunarodnog suda pravde: Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, 26. februar 2007, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Karić, R. et al. (red.) (1996) Ratni zločin na tuzlanskom okrugu (1992–1995), Drugo dopun-jeno izdanje, Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, Tuzla.

Kreso, M. (ur.) (2007) Miloševiću dokazan genocid u Bosni: Međupresuda Haškog tribu-nala od 16. juna 2004., Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Mazowiecki, T. (2007) Izvještaji 1992–1995, Univerzitet u Tuzli – Istraživačko-dokumentacioni centar, Tuzla – Sarajevo.

Nicić, J. (prir.) (2005) Presude: Srebrenica, Haški Tribunal VIII, Edicija: Dokumenta, Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju (Hag), Fond za humanitarno pravo, Beograd. Dostupno na: http://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2012/06/10-Has.-trib.-VIII-presude.pdf.

Subašić-Galijatović, S. i Omerović, E. (ur.) (2010) Optužnice protiv Radovana Karadžića i Ratka Mladića, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Tepić, I. (ur.) (1995), Rezolucije Vijeća sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini: od rezolucije 713 od 25.09.ʻ91 do rezolucije 1004 od 12.07.ʻ95, Uprava za politička pitanja ARBiH, Sarajevo.

Trifunovic, D. (2002) Report about case Srebrenica (the first part), Documentation Centre of Republic of Srpska – Bureau of Government of RS for Relation With Icty, Banja Luka.

Wind, O. van der (1995) Izvještaj zasnovan na saslušanjima u vezi sa Srebrenicom, 4. okto-bar 1995. Izvještač: O. van der Wind, brigadni general, Assen.

Zločinci i žrtve (1995) Zločinci i žrtve. O ratnim zločinima počinjenim u Tuzlansko-podrin-jskom kraju ratnih godina 1992/94, Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, Živinice.

Žene Srebrenice (1998) Samrtno srebreničko ljeto ʻ95: svjedočanstvo o stradanju Srebrenice i naroda Podrinja, Udruženje građana “Žene Srebrenice”, Tuzla.

LiteraturaAntić, Č. i Kecmanović, N. (2016) Istorija Republike Srpske, Nedeljnik – Službeni glasnik

Republike Srpske, Beograd – Banja Luka.Arnaut-Haseljić, M., Subašić-Galijatović, S. i Hajrić-Čaušević, A. (2016) Genocid nad

Bošnjacima Podrinja, u: Bečirović, F. i Džananović, M. (ur.), Srebrenica 1995–2015: evaluacija naslijeđa i dugoročnih posljedica genocida. Zbornik radova sa Međunarodne

65


naučne konferencije održane 9–11. jula 2015. godine, Sarajevo – Tuzla – Srebrenica (Potočari) (48-98), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Avdić, Dž. (2016) Moj osmijeh je moja osveta, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Bečirović, F. i Džananović, M. (ur.) (2016) Srebrenica 1995–2015: evaluacija naslijeđa i dugoročnih posljedica genocida. Zbornik radova sa Međunarodne naučne konferencije održane 9–11. jula 2015. godine, Sarajevo – Tuzla – Srebrenica (Potočari), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Bećirević, E. (2009) Na Drini genocid. Istraživanje organiziranog zločina u istočnoj Bosni, Buybook, Sarajevo.

Bilt, K. (1999) Zadatak mir, Radio B92, Beograd. Bougarel, X. (2012) Chapter 6, Reopening the Wounds? The Parliament of Bosnia-Herze-

govina and the Question of Bosniak Responsability, u: Delpla, I., Bougarel, X. i Four-nel, J.-L. (ur.) Investigating Srebrenica: Institutions, Facts, Responsibilities (104-130), Berghahn Books, New York – Oxford.

Brana, P. (2012) Reassessing the French Parliamentary Fact-finding Mission on Srebrenica (2001), u: Delpla, I., Bougarel, X. i Fournel, J.-L. (ur.) Investigating Srebrenica: Institu-tions, Facts, Responsibilities (56-66), Berghahn Books, New York – Oxford.

Bulić, I. (2011) Praksa Suda i Tužiteljstva BiH u procesuiranju genocida u sigurnoj zoni UN – Srebrenica 1995. godine, u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferen-cije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (384-455), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Chollet, D. (2007) Tajna povijest Daytona: Američka diplomacija i mirovni proces u Bosni i Hercegovini 1995, Golden marketing – Tehnička knjiga, Zagreb.

CIA (2002) Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990–1995, Volume I and Map Case, Central Intelligence Agency, Office of Russian and European Analysis, Washington DC.

Čekić, S. (2011) Praksa Međunarodnog suda pravde – pravna ili politička? – Predmet: Bosna i Hercegovina protiv Srbije i Crne Gore, u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Herce-govini, posljedice presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferencije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (55-138), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Čekić, S. (2012) Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini, Univerzitet: Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Čekić, S. (ur.) (1998) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Repub-liku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995. Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa, održanog u Sarajevu, 12. jula 1997 / Međunarodni naučni skup Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991–1995, Edicija Srebrenica 1995, Knj. 1, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Čekić, S., Arnaut-Haseljić, M. i Macić, B. (2010), Masovne grobnice u Bosni i Hercego-vini – sigurna zona Ujedinjenih nacija Srebrenica, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

66


Dautbašić, N. et. al. (2008) Prekinuto djetinjstvo, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

De Jonge, H. (1997) Kako je pala Srebrenica, u: Čekić, S. (ur.), Genocid u Bosni i Hercego-vini 1991–1995. Zbornik radova Međunarodnog kongresa za dokumentaciju genocida u Bosni i Hercegovini 1991–1995, održanog u Bonu od 31. avgusta do 4. septembra 1995. godine (330-346), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog pra-va – Gesellchatf für bedrohte Völker – International – Human Rights Group for Bosniak, Sarajevo – Göttingen – Kuala Lumpur.

Delić, R. (2007) Armija Republike Bosne i Hercegovine, Nastanak, razvoj i odbrana zemlje, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.

Delpla, I., Bougarel, X. i Fournel, J.-L. (ur.) (2012) Investigating Srebrenica: Institutions, Facts, Responsibilities, Berghahn Books, New York – Oxford.

Dimitrijević, B. (2019) General Mladić i Vojska Republike Srpske, Satena mundi. Institut za savremenu istoriju, Beograd.

Donia, J. R. (2012) Historija i sud: Uloga historije na Haškom tribunalu, Historijska traganja 9, Sarajevo, 161-169. Institut za istoriju.

Faber, J. M. (2002) Srebrenica, Genocid koji nije bio spriječen, Međucrkveni mirovni savjet, Den Hag.

Filipović, V. (2015) Ispod plavih šljemova – Motivi država za sudjelovanjem u misiji UN-PROFOR-a 1992–1995, Plejada – University Press – Magistrat izdanja, Zagreb – Sara-jevo.

Ghali, B. B. (1999) Unvanquished, AU.S. – U.N., SAGA, I. B. Tauris Publishers, London – New York.

Gibs, D. (2010) Humanitarno razaranje Jugoslavije, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci – Novi Sad.

Gurda, V. (2015) Procesuiranje genocida u Bosni i Hercegovini pred međunarodnim, domaćim i inostranim sudovima, u: Đozić, A. (ur.), Monumenta Srebrenica: Istraživanja, dokumenti, svjedočanstva, knj. 4, Srebrenica kroz minula stoljeća (32-68), JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla – Srebrenica.

Harfo-graf (2007) Ujedinjeni narodi na srebreničkom stubu srama: 104 svjedočenja o ulozi UN-a u genocidu nad stanovništvom “Zaštićene zone Srebrenice”, Harfo-graf, Tuzla.

Hartmann, F. (2015) Krv realpolitike: Afera Srebrenica, Buybook, Sarajevo. Hasanović, H. (2016) Surviving Srebrenica, The Lumphanan Press, Glasgow. Hoare, M. A. (2017) Bosnia and Herzegovina: genocide, justice and denial, Centar za nap-

redne studije, Sarajevo. Hodge, C. (2007) Velika Britanija i Balkan od 1991. do danas, Detecta, Zagreb.Holbrooke, R. (1998) Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo. Honig, J. W. i Both, N. (1997) Srebrenica hronika ratnog zločina, Ljiljan, Sarajevo.Ibišević, B. (1999) Srebrenica (1987–1992), Autor, Amsterdam.Ibišević, B. (2007) Nizozemski institut za ratnu dokumentaciju (NIOD), G. Duijzings, His-

torija i podsjećanje u istočnoj Bosni, Pozadina pada Srebrenice, (ili, kako iskriviti his-torijske činjenice i opravdati najveći zločin u Evropi, poslje završetka Drugog svjetskog rata), Naša Bosna, List građana Bosne i Hercegovine u Holandiji 10, Gouda, 11. juli 2007, 6-23. Dostupno na: https://platformbih.nl/Nasa%20Bosna/Nasa%20Bosna%2010.pdf (7. 8. 2019).

67


Ivanišević, M. (1994) Hronika našeg groblja ili slovo o stradanju srpskog naroda Bratunca, Milića, Skelana i Srebrenice, Komitet za prikupljanje podataka o izvršenim zločinima protiv čovečnosti i međunarodnog prava, Beograd – Bratunac, 1994. Dostupno na: htt-ps://www.zapadnisrbi.com/images/PDF/Milivoje-Ivanisevic-Hronika-naseg-groblja.pdf.

Kamberović, H. (2012) Historiografija u Bosni i Hercegovini u službi politike, Srednja Eu-ropa, Zagreb.

Karčić, H. (2015) Genocid nad Bošnjacima i njemačko pravosuđe: univerzalna jurisdikcija za genocid, Godišnjak BZK Preporod XV, Sarajevo, 59-65.

Karganović, S. (ur.) (2011) Komisija Vlade Republike Srpske i njen izvještaj 2004. godine. Kobne posledice političke neodgovornosti, Fond “Istorijski projekat Srebrenica”, Holan-dija, Beograd.

Karganović, S. i Škrbić, R. (2018) Kobne posledice političke neodgovornosti: Komisija Vlade Republike Srpske i njen izveštaj 2004. godine, Filip Višnjić, Beograd.

Karović-Babić, M. (2015) prikaz knjige: Nettelfield, Lara J. i Wagner, Sarah E. Srebrenica nakon genocida, Prilozi 44, Sarajevo, 238-241. Institut za istoriju.

Karremans, Thom (1998) Srebrenica, who cares? Een puzzel van de werkelijkheid, 1. izd., Arko, Nieuwegein, Nederlands.

Kreso, M. (ur.) (2011) Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferencije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Leydesdorff, S. (2009) Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena Srebrenice, Rabic, Sarajevo. Mastalić-Košuta, Z. (2011) Genocid nad djecom u Srebrenici – sigurnoj zoni UN-a jula

1995. godine, u: u: Kreso, M. (ur.), Genocid u Bosni i Hercegovini, posljedice presude Međunarodnog suda pravde. Zbornik radova Međunarodne naučne konferencije održane 10. i 11. jula 2009. godine u Potočarima (Srebrenica) (1033-1060), Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Mašić, N. (1996) Istina o Bratuncu – agresija, genocid i oslobodilačka borba 1992–1995, Općina Bratunac sa privremenim sjedištem u Tuzli, Tuzla.

Mašić, N. (1999) Srebrenica: agresija, otpor, izdaja, genocid, Općina, Srebrenica. Mihrović, A., Salihović, Z. i Kržalić, A. (prir.) (2002) Žrtve srebreničke apokalipse, Organi-

zacija demobilisanih boraca Općine Srebrenica, Tuzla.Nettelfield, L. J. i Wagner, S. E. (2015) Srebrenica nakon genocida, Institut za istoriju, Sa-

rajevo.NIOD (2002b) Srebrenica. Reconstruction, background, consequences and analyses of the

fall of ʻsafeʼ area, Netherlands Institute for the war documentation (NIOD). Nuhanović, H. (2005) Pod zastavom UN-a (međunarodna zajednica i zločin u Srebrenici),

BKZ Preporod, Sarajevo. Nuhanović, H. (2015) Zbijeg. Put u Srebrenicu, Centar za napredne studije, Sarajevo.Omerčić, E. (2010) prikaz knjige: Leydesdorff Selma, Prazninu ostaviti iza nas. Istorija žena

Srebrenice, Sarajevo: Rabic 2009, Znakovi vremena 13 (48/49), Sarajevo, ljeto–jesen 2010, 337-339.

Omerović, E. (2009) Namjera za genocid u Bosni i Hercegovini, Korak 17, 29-52.Orić, N. i Taljić, I. (1995) Srebrenica svjedoči i optužuje: genocid nad Bošnjacima u istočnoj

Bosni (srednje Podrinje), april 1992 – septembar 1994, Općina, Srebrenica.Pargan, M. (2005) Srebrenica – dokumenti o genocidu, St. Louis, Missouri.

68


Rohde, D. S. (1998) Endgame: the betrayal and fall of Srebrenica, Europeʼs worst massacre since World War II, Westview press, Boulder.

Rondić, A. (2015) Živjeti Srebrenicu, Fondacija Heinrich Böll, Sarajevo. Samarah, T. (2005) Srebrenica (fotografije), Synopsis, Sarajevo – Zagreb. Simon, A. (2005) UN-Schutzzonen – Ein Schutzinstrument fȕr verfolgte Personen?, Spring-

er-Verlag, Berlin – Heidelberg. Simon, A. i Vandenberghe, B. (2001) Der Fall der UN “Safe Area” Srebrenica und die

Rolle des niederländischen Bataillons Dutchbat – Eine Zusammenfassung der nied-erländischen Untersuchungen, ZaöRV 61, 681-698. Max-Planck-Institut für aus-ländisches öftentliches Recht und Völkerrecht. Dostupno na: https://www.zaoerv.de/61_2001/61_2001_1_b_681_698.pdf.

Smith, R. (2005) Utility of force: The Art of War in the Modern World, Allen Lane, Penguin Books, London.

Suljagić, E. (2005) Razglednica iz groba, Durieux, Zagreb. Šadinlija, M. (2018) Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih operacija

u Bosni i Hercegovini: 1992–1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Šehić, Z. (2016) Genocid u Srebrenici – krvava mrlja na savjesti čovječanstva, Radovi: His-torija, historija umjetnosti, arheologija 4 (1), Sarajevo, 199-247.

Tabo, E. (2009) Rat u brojkama: Demografski gubici na teritoriji bivše Jugoslavije od 1991. do 1999, Helsinški odbor za ljudska prava, Beograd.

Taljić, I. (2002) Roman o Srebrenici, Ministarstvo kulture i sporta, Sarajevo. Tokača, M. (2012) Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995

/ The Bosnian book off the dead: human losses in Bosnia and Herzegovina 1991–1995, Istraživačko dokumentacioni centar, Sarajevo.

Topić, T. (2005) Teret zločina. Zastrašujuća srebrenička istina, u: Biserko, S. (ur.), Srebrenica od poricanja do priznanja (769-783), Biblioteka Svedočanstva 22, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.

Tuzlak, Dž. (2015) Srebrenica – sjećanje za budućnost: bibliografija, Bosniaca 20, 45-64. Dostupno na: http://bosniaca.nub.ba/index.php/bosniaca/article/view/6/6.

Žanić, I. (2016) Dosije: Šljivovica i Mitrovo Polje, Fond za humanitarno pravo, Beograd.

69

DOI: 10.5644/PI2020.186.16

Rat u Mostaru (1992–1995) na stranicama bosanskohercegovačke i uže regionalne historiografije u periodu

od 2001. do 2017. godine

Zilha Mastalić KošutaInstitut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava

Univerziteta u Sarajevu [email protected]

Sažetak: U radu prikazujemo stanje bosanskohercegovačke i uže regionalne (hrvatske i srp-ske) historiografije u periodu od 2001. do 2017. godine na temu ratnih događaja u Mostaru 1992–1995. Analizom objavljene literature u tom periodu pratimo stanje i kvalitet objavlje-nih radova te nastojimo sagledati njihovu objektivnost. Također, nastojimo prikazati koliko su historičari pisali o tom periodu te da li posao historičara u pisanju takvih tema preuzimaju osobe iz drugih struka i koliko su takvi radovi relevantni i pouzdani. U posljednje dvije dece-nije istraživanje i objavljivanje o ratnim događajima o Bosni i Hercegovini iz perioda 1992–1995. predstavljalo je poseban predmet interesovanja raznih istraživača. Ta istraživanja su bila predmet velikog interesovanja nauke, ali s druge strane i politike, kako domaće tako i međunarodne. Istraživanja je bilo raznih vrsta kojima se bave različiti subjekti, uz različite motive i interese. Vrlo često ona postaju i predmet manipulacija uz mogućnosti dalekosežnih posljedica na bosanskohercegovačko društvo i državu u cjelini.

Ključne riječi: Mostar, rat, historiografija, historičari, 1992–1995, 2001–2017.

Naučna literatura objavljena u periodu 2001–2017. godine koja se odnosi na ratne događaje u Mostaru je skromna. Ova tema nije obrađivana kao posebna cjelina, već su se istraživači bavili njome u sklopu izučavanja pojedinih se-gmenata u procesu disolucije SFRJ i posljedica koje su se ispoljavale u peri-odu koji je uslijedio. Radovi koji govore o ovoj temi do sada su prvenstveno bili zastupljeni u djelima memoarskog karaktera u kojima autori pišu s aspek-ta svojih viđenja događaja ili su njihovi izravni sudionici. Određeni radovi su kvalitetni, ali i veoma korisni iz naučne i stručne perspektive, a postoje i oni klasičnog memoarskog karaktera iz potpuno lične perspektive, koji predstav-ljaju određeni doprinos sagledavanju događaja, ali s kojima je potrebno biti veoma pažljiv. Iz opsega vojnohistoriografske literature obim napisanih ra-dova je skroman i u njima se ističu radovi bivših komandanata koji predstav-ljaju važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na području mostarske

70


općine uz neizostavan kritički osvrt prema tim djelima zbog nastojanja autora da naglasi svoju ratnu ulogu.

Knjiga Suada Ćupine Izdaja i odbrana Hercegovine 91–95.1 je memoarska knjiga. Ćupina je bio direktni sudionik i svjedok događaja o kojima je pisao. Potkrepljuje ih argumentima i relevantnom dokumentacijom. On je u knjizi jasno istakao svoj stav. Kao prvi komandant Samostalnog mostarskog bata-ljona (SMb) i aktivni učesnik odbrane Mostara, na samom početku rata bio je aktivno uključen u sve segmente događaja u Mostaru te stoga njegova knjiga predstavlja važan doprinos sagledavanju mostarske ratne zbilje. Knjiga Esada Šejtanića Hercegovci na ognjenim vratima Bosne2 predstavlja također me-moarsku građu komandanta 42. brigade Armije Bosne i Hercegovine (42. br. ARBiH) i predstavlja važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na po-dručju mostarske općine. Pored vojnih dešavanja, Šejtanić nam opisuje i pri-preme i dešavanja koji su prethodili određenim vojnim operacijama, odnose između Hrvatskog vijeća obrane (HVO-a), Vojske republike Srpske (VRS-a) i Armije Republike Bosne i Hercegovine (ARBiH) na području mostarske op-ćine, ali i susrete na kojima je lično sudjelovao, među kojima i s predsjedni-kom Republike Bosne i Hercegovine Alijom Izetbegovićem. Knjiga generala ARBiH Ramiza Drekovića U obruču3 također je ratna monografija koja pred-stavlja važan doprinos sagledavanju ratnih događaja pisanih sa stanovišta voj-nih lica i direktnih učesnika određenih događaja. Monografija Sve moje bitke4 generala Hrvatske vojske (HV-a) Janka Bobetka u određenim se fragmentima odnosi na ratna djelovanja u Mostaru i Hercegovini, uglavnom iz 1992. go-dine. Autor u knjizi donosi bogatu izvornu građu i naredbe koje je kao gene-ralpukovnik HV-a lično izdavao u vojnim operacijama i bitkama kojima je rukovodio. Opisao je lične poglede na sami tok i ishod vojnih operacija, pre-ferirajući svoju ulogu i ulogu svoje vojske koju je predvodio. Bio je i aktivni sudionik osnivanja i djelovanja paradržave Hrvatske zajednice Herceg-Bosna (HZHB). Haški tribunal je 2002. godine podigao optužnicu protiv Bobetka za ratne zločine u Hrvatskoj. Spominjan je i u kontekstu zločina u Bosni i Hercegovini, posebno Hercegovini. Hrvatska ga nije izručila pred sud, a on je umro 2003. godine. Vojnohistoriografskom opsegu monografskih djela pripa-da i knjiga Zorana Janjića Nevesinjska brigada u ratu 1992–1995.5 koja nam daje važan pregled organizacije i djelovanja Hercegovačkog korpusa VRS-a, 1 Ćupina, 2006.2 Šejtanić, 2005.3 Dreković, 2004.4 Bobetko, 1996.5 Janjić, 2017.

71

Zilha Košuta Mastalić: Rat u Mostaru (1992–1995) na stranicama bosanskohercegovačke i uže regionalne...

ranijeg Bilećkog korpusa Jugoslovenske narodne armije (JNA), a u čijem su sastavu bile Deseta motorizovana brigada (10. mtbr.) i Trinaesta proleterska motorizovana brigada (13. pmtbr.), kasnije Nevesinjska brigada, raspoređe-nih na brdima iznad Mostara.6 Monografija Hercegovački korpus VRS-a gru-pe autora,7 na čelu s bivšim komandantom Radovanom Grubačem, građa je iz vojne historije koja nam, kao i prethodna, daje informacije o osnivanju i djelovanju Hercegovačkog korpusa VRS-a. Od 12. maja 1992. dijelovi jedi-nica Druge i Četvrte vojne oblasti JNA sa sjedištem u Bileći preimenovani su u Hercegovački korpus Vojske Srpske republike BiH.8 Korpus je bio raspo-ređen na području iznad Prevlake, Popovog polja, Stoca, Mostara, Boračkog jezera, Treskavice do Goražda. Knjige Šefke Hodžića Operacija Jesen 94 i Otpečaćeni koverat predstavljaju vrijedne prikaze događaja koji su pratili planiranje i realizaciju operacija, prva – za oslobađanje Podveležja i Veleža9 i druga – deblokadu Sarajeva.10 Obje knjige tretiraju i Mostar.

Dio radova nastalih u periodu od 2001. do 2017. o Mostaru pisali su i historičari. Iako je primjetna osjetna šutnja kod historičara i čekanje da prođe određena historijska distanca, dio ih se ipak odlučio pisati o ovim temama. Historičar Dragan Markovina objavio je dva historiografska djela koja svo-jom tematikom čine temelj za daljnja istraživanja na polju historijskih i kul-turoloških istraživanja. U djelu Između crvenog i crnog11 Markovina opisuje i komparira dva grada – Mostar i Split. Na primjerima tih gradova podsjeća na period od 1945. do 1990. godine, kao i na to na koji se način devedesetih godina brisala jugoslavenska tradicija iz kolektivnog pamćenja građana. Kroz projekat Herceg-Bosne, kao “trijumfa hrvatskog nacionalizma”, preko pro-jekta Zapadnog Mostara kao “radikalnog ustrajavanja na novoj paradigmi”, preko promjene spomeničke baštine i gradskih simbola, naziva ulica, rušenja stare islamske kulture i uspostave “novog estetskog i moralnog nasilja” nad

6 Mastalić Košuta, 2018; 272, 275-276.7 Grubač, 2017.8 U maju je došlo do transformacije jedinica JNA, odnosno tada već Vojske Jugoslavije, u Vojsku Srpske republike Bosne i Hercegovine (VSr RBiH). Time su sve snage na prostoru istočne Hercegovine objedi-njene pod komandu Hercegovačkog korpusa VSr RBiH. Samim time 13. bilećki korpus preimenovan je u Hercegovački korpus. Za komandanta je postavljen pukovnik Radovan Grubač. Deseta motorizovana brigada (10. mtbr.), žargonski zvana Mostarska brigada, zadržala je naziv. Na mjesto komandanta po-stavljen je pukovnik Dragan Malijević, zamijenivši prethodnog Milojka Pantelića. Za načelnika štaba imenovan je pukovnik Tomislav Pušara. U novoj preraspodjeli komanda HK-a odredila je 10. mtbr. na veliku zonu odbrane, od HE Salakovac do sela Hrušta, na desnoj obali, i od rijeke Bune do Nevesinja, na lijevoj obali. Detaljnije u: Mastalić Košuta, 2018: 275-276. 9 Operacija “Jesen 94”, Hodžić, 2007.10 Operacija “Koverat”, Hodžić, 2000.11 Markovina, 2014.

72


gradom i građanima i nad njegovom “duhovnom i civilizacijskom baštinom”, Markovina decidno iznosi činjenice i razloge zašto je Mostar u novijoj histo-riografiji sve više okarakterisan kao “grad slučaj”. U knjizi Tišina poraženog grada12 nastavlja Markovina da opominje na sve prisutnije “ludilo fašizma”, analizira političke procese koji su od nekadašnjeg prelijepog grada na oba-lama Neretve doveli grad i njegove stanovnike do propasti. Historičar Smail Čekić u veoma vrijednoj knjizi Agresija na RBiH: planiranje, priprema, izvo-đenje13 daje važne činjenice o agresiji na Bosnu i Hercegovinu te u sklopu toga određeni značaj daje Mostaru, prvenstveno i u sklopu formiranja i djelo-vanja HZHB. U knjizi Prvi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine14 Smaila Čekića i grupe autora opisana su vojna djelovanja Četvrtog korpusa ARBiH u sklopu vojne operacije “Koverta” i djelovanja jedinica Prvog kor-pusa ARBiH u operaciji “Neretva 93”, koja je obuhvatala i mostarsko ratište.

Određeni autori koji su se bavili disolucijom SFRJ i posljedicama koje je ona proizvela, u određenim su se segmentima doticali i Mostara. Tu ćemo spomenuti sljedeće autore i njihova značajna djela, između ostalih historičara Zijada Šehića i njegovu knjigu Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna: međunarodna diplomatija u vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu,15 zatim Sabrina P. Ramet i knjiga Balkanski babilon – Raspad Jugoslavije od Titove smrti do Miloševićevog pada,16 a slične temati-ke je i knjiga Višnje Starešine Vježbe u laboratoriju Balkana.17

Pisanju o određenim historijskim događajima iz posljednjeg rata po-svetili su se i pojedini političari (Alija Izetbegović,18 Ivo Komšić,19 Nikola Koljević,20 Mirko Pejanović,21 Franjo Boras,22 Nenad Kecmanović,23 Antić i Kecmanović24 i drugi). Iako njihova djela obuhvataju širi kontekst događaja u Bosni i Hercegovini, od velike su koristi i za sagledavanje i razumijeva-nje lokalne historije. Najkonkretnije se pisanju o Mostaru posvetio političar i jedan od tadašnjih čelnika SDA – Ismet Hadžiosmanović. Njegova knjiga

12 Ibid., 2015.13 Čekić, 2004.14 Čekić et al., 2017.15 Šehić, 2013.16 Pedro Ramet, 2005.17 Starešina, 2004.18 Izetbegović, 2005.19 Komšić, 2006.20 Koljević, 2008.21 Pejanović, 2013; 2015.22 Boras, 2002; 2006.23 Kecmanović, 2007.24 Antić i Kecmanović, 2016.

73


Bošnjačko-hrvatski politički obračun25 izazvala je brojne kontroverze među bošnjačkim političkim i vojnim elitama, ali i običnim građanima bošnjačke nacionalnosti. Hadžiosmanović je zbog svoje prohrvatske političke uloge, za koju je često nagrađivan visokim položajima u strukturama HZHB, progla-šavan izdajnikom bošnjačkog naroda. U knjizi se susreću brojne veoma važ-ne činjenice i svjedočenja potkrijepljena relevantnom dokumentacijom, ali s druge strane, zapažaju se i česta subjektivna stajališta prema određenim doga-đajima, posebno onima u kojima je autor lično sudjelovao. Hrvatski političar Mate Granić se u svojoj knjizi Vanjski poslovi: iza kulisa politike26 na trenutke osvrnuo na Mostar, opisujući svoje političko djelovanje ministra vanjskih po-slova Hrvatske. I hrvatski veleposlanik UN-a Mario Nobilo u knjizi Hrvatski feniks: diplomatski procesi iza zatvorenih vrata: 1990–1997,27 kao lični svje-dok događaja u međunarodnoj diplomaciji, u ovoj značajnoj knjizi iznosi vri-jedne činjenice. Pored međunarodne politike koja dominira, Nobilo prikazuje i odnos Republike Hrvatske, njenog predsjednika Franje Tuđmana i njenih zvaničnika prema Republici Bosni i Hercegovini te u određenim segmentima prikazuje i uticaj ove politike, kao i politike čelnika HZHB na ratna zbivanja u Mostaru.

Ramiz Tiro i Smail Špago su, među prvima, opisali zločine i torture herce-govačkih logora u kojima su proveli 262 dana. Njihova autobiografska knji-ga Dretelj na vratima džehennema28 je lično svjedočenje i vrijedan izvor iz proteklog rata. Vrijedan izvor teške mostarske ratne svakodnevnice dao je i Muhidin Čamdžić u više djela, od kojih ćemo izdvojiti Pakao zvani M i Sam.29 Na temu mostarske ratne svakodnevnice pisala je Marcela Šunjić u svojoj knjizi Laku noć grade.30

Vjerski život u Mostaru decidno je opisao tadašnji mostarski muftija Seid Smajkić u svojoj knjizi Mostarsko muftijstvo, od 1992. do 2012. godine: Značaj Islamske zajednice u odbrani Bošnjaka i države BiH.31 Pored vjerskog života u Mostaru i cijeloj Hercegovini, uz jasnu argumentaciju i obilje vri-jednih dokumenata muftija Smajkić je opisao ratne, ali i poratne događaje iz prve ruke. Veoma su značajne i činjenice koje nam muftija Smajkić donosi o

25 Hadžiosmanović, 2006.26 Granić, 2005.27 Nobilo, 2000.28 Tiro i Špago, 2005.29 Čamdžić, 2013; 2000.30 Šunjić, 2012.31 Smajkić, 2015.

74


odnosu islamske i katoličke vjerske zajednice u Mostaru u vrijeme oružanog sukoba ARBiH i HVO-a i nakon Vašingtonskog mira, 18. marta 1994. godine.

U poglavlju knjige grupe autora Iznad ništavila, Hirurgija u ratu u Bosni i Hercegovini 1992–1995.32 predstavljena je organizacija i djelovanje ratne bolnice u Mostaru, s potresnim iskazima i fotografijama.

Ewa Tabeau predstavila je u knjizi Rat u brojkama glavni izvještaj de-mografskih vještaka angažovanih od strane tužilaštva na suđenjima u Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju.33 U knjizi su prikazani demografski gubici na teritoriji bivše Jugoslavije u periodu 1991. do 1999, među kojima je data približna procjena ubijenih, poginulih i ranjenih stanov-nika Mostara tokom opsade na osnovu analize evidencija iz mostarske ratne bolnice i mostarskih knjiga umrlih. Pored žrtava, jedno poglavlje u knjizi je posvećeno etničkom sastavu, interno raseljenim licima i izbjeglicama. Podaci su objedinjeni na zahtjev tima iz Tužilaštva MKSJ koji je radio na predmetu Jadranko Prlić i drugi. Iako su nam ovi podaci od važnosti, ono što manjka u njima jeste nedostatak izvora s kojim se autorica suočila, kao i nedovoljna istraženost u svim segmentima, posebno u dijelu kvalificiranja okolnosti smr-ti žrtava (ubijeni, poginuli, umrli), što je dovelo do nepotpunih i vidno redu-kovanih podataka. Popis žrtava Mostara poimenice je napravio i Istraživačko-dokumentacioni centar na čelu sa Mirsadom Tokačom u višetomnoj knjizi Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995.34

U knjizi Hrvatska republika Herceg-Bosna – Agresija i zločin35 autori Mesud Hero i Fuad Kovač dali su opći osvrt na historiju Hrvatske zajednice Herceg-Bosna iznoseći podatke o mjestima i događajima koji su njome bili obuhvaćeni. Mostaru su autori posvetili veoma malo značaja i prostora, a poznato je da je Mostar bio grad od geostrateškog, logističkog i važnog ko-munikacijskog značaja, grad koji je bio i u središtu interesa velikonacionalnih projekata i teritorijalnih težnji susjednih republika, a proglašen je i glavnim gradom Hrvatske zajednice Herceg-Bosna, koja je zapravo i glavna tema au-tora ovog izdanja. U knjizi koja ima preko 1000 stranica, dio o Mostaru je napisan na 89 stranica, od kojih 70 stranica predstavljaju kompletni kopira-ni izvještaji, novinski intervjui, zatamnjene crno-bijele fotografije, dijelom kopije iz knjige Istina o Bosni i Hercegovini 1991–1995. autora Miroslava Tuđmana i sl. i sve to bez ikakve prethodne analize nego samo uvršteno u

32 Đozić, 2000.33 Tabeau, 2009.34 Tokača, 2012.35 Hero i Kovač, 2016.

75


tekst. Pogrešno datirani i opisani događaji, neistinite i neutemeljene optužbe o pojedinim događajima i ličnostima vode nas ka zaključku da autori nisu činili nikakve provjere niti analize. Autori su objavili i niz izjava žrtava zlo-čina u Bosni i Hercegovini, bez ikakve cenzure i zaštite identiteta tih žrtava, s punim imenom i prezimenom, adresom boravka i necenzurisanom izjavom koju su žrtve dale u određenom periodu uz garanciju zaštite identiteta.

U dijelu radova očita je namjera da se odgovori “suprotnoj” strani u svr-hu njene optužbe za ratna događanja, da se istakne vlastiti značaj u ratu, značaj vlastite jedinice, mjesta ili ustanove, ali i stranke kojoj se pripadalo, što vrlo često ima za posljedicu da se čitalac uputi na pogrešne zaključke. Postoje i radovi koji su prepoznati kao dio obavještajnog djelovanja autora ili saradnje s obavještajnim organizacijama s ciljem nanošenja štete državi Bosni i Hercegovini. Kao primjer izdvojili bismo knjige Ivice Lučića, bli-skog Tuđmanovog saradnika i rukovodioca Sigurnosno-izvještajne službe (SIS-a), pod nazivom Uzroci rata, Bosna i Hercegovina od 1980. do 1992. godine,36 ali i drugi objavljeni radovi i članci istog autora.37 Druga knjiga jeste knjiga Muslimansko-hrvatski građanski rat u srednjoj Bosni: vojna povijest 1992–1994. autora Charlesa Schradera.38 U tim radovima nastoje se osporiti mnoge nepobitne i jasne činjenice te čitaoca navesti na pogrešne zaključke (tvrdnja da se u Karađorđevu nije dogovarala podjela Bosne i Hercegovine što je dokazivao Lučić,39 kvalifikacija međunarodnog oružanog sukoba “gra-đanskim ratom”40 od strane Schradera i sl.). Sa sličnom konotacijom kao i prethodni autori pisali su i novinar Nenad Ivanković u knjizi Krvava zemlja, O ratu u Bosni i Hercegovini 1992–1995.41 i Ivan Zlopaša u knjizi Politička

36 Lučić, 2013.37 Ibid., 2008.38 Schrader, 2004.39 O dogovorima Miloševića i Tuđmana o podjeli Bosne i Hercegovine u Karađorđevu ima niz vrijednih svjedočanstava od kojih ćemo istaknuti knjigu Dušana Bilandžića, Povijest izbliza, memoarski zapisi 1945–2005. (Bilandžić, 2006) i više njegovih novinskih tekstova na ovu temu, potom knjigu Miloša Minića: Dogovori u Karađorđevu o podjeli Bosne i Hercegovini (Minić, 1998). O navedenoj temi je pred Haškim tribunalom svjedočio Stjepan Mesić, ali i Dušan Bilandžić. O tome više u: AIIZ, inv. br. 2-4057, Integralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haškim sudom 19. travnja 1997, Tuđman i Mi-lošević dogovorili podjelu BiH i etničko čišćenje, Slobodna Dalmacija, Split, 28. 11. 2000, 7; Dušan Bilandžić je pročitao intervju prije objavljivanja u Nacionalu i nije imao nikakvih primjedbi, Nacional, Zagreb, 10. septembar 1997. i mnogi drugi dokumenti i svjedočenja. 40 Ovo pitanje detaljno je razmotreno i dokazano je da se radilo o međunarodnom oružanom sukobu u više sudskih postupaka pred Međunarodnim sudom u Den Haagu i to: predmetima “Lašvanska dolina” IT-95-14/1 protiv Zlatka Aleksovskog (ICTY, 2000), predmetu Prlić i drugi br. IT-04-74 (ICTY, 2017), predmetu Tihomir Blaškić br. IT-95-14-A (ICTY, 2004a), predmetu Kordić/Čerkez br. IT-95-14/2-A (ICTY, 2004b) i dr. 41 Ivanković, 2003.

76


sudbina Hrvata u BiH.42 Iako se njihove knjige odnose na historiju hrvat-skog naroda, posebno na politička dešavanja i stradanje hrvatskog naroda u Bosni i Hercegovini, kod tih se autora zapažaju veoma subjektivna stajališta, iznošenje netačnih tvrdnji, manipulacija poznatim historijskim činjenicama i činjenicama dokazanim i pred Međunarodnim sudom u Hagu i sl.43

Nije rijedak primjer da i osuđeni ratni zločinci sve više pišu “historij-ske” knjige pravdajući u njima svoju ulogu u ratnim događanjima za koju su osuđeni na dugotrajne zatvorske kazne. Političar i osuđeni ratni zločinac na dugotrajnu kaznu zatvora u trajanju od 25 godina Jadranko Prlić slovi za autora trotomne knjige pod nazivom Prilozi za povijest Hrvatske Republike Herceg-Bosne.44 Knjiga je objavljena i promovisana u oktobru 2017. godine, neposredno pred drugostepenu presudu od strane ICTY-a čelnicima HZHB. Iza jasnog nacionalnog poduhvata da se objavi takva knjiga uočljiva je i ja-sna namjera da se opravdaju političke i vojne uloge optuženih i prvostepe-nom presudom osuđenih političkih i vojnih čelnika Herceg-Bosne kao i vla-stita uloga u razdoblju 1992–1995. I general HV/HVO-a Slobodan Praljak objavljivao je sa sličnom namjerom gdje, između ostalih, dominira i tema o Mostaru, pa se tako u jednom od svojih radova Kako je srušen Stari most45 poziva na mišljenja različitih kvazieksperata koji su neuspješno pokušali do-kazivati kako HVO nije srušio Stari Most u Mostaru. Sve te ekspertize su naučno vrlo lako oborive, što je učinjeno i od strane ICTY-a u predmetu Prlić i ostali te su na kraju i sami eksperti koji su ih radili došli u problem radi da-vanja kontradiktornih izjava. O rušenju Starog mosta dovoljno je pogledati i zapisnike sa sastanaka s predsjednikom Tuđmanom.46 Nakon hapšenja Ratka

42 Zlopaša, 2005.43 Poput tvrdnji tih autora o građanskom ratu, neupletenosti Republike Hrvatske u agresiju na Bosnu i Hercegovinu, isticanja krivnje za sukobe Alije Izetbegovića i Bošnjaka, presude ratnim zločincima iz HZHB okvalifikovane kao političke, glorifikacije Franje Tuđmana itd. 44 Prlić, 2017.45 Praljak, 2006.46 Zapisnik sa razgovora predsjednika Republike Hrvatske dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima Her-ceg-Bosne održanog 10. studenog 1993. u Predsjedničkim dvorima, u Zagrebu (Lucić, I, 2005); Zapi-snik sa sastanka predsjednika Republike Hrvatske Franje Tuđmana sa predstavnicima Herceg-Bosne, održane 5. studenog 1993. u „Vili Dalmacija“, u Splitu, (Lucić, I, 2005: 389); Zapisnik sa razgovora predsjednika dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima koordinacijskog odbora Herceg-Bosne, održanog 15. 12.1993. u Predsjedničkim dvorima, u Zagrebu (Lucić, I, 2005: 513-514); Zapisnik sa razgovora predsjednika Republike Hrvatske dr. Franje Tuđmana sa predstavnicima Herceg-Bosne, održanog u Predsjedničkim dvorima 13. veljače 1994. (Lucić, II, 2005: 59); ICTY, br. 03657664, Transkripti, In-tegralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haaškim sudom 19. 04. 1997. Košuta, 2018, doktorska di-sertacija odbranjena 12. novembra 2018. godine na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu pred komisijom prof. dr. Zijad Šehić, mentor, prof. dr. Husnija Kamberović, predsjednik, prof. dr. Amila Kasumović, član, broj stranica 319-330.

77


Mladića 2011. krenulo se s distribucijom i prodajom njegove knjige Bitka za Srbiju – uputstvo za oslobođenje otadžbine, čiji je izdavač misteriozna orga-nizacija “Srpski oslobodilački front”. Potom je tu knjiga Momčila Krajišnika Kako se rađala Republika Srpska i druge. Postoje i naručeni radovi nastali u svrhu blaćenja rada Haškog tribunala i opravdavanja djela ratnih zločinaca (Simo Zarić Na haškom raspeću, Kosta Čavoški Hag protiv pravde i dr.)

Značajnu analizu o djelovanju i pravnoj osnovi Hrvatske zajednice Herceg-Bosna za potrebe ICTY-a uradio je Ciril Ribičić i objavio je u knji-zi Geneza jedne zablude, Ustavnopravna analiza formiranja i djelovanja Hrvatske zajednice Herceg-Bosna.47

U 2018. i 2019. godini nastalo je nekoliko radova koji se tiču ratne hi-storije Mostara, a kojima se nećemo baviti detaljno, s obzirom na to da te godine nisu tema ovoga rada, te ćemo ih samo spomenuti. U 2018. godini odbranjen je doktorski rad pod nazivom Politička i vojna dešavanja na po-dručju Mostara 1992–1995.48 autorice Zilhe Košute. Ista autorica je objavila još dva rada o ratnoj historiji Mostara pod naslovom Vojna operacija Čagalj i događaji na području Mostara juna 1992.49 i Uloga i djelovanje Ratnog pred-sjedništva opštine Mostar u dijelu Mostara pod opsadom 1993. godine,50 a u pripremi za objavu je rad Osnivanje i djelovanje Hrvatske zajednice Herceg-Bosna. U 2018. godini objavljena je značajna knjiga autora Mesuda Šadinlije pod nazivom Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih operacija u Bosni i Hercegovini 1992–1995.51 koja se vrlo podrobno bavi, između ostaloga, i ratnim zbivanjima u Hercegovini i Mostaru te predstavlja značajan izvor. Iste godine objavljena je knjiga Esada Šejtanića Historijska monografija brigade “Bregava” – 42 (442) brdske brigade Armije republike Bosne i Hercegovine,52 potom i knjiga Davora Marijana pod nazivom Rat Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1994. godine.53 Prikaz ove knjige napisao je Mesud Šadinlija i objavio ga u listu Preporodov jour-nal.54 Godine 2019. objavljena je knjiga autora Akifa Agića i Faruka Vele pod nazivom Svjedoci zla.55

47 Ribičić, 2000.48 Košuta, 2018.49 Mastalić Košuta, 2018.50 Ibid., 2019.51 Šadinlija, 2018.52 Šejtanić, 2018.53 Marijan, 2018.54 Šadinlija, 2019.55 Agić i Vele, 2019.

78


Objavljeni izvori o Mostaru

U Mostaru su se u periodu 1992–1995. dogodili različiti zločini protiv čovječ-nosti i međunarodnog prava te je na osnovu toga vođeno više sudskih postu-paka pred Međunarodnim haškim sudom (ICTY) za koje je korištena obimna dokumentaciona građa. U toku postupaka pred ICTY-em za suđenja čelnici-ma HZHB, odnosno političkim i vojnim licima poput Jadranka Prlića, Brune Stojića, Milivoja Petkovića, Slobodana Praljka, Valentina Ćorića, Berislava Pušića, Zlatka Aleksovskog, Mladena Naletilića Tute, Vinka Martinovića Štele, Daria Kordića, Tihomira Blaškića i drugih te niza suđenja na nacio-nalnim sudovima u Bosni i Hercegovini, kao dokazni materijal ponuđena je ogromna količina dokumenata. Zbog visokih standarda u sudskim postup-cima, ti dokumenti su prošli sve sudske valorizacije i kvalitetnu provjeru. Upravo ta građa predstavlja važnu izvornu građu za istraživače koji se bave ovom temom i dostupna je na stranici ICTY-a. Tu su i vrijedni objavljeni tran-skripti i presude iz predmeta pred međunarodnim sudom – Momčilu Perišiću, Slobodanu Miloševiću, Radovanu Karadžiću, Ratku Mladiću, Vojislavu Šešelju i drugima.

Veliki značaj imaju stenogramski zapisi sjednica koje je vodio predsjednik Republike Hrvatske Franjo Tuđman s različitim saradnicima, potom zapisi sa sjednica samoproglašene Skupštine Republike Srpske i Savezne Republike Jugoslavije. Za politički, a posebno vojni aspekt korisni su dnevnici Ratka Mladića, koji sadržavaju nekoliko hiljada stranica važnih izvještaja i bilješ-ki, na osnovu kojih se mogu pratiti i analizirati različiti događaji od znača-ja za navedenu temu, posebno sjednice i dogovori vojnog i političkog vrha Republike Srpske, Vrhovnog saveta odbrane Savezne republike Jugoslavije, Vrhovne komande SRJ i RS, dogovori i sastanci s predstavnicima Republike Srpske Krajine, ali i predstavnicima UNPROFOR-a, EU, UN-a potom HVO-a, ARBIH i dr.

Različiti izvještaji Komisije eksperata UN-a, UNPROFOR-a, Španskog bataljona (SPABAT-a), Posmatračke misije Evropske zajednice (PMEZ-a), Civilne policije Ujedinjenih naroda (UNCIVPOL-a), Izvještaji Tadeusa Mazowieckog 1992–1995,56 Rezolucije Vijeća sigurnosti UN-a o Bosni i Hercegovini, izvještaji Amnesty Internationala i Helsinki Watcha (ured-nika Milena Beadera), konačni izvještaj Komisije eksperata UN-a na čelu sa Cherifom Bassiouniem, ali i izvještaji Republičkog štaba TO Bosne i

56 Mazowiecki, 2007.

79


Hercegovine, važan su izvor jer se u njihovom sadržaju nalaze i izvještaji o ratnim dešavanjima u Mostaru. Stenogramske zapise sa sjednica Ratnog predsjedništva BiH iz perioda 1991–1994. objavio je autor Tomo Šimić.57 U knjizi Miroslava Tuđmana i Ivana Bilića Planovi, sporazumi, izjave o ustav-nom ustrojstvu Bosne i Hercegovine 1991.–1995.58 objedinjeni su dokumenti iz političke i vojne historije Bosne i Hercegovine, među kojima su i oni koji se direktno ili indirektno odnose na Mostar u periodu 1992–1995.

ZaključakRadovi koji govore o temi rata u Mostaru 1992–1995. u periodu od 2001. do 2017. godine bili su prvenstveno zastupljeni u djelima memoarskog karaktera u kojima autori pišu s as-pekta svojih viđenja događaja ili su njihovi izravni učesnici. Određeni radovi su kvalitetni, ali i veoma korisni iz naučne i stručne perspektive, a postoje i oni tek klasičnog memoarskog karaktera iz potpuno lične perspektive, koje predstavljaju određeni doprinos sagledavanju događaja, ali s kojima je potrebno biti veoma pažljiv. Iz opsega vojnohistoriografske litera-ture obim napisanih radova je skroman i u njima se ističu radovi bivših komandanata koji predstavljaju važnu dopunu za sagledavanje vojnih djelovanja na području mostarske općine uz neizostavan kritički osvrt prema tim djelima zbog nastojanja autora da naglasi svoju ratnu ulogu. Ovom temom bavili su se i pojedinci iz različitih nehistorijskih struka, uzimajući sebi pravo da budu stručnjaci i na tom polju. U dijelu takvih istraživanja i objavljenih radova uočen je pogrešan metodološki, nenaučni te subjektivan pristup. Iako je manji dio historiča-ra pisao o ovoj temi, veliki broj njih se još uvijek odlučuje na šutnju koja je s jedne strane prvih godina nakon rata bila opravdano prisutna zbog nesređenosti i nedostupnosti arhivske građe, ali i zbog čekanja potrebne historijske distance. Historijska distanca je već tu i vrijeme je da objektivni i stručni historičari u većem broju pristupe pisanju tema koje se odnose na ratni period u Bosni i Hercegovini. Dio historičara je u čekanju i boljih političkih prilika u zemlji. Bilo kakva šutnja od strane stručnih i objektivnih historičara više nije opravdanje te samim time predstavlja problem za historiografiju, koja se u posljednje vrijeme nosi s nizom problema. Dok jedni šute, historijske teme preuzimaju pojedinci drugih struka, ali i oni histo-ričari koji pišu naručene rukopise te samim time donose historiografiji trajne i nesagledive posljedice i štetu. U ovom radu smo predstavili 50-ak bibliografskih jedinica i određeni broj objavljenih izvora te dali kratke prikaze svakog od njih. Na osnovu uvida u ovu literaturu i objavljene izvore, možemo zaključiti da postoji određeni broj veoma kvalitetnih i korisnih radova o navedenoj temi, dok s određenim radovima moramo biti veoma pažljivi i kritički ih analizirati i upore-đivati s drugim izvorima, kako bismo ustanovili njihovu objektivnost.

57 Šimić, 2006–2007.58 Tuđman i Bilić, 2005.

80


War in Mostar (1992-1995) on the pages of Bosnian-

Herzegovinian and regional historiography in the period 2001-2017

ConclusionPapers on the topic of the 1992-1995 war in Mostar, published in the period from 2001 to 2017, were primarily represented in works of memoir character, in which the authors write from the perspective of their own point of view on events, or they were directly involved in them. Certain works are of high quality and very useful from a scientific and professional perspective, and there are also those which are solely of classic memoir character, written from a purely personal perspective, which represent some contribution to looking at events, but which necessitate caution. From the scope of military-historiographical literature, the volume of the written works is modest and highlights the works of former commanders, which represents an important complement to reviewing military activities in the area of Mostar municipality, along with a mandatory critical approach to these works because of the author’s efforts to emphasize their role in the war. This topic was also addressed by indi-viduals from different non-history professions, attributing themselves the right to be called experts in this field. In one part of such research and published works, erroneous meth-odological, unscientific and subjective approach was observed. Although a small number of historians have written on this subject, a large number of them still choose to remain silent, which on the one hand was justifiable in the initial years after the war, because of the lack of clarity and inaccessibility of archival material, but also because they were waiting for the necessary historical distance. The historical distance is already considerable, and it is time for objective and professional historians to tackle the topics related to the war period in Bosnia and Herzegovina. Some historians are also waiting for better political circumstances in the country. Any silence on the part of expert and objective historians is no longer justifiable, and thus poses a problem for historiography, which has been dealing with a number of problems lately. While some are silent, historical topics are being taken up by individuals from other professions, but also by historians who write commissioned texts, and thus bring historiogra-phy lasting and incomprehensible consequences and harm.In this paper we have presented some 50 bibliographic units and a number of published sources, and gave brief overviews of each of them. Based on the insight into this literature and the published sources, we can conclude that there are a number of very high quality and useful papers on the topic, while with some works we have to be very careful and critically analytic in comparing them with other sources, in order to establish their objectivity.

81


Literatura i objavljeni izvori

LiteraturaAgić, A. i Vele, F. (2019) Svjedoci zla: živa knjiga: agresija Hrvatske na BiH, Štamparija

Fojnica, Fojnica.Antić, Č. i Kecmanović, N. (2016) Istorija Republike Srpske, Nedeljnik, Beograd. Bilandžić, D. (2006) Povijest izbliza: Memoarski zapisi 1945.–2005., Prometej, Zagreb.Bobetko, J. (1996) Sve moje bitke, Vlastita naklada, Zagreb. Boras, F. (2002) Kako je umirala Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina 1990.–1996.,

Slobodan Praljak, Mostar. Boras, F. (2006) Bosansko-hercegovački kaos 1990.–1996., Matica hrvatska, Mostar.Čamdžić, M. (2000) Korijeni zla. Trilogija, Knj. 3, Sam: roman, Grafit, Lukavac.Čamdžić, M. (2013) Korijeni zla. Trilogija, Knj. 1, Pakao zvani grad M, IC Štamparija Mo-

star, Mostar. Čekić, S. (2004) Agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu: planiranje, priprema, izvođenje,

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava – KULT/B, Sa-rajevo.

Čekić, S. et al. (2017) Prvi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta, Sarajevo.

Čulić, M. (1999) Tuđman: anatomija neprosvijećenog apsolutizma, Feral Tribune, Split.Ćupina, S. (2006) Izdaje i odbrana Hercegovine ʻ91.–ʻ95., Vijeće kongresa bošnjačkih in-

telektualaca, Sarajevo.Dreković, R. (2004) U obruču: Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta, Dom štampe,

Zenica.Đozić, N. (ur.) (2000) Iznad ništavila: Hirurgija u ratu u Bosni i Hercegovini 1992.–1995.,

Humanitarna organizacija “Žena 21”, Sarajevo.Granić, M. (2005) Vanjski poslovi: iza kulisa politike, Algoritam, Zagreb.Grubač, R. (ur.) (2017) Hercegovački korpus VRS-a, SKD “Prosvjeta”, Bileća. Hadžiosmanović, I. (2004) Bošnjačko-hrvatski politički obračun, autor, Mostar.Hero, M. i Kovač, F. (2016) Hrvatska republika Herceg-Bosna: agresija i zločin, Futur art,

Sarajevo. Hodžić, Š. (2000) Otpečaćeni koverat, DES, Sarajevo.Hodžić, Š. (2007) Operacija Jesen 94, DES, Sarajevo.Ivanković, N. (2003) Krvava zemlja: O ratu u Bosni i Hercegovini 1992.–1995., Tiva Tiska-

ra, Varaždin. Izetbegović, A. (2005) Sjećanja, autobiografski zapis, OKO, Sarajevo.Janjić, Z. (2017) Nevesinjska brigada u ratu 1992–1995, Opština Nevesinje – Opštinska

boračka organizacija – Udruženje Nevesinjaca, Nevesinje – Beograd.Kecmanović, N. (2007) Nemoguća država: Bosna i Hercegovina, Glas Srpske, Banjaluka. Koljević, N. (2008) Stvaranje Republike Srpske: dnevnik 1993–1995, knj. 2, Službeni glas-

nik, Beograd.Komšić, I. (2006) Preživljena zemlja: tko je, kada i gdje dijelio BiH, Prometej, Zagreb. Košuta, Z. (2018) Politička i vojna dešavanja u gradu Mostaru u periodu od 1992. do 1995.

godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.Lučić, I. (2008) Bosna i Hercegovina od prvih izbora do međunarodnog priznanja, Časopis

za suvremenu povijest 40 (1), Zagreb, 107-140.

82


Lučić, I. (2013) Uzroci rata: Bosna i Hercegovina od 1980. do 1992. godine, Despot Infini-tus, Zagreb.

Marijan, D. (2018) Rat Hrvata i Muslimana u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1994., Hrvat-ski institut za povijest, Zagreb.

Markovina, D. (2014) Između crvenog i crnog: Split i Mostar u kulturi sjećanja, University Press – Plejada, Zagreb – Sarajevo.

Markovina, D. (2015) Tišina poraženog grada: eseji, priče, kolumne, Centar za kritičko mišljenje – Portal Tačno.net, Mostar.

Mastalić Košuta, Z. (2018) Vojna operacija Čagalj i događaji na području Mostara juna 1992, Prilozi 47, Sarajevo, 269-291. Institut za historiju.

Mastalić Košuta, Z. (2019) Uloga i djelovanje Ratnog predsjedništva opštine Mostar u dijelu Mostara pod opsadom 1993. godine, u: Zbornik radova / Naučni skup Bošnjaci u Herce-govini kroz historiju, Mostar, 14. 5. 2018. (133-163), BZK Preporod – Gradsko društvo Mostar, Mostar.

Minić, M. (1998) Dogovori u Karađorđevu o podjeli Bosne i Hercegovine, Rabic, Sarajevo. Nobilo, M. (2000) Hrvatski feniks: diplomatski procesi iza zatvorenih vrata 1990.–1997.,

Globus, Zagreb.Pejanović, M. (2013) Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine: studije,

članci, intervjui, Šahinpašić, Sarajevo.Pejanović, M. (2015) Država Bosna i Hercegovina i demokratija, University Press – Magis-

trat izdanja, Sarajevo.Praljak, S. (2006) Kako je srušen Stari most: činjenice, Oktavijan d.o.o., Zagreb.Prlić, J. (2017) Prilozi za povijest Hrvatske Republike Herceg-Bosne, Hrvatski dokument-

acijski centar Domovinskog rata u BiH – Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata, Mostar – Zagreb.

Ramet, S. P. (2005) Balkanski Babilon: Raspad Jugoslavije od Titove smrti do Miloševićevog pada, Alinea, Zagreb.

Ribičić, C. (2000) Geneza jedne zablude: Ustavnopravna analiza formiranja i djelovanja Hrvatske zajednice Herceg-Bosne, Naklada Jesenski i Turk – Sejtarija – Založba Bogataj, Zagreb – Sarajevo – Idrija.

Shrader, Ch. R. (2004) Muslimansko-hrvatski građanski rat u srednjoj Bosni: vojna povijest 1992.–1994., Golden marketing, Tehnička knjiga, Zagreb.

Smajkić, S. (2015) Mostarsko muftijstvo, od 1992. do 2012. godine: značaj Islamske zajed-nice u odbrani Bošnjaka i države BiH, El-Kalem, Sarajevo.

Starešina, V. (2004) Vježbe u laboratoriju Balkan, Naklada Ljevak, Zagreb.Šadinlija, M. (2018) Između pravde i realpolitike: odnos mirovnih planova i vojnih operacija

u Bosni i Hercegovini 1992–1995, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Šadinlija, M. (2019) Podgrijavanje sukoba, Preporodov journal, august/septembar 2019.Šehić, Z. (2013) Eksperiment u svjetskoj laboratoriji Bosna: međunarodna diplomatija u

vrijeme disolucije SFRJ i agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu (do Vašingtonskog sporazuma 1994.), Dobra knjiga, Sarajevo.

Šejtanić, E. (2005) Hercegovci na ognjenim vratima Bosne, IC Štamparija, Mostar.Šejtanić, E. (2018) Historijska monografija brigade “Bregava” – 42 (442) brdske brigade

Armije republike Bosne i Hercegovine, autor, Stolac – Čapljina – Mostar. Šunjić, M. (2012) Laku noć grade, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb.

83


Tabeau, E. (2009) Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teritoriji bivše Jugo-slavije od 1991. do 1999. Glavni izveštaji demografskih veštaka predstavljeni od strane tužilaštva na suđenjima u Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Jugoslaviju, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, Beograd.

Tiro, R. i Špago, S. (2005) Dretelj na vratima džehennema: 262 dana u koncentracionim logorima “Herceg-Bosne”, Udruženje logoraša Mostar, Mostar.

Tokača, M. (2012) Bosanska knjiga mrtvih: ljudski gubici u Bosni i Hercegovini 1991–1995, Istraživačko-dokumentacioni centar, Sarajevo.

Zlopaša, I. (2005) Politička sudbina Hrvata u BiH, Hrvatski blok BiH Mostar, Mostar.

Objavljeni izvoriBassiouni, M. Ch. (dir.) Završni izvještaj ekspertne komisije UN formirane na osnovu rezolu-

cije 780 Savjeta bezbjednosti (1992).Bilić, I. i Tuđman, M. (2005) Planovi, sporazumi, izjave o ustavnom ustrojstvu Bosne i Her-

cegovine 1991. – 1995., Zagreb.FHP (2003) Transkripti sa suđenja Slobodanu Miloševiću, Fond za humanitarno pravo, do-

kumentovanje i pamćenje, 11. juni 2003.ICTY (2000) Presuda, Tužilac protiv Zlatka Aleksovskog, Predmet br. IT-95-14/1-A ICTY,

24. mart 2000. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/aleksovski/acjug/bcs/000324.pdf.

ICTY (2004a) Presuda, Tužilac protiv Tihomira Blaškića, Predmet br. IT-95-14-A, 29. juli 2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/blaskic/acjug/bcs/040729.pdf

ICTY (2004b) Presuda, Tužilac protiv Darija Kordića i Marija Čerkeza, Predmet br. IT-95-14/2-A, 17. decembar 2004. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/kordic_cerkez/acjug/bcs/041217.pdf.

ICTY (2017) Sažetak presude Žalbenog vijeća u predmetu Prlić i drugi (br. IT-04-74), Haag, 29. novembar 2017. Dostupno na: https://www.icty.org/x/cases/prlic/acjug/bcs/171129-summary-bcs.pdf.

Lucić, P. (prir.) (2005) Stenogrami o podjeli Bosne, knjiga 1 i 2, Kultura & Rasvjeta – Civi-tas, Split – Sarajevo.


Nacional (1997) Dušan Bilandžić je pročitao intervju prije objavljivanja u Nacionalu i nije imao nikakvih primjedbi, Nacional, Zagreb, 10. septembar 1997.

SD (1997) Integralno svjedočenje Stjepana Mesića pred Haškim sudom 19. travnja 1997, Slobodna Dalmacija, Split.

Šimić, T. (2006–2007) Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991–1994, National Security and the Future, Zagreb, 3(7)2006; 1(8)2007; 2(8)2007; 4(8)2007.

85

DOI: 10.5644/PI2020.186.17

Historijski apsekti izučavanja rata u Bosni i Hercegovini (1992–1995)

Azem KožarDruštvo historičara Tuzla [email protected]

Sažetak: Proces disolucije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) na fede-ralne je dinice – socijalističke republike, odvijao se kroz ratne sukobe u posljednjoj deceniji dvade setog stoljeća. Glavni generatori toga procesa bili su agresivni nacionalizmi koji su ratom nastojali ostvariti svoje velikodržavne projekte, između ostaloga, razgradnjom i po-djelom Republike Bosne i Hercegovine. Ipak, uz pomoć međunarodne zajednice, sve bivše socijali stičke republike postale su samostalne i nezavisne države – a među njima i Republika Bosna i Hercegovina. Najteža ratna stradanja ljudi i razaranja materijalnih i kulturnih dobara dogo dila su se upravo na njenom području (1992–1995), gdje je, po presudi međunarodnog suda u Hagu, počinjen i zločin genocida. Spoznaja historijske istine o uzrocima, toku i posljedicama ratnih stradanja i razaranja u Bosni i Hercegovini je dug, zahtjevan i složen proces. Neki segmenti te istine, između osta-log, obznanjeni su u presudama međunarodnog suda u Hagu te pravosudnih organa Bosne i Hercegovine i zemalja okruženja. To, međutim, nije i ne može biti cjelovita historijska istina, koja mora biti sveobuhvatna, višedimenzionalna, dokaziva i provjerljiva u izvorima historijskoga saznanja. Takva istina je civilizacijski dug građana savremenika, historičara i drugih naučnika, institucija obrazovanja, kulture i nauke svih vrsta i razina, odnosno države Bosne i Hercegovine i bosanskohercegovačkog društva u cjelini. U ovom prilogu se uglav-nom govori o dva historijska aspekta od značaja za istraživanja minulog rata: o neophodnosti postojanja, adekvatne zaštite, čuvanja i korištenja primarnih historijskih izvora kao conditio sine qua non za naučnu elaboraciju ratnih zbivanja, i o neophodnosti postojanja školovanih historičara kao nepristrasnih i naučnoj istini posvećenih istraživača.

Ključne riječi: SFR Jugoslavija, Bosna i Hercegovina, međunarodna zajednica, agresija, rat-na zbivanja, historijski izvori, historičari, arhivska građa, propisi, institucije nauke i kulture

Uvodne napomene

Ratovi su bez sumnje, kao posebna stanja određenoga društva i nastojanja da se silom promijeni postojeći sistem odnosa i vrijednosti, svuda u svijetu prepoznati kao važni događaji, kojima se na poseban način pokušavaju ostva-riti neki politički ciljevi, odnosno riješiti odnosi strana u konfliktu. I pored nesporne spoznaje da svaki rat donosi stradanja ljudi i razaranja materijalnih i kulturnih dobara, za aktuelno stanje svijesti čovječanstva, ratovi su neizbjež-ni, bar na razini lokalnih i regionalnih sukoba, što se u aktuelnoj stvarnosti

86


kontinuirano nedvojbeno potvrđuje. Svijet je više okrenut tome da se gene-ratori rata što više eliminiraju te da se, kada i dođe do rata, oni vode u skladu sa međunarodnim konvencijama i ograničavaju isključivo na ratne ciljeve.1

O ratu u Bosni i Hercegovini (1992–1995) postoje oprečna pa i dijame-tralno suprotna stajališta zaraćenih strana, ali i nekih drugih zemalja. Razlike su posebno izražene na pitanjima koja se tiču karaktera rata, ali su, analo-gno tome, prisutna i različita stajališta o pitanju njegovog toka i posljedica. Za jedne je to unutarnji bosanskohercegovački sukob (između Srba, Hrvata i Bošnjaka), dok je za druge to međunarodni ratni konflikt, u formi agresi-je susjedne Srbije i Crne Gore – koje su činile ostatak bivše Jugoslavije,2 a kasnije i Republike Hrvatske,3 u krajnjoj namjeri da okupiraju i međusobno podijele teritorij Bosne i Hercegovine. O svemu tome nastala je brojna lite-ratura, najčešće politički motivirana i indoktrinirana.4 Bez namjere da o tome ovdje donosimo širu elaboraciju, nesporne su činjenice da je rat u Bosni i Hercegovini od 1992–1995. godine bio sukob međunarodnih razmjera iza-zvan agresijom na u disolutivnom procesu bivše Jugoslavije međunarodno 1 Kožar, 2007: 272-273.2 “Oružani sukob, etnička čišćenja, bombardovanje gradova i zločini protiv civila u Bosni nisu bili pre-dodređeni kao posljedice etnonacionalnih podjela u bosanskom društvu, oni su se razvili kao rezultat transformacije JNA u institut srpskih nacionalista, aneksionističkih ambicija srpske i hrvatske vlade te revnosti nacionalnih ekstremista da povedu kampanju etničkog čišćenja uz podršku i pomoć oružane vojske u regiji”. Fine i Donia, 1995: 188. 3 “Hrvatska je državna politika upravo na bosanskom pitanju iskazala svoju najveću slabost: neprincipi-jelnost, odnosno dvoličnost. Još 1991. – 25. ožujka u Karađorđevu te 15. travnja u Tikvešu – predsjed-nici Tuđman i Milošević održali su sastanke o kojima nikad nije izdano detaljnije službeno priopćenje, (...) ali se i u hrvatskoj i međunarodnoj javnosti tijekom devedesetih često tvrdilo da je glavna tema bila teritorijalna podjela Bosne i Hercegovine. (...) Rat protiv Bošnjaka i teritorijalnog integriteta Bosne i Hercegovine nanio je Hrvatskoj još jednu nemjerljivu štetu – Hrvati i Hrvatska izgubili su u njemu aureolu žrtve koju su dotad imali.” Goldstein, 2003: 409, 414.4 Ovdje nije namjera da se nabraja literatura koja se bavi ratnim zbivanjima 1992–1995. nastala u Bosni i Hercegovini, zemljama okruženja i šire, niti je cilj da je selekcioniramo po kriterijima naučnosti. To je tema za sebe. Umjesto toga naznačit ćemo da je još u toku rata, septembra 1992. godine, Uredbom Predsjedništva RBiH, osnovana Javna ustanova Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava u Sarajevu, koji je od 1994. postao pridružena, a od 2008. i stalna članica Univer-ziteta u Sarajevu. Zadatak Instituta je da “naučno i stručno istražuje i obrađuje zločine protiv mira, ratne zločine, zločine protiv čovječnosti i druge teške povrede pravila međunarodnog prava na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine i prema Republici Bosni i Hercegovini, i to sa: historijskog, krimino-loškog, pravnog, ekonomskog, demografskog, sociološkog, politološkog, kulturološkog, medicinskog, ekološkog i drugih aspekata od značaja za cjelovito naučno i stručno sagledavanje ovih zločina”. Za realizaciju ovih zadataka u Institutu su ustrojene četiri organizacione jedinice: “za naučnoistraživački rad, za pribavljanje činjeničnih i empirijskih podataka o zločinima, za dokumentaciju i analizu (arhiv, analitička obrada podataka, biblioteka, izdavačka djelatnost), za opće, pravne i finansijske poslove”. In-stitut je intenzivno djelovao na realizaciji zakonom utvrđenih nadležnosti, između ostaloga i sa histori-ografskog stajališta (prikupljao dokumentaciju, vršio njihovu naučnu elaboraciju i izdavao publikacije), što je za predmet ovoga rada od posebnog značaja. Nastanak, razvoj i funkcionisanje Instituta za istra-živanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu 1992–2013, 2014.

87

Azem Kožar: Historijski aspekti ratnih studija u Bosni i Hercegovini (1992–1995)

priznatu Republiku Bosnu i Hercegovinu, kako je to stajalište Vijeća sigurno-sti Ujedinjenih naroda i skoro svih zemalja Evrope i svijeta.5 Ove konstatacije potvrđuju i brojna historiografska istraživanja inostranih historičara, među kojima kao ilustrativna navodimo istraživanja Roberta Donie i Johna Finea,6 koji ističu da je rat u Bosni i Hercegovini vođen prema tajnim pregovorima predsjednika Tuđmana (Hrvatska) i predsjednika Miloševića (Srbija) iz marta 1991. godine, te da su i srpski i hrvatski vojni ciljevi bili usmjereni na to da “zauzmu što veći dio Bosne i Hercegovine”.7

U četverogodišnjem ratnom razdoblju dogodila su se teška ratna stradanja ljudi i razaranja materijalnih i kulturnih dobara, koja su u presudama međuna-rodnog suda u Hagu okvalificirana kao teški zločini protiv čovječnosti i me-đunarodnog prava, među kojima i kao najteži ratni zločin – zločin genocida.8 Ukupne posljedice rata po bosanskohercegovačko društvo bile su ogromne. Od razornih djejstava stradalo je oko 100.000 žitelja, pretežno civila, desetine hiljada su postali trajni invalidi, raseljeno je oko dva miliona ljudi (oko 50% stanovništva), uništena su brojna privredna dobra (privredni resursi, tvornice, objekti i dr.), komunikacije, stambeni, školski i vjerski objekti, brojna i rari-tetna kulturna dobra i dr.9 Rat je okončan posredstvom međunarodne zajed-5 U toku disolucije bivše Jugoslavije u Bosni i Hercegovini je po preporukama međunarodne zajednice 29. 2. i 1. 3. 1992. godine proveden referendum građana o samostalnosti i nezavisnosti na kojem se oko 64% njih izjasnilo za Republiku Bosnu i Hercegovinu kao samostalnu i nezavisnu državu ravnopravnih naroda i građana. Zemlje Evropske unije kao i druge zemlje širom svijeta priznale su rezultate referen-duma, tj. nezavisnost Republike Bosne i Hercegovine, već početkom aprila, a njen prijem u Ujedinjene narode uslijedio je 22. maja 1992. godine. S ovim postupcima i promjenama nisu se složile političke stranke bosanskih Srba, a ni organi tada nastajuće Savezne Republike Jugoslavije (Srbija i Crna Gora), pod čijom se komandom nalazila i tadašnja Jugoslovenska narodna armija. Posegnuli su za ratom kao sredstvom za ostvarenje svog cilja – da Bosnu i Hercegovinu okupiraju i priključe ostatku SFR Jugo-slavije. To je izazvalo ratni sukob međunarodnih razmjera između snaga koje su napadale na Republiku Bosnu i Hercegovinu i snaga koje su stale u njenu odbranu. Vijeće sigurnosti UN-a je okarakteriziralo rat u Bosni i Hercegovini kao agresiju.6 Donia i Fine, 2011: 182, 203.7 Međunarodna zajednica, posebno Vijeće sigurnosti i Generalna skupština Ujedinjenih naroda, u toku trajanja rata nisu priznale na prostoru Srbije i Crne Gore formiranu Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ), najčešće kolokvijalno nazivanu “krnja Jugoslavija”, što pored ostalog potvrđuju dvije činjenice: da se u sve 73 rezolucije Vijeća sigurnosti (Savjeta bezbjednosti) izdate u toku rata, uvijek iza naziva SRJ dodaju Srbija i Crna Gora te da je Generalna skupština UN dozvoljavala da sjednicama prisustvuju predstavnici SRJ, ali im nije dato pravo glasa. Jedan od mogućih razloga je shvatanje da SRJ nije na-stala obostranom voljom, već pod presijom Srbije, što je karakterizirano okupacijom Crne Gore. Avdić, 1994: 3-4. 8 Presuda, 2008; Cigar, 1998; Čekić, 2012.9 U nekim parcijalnim istraživanjima o dijelu materijalnih šteta počinjenih u Sarajevu za vrijeme 1.417 dana opsade navodi se iznos od oko 14 milijardi eura (Hasić, 2006: 221-226). Što se tiče stradanja kulturnih dobara, “Prema procjenama iznijetim na saslušanju svjedoka eksperta, dr. Kaisera, ukupno 1.123 džamije, 504 katoličke crkve i pet sinagoga je uništeno ili oštećeno, najvećim dijelom, u odsustvu vojnih aktivnosti ili nakon prijekida tih aktivnosti” (Presuda, 2008: 168).

88


nice, mirovnim sporazumom u Dejtonu, novembra 1995. godine.10 Međutim, time nisu nestali unutarnji ratom produbljeni antagonizmi u bosanskoherce-govačkom društvu (na nacionalnoj, vjerskoj, ideološkoj, političkoj, kulturnoj i drugim osnovama) niti pritisci i utjecaji susjednih država na prilike i odnose u Bosni i Hercegovini. Tome doprinosi komplicirano mirovnim sporazumom ustrojeno ustavno uređenje zemlje. Sve to je imalo, i ima, direktnog odraza na intenzitet sanacije ratnih posljedica, na nivo koherentnosti političkih, društve-nih i privrednih tokova te na dinamiku ukupnog razvoja zemlje. Međunarodna zajednica je institucionalno prisutna u zemlji sa zadatkom da osigura proved-bu Ustava i drugih odredaba mirovnog sporazuma. Ipak, ti procesi se sporo odvijaju. Snage destrukcije Bosne i Hercegovine prisutne su u svim sferama života pa i u obrazovanju, nauci i kulturi. U kontekstu svega toga treba razu-mijevati različite pristupe, protivrječnosti i antagonizme u centrima političke moći, pa i u institucijama sistema, u pitanjima odnosa prema događajima iz bliže i dalje prošlosti na području Bosne i Hercegovine. I brojna historiograf-ska istraživanja motivirana su nacionalističkim, ideološkim, politikanskim i drugim motivima i pristupima. Ipak, postoje neke institucije i asocijacije u sferi historiografije koje pružaju konkrentan otpor tako retrogradnim stajali-štima i ponašanjima, što potvrđuju i njihovi objavljeni rezultati.11

Zbog svega toga, tj. zbog složenosti naučnog saznanja uzroka, toka i po-sljedica ratnih zbivanja (1992–1995), u ovom prilogu ukazujemo na dva, po našem shvatanju izuzetno važna aspekta za izučavanje toga razdoblja, a to su: pitanje osiguranja postojanja, adekvatne zaštite, čuvanja i korištenja pri-marnih historijskih izvora ratne provenijencije svih strana u sukobu te pitanje neophodnosti postojanja školovanih historičara kao nepristrasnih istraživača. Ni jedan ni drugi aspekt nije nepoznat bosanskohercegovačkoj historiografiji kao izuzetno važan, čije je nepoštivanje i/ili nerazumijevanje ostavilo nega-tivne tragove na naučni pristup i rezultate istraživanja događaja iz Drugog svjetskog rata, razumljivo iz više razloga, među kojima su i pitanja ideološke orijentacije i uticaja. Upravo na ta iskustva, i ona pozitivna koja se tiču brige države za zaštitom ratnih izvora i ona negativna koja se tiču njene dobra-no ideološke usmjerenosti preko režimskih historičara, nastojimo ukazati u ovom radu, kako bi se što prije, dok još uvijek nisu uništeni svi službeni i dru-gi izvori o ratnim zbivanjima, institucije sistema, struke i nauke orijentirale 10 Dejtonski sporazum, nedatirano.11 Ovdje se prije svega misli na rezultate Instituta za istoriju Sarajevo, Akademije nauka i umjetnosti BiH, Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Instituta za nestale osobe Bosne i Hercegovine, više asocijacija/društava historičara, više institucija kulture i nauke na entitetskim i kantonalnim razinama i dr.

89


ka njihovoj optimalnoj zaštiti, a historičari i drugi naučni profili izvukli po-uku o manipulacijama kojima su, mnogi od njih, u minulim sistemima bili izloženi. Uostalom, historija i jeste nauka u mjeri u kojoj teži naučnoj istini, a za dosezanje tog cilja neophodno je postojanje relevantnih historijskih izvora i školovanih i istini odanih historičara.12

Historiografsko iskustvo na izučavanju ratova

Bosna i Hercegovina je, kao i širi južnoslavenski prostor, prije svih Hrvatska, te Srbija i Crna Gora, imala negativno historijsko iskustvo u jedinstvenoj na-učnoj interpretaciji događaja i procesa koji su nastajali i razvijali se tokom 19. i 20. stoljeća, pa i o ratovima koji su zahvatili ove prostore. Osnovni uzrok je u dominaciji politike, tačnije politika koje su se mijenjale, nad naukom, mada ni sama historijska nauka nije bila izgrađena u mjeri da je nastojala i mogla da skine jaram politike i ideologije.13 Iz tih razloga, uglavnom, nije napisana hi-storija jugoslavenskih naroda i narodnosti u 19. i 20. stoljeću,14 pa ni historija naroda Bosne i Hercegovine.15 Ono što je za predmet ovog rada posebno bit-no jeste da su se ti nesporazumi, posebno srpsko-hrvatski sporovi, prelamali preko interesa države Bosne i Hercegovine, posebno od 1918. godine nadalje.

12 Kožar, 2004.13 Nakon Drugog svjetskog rata politika i ideologija diktirali su ciljeve i zadatke historije. Elita profesi-onalnih revolucionara usmjeravala je i kontrolirala sve segmente naučne politike (Ibid.: 17-22). 14 Prva knjiga Istorije naroda Jugoslavije, koja obuhvata period do kraja srednjeg vijeka, objavljena je 1952. godine, a druga, koja se odnosi na period do kraja 18. stoljeća, 1959. godine. Problemi su nastali kod obrade 19. i 20. stoljeća, što je trebalo da bude obrađeno u četiri (po nekima u dva, odnosno tri) toma. Govoreći o poteškoćama na nastavku ovog projekta akademik Branislav Đurđev je, između ostalog, rekao: “Posao je došao do imenovanja redakcije, pa se na tom stalo. (...) Sjetio sam se jedne misli, zapravo zahtjeva koji je tada izrečen. Predsjedavajući je rekao otprilike ovako: To djelo treba da zadovolji javnost svih naroda i narodnosti u našoj zemlji. Taj iskaz me je neprijatno zbunio. Pitao sam se da li da u tom naučnom poduhvatu treba to da bude misao vodilja ili treba u tom poslu da nas ruko-vodi namjera da damo istorijsko djelo koje će objektivno prići istorijskoj materiji. To pitanje me danas još više zaokuplja” (Đurđev, 1983: 124-125).15 Projekat pisanja Istorije naroda Bosne i Hercegovine (po nekim Istorije Bosne i Hercegovine) pokre-nut je 1968. godine. Na ovom timskom projektu angažirani su, u skladu s užim kompetencijama, u to vrijeme najpoznatiji bosanskohercegovački historičari. Međutim, i na ovom projektu, kao i na projektu Istorija naroda Jugoslavije, pojavila su se neslaganja i polemike. U osnovi su bila neslaganja među političarima, što se reflektiralo i na odnose među historičarima. O razlozima zastoja u radu akademik Enver Redžić je 1982. godine, između ostalog, rekao: “Imam utisak da poslije 13 godina od početka ove inicijative da se napiše Istorija naroda Bosne i Hercegovine, osnovni problem nije bio u stvarnim naučnim mogućnostima predviđenog autorskog kolektiva – to su mahom poznati – ugledni istoričari – već, prije svega, po mom osjećanju stvari, pretežno u nedostatku uvjerenja da će, kao naučna cjelina, ta istorija zadovoljiti zahtjeve svakog člana autorskog tima, kao i u nedostatku spremnosti da se svoj dio posla završi” (Redžić, 1983: 156). Ipak, jedan broj radova je urađen i potom objavljen u posebnom izdanju Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine (Redžić 1987a; 1987b).

90


Historiografija socijalističke etape razvoja, od 1945. do 1990. godine, kako bosanskohercegovačka tako i uglavnom jugoslavenska, bavila se, između ostaloga, i interpretacijom nacionalističkih velikodržavnih projekata i ideolo-gija, posebno ustaškog i četničkog pokreta iz vremena Drugog svjetskog rata, dok se uticajem vladajuće komunističke ideologije počela baviti tek postso-cijalistička historiografija (1990–2019). To je potvrda stavu da su vladajući sistemi, u ovom slučaju komunistički, odlučujuće uticali na historiografske stavove, tokove i domete. Eklatantan primjer za to je bosanskohercegovačka historiografija o Narodnooslobodilačkom ratu od 1941. do 1945. godine.

Naime, o stanju bosanskohercegovačke historiografije temeljito je ra-spravljano na “Savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945–1982)”, održanom u Sarajevu 1982. godine. Referat o stanju istoriografije 1941–1945. podnio je historičar Rasim Hurem, u kojem je, između ostaloga, iznijeto:

“Naučni nivo istoriografije o narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revo-luciji u Bosni i Hercegovini nije u skladu sa kvantitativnim obimom te historio-grafije (...). Treba naglasiti da nastanak i razvitak ustaškog i četničkog pokreta u Bosni i Hercegovini 1941–1945. godine nije izučavan. Danas ne znamo kako je u Bosni i Hercegovini teklo stvaranje organizacija (političkih, vojnih i drugih) ova dva pokreta, niti znamo do kog stepena su se ti pokreti uspjeli organizovati. Razumije se, krivulja razvitka ovih pokreta u Bosni i Hercegovini, generalno uzeta, u osnovi je poznata, ali to poznavanje nije i naučno utemeljeno. Bez toga je teško izučavati istoriju narodnooslobodilačkog rata i revolucije u širem smislu riječi (...). Za okupatore, ustaše i četnike vezani su terori i zločini nad narodom, koji su u Bosni i Hercegovini bili masovni. To pitanje je doticano u velikom broju radova, ali samo uzgredno i općenito (...). Izbjeglištvo Muslimana Bosne i Hercegovine iz sela u gradove, uzrokovano terorom i zločinom četnika, nije predmet ovih radova.”16

Tražeći uzroke takvom stanju historiografije na naznačenom savjetovanju historičar Branislav Đurđev je istakao da su “ojačala nacionalistička stremlje-nja u istoriografiji”, konstatujući:

“Ukoliko se u nas ispuni socijalizam nacionalizmom, dovodi se u pitanje jugo-slovenska socijalistička zajednica.” Govoreći o zadacima historiografije, Đurđev je istakao: “Kad je riječ o odnosima među narodima, istorijska nauka mora, prije svega, biti kritična i objektivna. I najgore pukotine među narodima objektivnim

16 Hurem, 1983: 102, 107-108. Autor u ovom radu govori o stavu katoličke crkve, o pokrštavanju Srba, o deportovanju Slovenaca, Srba, Jevreja i Roma, o zatvorima i logorima. Ovdje se apostrofira samo ono što je predmet ovog priloga.

91


naučnim objašnjenjem slivaju se u uzajamno razumijevanje. Kad ocjenjuju isto-rijsku ulogu svoga naroda, kritična istorijska nauka ne može dati povoda nijed-nom narodu da se neopravdano gordi nad drugim narodima.”17

Ovaj skup historičara dao je značajan podstrek radikalnoj promjeni sta-nja na planu oslobađanja bosanskohercegovačke historiografije od uticaja politike.18 Međutim, do naučne obrade velikodržavnih nacionalističkih ide-ologija prema Bosni i Hercegovini i njenim narodima do početka disolucije bivše SFRJ nije došlo. U praksi je nadvladalo stajalište političara da bi “čač-kanje” po tim pitanjima moglo doprinijeti “podizanju nacionalnih tenzija”. Komunistički zločini prema ratnim neistomišljenicima i/ili protivnicima, koji su pri kraju rata postali masovni, nisu ni kasnije, sve do erozije socijalizma, historiografski istraživani. Čak su smisleno i sistematski uništavani historij-ski izvori o njima, kao i o drugim pogreškama koje su, s obzirom na ukupne ratne okolnosti, bile neminovne, počinjenim od strane snaga narodnooslo-bodilačkog pokreta. Ovakva stajališta su ostavila traga i na dokumentacionu osnovu ratnih zbivanja, što nedvosmisleno govori o dominaciji politike nad naukom.19

Dakle, historiografsko istraživanje NOR-a bilo je determinirano ne samo postulatima historijske istine već i pogledima i interesima vladajuće komuni-stičke ideologije. Ideološki pristup bio je u primjeni u izučavanju ratova koji su se dogodili prije (Balkanski ratovi, Prvi svjetski rat i dr.), a dosljedno se, a u nekim segmentima i znatno radikalnije, primjenjuje i u postdejtonskoj hi-storiografiji Bosne i Hercegovine i njenih susjeda u odnosu na ratna zbivanja 1992–1995. godine, s tim što je umjesto jedne komunističke u funkciji više

17 Đurđev, 1983: 125.18 Te promjene dobile su svoj izraz u “Izvedbenom projektu društvenog cilja XIII – istraživanje iz oblasti istorije”, u kojem je, između ostalog, ukazano na jednostran pristup izučavanju historije Bosne i Hercegovine 1941–1945, tj. na istraživanja dominantno političkih i vojnih zbivanja, te da “jedan dio onoga što znamo o zbivanjima u toku rata 1941–1945. nije rezultat naučne verifikacije tih zbivanja” (DC XIII 2, 1986: 315). Ovdje treba konstatirati činjenicu da je na ovom projektu dugo vremena ra-dila grupa istaknutih bosanskohercegovačkih historičara, da je obuhvatao sedam tematskih oblasti (od srednjeg vijeka do savremenog doba) te da je dobio svoju konačnu verifikaciju u ANUBiH, kao i od strane Zajednice nauke BiH koja je finansirala ovaj projekat (od koje je dobio oznaku “Društveni cilj 13/2” – DC 13/2). Glavni koordinator projekta bio je Institut za istoriju BiH Sarajevo, a na njemu je bilo angažirano oko 70 saradnika – tada renomiranih naučnika, te da su do 1991. završena 32 projekta (monografije i studije), koji su dijelom objavljeni (uglavnom u Prilozima Instituta za istoriju).19 Međutim, apstrahujući sve manjkavosti u bosanskohercegovačkom društvu i nauci minule socijali-stičke epohe, treba istaći da je stepen saznanja naučne istine o ratnim zbivanjima 1941–1945. i njiho-vim protagonistima u tijesnoj vezi sa stepenom sačuvanosti i dostupnosti historijskih izvora, prije svih originalnih arhivskih dokumenata koji su nedostatni: mnogi su stradali, veliki broj ih se nalazi izvan Bosne i Hercegovine, jedan broj ih se nalazi u specijalnim arhivima i nedostupan je javnosti itd., što je sve, objektivno, sužavalo mogućnost naučne interpretacije ovog historijskog razdoblja (Kožar, 2000).

92


nacionalističkih, međusobno suprotstavljenih ideologija. Time se značajno sužavaju, pa i onemogućavaju mogućnosti za trezven – naučan historijski pristup u istraživanjima ovog ratnog razdoblja.

Historijski izvori u Bosni i Hercegovini o ratnim zbivanjima 1992–1995.

Najznačajniji uvjet za pravilnu interpretaciju svakog historijskog događa-ja predstavlja kvantitet i kvalitet sačuvanih historijskih izvora svih vrsta i svih strana u događaju, prije svega onih koji su primarni za određeno naučno istraživanje.20 Osim postojanja optimuma relevantnih historijskih izvora, od bitnog značaja je i pravilno korištenje (razumijevanje) primarnih historijskih izvora, kao posrednika između prošlosti i sadašnjosti, tj. između događaja i istraživača, pomoću kojih prošlost postaje provjerljiva. To je prvi i najvažniji aspekt svakog historijskog traganja, od kojeg zavisi doseg naučne istine uop-će, pa i o ratnim zbivanjima u Bosni i Hercegovini 1992–1995.

Upravo zbog toga, dijametralno suprotna ovoj spoznaji su nastojanja pro-tagonista ratnih događaja da ostave što manje tragova (izvora) o svojim po-stupcima, kako bi izbjegli sopstvenu odgovornost, i/ili stvorili mogućnost za drugačijom (nestvarnom, svojom) interpretacijom. S aspekta strana u konflik-tu: u pravilu žrtve (stradalnici) uvijek nastoje da se spozna što cjelovitija isti-na o događaju, dok počinioci stradanja (naredbodavci, egzekutori, saučesnici i sl.) u pravilu uvijek nastoje da se utru svi tragovi o tome.21

Imajući sve ovo u vidu – s jedne strane potrebe nauke za postojanjem (zaštitom, čuvanjem, korištenjem) relevantnih historijskih izvora o minulim ratnim zbivanjima na kojima se trebaju zasnivati historiografska istraživanja, te s druge strane namjere vinovnika rata i ratnih stradanja da te izvore (tra-gove svojih postupaka-zlodjela) unište kako bi izbjegli sopstvenu krivičnu i svaku drugu odgovornost pred historijom – postavlja se pitanje: kakvo je stvarno stanje primarnih historijskih izvora o ratnim zbivanjima u Bosni i

20 Historijska nauka primarnim izvorima saznanja između ostalog smatra pisane izvore koji direktno govore o predmetu istraživanja. Oni se, prema saznajnoj vrijednosti, dijele na ostatke (tj. izvori koji su ostali kao rezultat postojanja događaja o kojem govore: arhivska, muzejska i druga službena dokumen-tacija) i tradiciju (izvori koji su nastali da bi bili historijski izvor: svjedočenja učesnika i očevidaca, videozapisi, fonozapisi i fotografije pojedinaca, novinski izvještaji, memoari, dnevnici, autobiografije i sl.). (Đurđev, 1982). Engleski historičar Harry Hearder smatra da “zbirke privatne dokumentacije” koje sadrže prepiske manje poznatih ličnosti treba tretirati “primarnim izvorima isto kao i zvanične izvješta-je”, tj. arhivsku građu, dajući poseban značaj fotografiji kao historijskom izvoru, a ukazujući na oprez pri korištenju štampe te memoara i autobiografija (Hearder, 2003: 8-10). 21 Kožar, 2016a: 27.

93


Hercegovini 1992–1995. i zemljama učesnicama rata danas – dvije i po de-cenije nakon rata?

Do početka ratne disolucije SFR Jugoslavije na nivou zemlje i svake nje-ne federalne jedinice – pa i Bosne i Hercegovine, postojao je, u skladu sa međunarodnim pravnim i društvenim aktima, sistem zaštite kulturnih doba-ra, kako u mirnodopskim tako i u ratnim i drugim vanrednim okolnostima, među kojima se kao primarni historijski izvori nalaze arhivska, bibliotečka, muzejska i druga dokumentarna građa. Naime, nakon Drugog svjetskog rata donijeti su propisi o osnivanju i djelovanju više ustanova kulture i nauke u federalnoj Bosni i Hercegovini, čija je organizacija i rad od sredine sedamde-setih godina u cijelosti prešla u nadležnost organa SR Bosne i Hercegovine.22 Osim toga, bivša SFRJ, pa time i njene federalne jedinice, prihvatila je Hašku konvenciju iz 1954. godine i druge međunarodne konvencije o zaštiti kul-turnih dobara, čija su stajališta ugrađena i u odgovarajuće jugoslavenske i bosanskohercegovačke propise. Sve to potvrđuje činjenicu da je postojao određen sistem kulturne i naučne politike na nivou Bosne i Hercegovine, koji je predviđao i mehanizme zaštite kulturnih dobara i u vanrednim (ratnim i drugim) okolnostima.23

Međutim, u vrijeme ratnih zbivanja na području Bosne i Hercegovine, taj sistem su drastično narušile oružane vojne i paravojne formacije sa prostora Srbije i Crne Gore (tj. Savezne Republike Jugoslavije), a zatim i Republike Hrvatske. Kulturna dobra, iako propisno obilježena u skladu sa Haškom konvencijom, uništavana su granatiranjem, miniranjem, spaljivanjem, pljač-kom itd. Između ostalog stradala je sarajevska Vijećnica u kojoj je bila smje-štena Narodna i univerzitetska biblioteka, Orijentalni institut (od zapaljive granate) te brojna druga nepokretna kulturna dobra, kao i ogromne količine arhivske, bibliotečke, muzejske i druge građe. Razmjere tih stradanja nisu cjelovito utvrđene. Jedino je od pokretnih kulturnih dobara istraženo stra-danje arhivske građe, koje iznosi oko 81.000 metara dužinskih (u arhivima i

22 Tu se prije svega radi o osnivanju Arhiva Bosne i Hercegovine (1947), Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Orijentalnog instituta (1949), Instituta za istoriju radničkog pokreta Bosne i Her-cegovine (1959), odnosno Instituta za istoriju Sarajevo (1973), Instituta za istoriju u Banjaluci (1979) te mreže dobro organiziranih institucija kulture: Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog naslijeđa, Narodne i univerzitetske biblioteke, Zemaljskog muzeja (koji radi u kontinuitetu od 1888), Muzeja revolucije (kasnije Historijski muzej) i dr. 23 Temeljni međunarodni pravni akt zaštite kulturnih dobara je Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba (poznata kao Haška konvencija), donijeta u Hagu 1954. godine (Haška konvencija 1956). Ova konvencija je nakon procesa koji su doveli do erozije socijalizma u Evropi, s obzirom i na činjenicu da nije adekvatno primjenjivana u vrijeme ratnih okolnosti, dva puta mijenjana i dopunjavana: 2001. i 2004. godine. (Više o zaštiti kulturnih dobara vidi: Kožar, 1997a; Brguljan, 1985).

94


registraturama).24 Stradanju kulturnih dobara doprinijela je neadekvatna briga nadležnih ratnih organa koji su djelovali na području Bosne i Hercegovine, kao i organa međunarodne zajednice.25 Jedan broj bosanskohercegovačkih institucija kulture se u toku rata ugasio, druge su funkcionirale kao regional-ne, a samo mali broj ih je opstao (među njima Arhiv Bosne i Hercegovine, Zemaljski muzej, Narodna i univerzitetska biblioteka i dr.), ali sa znatno re-duciranom funkcijom. Sve je to bitno uticalo na fizičko stanje kulturnih do-bara, kako postojećih, tako i njihove cjelokupne ratne produkcije, one koja je nastajala u radu oficijelnih organa vlasti svih vrsta i nivoa, pravnih subjekata, udruženja, nevladinih organizacija itd.

Ni nakon okončanja rata, u minule dvije i po decenije, stanje brige države i društva o osiguranju mehanizama zaštite, čuvanja i korištenja historijskih izvora ratne provenijencije nije se bitnije promijenilo. Razloga za takvo sta-nje, u kojem dominira anarhija koja pogoduje planovima destabilizacije i raz-gradnje države i društva, ima napretek. Ipak, u načelu dva su osnovna uzro-ka: neadekvatna briga države – tj. odgovarajućih institucija – i neadekvatna organiziranost i profesionalnost struke i nauke da se stanje urgentno mijenja.

Naime, predratni sistem zaštite historijskih izvora pokazao se nedostat-nim, zbog čega ga je po okončanju rata trebalo mijenjati, odnosno izgraditi funkcionalan sistem kojim bi se osigurala i adekvatna briga o cjelokupnom kulturno-historijskom naslijeđu, pa i o ratnoj produkciji historijskih izvora. Suština uspostave tog funkcionalnog sistema je u donošenju adekvatne prav-ne legislative od strane svih nivoa državne vlasti, koju bi potom profesional-no i dosljedno provodile nadležne institucije nauke i kulture. Te obaveze je Bosna i Hercegovina prihvatila, između ostaloga, i prijemom u Ujedinjene narode, nakon čega ih je bila dužna ugraditi u svoj, sa međunarodnim propi-sima kompatibilan, sistem. Neki pokušaji na tom planu su učinjeni, kako od strane pojedinih nivoa vlasti tako i od strane institucija i asocijacija iz obla-sti struke i nauke (obrazovne i naučne ustanove, institucije nauke i kulture, udruženja historičara i arhivista i dr.), ali je to bilo više ostrvski i entuzijatski,

24 Do rata je u svim bosanskohercegovačkim arhivima bilo pohranjeno 22.620 dužinskih metara arhiv-ske građe, dok su značajne količine “sazrele” arhivske građe uslijed nedostatka arhivskog prostora i opreme ostale u registraturama, što je doprinijelo njihovom enormnom stradanju u vrijeme rata (Kožar, 1999).25 Ni međunarodna zajednica (svjesno ili nesvjesno) nije prepoznala potpuni značaj ovog pitanja. Tek je od 1993. godine počela pokazivati interes za primjenu međunarodnih konvencija o kulturnim dobrima, a ovo pitanje je veoma nedostatno uređeno Dejtonskim sporazumom (Aneksom 8). (Dejtonski spora-zum: 125-129).

95


uglavnom na nižim razinama, što se pokazalo apsolutno nedovoljnim da se sistem uobliči i profunkcionira.26

Politički centri moći, koji su u postratnoj Bosni i Hercegovini odlučujuće uticali na sva zbivanja, dugo vremena nisu ni prepoznali značaj institucional-ne zaštite, čuvanja i korištenja ratne produkcije historijskih izvora svih vrsta, pa ni onih najznačajnijih kakva je arhivska građa. Vapaji pojedinih strukov-nih organizacija nisu mogli promijeniti takav odnos.27 Ipak, promjene su po-krenute na zahtjev Evropske unije, koja je krajem 2002. godine u izvještaju eksperata28 ukazala na neophodnost izrade odgovarajuće kulturne i naučne politike Bosne i Hercegovine. To je bez sumnje imalo uticaja na to da Bosna i Hercegovina utvrdi Strategiju kulturne politike 2008. godine,29 u kojoj je određena pažnja posvećena kulturnom naslijeđu, njegovom stradanju u ratu, potrebi evidencije ratnih stradanja, potrebi donošenja odgovarajućih propisa na nivou Bosne i Hercegovine o njegovoj zaštiti, evidenciji, čuvanju i kori-štenju. Nakon toga je 2010. godine donijeta Strategija razvoja nauke Bosne i Hercegovine 2010–2015.30 u kojoj pitanje zaštite izvora ratne provenijencije nije prepoznato kao fundamentalno važno za razvoj kulture, nauke i društva uopće. Međutim, zbog općeg zastoja u implementaciji Dejtonskog mirovnog sporazuma i nedostatka političkog konsenzusa među vladajućim političkim elitama o razvoju zemlje, nisu realizirana ni ovim strategijama projektovana programska opredjeljenja.

Ipak, kako su svi akteri ratnih zbivanja, globalno uzevši snage odbrane i snage agresije, u Bosni i Hercegovini i zemljama okruženja, uglavnom i par-ticipirali u postratnim strukturama vlasti svih nivoa, nastojali su i da uobliče i obznane svoju istinu o ratnim zbivanjima. Neke od tih sadržaja realizirali su indoktrinacijom postojećih institucija, a osnivali su i nove, naročito na entitetskim nivoima. Održani su brojni stručni i naučni skupovi, objavljene

26 Historičar Husnija Kamberović, Institut za istoriju Sarajevo, u istraživanju ratnih zbivanja 1992–1995. suočio se s problemom nedostatka primarnih historijskih izvora i konstatirao činjenicu “da je profesionalnim historičarima, koji svoje iskaze moraju temeljiti na pouzdanim istorijskim izvorima, posao na proučavanju događaja vezanih za posljednji rat veoma otežan. Iskazi savremenika i sudionika događaja nisu dovoljni za akademsku raspravu o ovom pitanju.” (Kamberović, 2011: 267). 27 Društvo arhivskih radnika Bosne i Hercegovine je na svom Prvom poslijeratnom arhivskom savjeto-vanju, održanom 1996. godine na Zlači kod Banovića, zauzelo stajalište o posebnom vrednovanju ratne produkcije arhivske građe i njenom obaveznom i hitnom preuzimanju u arhive. (Kožar, 1997b: 179). 28 Kulturna politika u Bosni i Hercegovini, 2002. Između ostalog u izvještaju na str. 7 stoji: “Razvoj naslijeđa: Da li su pravni propisi za zaštitu spomenika i kulturnog naslijeđa odgovarajući i kakva je njihova primjena? Da li se poštuju međunarodne konvencije? Da li postoje sistemi stimulacije javnog i privatnog finansiranja naslijeđa?” itd.29 Strategija je objavljena u Sl. glasniku BiH, broj 93, od 18. 11. 2008. Više o tome vidi: Kožar, 2009. 30 Hukić, 2009.

96


brojne publikacije o ratnim zbivanjima, zbornici radova, časopisi, feljtoni u novinama, televizijske i radioemisije itd. Sve je to uglavnom rađeno na osno-vu njima dostupnih izvora, dominantno iz “svojih” struktura, dakle jednostra-no, tako da je i rezultat takvog pristupa ostao jednostran, najblaže rečeno ne-dostatan, odnosno nenaučan. To je, svakako, tema za sebe. Međutim, za temu ovoga rada bitna je činjenica da na nivou države Bosne i Hercegovine nije bilo sistemskog pristupa na legislativnom planu, odnosno nije donesen nije-dan pravni propis kojim bi se na cijelom prostoru države ostvarila puna zaštita izvora ratne provenijencije.31 U nekim djelatnostima nauke i kulture na nižim razinama je bilo pokušaja, i određenih rezultata, kakav je primjer arhivske djelatnosti. Naime, nakon okončanja rata je, shodno novom administrativnom ustrojstvu zemlje, donijeto 12 arhivskih zakona (na nivou države, dva entite-ta, Brčko distrikta, te u osam od deset kantona). Posebno vrednovanje ratne produkcije arhivske građe, na čemu su posebno insistirala arhivistička udru-ženja, izvršeno je svega u četiri arhivska zakona (propisa): u Federaciji BiH te u tri kantona (Unsko-sanskom, Tuzlanskom i Sarajevskom).32 U arhivskim zakonima na nivou države Bosne i Hercegovine i entiteta Republika Srpska pitanje vrednovanja ratne produkcije arhivske građe nije ni doticano. Razlog ovakvom stanju je apsolutno jasan. Radi se o preovladavanju interesa vladaju-ćih političkih struktura da nestanu pisani i drugi dokazi o ratnim zbivanjima, što u krajnjem vodi zataškavanju i/ili iskrivljavanju historijske istine.

Posebnu ulogu u ratu imale su vojske i druge oružane formacije zaraćenih strana. To znači da je njihova dokumentacija od velikog značaja za istraživa-nja ratnih zbivanja. Ona bi se trebala čuvati u vojnom arhivu kao vrsti spe-cijalnog arhiva. Nakon formiranja Oružanih snaga BiH, objedinjavanjem tri ratne vojne komponente: Armije BiH, HVO i Vojske RS, to bi trebao biti je-dinstven vojni arhiv. O stanju te dokumentacije, nivou arhivističke sređenosti i dostupnosti za korištenje nema pouzdanih podataka. Kao specijalni arhivi bi trebali postojati i arhivi vjerskih zajednica (islamske, katoličke, pravoslavne,

31 Komisija za nacionalne spomenike, formirana u skladu s Aneksom 8 Dejtonskog sporazuma, koja je u međuvremenu prerasla u državnu instituciju, nije fokusirana na ratnu produkciju kulturno-historijskog naslijeđa, a prijeratni Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog naslijeđa Bosne i Hercegovine postao je entitetska (federalna) ustanova, tako da je briga o pojedinim vrstama kulturnog naslijeđa usmjerena na entitetske i kantonalne institucije kulture i nauke po oblastima. Time je bitno relativizira-no pa i onemogućeno pitanje jedinstvene brige države i društva o izvorima ratne provenijencije. 32 Prema naznačenim zakonima arhivska građa nastala u vrijeme rata 1992–1995. u cijelosti se predaje nadležnom arhivu, tj. ne vrši se selekcija (odabiranje, izlučivanje) u registraturama, već u arhivu, i ne čeka se protok 30 godina od nastanka da bi se predala arhivu. Po ovom osnovu su, zaključno s 2005. godinom, u devet bosanskohercegovačkih arhiva preuzeta 74 arhivska fonda koji se djelimično (51) ili u cijelosti (23) odnose na ratno razdoblje (Kožar, 2006).

97


jevrejske), koje su, kako se zna, imale svaka na svoj način uticaja na ratna zbivanja. Međutim, ni ti arhivi nisu još uvijek uobličeni, javni arhivi, u čijoj su stručnoj nadležnosti, o tome nemaju cjelovit pregled stanja, tako da se i taj segment ratne dokumentacije ne nalazi u funkciji istraživačkih potreba.33 Potrebno je konstatirati da se brojna dokumentacija, posebno ona koja ima neposrednu vezu (dodir) sa događajem (kakvi su ratni dnevnici, zapisi očevi-daca važnih događaja, video, fono i fotodokumentacija, lične kolekcije ratnih dokumenata i sl.), a koja je po mišljenju Heardera izvor prvoga reda kao i ofi-cijelna dokumentacija ratnih organa, također nalazi izvan dosega institucija sistema i podložna je nestajanju.34

Izvori ratne provenijencije u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj

Pošto su, kako je naprijed naznačeno, značajnu ulogu u ratu 1992–1995. ima-le Srbija i Crna Gora (ujedinjene u državnoj zajednici Savezna Republika Jugoslavija), odnosno Republika Hrvatska, postavlja se pitanje kakvu pažnju one posvećuju ratnoj produkciji izvora historijskog saznanja? U najkraćem, Srbija i Crna Gora nisu donijele bilo kakve propise o ratnoj dokumentaciji in-stitucija sistema, ali se istraživanjima ratnog (disolutivnog) razdoblja u Srbiji posvećuje velika pažnja. U najvećem broju publikacija, pa i onima uže histo-riografske orijentacije, Srbi i Srbija se prikazuju kao žrtva, a za secesionizam se euforično optužuju drugi jugoslavenski narodi. Ratna produkcija historij-skih izvora u vidu javne arhivske građe nema poseban tretman ni u jednom pravnom propisu. Sličan odnos u pitanju legislative je i u Crnoj Gori, s tim da se disolutivnom (ratnom) razdoblju posvećuje znatno manja pažnja i sa histo-riografskog stajališta. Međutim, ignoriranje davanja posebnog značaja ratnim izvorima u ovim zemljama daje mogućnost centrima političke moći da po mjeri svojih interesa utiču na njihovo postojanje, zaštitu, čuvanje i preuzima-nje u nadležne institucije kulture i nauke. Neke nezakonitosti na tom planu, tipa krivotvorenja izvornih dokumenata najviših organa vlasti, utvrđene su i od strane nadležnih organa međunarodne zajednice. U osnovi, na bar neke od raznih vrsta zloupotreba, uništavanja i krivotvorenja dokumenata o osjetlji-vim ratnim zbivanjima, ma gdje da se one događaju, nije imuna nijedna ratna vlast. Zato su potrebni propisi koji tu problematiku cjelovito uređuju kako bi se takva nastojanja i mogućnosti sveli na minimum.

33 Ibid., 2011b.34 Ibid., 2016b: 169-180.

98


Sasvim su drugačija stajališta Republike Hrvatske. Ratne strukture vlasti su vrijednosni sud o ratnoj građi iz vremena Drugog svjetskog rata počele pri-mjenjivati od samog početka rata, što se vidi iz izvještaja direktora Državnog arhiva Hrvatske iz 2006. u kojem je, između ostalog, navedeno: “Zbog spe-cifičnih ratnih i političkih okolnosti arhivi su preuzeli i manje količine ar-hivskog gradiva nastaloga nakon 1990. godine. Riječ je uglavnom o gradivu državnih tijela iz razdoblja domovinskog rata koji se odnose na ratne štete i kontakte sa međunarodnom zajednicom (Državna komisija za popis i procje-nu ratne štete, Ministarstvo informiranja, Hrvatski ured pri Parlamentarnoj komisiji Europske zajednice i drugo), te o gradivu paraupravnih i paravojnih organizacija na tada okupiranom području Republike Hrvatske”.35 Ta orijenta-cija vlasti je potom rezultirala i odgovarajućom legislativom, tako da je Vlada Republike Hrvatske 2004. godine osnovala kao specijalni arhiv Hrvatski me-morijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata, sa zadatkom “priku-pljanja, sređivanja, čuvanja, zaštite, te stručnog i znanstvenog istraživanja arhivskoga gradiva i svih podataka vezanih uz Domovinski rat”.36 Ono što je za temu ovoga priloga od značaja jest činjenica da je ovaj specijalni arhiv preuzeo i značajne količine arhivske građe o ratnim zbivanjima u Bosni i Hercegovini, koja je dijelom objavljena u nekoliko izdanja ovoga arhiva.37

Dokumentarna građa ratne provenijencije Međunarodnog krivičnog suda u Hagu

Međunarodna zajednica je aktivni sudionik procesa disolucije SFR Jugoslavije koji su intenzivirani od početka 1991. godine. Kada se razbuktao ratni disolu-tivni konflikt, Vijeće sigurnosti Ujedinjenih naroda (UN) je rezolucijom broj 808 od 22. 2. 1993. odlučilo da sankcionira stanje formiranjem Međunarodnog suda za sprovođenje istrage protiv osoba koje su odgovorne za teška kršenja međunarodnog humanitarnog prava izvršena na teritoriji bivše Jugoslavije od početka 1991. godine. Rezolucijom 827 Vijeće sigurnosti je donijelo od-luku da se formira Međunarodni sud za ratne zločine u bivšoj Jugoslaviji, počinjene od 1. januara 1991. i “datuma koji će odrediti Vijeće sigurnosti po

35 Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, 2006: XXII.36 Nazor i Radoš, 2016, 75.37 Holjevac-Turković i Martinić-Jerčić, 2016. Po međunarodnim konvencijama ova građa, kao i sva kulturna dobra koja su u toku rata iznijeta iz Bosne i Hercegovine, treba biti vraćena, što je od velikog značaja za kompletiranje historijskih izvora o ratnim zbivanjima. Međutim, ovim pitanjima se nije stu-dioznije bavila ni država, a ni bilo koja stručna i naučna oblast (arhivistika, historija i dr.).

99


uspostavi mira”.38 Provođenje postupka procedure i izvođenja dokaza, pitanja nadležnosti, organizacije i funkcioniranja Suda, istraga i postupak prije suđe-nja, suđenje, obezbjeđenje prava na odbranu, izvršenje presude i dr. uređeni su Statutom i Pravilima Suda.39

Za predmet ovoga rada od posebnog je značaja struktura arhivskog fon-da Suda i pitanje sudbine njegove dokumentacije po okončanju rada. Sudeći prema nadležnostima i organizaciji rada, u Sudu se u osnovi nalaze dvije vrste dokumenata: dokumenta koja nastaju u okviru rada organa Suda (dva sudska vijeća, apelacionog vijeća, tužioca i Sekretarijata) i dokumenta koja su na osnovu konvencija, Statuta i Pravila o radu Suda, preuzeta kao dokaz iz ze-malja bivše Jugoslavije, ili od strane ad hoc međunarodnih komisija formira-nih za istraživanje nekih pitanja od značaja za rješavanje ratnog konflikta. Tu spada i dokumentacija optužbe, odbrane, svjedoka, žrtava i stradalnika i sl., tj. sve ono što je nastalo u toku obavljanja djelatnosti Suda. Karakteristični su ekspertski izvještaji koje su sačinjavali ekspertski timovi (eksperti za kulturno naslijeđe, ekspertski timovi historičara i dr.). Historičari su najčešće pozivani kao svjedoci na Sudu, jer se mislilo da oni svojim znanjem mogu objasniti historijski kontekst sukoba, što je za njih bio veliki profesionalni izazov.40 Sve to upućuje na konstataciju da je arhivska građa Suda vrlo značajna za hi-storiografska i druga istraživanja ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini i šire. Osim toga ova građa je veoma specifična, a njen značajan dio je povjerljive prirode, tako da se zbog svega toga posebna pažnja mora posvetiti njenoj zaštiti, čuvanju i korištenju. Nakon brojnih špekulacija o sudbini ove građe po okončanju rada Suda, organi UN-a su odlučili da ona ostane u Hagu kao specijalni arhiv UN-a, što korespondira i s arhivističkim i historiografskim stajalištima.41

Pošto su evropske zemlje, kao i Sjedinjene Američke Države i Ruska Federacija, vodile intenzivnu diplomatsku aktivnost na zaustavljanju rata i

38 Avdić, 1994: 10-15. Rezolucijom broj 877 od 21. 10. 1993. za tužioca Suda je imenovan Ramon Esovar Saloma, a rezolucijom broj 936 Ričard Golstoun.39 Avdić, 1994: 10-15. Statutom Suda predviđene su četiri kategorije zločina, među kojima su ratni zlo-čin i zločin genocida. Jurisdikcija Suda se odnosi samo na fizička (civilna i vojna) lica, dok su političke stranke i svi drugi pravni subjekti izvan toga. Sud se sastoji iz tri sudska vijeća (tj. tri sudska odjeljenja), od kojih su dva prvostepena, a treće je apelaciono. Prva optužnica je podignuta 1995. godine. Od tada su donijete brojne presude za počinioce ratnih zločina pa i za zločin genocida nad Bošnjacima Podrinja u Srebrenici jula 1995. godine. Jedan broj suđenja je obavljen pred pravosudnim organima Hrvatske, Srbije te Bosne i Hercegovine. Ipak, mnoga suđenja su u toku. Kada Sud okonča svoje djelovanje u Hagu, suđenja će se nastaviti na Odjelu Suda za ratne zločine pri Sudu Bosne i Hercegovine u Sarajevu. (Čekić, 1996: 6-8). 40 Matković, 2004.41 Kožar, 2011b.

100


postizanju mira u Bosni i Hercegovini, to je logično računati i na njihove ratne izvore.42 Od značaja je i dokumentacija međunarodnih humanitarnih i nevladinih organizacija, koja je, kao njihovo vlasništvo, uglavnom izvan dometa bosanskohercegovačkog zakonodavstva, a u Bosni i Hercegovini se nalaze samo manje količine.

Historičari i historijska nauka o izvorima ratne provenijencije

Osim postojanja relevantnih izvora historijskog saznanja za naučno-historio-grafska istraživanja, pa i za istraživanja ratnih zbivanja 1992–1995, od kruci-jalne važnosti je i postojanje inventivnih i školovanih historičara kao nepod-mitljivih i slobodnih ljudi koji pišu bez gnjeva i pristrasnosti, kao ljudi bez zavičaja, domovine, nacije, države, koji su oslobođeni stereotipa i predrasuda i svim svojim bićem posvećeni dosezanju historijske istine. Uloga historičara, kao drugog najvažnijeg stuba historiografskih istraživanja, nezamjenjiva je. Odnos historičara i historijskih izvora, koji čini suštinu historijske metodo-logije, od krucijalne je važnosti za kvalitet istraživanja koji se mjeri nivoom dosega historijske istine. Duh historijske nauke je duh istine, historičar i nje-gov poziv su jedno te isto. Međutim, nerijetko su historičari ideologizirani, korumpirani, nacionalno, režimski i/ili politički orijentirani, što je između ostalog dolazilo do izražaja i u bivšoj jugoslavenskoj historiografiji, a znatno je radikalnije prisutno u historiografijama koje su nastale nakon disolucije bivše Jugoslavije, među kojima je i bosanskohercegovačka.43 Sudeći prema kvantitativnim pokazateljima, kao i prema produkciji literature koja se pred-stavlja historiografskom, u Bosni i Hercegovini postoji značajan broj školo-vanih historičara (prema univerzitetskim diplomama – profesora i magistara, pa i doktora historijskih nauka) i značajna produkcija historiografskih sadrža-ja o ratnim zbivanjima 1992–1995. godine. U toj literaturi su prisutna veoma različita pa i dijametralno suprotna stajališta, ponajviše u zavisnosti od naci-onalne, vjerske ili političke pripadnosti autora. Znatno je manje djela u koji-ma te osobenosti historičara nisu došle do izražaja. Uticaji srpske i hrvatske

42 Šehić, 2007.43 Bosanskohercegovački akademik-historičar Enver Redžić je za bh. historiografiju jednom prilikom rekao da je politika uvijek uticala na historiografiju, ali da ih to nije proslavilo ni jednu ni drugu. Jako je blizu istine mišljenje srbijanskog historičara Andreja Mitrovića da su “Vrlo (...) retki historičari za sva vremena, a previše je onih za sve režime”. Takvi režimski historičari, koji nisu izgrađene naučne lično-sti već “stručnjaci na sitno”, uništit će nauku i kulturu, kategorično tvrdi Đuro Šušnjić (Kožar, 2017).

101


historiografije na percepciju rata i ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini ve-oma su prisutni.44

Činjenica da se historičari, historijske institucije i asocijacije ne bave zna-čajnije pitanjima brige o izvorima ratne provenijencije, uzrokovana je dvama osnovnim, uglavnom naslijeđenim stavovima: prvi, da je zadatak prikuplja-nja, zaštite i čuvanja historijskih izvora prevashodno arhivističko pitanje, a drugi se tiče shvatanja principa historijske distance.

Pravno, stručno i naučno je utemeljeno stajalište da je arhivska građa kao najznačajniji historijski izvor predmet i zadatak arhivistike. To je nesporno slučaj i s arhivskom građom minulih ratnih zbivanja. Kako se bosanskoher-cegovačka arhivistika “nosi” s tim obavezama već je bilo riječi. Ukratko: selektivno i nedovoljno uspješno. Takvo stanje bi trebalo biti alarmirajuće da se historijska nauka svim svojim kapacitetima okrene animiranju toga proble-ma koji direktno utiče na sadašnje i buduće domete historiografije na planu izučavanja ratnih zbivanja 1992–1995. godine. Ranije je, u vrijeme socijali-stičke historiografije, to upravo bio slučaj. Kada se historiografija našla pred problemom nedostatka arhivske građe za određena istraživanja, onda je insi-stirala i uticala na saradnju s arhivistikom, na ubrzanje procesa prikupljanja i arhivističke pripreme za istraživanje (u zemlji i inostranstvu) nedostatne ar-hivske građe.45 Ta sinhrona opredjeljenja i aktivnosti dali su značajne rezultate i za arhivistiku i za historiografiju. Međutim, to se u ovo postratno vrijeme, u minule dvije i po decenije, nije dogodilo. Razlog tome je vrlo jasan: u vrijeme socijalističke etape razvoja takav pristup je bio interes države koja je i stajala iza te saradnje, dok u ovo vrijeme dezorijentiranosti na nivou države, pojedini centri moći, uglavnom su to tri etnonacionalne politike, nemaju interesa da animiraju sve poluge sistema, pa ni arhivistiku i historiografiju, kako bi osigu-rali cjelovitu zaštitu izvora historijskog saznanja i time osigurali pretpostavke

44 Ovdje nije cilj bilo kakva elaboracija o odnosima historičara i historije: o naučnoj utemeljenosti jed-nih (“historičara za sva vremena”) i neutemeljenosti, odnosno nenaučnosti drugih (“historičara za sve režime”). Želi se samo ukazati na činjenicu da su te različitosti posljedica očiglednog uticaja politika i drugih faktora po različitim pitanjima podijeljenog bosanskohercegovačkog društva na historiografska stajališta historičara, prevashodno s aspekta odnosa prema historijskim izvorima kao uvjetu bez kojeg se ne može dosegnuti naučna istina. Selektivnost u korištenju izvora je njihova zajednička osobenost, uglavnom na način da se brinu o izvorima koji konvergiraju ostvarenju zadatog cilja, a sve drugo je za njih nepotrebno i nevažno. Otuda im odgovara neuređenost sistema adekvatne zaštite izvora ratne provenijencije te, kako istražuju i pišu po nalozima politika koje svojim činjenjem i/ili nečinjenjem utiču na oblikovanje sistema zaštite historijskih izvora, doprinose postojećem stanju koje ne osigurava pretpostavke za adekvatna historiografska istraživanja.45 Takav je primjer rada na projektu kompleksnog istraživanja arhivske, bibliotečke i druge građe se-damdesetih godina 20. stoljeća, a ta potreba intenzivne saradnje arhivistike i historiografije posebno je istaknuta na naznačenom Savjetovanju o istoriografiji 1982. godine.

102


za naučna istraživanja. To je jednostavno zbog toga što njima nije cilj naučna, već “svoja” istina o ratu, koja je i važna zaloga njihovog političkog opstaja-nja. Historičari to ili ne prepoznaju u dovoljnoj mjeri, ili im to njihovi nalo-godavci ne dozvoljavaju. Naravno, izuzetaka ima, i u arhivistici i u historio-grafiji, i na njih je na određen način ukazano na više mjesta u ovom prilogu.

Stav historičara o historijskoj distanci, kao protoku vremena od pedesetak godina od događaja do njegove historiografske obrade, karakterističan za kri-tičku historiografiju, ima određenog uticaja i na stavove o izučavanju minulih ratnih zbivanja.46 Taj stav podrazumijeva blagovremenu zaštitu i pripremu za korištenje historijskih izvora, što je osnovna funkcija poslijeratne države i društva. Međutim, s obzirom na sve osobenosti u funkcioniranju postratne države Bosne i Hercegovine, pokazalo se da ona ne obavlja tu svoju funkciju. Naprotiv, država nije čak ni adekvatno prepoznala svoje obaveze na ovom planu. Time se koriste one politike koje putem poslušnih historičara, polito-loga, novinara i dr. plasiraju svoju (jednostranu) viziju ratnih zbivanja koja nikako ne može biti naučno relevantna. Da se to ne bi dogodilo, neophodno je “da se sva svjedočanstva brižljivo sakupljaju, brižljivo razvrstaju i pripreme za generacije koje će neopterećene bilo kakvim predrasudama donijeti sudo-ve koji se za historijsku nauku podrazumijevaju”.47

Sljedbenici ovih stajališta smatraju da historijska distanca ima puni smi-sao kada se radi o historiografskoj obradi (interpretaciji) ratnih zbivanja, ako se odgovarajućom brigom države i njenih institucija osigurava učinkovita za-štita i priprema za istraživanje historijskih izvora. Međutim, pošto to u Bosni i Hercegovini nije slučaj, jer ratni izvori nisu posebno vrednovani (arhivskim i drugim propisima), niti su fizički zaštićeni, a samo su selektivno dostupni istraživačima (po sopstvenoj procjeni onih u čijem su posjedu, odnosno pod čijom su jurisdikcijom), poštivanje principa historijske distance nanijelo bi nesagledive posljedice po nivo naučnosti bosanskohercegovačke historiogra-fije. Historičari-naučnici i historijska nauka bi to morali prepoznati kao veli-ku opasnost usmjerenu na nastojanja da se tragovi ratnih zbivanja uništavaju i selektivno štite i koriste, što vodi različitim improvizacijama pogleda na ovo ratno razdoblje. Zato se historičari moraju fokusirati na pružanje stručne podrške profesionalnim arhivistima, bibliotekarima, muzeolozima, kulturolo-zima i drugim stručno-naučnim profilima, na planu uređenja pravnog sistema 46 Jedan od pobornika historijske distance je historičar Galib Šljivo. Za njega je “naučno opravdano držati se historijske distance”, jer se “tek tada može postići pravi zadatak historičara za koga nije do-voljno saznanje što su ljudi učinili, nego razumijevanje onoga šta su oni mislili da postignu”. (Šljivo, 2016: 19). 47 Ibid.: 20-21.

103


zaštite svih vrsta izvora ratne provenijencije, kako bi se sačuvala izvorna baza (izvori prvoga reda) za historiografska istraživanja. Za mnoge relevan-tne izvore je već kasno, i njih je svakim danom sve manje.48 Zbog toga, nema sumnje da će historičari, ako budu čekali da im neko drugi obezbijedi i učini dostupnim izvore, kako bi u pravno uređenim državama i društvima moralo da bude, ostati bez relevantnih izvora na osnovu kojih se može uobličiti na-učna istina. Takav pristup, uobličen kao cjelovit historiografski aspekt, ne bi značio “miješanje” ili “atak” na druge struke koje se profesionalno bave pro-blematikom historijskih izvora (arhivi, muzeji, biblioteke, instituti, zavodi, univerziteti, akademije i dr.), već veliku podršku i pomoć da uspješno ostva-re svoje profesionalne zadatke, od čega bi i historiografija imala ogromne koristi.

ZaključakDisolucija bivše SFR Jugoslavije u toku posljednje decenije 20. stoljeća odvijala se u uvjeti-ma ratnog konflikta koji je kulminirao u Bosni i Hercegovini. U toku četverogodišnjeg rata (1992–1995), u formi oružane agresije susjednih država na međunarodno priznatu nezavisnu Republiku Bosnu i Hercegovinu, dogodila su se ogromna stradanja stanovništva, materijal-nih i kulturnih dobara. Tome je doprinijela i neodlučnost međunarodne zajednice da diplo-macijom, pa i vojnom intervencijom, zaustavi rat. Kada je u tome pokazala odlučnost, rat je okončan mirom u Dejtonu, novembra 1995. godine.Kompleksnost ratnih zbivanja, koja se tiču uzroka, toka i posljedica rata, zahtijeva izuzetno studiozan istraživački pristup sa više naučnih aspekata – pa i sa historiografskog. Iako su u minule dvije i po postratne decenije nastala brojna djela, ponajviše kvazinaučna, ali i histori-ografska, očigledno je odsustvo sistemskog i naučnog pristupa u istraživanju ratnih zbivanja, jedinstvenog i sinhronog na nivou države. Da je takav sistem postojao, onda bi istinoidne na-mjere istraživača svih naučnih profila, pa i historičara, polučile određeni, u osnovi naučni re-zultat. Uslijed takvog stanja, pred državom i društvom, strukom i naukom, imperativno stoji potreba uspostave funkcionalnog nacionalnog (bosanskohercegovačkog) sistema ophođenja prema izvorima historijskog saznanja u duhu odredaba međunarodnih pravnih i društvenih akata. Njegovu suštinu treba da čini: donošenje odgovarajućih pravnih propisa na nivou drža-ve i/ili nižih administrativnih razina, posebno vrednovanje dokumenata ratne provenijencije i njihovo preuzimanje u nadležne institucije kulture i nauke, adekvatna zaštita, čuvanje i stručna priprema za korištenje tih izvora, stvaranje materijalnih i kadrovskih pretpostavki da takav sistem uspješno funkcionira itd. Osnivanje specijalnog arhiva za ratnu dokumentaciju u Republici Hrvatskoj je indikativan i poučan primjer i za Bosnu i Hercegovinu. Međutim, do formiranja slične ustanove u Bosni i Hercegovini neće doći u dogledno vrijeme, zbog partikularnih interesa vladajućih političkih elita, koje su, svaka na svoj način, manje ili više, direktno ili indirektno, povezane sa ratnim zbivanjima u mjeri da im odgovara postojeće stanje anarhije i bezakonja u ovoj oblasti.

48 Kožar, 2016a.

104


Ipak, određeni rezultati na planu zaštite i preuzimanja izvora ratne provenijencije su posti-gnuti (donijeti su neki propisi, osnovane nove institucije, preuzeta i prikupljena značajna izvorna dokumentacija i sl.), uglavnom na nižim razinama, i kao takvi su dokaz da se na ovom planu može i mora više uraditi i na nivou države, ili bar na nivou entiteta. Historijsko iskustvo na posebnom vrednovanju dokumenata ratne provenijencije, prije svega onih iz Drugog svjetskog rata, trebalo bi poslužiti kao model u obezbjeđenju bar relevantnih izvora o minulim ratnim zbivanjima, kako onih koji su nastali u Bosni i Hercegovini, tako i onih u zemljama okruženja, u organima i institucijama Evropske unije i međunarodne zajednice. To je temeljni uvjet bez kojeg se ne može spoznati puna historijska istina, odnosno to je osnovni i najvažniji historijski aspekt istraživanja ovih ratnih događanja. S obzirom na ukupno stanje u Bosni i Hercegovini, kada se ne može očekivati da država profunkcionira na ovom važnom sektoru rada, neophodno je da historičari, historiografske i druge institucije kulture i nau-ke, strukovna udruženja historičara, arhivista i drugih profila, sinhrono poduzmu aktivnosti koje bi što prije dovele do optimalnih rješenja. Jer historijska istina o ratnim zbivanjima, u kojima su počinjeni brojni zločini – pa i zločin genocida, civilizacijska je obaveza države i društva prema žrtvama, savremenicima i budućim generacijama. Zbog svega toga sinergij-sko djelovanje profesionalnih historičara, historijskih institucija i asocijacija i drugih srodnih naučnika i naučnih disciplina na animiranju države da shvati i izvrši tu svoju funkciju nema alternativu. Kada se obezbijede relevantni historijski izvori, neminovno će, prije ili kasnije, uslijediti i naučna interpretacija ratnih zbivanja, tako što će, nadati se, historičari tipa “struč-njaka nasitno” biti potisnuti od strane “historičara za sva vremena”.

Historical aspects of war studies

in Bosnia and Herzegovina (1992–1995)

ConclusionThe dissolution of the former SFR Yugoslavia during the last decade of the 20th century took place in the conditions of the war conflict that culminated in Bosnia and Herzegovina. During the four-year war (1992–1995), in the form of armed aggression by neighboring countries against the internationally recognized independent Republic of Bosnia and Herzegovina, there was an enormous toll on the population, material and cultural assets. The international community’s reluctance to end the war with diplomacy and military intervention also con-tributed to this. When she was determined to do so, the war ended with the peace in Dayton, November 1995.The complexities of war events, concerning the causes, course and consequences of war, require an extremely meticulous research approach from multiple scientific aspects – in-cluding historiographical ones. Although numerous works, mostly quasi-scientific but also historiographical, have emerged over the past two and a half decades, there is a clear lack of a systematic and scientific approach to the study of war events, unique and synchronous at the state level. If such a system existed, then the true intentions of researchers of all sci-entific profiles, including historians, would have yielded a fundamentally scientific result.

105


Due to this situation in front of the state and society, profession and science, it is imperative to impose the establishment of a functional national (B&H) system of dealing with sources of historical knowledge in the spirit of the provisions of international legal and social acts. Its essence should be: adoption of appropriate legal regulations at the state and / or lower administrative levels, especially evaluation of documents of war provenance and their trans-fer to competent institutions of culture and science, adequate protection, preservation and professional preparation for use of these sources, and creation of material and personnel as-sumptions that such a system works successfully, etc. The establishment of a special archive for war documentation in the Republic of Croatia is an indicative and instructive example for Bosnia and Herzegovina. However, the formation of a similar institution in Bosnia and Herzegovina will not occur in due course, due to the particular interests of the ruling political elites, who, in their own way, are more or less directly or indirectly connected with the war events in order to impress upon them the current situation anarchy and lawlessness in this area.However, certain results in the field of protection and takeover of sources of war provenance have been achieved (some regulations have been adopted, new institutions have been estab-lished, significant original documents have been downloaded and collected, etc.), mostly at lower levels, and as such they are evidence that it can and must do more at the state level, or at least at the entity level. The historical experience of the special evaluation of the documents of war provenance, especially those of World War II, should serve as a model in providing at least relevant sources of past war events, both those that originated in Bosnia and Herzegovina and those in the surrounding countries, in bodies and institutions of the European Union and the international community. This is a basic condition without which the complete historical truth cannot be realized, that is, it is the basic and most important historical aspect of the research of these war events. Given the overall situation in Bosnia and Herzegovina, when it is not possible to expect the state to function in this important sec-tor of work, it is necessary for historians, historiographical and other institutions of culture and science, professional associations of historians, archivists and other profiles to undertake synchronous activities that would lead to optimal solutions as soon as possible. Because the historical truth about war events, in which many crimes have been committed – including the crime of genocide – is a civilizing obligation of the state and society towards victims, contemporaries and future generations. For all this, the synergistic action of professional historians and historical institutions and associations, and other related scholars and scientific disciplines, to animate the state to understand and execute this function has no alternative. When relevant historical sources are provided, it will inevitably, sooner or later, follow the scientific interpretation of the war, by hoping that historians of the “petty expert” type will be suppressed by “historians of all time”.

Izvori i literaturaDC XIII 2 (1986) Izvedbeni projekat Društvenog cilja XIII, Istraživanje iz oblasti istorije,

Institut za istoriju Sarajevo, Izvođač-koordinator društvenog cilja XIII 2, Sarajevo.Avdić, F. (ur.) (1994) Rezolucije Vijeća sigurnosti UN o Bosni i Hercegovini, sveska 20, Pres

centar Armije BiH, Sarajevo.Brana, P. (2007) Retour sur la Mission d’information parlementaire française sur les événe-

ments de Srebrenica (2001), Cultures & Conflicts 65, Paris, 51-62.Brguljan, V. (1985) Međunarodni sistem zaštite kulturnih i prirodnih dobara, Mladost, Zagreb.

106


Cigar, N. (1998) Genocid u Bosni, Politika “etničkog čišćenja”, Bosanski kulturni centar – Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Cohen, Ph. (1996) Srpski tajni rat: propaganda i manipulacija historijom, Ljiljan, Sarajevo.Čekić, S. (1996) Haški tribunal, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.Čekić, S. (2012) Genocid i istina o genocidu u Bosni i Hercegovini, Univerzitet u Sarajevu –

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.Dejtonski sporazum, USAID, brošura, nedatirano.Donia, J. R. i Fine, V. A. J. (1995) Bosna i Hercegovina: tradicija koju su izdali, FAMA, Sarajevo. Donia, J. R. i Fine, V. A. J. (2011) Bosna i Hercegovina: iznevjerena tradicija, Posebna

izdanja 7, Institut za istoriju, Sarajevo. Đurđev, B. (1982) Esej o istorijskim izvorima, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Herce-

govine XII, Sarajevo, 7-48.Đurđev, B. (1983) Diskusija, u: Filipović, N. (ur.), Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Her-

cegovine (1945–1982) (124-126), Posebna izdanja, knjiga LXV, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 12, ANUBiH, Sarajevo.

Goldstein, I. (2003) Hrvatska povijest, Novi liber, Zagreb.Hartmann, F. (2007) Mir i kazna: tajni ratovi međunarodne politike i pravosuđa, Buybook,

Sarajevo.Hasić, D. (2006) Ratne štete u Sarajevu 1992.–1995., Institut za istraživanje zločina protiv

čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo. Haška konvencija (1956) Konvencija za zaštitu kulturnih dobara u slučaju oružanog sukoba,

Dodatak Sl. listu FNRJ 4, Beograd 2. 4. 1956, 1-21.Hearder, H. (2003) Evropa u devetnaestom veku 1830–1880, Clio, Beograd.Holbrooke, R. (1998) Završiti rat, Šahinpašić, Sarajevo.Holjevac-Turković, A. i Martinić-Jerčić, N. (2016) Memoarsko gradivo – svjedočanstva o

ratu u Bosni i Hercegovini u zbirkama Hrvatskog memorijalno-dokumentacijskog centra Domovinskog rata, u: Zbornik radova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja u Bosni i Hercegovini (1992–1995)” (41-52), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

Hukić, M. et al. (ur.) (2009) Strategija razvoja nauke Bosne i Hercegovine 2010–2015, Vijeće ministara Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Hurem, R. (1983) Naša istoriografija o Bosni i Hercegovini 1941–1945, u: Filipović, N. (ur.), Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945–1982) (85-114), Posebna izdanja LXV, Odjeljenje društvenih nauka 12, ANUBiH, Sarajevo.

Kamberović, H. (2011) Hod po trnju: Iz bosanskohercegovačke historije 20. stoljeća, Institut za istoriju, Sarajevo.

Kožar, A. (1997a), Međunarodni i nacionalni sistem zaštite kulturnih dobara u ratnim okol-nostima, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla, Filozofski fakultet Tuzla, Tuzla, 19-35.

Kožar, A. (1997b) Prvo poslijeratno savjetovanje arhivskih radnika Bosne i Hercegovine i konferencija arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Glasnik arhiva i DAR BiH 34, Društvo arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 175-181.

Kožar, A. (1999) Ratno stradanje arhivske građe Bosne i Hercegovine, Sodobni arhivi 21, Pokrajinski arhiv Maribor, Maribor, 287-292.

Kožar, A. (2000) Historiografija i historijski izvori, Prilozi Instituta za istoriju 29, Institut za istoriju, Sarajevo, 321-327.

107


Kožar, A. (2004) Neki aspekti političke indoktrinacije historije i arhivistike u Bosni i Her-cegovini, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 5, Filozofski fakultet Tuzla, Tuzla, 15-28.

Kožar, A. (2006) Arhivski fondovi i zbirke u arhivima Bosne i Hercegovine, u: Zahirović, Š. (ur.) Zbornik radova, Prvi kongres arhivista Bosne i Hercegovine (39-52), Arhiv Bosne i Hercegovine – Arhivističko udruženje Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Kožar, A. (2007) Historija Bosne i Hercegovine, Tuzla.Kožar, A. (2009) Mjesto i uloga arhivske djelatnosti u okvirima nove kulturne politike Bosne

i Hercegovine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 39, Sara-jevo, 126-137.

Kožar, A. (2011a) Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga treća, Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

Kožar, A. (2011b) Arhivistički aspekti osnivanja Arhiva Međunarodnog suda pravde u Hagu, Atlanti, Časopis za savremenu arhivsku teoriju i praksu 21, Međunarodni institut arhivs-kih znanosti Trst/Maribor, Trst, 187-196.

Kožar, A. (2016a) Stanje historijskih izvora o ratnim zbivanjima 1992–1995, u: Zbornik ra-dova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (25-40), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

Kožar, A. (2016b) Arhivistika u teoriji i praksi, knjiga četvrta, Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

Kožar, A. (2017) Historijska metodologija u radovima trostrukog akademika prof. dr. Šerbe Rastodera, Glasnik Bihora 2, Centar za kulturu Petnjica, Petnjica, 15-22.

Kulturna politika u Bosni i Hercegovini, Ekspertski izvještaj, 10. septembra 2002.Matković, S. (2004) Uvodnik: Povijesničari na Haškom sudu za bivšu Jugoslaviju u potrazi

za povijesnom istinom, Časopis za suvremenu povijest 1, Zagreb, 5-7.Nastanak, razvoj i funkcionisanje Instituta za istraživanje zločina protiv čovječnosti i

međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu 1992–2013, Univerzitet – Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo 2014.

Nazor, A. i Radoš, I. (2016) Arhivsko gradivo o području Bihaća pohranjeno u Hrvat-skom memorijalno- dokumentacijskom centru Domovinskog rata, u: Zbornik radova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (75-106), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

Pregled arhivskih fondova i zbirki Republike Hrvatske, svezak I i II, Hrvatski državni arhiv, Zagreb 2006.

Presuda (2008) Presuda Međunarodnog suda pravde: Bosna i Hercegovina protiv Sr-bije i Crne Gore, 26. februar 2007, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2008.

Redžić, E. (ur.) (1987a) Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, knj. 1, Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske države, Posebna izdanja 79, Odjeljenje društvenih nauka 17, ANUBiH, Sarajevo.

Redžić, E. (ur.) (1987b) Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, knj. 2, Posebna izdanja 79, Odjeljenje društvenih nauka 18, ANUBiH, Sarajevo.

Redžić, E. (1983) Diskusija, u: Filipović, N. (ur.), Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Her-cegovine (1945–1982) (153-156), Posebna izdanja LXV, Odjeljenje društvenih nauka 12, ANUBiH, Sarajevo.

Strategija kulturne politike u Bosni i Hercegovini, Sl. glasnik BiH 13/08.

108


Šehić, Z. (2007) Bosna i Hercegovina 1992–1995. i međunarodna diplomacija, u: Filipović, M. (ur.) Naučni skup Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, Sarajevo 23. i 24. novembar 2007 (387-410), Posebna izdanja, knjiga CXXIV, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 37, ANUBiH, Sarajevo.

Šljivo, G. (2016) Historijska distanca u bosanskohercegovačkoj historiografiji, u: Zbornik radova sa Naučnog skupa “Dokumentaciona osnova ratnih zbivanja 1992–1995” (17-24), Društvo historičara Tuzla, Tuzla.

109

DOI: 10.5644/PI2020.186.18

Локалне монографије у дијелу Босанске Крајине и Посавине (2001–2017)

Аранђел СмиљанићФилозофски факултет, cтудијски програм историје

Универзитет у Бањој Луци [email protected]

Сажетак: У посматраном периоду објављен је велики број локалних монографија у нашој земљи. У раду ће бити обрађене само монографије које се односе на села и градове, и то на простору Босанске Крајине и Посавине. Илузорно је очекивати да би се могло доћи до свих локалних монографија и извршити њихова анализа, прије свега због временске ограничености. Највећи дио рада биће посвећен навођењу ло-калних монографија и њиховој анализи, како појединачној тако и уопштеној (њихо-ве заједничке карактеристике). Завршни дио рада садржаће навођење добрих страна локалних монографија, али и њихових недостатака, пропуста и мањкавости. Поред тога, биће наведене препоруке на који начин би требало писати локалне монографије (истраживачки рад и садржај) како би оне имале већу научну вриједност у односу на оне из ранијег периода. У том дијелу саопштићу свој приједлог о ангажовању незапос-лених историчара на пројектима писања локалних монографија, као и начину њиховог финансирања. На крају ће бити изнијета идеја о коришћењу локалних монографија у основним и средњим школама како би ученици широм наше земље познавали своју локалну историју боље него што је то до сада био случај.

Кључне ријечи: историографија, локалне монографије, Босанска Крајина, Посавина, анализа, аутори, недостаци, историчари, могућности

Увод

Све до позног љета 2014. нисам се превише занимао за локалне моно-графије, односно за тзв. микроисторију у њима. Искључиво сам се “др-жао” своје уже специјалности – медиевистике са посебним акцентом на прошлост Босне у средњем вијеку. Једини изузетак од тога (ако је у питању уопште изузетак) јесте мој рад о граничним градовима и тврђа-вама средњовјековне босанске државе на подручју општине Босански Петровац,1 из које сам поријеклом. А онда се десила велика промјена. У периоду од јесени 2014. до прољећа 2016. године прикупљао сам грађу

1 O томе више у Смиљанић, 2009.

110


и учествовао2 у писању монографије о селу Колунић.3 При томе треба нагласити да је кључни тренутак био одлазак у Сарајево и истраживање у Архиву Босне и Херцеговине који је донио мноштво података о шко-ли у Колунићу. Наша књига Колунић село, школа, људи објављена је у прољеће 2016. године4 и од тада до данас општа је оцјена да се ради о једној веома доброј, па чак и одличној монографији.

Уз рад на овој монографији, прочитао сам већи број монографија не само из те области, већ и неких из других крајева наше некадашње зајед-ничке државе. Два су разлога за то. Први је могућност да дођем до неких података о самом Колунићу (из локалних монографија које се односе на Босански Петровац). Други је да видим како изгледају локалне мо-нографије, односно шта садрже, како су конципиране, коју су изворну грађу и литературу аутори користили (овдје су кориштене и прве и друге монографије, или можда је боље да кажем ближе и даље са завичајног становишта).

Читајући локалне монографије почео сам све више и да их анализи-рам. Као резултат тог рада, већ је написано неколико радова са темом која је слична овој. Један од њих прочитан је на Научном скупу “Друштвене и хуманистичке науке на раскршћу” на Филозофском факултету у Тузли

2 Негдје у другој половини августа 2014. године, док сам боравио у својој породичној кући у селу Ревеник, једно послијеподне зазвонио ми је телефон. Видим непознат број. Јавим се и чујем глас: “Аранђеле, добар дан, овдје Рајко Латиновић. Имам једну идеју. Ајде да се нађемо један дан па да мало попричамо о њој.” Рајко Латиновић је доктор ветерине из сусједног села Колунић, нека-дашњи министар пољопривреде у Влади Републике Српске и успјешни бањалучки привредник кога сам упознао неколико година раније. Иначе, у питању је генерација мог оца Јанка (1947–1992) са којим се дружио у дјетињству и младости. Рајко је годину дана млађи од њега. Пристао сам на позив. Нашли смо се у Бањој Луци гдје нам се придружио и Чедо Јеличић, некадашњи директор једне од подружница предузећа “Руди Чајавец”. Договорили смо се да пишемо локалну монографију Колунића, при чему су мени као историчару намијенили историјски дио. Нешто касније, тачније у другој половини септембра 2014, одржали смо састанак у познатој кафани (ресторану) “Кова” на Оштрељу. Састанку је присуствовало више особа (негдје око 10), а неке од њих су отворено изражавале скепсу, уз ријечи: “Ма ништа нећете наћи; нема ништа од тога; људи ће вам се смијати” и слично. То нас није поколебало, већ смо наредних мјесеци жестоко радили на прикупљању грађе и писању појединих поглавља монографије. Када смо се у прољеће 2015. поново нашли у кафани (ресторану) “Кова” на Оштрељу, презентовали смо мање-више истом кругу људи шта смо урадили. Они су били најблаже речено изненађени. Ја сам имао само историјског дијела 150 страница, те сам га у наредним мјесецима морао скраћивати на око 100, како би се уклопио у укупну концепцију монографије. 3 Колунић је мјесна заједница у саставу општине Босански Петровац. Ову мјесну заједницу чине Горњи Колунић, Доњи Колунић, Бујаднице, западни дијелови Ведрог Поља, Медено Поље и моје село Ревеник.4 Латиновић, Смиљанић и Јеличић, 2016. Промоција је организована у основној школи у Колу-нићу у суботу 30. априла, дан уочи Ускрса. Овом догађају присуствовао је велики број Колунића-на и Ревеничана (оних који тамо живе и оних који су за ту прилику дошли), као и гостију.

111

Аранђел Смиљанић: Локалне монографије у Босни и Херцеговини (2001-2017)

крајем априла 2018. године.5 Исте године, септембра мјесеца, учествовао сам на Округлом столу о стању наставе историје у основним и средњим школама у Републици Српској, који је организовала Академија наука и умјетности Републике Српске. Назив рада био је: Могућности истра-живања локалне историје у основним и средњим школама у Републици Српској.6 Када сам добио позив да учествујем на научном скупу који је организовала Академија наука и умјетности Босне и Херцеговине о историографији у периоду од 2001. до 2017. године, нисам имао дилему који рад да пријавим. Одмах сам знао да ће то бити анализа локалних мо-нографија у нашој земљи у посматраном периоду. Нажалост, због личне заузетости нисам успио да присуствујем скупу, али ми је изузетно драго што је организатор омогућио слање свих радова који су били пријавље-ни на скупу, без обзира на то да ли су били презентовани или не.

Босански Петровац

У апстракту рада најављено је да ће бити анализиране локалне моногра-фије из западног и сјеверног дијела државе, тачније Босанске Крајине и Посавине. Природно је да кренем из оне области коју најбоље познајем, а то су локалне монографије моје матичне општине – Босански Петровац. У периоду од 2001. до 2017. појавило се више монографија у којима се обрађује комплетна петровачка прошлост или прошлост појединих села ове општине. Душан С. Ковачевић објавио је књигу Петровац у под-ножју Грмеча, Клековаче и Осјеченице.7 Друго издање је много боље од првог. Не само да је по обиму веће, већ су и исправљене неке грешке уз допуне које су донијеле додатни квалитет овој монографији. Нажалост, критички апарат је слаб, изворна подлога је могла бити боља, као и упо-треба адекватне литературе. На неким мјестима присутно је непотребно уопштавање чиме се губи повезаност и иде се више “у ширину” него у дубину. Аутор је математичар те је тешко било и очекивати познавање занатске стране и бар какве-такве критике објављених извора.

5 Назив реферата био је: Историографија на раскршћу – могућности новог смјера у истражи-вањима. Тај рад требао сам објавити у часопису Друштвене и хуманистичке студије – Часопис Филозофског факултета у Тузли. Због своје аљкавости нисам испоштовао тражени рок за слање рада, те сам га недавно послао у Гласник Друштва архивских радника Републике Српске. Рад ће бити објављен у наредном броју који је тренутно у припреми.6 Смиљанић, 2019.7 Ковачевић, 1996; 2006.

112


Некадашњи студент Филозофског факултета, а данас радни коле-га аутора овог рада историчар Бошко Бранковић објавио је књигу о Петровцу од 1700. до 1918. године.8 Ово је много боља монографија у односу на Ковачевићеву. Извори и литература су коректни, уз одличан критички апарат. Ова монографија би била много боља да је коришћена и необјављена грађа из Архива Босне и Херцеговине (за аустроугарски период), али се искрено надам да ће то бити случај са другим издањем или посебном књигом која би била заснована на тој грађи.9 Исти аутор написао је књигу о цркви у селу Смољана четири године раније.10 У пи-тању је његово прво дјело, које доноси податке не само о тој цркви, већ и о том селу, те као такво има историографски значај.

Највише књига које се непосредно тичу прошлости Босанског Петровца написао је учесник рата и револуције Никица Пилиповић Дајановић11 (1922) из Врточа. За нашу тему од посебног значаја је друго издање његове књиге Sabor u Vrtoču.12 У овом дјелу он је представио све породице тог села, уз навођење појединаца са генеалошким веза-ма. Аутор је пензионисани пуковник ЈНА, дугогодишњи запосленик Генералштаба ЈНА у коме је био ангажован као стручњак за стране јези-ке. Он је користио архивске фондове, али то није на одговарајући начин навео у својим дјелима. Такође, ни коришћење релевантне литературе му није јача страна. Много тога је написано и на основу сјећања, те ње-гова дјела имају више карактер мемоарске литературе.13 Без обзира не те пропусте, његова дјела имају значај за историографију.

8 Бранковић, 2016. У питању је дорађени магистарски рад, одбрањен на Филозофском факултету у Бањој Луци. Иначе, он је истовремено и мој земљак. Родом је из села Смољана (данас мјесна заједница у општини Босански Петровац) из кога је и моја мајка.9 У неколико прилика истраживао сам у Архиву Босне и Херцеговине у Сарајеву. Било је то при-ликом припремања монографије о Колунићу, али и након њеног публиковања. Количина грађе о Босанском Петровцу је таква да би се без проблема могла штампати посебна књига о том котару за вријеме аустроугарске владавине само на основу тих необјављених извора. 10 Бранковић, 2012.11 Ово “Дајановић”, да не би било забуне, није његово друго презиме, већ је породични надимак. Наиме, у Врточу је био велики број Пилиповића, те су били подијељени у двије лозе како би се разликовали. Тако се биљеже Дајановићи и Зекановићи. Слично је било и у Колунићу са бројним породицама Ракића и Латиновића. Неки Ракићи су имали надимак Тајићи, а дио Латиновића Звонаревићи. Код нас у Ревенику бројна породица Тубића имала је свој огранак под надимком Гајичићи. По њима један дио Ревеника и данас има назив “Гајичића До”.12 Dajanović, 1989; 2011.13 Његова дјела су: Dajanović, 1989; Pilipović Dajanović, 2000; 2013; Pilipović, 2004; 2015. У јуну 2017. године организовао сам у Бањој Луци промоцију свих његових дјела. Том приликом упо-знао сам се са Никицом и морам признати да сам остао одушевљен – да човјек његових година (тада је имао 95) тако размишља, говори и користи се савременим технологијама (интернет) да је то готово невјероватно. У питању је истински феномен.

113


Већ помињани Душан Ковачевић уочи смрти објавио је још једну књигу која се може сматрати локалном монографијом. У питању је ње-гово дјело у коме је обрадио чак четири села петровачке општине (Бара, Буковача, Дринић и Ведро Поље).14 Малоприје наведено за његову књи-гу о Петровцу вриједи и за ову о поменута четири села.

Борислав Чедо Мирковић, електроинжењер и истраживач аматер из Меденог Поља аутор је двије монографије, од којих се једна односи на село из кога је поријеклом, а друга на његову породицу.15 Ни у овом слу-чају, природно, занатска страна није испоштована. У питању су дјела која су готово без иједне напомене. Међутим, количина сачуване грађе (гробља, усмено предање, сјећања аутора) је таква и толика да су оба дјела од значаја за даља историографска истраживања. Може се конста-товати да је штета да Чедо, који је иначе рођен 1947. године и који живи у Канади, није као савјетнике или рецензенте ангажовао историчаре, јер би на тај начин његова дјела била много боља и квалитетнија.

Иако није у питању класична локална монографија, треба поменути и дјело Драгољуба Новаковића о свештеничкој породици Новаковића16 која је своје парохије имала у Петровцу и Колунићу. Аутор није исто-ричар, што се види по скромном списку извора и литературе које је користио, као и упадљивом одсуству критичког апарата. Међутим, не-објављена грађа која је сачувана у овој породици приликом бјежања из Босанског Петровца у Београд 1941. године, као и слике које књига доноси, доприноси њеном значају за све оне истраживаче који ће се у будућности бавити историјом Петровца, прије свега у међуратном пери-оду (1918–1941).

Када је ријеч о Босанском Петровцу, треба поменути још двије књи-ге, које су изашле у траженом периоду, али се поставља питање њихо-вог карактера – да ли се могу сврстати у локалне монографије или не? Године 2010. изашла је књига познатог доктора поријеклом из Петровца Бране Деспота о Гимназији у том граду.17 Ова књига доноси преглед развоја школства, сјећања старијих професора, спискове ученика и краће биографије свих запослених у тој школској установи. Као таква је веома корисна за све оне који би се у будућности могли бавити ис-траживањем прошлости Босанског Петровца у времену социјалистичке

14 Ковачевић, 2007.15 Мирковић, 2007; 2014.16 Новаковић, 2014.17 Despot, 2010.

114


Југославије. Професор те Гимназије (предавао је Физичко васпитање), а једно вријеме био је и начелник општине Босански Петровац, Вид Јеличић објавио је књигу својих сјећања,18 која има карактер мемоара. Међутим, коришћење необјављене изворне грађе, посебно за период на-кон Дејтонско-париског мировног уговора (вријеме када је Вид Јеличић био начелник општине 1997–2004) доноси његовом дјелу додатни зна-чај, те представља полазну основу за истраживаче који ће се у будућно-сти бавити нашом савременом прошлошћу.

Босанско Грахово

У вријеме када се завршавао рад на књизи о Колунићу, у прољеће 2016. године, посредством већ помињаног Рајка Латиновића, аутору овог рада јавио се Драгољуб Крнета, који је тада био при крају писања моногра-фије о свом селу Зебе у општини Босанско Грахово. Тражио је од ауто-ра овог рада да му буде рецензент, на што је добио позитиван одговор. Треба истаћи да је он завршио Електротехнички факултет у Бањој Луци, након чега је докторирао из области програмирања. Као истраживач аматер у свом рукопису имао је много грешака и недостатака, посебно у историјском дјелу. Указано му је на све пропусте и на литературу коју би требао користити. Послушао је рецензента у свему, те је сада његов рукопис почео да личи “на нешто”. На тај начин настала је добра локал-на монографија о том селу. Ово је још један примјер више који показује колико је важна улога рецензента приликом писања локалних моногра-фија. Књига, у којој је Крнета имао два коаутора, објављена је у љето исте године.19 Имајући у виду да су друга два аутора доктор педагошких наука проф. Милијевић и човјек из села Ђорђе Крнета, књига задовоља-ва све стандарде једне добре локалне монографије. Наравно, и овдје је један од пропуста упадљиво одсуство критичког апарата, које је једним дијелом отклоњено коришћењем извора и релевантне литературе.

18 Jeličić, 2017. Неколико година раније изашло је прво издање истог назива, али са крупним штампарским грешкама, због чега се проф. Јеличић одлучио на друго издање, чији сам био ре-цензент.19 Крнета, Милијевић и Крнета, 2016. Промоција књига обављена је у Зебама на сеоску славу Огњену Марију (30. јул 2016) којој сам и сам присуствовао.

115


Теслић

Најбоља локална монографија коју сам прочитао у посљедњих неколико година потиче од историчара и радног колеге аутора овог рада Драгише Васића. У питању је дјело о Теслићу у временском распону од 1878. до 1941. године.20 Одлично дјело. Ако постоји нешто што би било блиско идеалном, онда је то ова књига. Читајући ово дјело може се констатова-ти: благо Теслићу када има једног оваковог историчара и камо среће да сваки град и општина у нашој земљи има једног истраживача сличних квалитета. Заиста задивљује количина изворне грађе коју је искористио професор Васић за писање овог дјела. Не само да је искористио фондове Архива Босне и Херцеговине у Сарајеву, Архива Републике Српске у Бањој Луци, Архива у Добоју, већ је користио и објављену изворну грађу и релевантну литературу. Када се томе дода модерна концепција коју је примијенио, коначан успјех није могао да изостане. А он је такав да би његово дјело могло да послужи као оглед или узор за све оне који би у будућности одлучили да пишу локалне монографије о својим селима или градовима.

Модрича

Сушта супротност томе јесте књига Радосава Симића о селу Скугрић у општини Модрича.21 Откуд ова књига уопште код мене и како сам је прочитао, одговор је једноставан. Наиме, моја супруга је из тог села, те сам приликом одласка у тазбину једном приликом добио ову књигу да прочитам. Аутор, иначе особа која је завршила Вишу туристичку школу, написао је скромну књигу и по обиму и по квалитету. Ако ништа друго, бар је био поштен, те је у наслову ставио “грађа за монографију”. У том дјелу нема напомена, изворна подлога заснива се готово у потпуности на усменим изјавама, а и литература је оскудна. Ако би у будућности неко почео озбиљније да се бави прошлошћу овог села, тешко да би Симићева књига уопште могла бити и полазна основа за истраживање.

20 Васић, 2014.21 Симић, 2011.

116


Мркоњић Град, Рибник, Јајце

Неке локалне монографије нису стриктно везане за село или град из кога долази аутор, већ садрже податке о више сусједних мјеста. Типичан примјер такве монографије јесте дјело доктора машинства Пантелије Дакића Велики траг у малом времену.22 Ова монографија доноси податке о више села са територија општина Мркоњић Град, Рибник и Јајце, на-равно укључујући и саме градове. Чак садржи и неке податке о Оштрељу и Срнетици. Нажалост, нема напомена, нити списка извора и литерату-ре, што битно умањује њену научну вриједност.

Гламоч

Са територије општине Гламоч прегледано је дјело Siniše Šolaka и Rajka Paštara Glamoč – foto monografija. Она садржи слике са објашњењима. Као позитивну ствар треба издвојити превод објашњења на енглески језик. Посебно су занимљиве слике из прошлости, међу којима се из-двајају оне између два свјетска рата, као и оне из 60-их и 70-их годи-на прошлог вијека. Додатни плус јесте појава неких слика надгробних натписа из средњег вијека. Нажалост, бројни су недостаци као што је одсуство напомена, садржаја и списка извора и литературе. Штавише, нема ни податка када је књига објављена, нити било шта о струци или занимању њених аутора. На основу посредних података (слике) готово са сигурношћу могу рећи да је из периода који је тема овог зборника радова (2001–2017).

Босанска Градишка (Градишка)

У истом периоду општина Босанска Градишка (Градишка) добила је више монографија, али је аутор овог рада успио доћи само до двије. Прва од њих јесте дјело Богдана Шмитрана Хроника поткозарског села Грбавци.23 Аутор је био официр ЈНА, те не изненађује да је највише пажње поклоњено времену Другог свјетског рата. Прије тога више од пола књиге чине обичаји, вјеровања, игре, сеоски занати и послови, те породице. У сваком случају у питању је корисна публикација. Позитивно

22 Дакић, 2013.23 Шмитран, 2002.

117


је и то што садржи списак извора и литературе, па чак и напомене, ис-тина у недовољном броју. Хронолошки друга монографија са подручја општине Босанска Градишка (Градишка) која је анализирана припада Мирку Врањешу под називом Љепота наших Романоваца.24 Занимљиво да је аутор такође био официр ЈНА. У питању је више мемоарска ли-тература са посебним акцентом на Други свјетски рат и посљедњи рат у Босни и Херцеговини. Треба истаћи да више од пола књиге садржи Родослов породица из тог села. Велики недостатак ове књиге јесте одсу-ство напомена и списка извора и литературе.

Мркоњић Град

Са територије општине Мркоњић Град аутор овог рада је дошао до моно-графије чији је аутор Раде Удовичић под насловом Бараћи и Бараћани.25 Монографија садржи много историјских података, што не изненађује имајући у виду чињеницу да је аутору својим савјетима помогао акаде-мик и познати историчар Милан Васић, како је истакнуто у Предговору. У питању је веома добра публикација, чију научну вриједност умањује недостатак критичког апарата. На крају се налази списак извора и лите-ратуре, који нису одвојени, што је мањи пропуст. Други пропуст (више се односи на могућности анализе него на сам квалитет књиге) је тај што нема података о аутору, те не можемо да сазнамо којој струци припада.

Прњавор

Када је ријеч о општини Прњавор треба истаћи велики број моногра-фија које су објављене у овом периоду. Овом приликом доносим њихов списак: Стотину година школе у Поточарима (Стазама прошлости до врата будућности); Бране Шушак, Љубић (не)испричане приче; Ненад Давидовић, Музиком кроз деценије; Монографија школе Хрваћани; Лицем према књизи; Миленко С. Бијелић, Хроника села Кремна са ос-новним подацима о општини Прњавор и родослов породице Бијелић из села Кремна, Београд 2007; Драшко Маринковић, Дневне миграције ста-новништва општине Прњавор, Бања Лука 2001; Петар Вида Матијевић, Хрваћани – завичај Матијевића; Здравко Недовић, Прњавор и његова околина; Blagoje V. Preradović, Vijačanska ratna razmeđa; Nedeljko M.

24 Врањеш, 2006.25 Удовичић, 2007.

118


Sančanin, Dvije otadžbine u srcu; Dragana Simić, Donja Ilova – moj zavičaj; Драгана Б. Симић, Наше године – монографија школе у Шибовској; Недељко М. Санчанин, Завичају с љубављу; Nedeljko M. Sančanin, Ljepota zajedništva i različitosti, Prnjavor 2012; Недељко (Милована) Санчанин, Васкрсавање Ступља.26 Упадљиво је да уз имена аутора и наслове моно-графија нема података када су и гдје објављени. Планирао сам да одем у градску библиотеку Прњавора и дођем до тих података, наравно уз пре-гледање наведених публикација, али због објективних околности нисам успио у томе. Једино што са сигурношћу могу рећи јесте да ниједан од ових аутора није историчар. Са територије општине Прњавор прочитао сам дјело више аутора: Славољуба Лукића, Дамира Кљајевића, Бојана Вујиновића, Младена Стругара о средњовјековном насљеђу прњавор-ског краја.27 Одлична књига, чија се научна вриједност повећава чиње-ницом да су аутори (иначе комбинација археолога и богослова) открили више локалитета који чак нису забиљежени ни у Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine с краја 80-их година прошлог вијека. Квалитету ове књиге допринијело је и ангажовање тада магистра, а сада доктора исто-ријских наука Павла Драгичевића у улози рецензента.

Шипово

Посљедња књига која ће овом приликом бити наведена односи се на под-ручје општине Шипово. У питању је дјело етнолога Раде Раките о селу Јањ.28 Ради се о одличној књизи у којој је историјски дио квалитетно написан. Садржи мноштво података, прилоге у виду слика и записника. Критички апарат је солидан, али је недостатак у томе што нема списка извора и литературе.

План, реализација и сазнања

Аутор овог рада планирао је да утврди за сваку општину сјеверног и западног дијела Босне и Херцеговине (Босанска Крајина и Посавина) списак локалних монографија. Како би то било остварено, планирана је сарадња са студентима који долазе из тих општина, на сличан начин

26 Списак ових књига настао је захваљујући помоћи студента историје Сретена Ђурића из Прњавора, коме и овом приликом изражавам захвалност.27 Лукић, Кљајевић, Вујиновић и Стругар, 2015.28 Ракита, 2003.

119


као што је урађено за Прњавор. Након рјешавања списка, сљедећа фаза требала је да буде набављање тих монографија. Ако не свих, онда бар већине или једног дијела. Нажалост, нисам успио у томе. Схватио сам да је то посао који једна особа у кратком року не може да постигне. Да би се то остварило, био би неопходан тимски рад групе историчара. Чак и ако би се дошло у посјед једног дијела монографија, било би потребно више времена да се оне прочитају или бар прегледају. Дакле, јасно је да за овај неуспјех оправдање могу наћи и у субјективним и у објектив-ним разлозима. Објективни су већ поменути, док се субјективни односе на мноштво других послова које обављам, а који спадају у сферу на-ставно-научног рада. Када се томе додају и приватне обавезе, јасно је да би анализа свих монографија била посао који захтијева вишегодишњи, можда чак и деценијски рад. Међутим, и ово што је прикупљено и ана-лизирано, довољно је да се извуку неки закључци о локалним моногра-фијама у дијелу Босанске Крајине и Посавине у посматраном раздобљу (2001–2017).

У периоду од 2001. до 2017. објављен је велики број монографија села, општина и градова. Од значаја за историографију, као и за ову тему, јесу монографије школа, предузећа, спортских клубова, културно-умјет-ничких друштава и породица. Треба истаћи да се њихов број повећао у посљедњих неколико година. Као да постоји извјесно такмичење између појединих аутора ко ће написати више локалних монографија. Огромна већина тих монографија доноси, бар у кратким цртама, неке историјске податке везане за тему истраживања.

Занимљиво да је међу ауторима мало историчара. Преовладавају вој-на лица у пензији, наставници и професори других наставних предмета, љекари, ветеринари, инжењери, доктори наука из других области, ту и тамо понеки промућурнији пољопривредник.29 Занимљиво да су то нај-чешће особе у поодмаклој животној доби који своје пензионерске дане чине садржајнијим пишући монографије. Њихов труд је за сваку похва-лу, јер најчешће то чине не из разлога личне промоције, већ прије свега да се локална збивања и личности сачувају од заборава који им озбиљно пријети. Поставља се питање у чему је онда проблем? Најкраће речено у квалитету ових монографија. У већини случајева њихови аутори не познају ни најосновније елементе историјске критике. Спољашња кри-тика, односно критика текста, као и унутрашња критика, или критика 29 До сличног закључка је дошао и Семир Хаџимусић у свом раду о изучавању локалне историје на подручју општине Лукавац. Више видјети у Hadžimusić, 2017.

120


исказа су им непознанице. Не разликују изворе и литературу. Не постоји критички апарат у виду напомена, те се њихова саопштења тешко могу провјерити. Понекад чак нема ни списка извора и литературе, а ако и постоји, онда је више него скроман. Архивски рад им је непознат. Мало је оних монографија чији се аутори позивају на необјављену грађу из архива. Стога не изненађује да је квалитет већине ових монографија у најбољем случају просјечан, можда чак и испод тога.

С друге стране, уочио сам једну позитивну страну. Гдје год су били ангажовани историчари као аутори или коаутори, те локалне моногра-фије садрже веома добре и одличне осврте на прошлост села, града или општине. Такође, у оним случајевима када су историчари били анга-жовани као рецензенти или само као савјетници аутора, квалитет тих монографија био би много већи у односу на првобитне верзије рукопи-са. Закључак ове анализе био би да локалне монографије имају исто-риографски значај (могућност коришћења података из њих, наравно уз адекватну историјску критику), али не и већи научни значај, односно валидне научне резултате. Занимљиво да је, без обзира на квалитет или неквалитет тих монографија, занимање за њих велико. Готово по прави-лу сви примјерци књига се буквално “разграбе” од стране особа мјеста које је обрађено у монографији. Због тога се често јавља потреба и за другим издањем. Наравно, то је лако објаснити тиме да је људима за-нимљиво све оно што им је блиско, што се односи на догађаје, процесе и личности из њиховог села, општине или града.30

Планови за будућност

У складу са тим закључком, као рјешење намеће се неопходност систе-матског истраживања локалне историје. У њему би се најприје морали провјерити подаци до којих су дошли аутори претходних монографија из те области, извршити “теренски рад”, односно обилазак села, општина, градова, обавити разговоре са старијим становницима, затим изврши-ти посјету вјерским објектима, укључујући гробља. Међутим, све то би било недовољно ако се не би приступило истраживању архива. Овдје прије свега мислим на Архив Босне и Херцеговине у Сарајеву, који мора бити прва и посљедња установа у сваком истраживању. Грађа из аустро-угарског периода доноси податке о готово сваком селу и граду широм Босне и Херцеговине. Гријех је да се она не користи, тим више што 30 Занимање је још и веће ако се у тим монографијама говори о особама из њихових породица.

121


постоје објављени инвентари31 који се релативно лако и брзо могу ко-ристити. И сам сам се у то увјерио прикупљајући грађу за монографију о Колунићу. Наравно, постоје и други архиви које би требало посјетити као што су Архив Републике Српске у Бањој Луци, Архив Унско-санског кантона у Бихаћу, Архив у Добоју, Архив Тузланског кантона у Тузли итд.

Ко би се требао бавити писањем локалних монографија? Најбоље би било да то буду историчари, гдје год то услови допуштају. Идеално би било да пишу о својим селима или градовима. У њиховом одсуству (нпр. ако село или град немају своје историчаре), онда особе чије су профе-сионалне компетенције најближе историјској науци. Наравно, било би неопходно са њима обавити курс из рада са изворима. Али у том случају упитно је какви би били резултати. Због тога још једном указујем на то да би било најбоље ангажовати историчаре, и то прије свега младе и талентоване истраживаче који су се истакли током основих студија или су успјешно окончали мастер студије из историје, а без посла су у струци. Тиме бисмо остварили двоструку корист. Добили бисмо квали-тетне локалне монографије села, општина и градова, а већим дијелом би ријешили проблем незапослених историчара, који је све више присутан на тржишту рада.

Био би то посао општинског или градског историчара, који би обављао послове писања локалних монографија, промоција књига, на-ступа приликом отварања изложби, фељтона за штампу, радио-емисија и документарних филмова са тематиком из локалне историје. Ако бисмо систематски кренули у тај пројекат (иницијатива преко катедри, одсје-ка, факултета, универзитета, музеја, архива, академија, или удружења), сигурно бисмо имали више шансе за успјех у односу на појединачне по-кушаје. Вјероватно би се при томе појавили отпори, а први би, вјерујем, био од стране надлежних институција (градова и општина) проблем фи-нансија. У том случају као узор нам може послужити Задар као град у Републици Хрватској. Наиме, администрација овог града у посљедње вријеме успјешно аплицира на различите конкурсе министарстава нау-ке, технологије, културе за додјелу финансијских средстава. На тај начин они су обезбиједили средства за писање неколико добрих локалних мо-нографија села у задарском залеђу. Наравно, при томе они су користили и неке европске фондове за културу. Поред овог, постојала би могућност 31 Инвентари су настали трудом архивских радника, због чега им сви ми истраживачи дугујемо бескрајну захвалност.

122


још једног начина финансирања таквог потенцијалног радног мјеста за младе и талентоване, а незапослене историчаре (назвао сам га градски или општински историчар). У питању би била могућност зараде од про-даје монографија локалне историје. На крају остаје отворено питање да ли би то потенцијално радно мјесто за историчаре било трајнијег ка-рактера као стални посао или привременог карактера као рад док траје пројекат. Свакако да би прва опција била много боља.

На крају апстракта указано је на могућност коришћења локалних мо-нографија у основним и средњим школама како би ученици широм наше земље боље познавали своју локалну историју него што је то до сада био случај. Поставља се питање на који начин би се то могло остварити. Први приједлог (или како га ја називам план А) био би увођење пред-мета под називом Локална историја, а који би се слушао у току једне школске године. Мој приједлог је да то буде или у завршном разреду ос-новне школе, или у једном од три или четири разреда средње школе, при чему би наставно оптерећење било један час седмично. Друга опција (називам је план Б) била би да се у оквиру постојећег предмета Историја у току једне школске године (на исти начин као што сам малоприје на-писао) повећа броја седмичних часова за један, те да се ти часови иско-ристе за обраду градива из локалне историје. И једна и друга опција су прихватљиве, а од њиховог прихватања и спровођења у дјело користи би биле вишеструке. Свакако најважнија би била много веће знање ученика о прошлости свог ужег завичаја. Ништа мања корист односи се и на саме професоре историје, чија би наставна норма била осигурана, уз могућ-ност запошљавања оних професора историје који или не раде у струци, или уопште не раде.

ЗакључакУ периоду од 2001. до 2017. године објављен је велики број локалних монографија у Босни и Херцеговини. У питању су највише монографије села, док су монографије градова нешто мање заступљене. Податке за локалну историју садрже и монографије о школама, предузећима, спортским клубовима, културно-умјетничким друштвима и породицама. У раду су анализиране монографије из западног и сјеверног дијела наше земље (Босанска Крајина и Посавина). Чини се да су локалне монографије све попу-ларније и да се више читају у односу на научна дјела из опште и националне исто-рије. Мноштво локалних монографија истовремено не доноси посебно висок квалитет. Штавише, могло би се рећи да је квалитет већине тих монографија просјечан, па чак и испод тога. Проблем је што локалне монографије већином пишу особе које нису историчари, нити имају било какве основе из историјске критике. Обично ови аутори

123


не разликују изворе и литературу. Код већине у њиховим дјелима не постоји критички апарат у виду напомена, те се њихова саопштења тешко могу провјерити. Понекад чак нема ни списка извора и литературе, а ако и постоји, онда је више него скроман, док им је архивски рад непознат. Гдје год су били ангажовани историчари као аутори или коау-тори, те локалне монографије су много бољег квалитета. Слично се може рећи и за оне монографије чији су рецензенти били историчари. Према томе, већина локалних мо-нографија има историографски значај, али не и већу научну вриједност. Као рјешење намеће се неопходност систематског истраживања локалне историје у коме би било најбоље ангажовати историчаре, и то прије свега младе и талентоване истраживаче који су се истакли током основих студија или су успјешно окончали мастер студије из историје, а без посла су у струци. На тај начин би се остварила двострука корист: до-били бисмо квалитетне монографије села и градова, а већим дијелом бисмо ријешили проблем незапослених историчара, који је све више присутан на тржишту рада. Био би то посао општинског или градског историчара, који би обављао не само послове пи-сања локалних монографија, већ и друге послове из сфере јавног и културног живота општине или града у коме живи. Да би се ова племенита идеја остварила, неопходан је заједнички наступ катедри, одсјека, факултета, универзитета, музеја, архива, академија или удружења према институцијама власти. Такође, у будућности би се требало анга-жовати с циљем бољег изучавања локалне историје у школама. Спровођење у дјело ове идеје донијело би вишеструку корист – веће знање ученика о прошлости свог ужег за-вичаја и осигурање наставне норме, уз могућност запошљавања оних професора исто-рије који не раде у струци.

Local monographs in part of the Bosnian Krajina

and Posavina (2001-2017)

Conclusion Many local monographs were published in Bosnia and Herzegovina in the period between 2001 and 2017. Most of the monographs were related to villages, while the monographs of cities were somewhat less represented. Local history data also includes monographs on schools, businesses, sports clubs, cultural and artistic societies and families. This paper anal-yses the monographs from the western and northern parts of our country (Bosnian Krajina and Posavina). Local monographs seem to be increasingly popular and are read more than scholarly works in general and national history. Many local monographs at the same time do not deliver particularly high quality. Moreover, the quality of most of these monographs could be described as average or even below that. The problem is that local monographs are mostly written by persons who are not historians nor have any foundation in history criticism. Usually these authors do not distinguish between their sources and literature. Works by most of them do not have a critical apparatus in the form of notes, and their records can hardly be verified. Sometimes there is not even a list of sources and literature, and if there is one, it is modest at best, while their archival work is unknown. Wherever historians were hired as

124


authors or co-authors, these local monographs are of much better quality. Similar can be said of those monographs whose reviewers were historians. Therefore, most local monographs have historiographic significance but not greater scientific value. The necessity of systematic study of local history imposes itself as the solution, where the best course of action would be to engage historians, especially young and talented researchers who have distinguished themselves during their undergraduate studies or have successfully completed master studies in history, and yet are jobless in their profession. This would create a dual benefit: we would get better quality monographs of villages and cities and, for the most part, would solve the problem of unemployed historians, who are increasingly present in the labour market. This would be a job for a municipal or city historian, who would not only do the work of writing local monographs, but also other tasks in the sphere of public and cultural life of the munici-pality or city in which they live. In order to realize this noble idea, it is necessary to have joint approach of the departments, faculties, universities, museums, archives, academies, or asso-ciations towards the institutions of government. Furthermore, greater engagement is needed in the future in order to ensure better study of local history in schools. The implementation of this idea would bring multiple benefits – greater knowledge of students about the past of their homeplaces and securing a teaching standard, with the possibility of hiring those history professors who do not work in their profession.

ЛитератураБранковић, Б. М. (2012) Црква Светог пророка Илије у Смољани, Епархија бихаћко-

петровачка, Бања Лука – Босански Петровац.Бранковић, Б. М. (2016) Петровац од 1700. до 1918. године, Завичајно удружење

“Петровац” – Графид, Бања Лука.Васић, Д. Д. (2014) Теслић и околина у вријеме трансформације феудализма у

капитализам (1878–1941), Филозофски факултет, Бања Лука.Врањеш, М. (2006) Љепота наших Романоваца, Графопапир, Бања Лука.Дакић, П. (2013) Велики траг у малом времену, Графомарк, Лакташи.Despot, B. (2010) 50 godina Gimnazije u Bosanskom Petrovcu, Art print – Besjeda, Banja

Luka.Ковачевић, Д. С. (1996; 2006) Петровац у подножју Грмеча, Клековаче и Осјеченице,

Музеј Војводине, Нови Сад. Ковачевић, Д. С. (2007) Села Бара, Буковача, Дринић, Ведро Поље, срез Босански

Петровац 1700–2006, Мјесна заједница, Буковача. Крнета, Д. У., Милијевић, С. К. и Крнета, Ђ. Д. (2016) Зебе: настајање и трајање, My

Book, Бања Лука. Jeličić, V. (2017) Djeco moja ne može to izdobrati (retrospektiva sjećanja na period 1963–

2015), Bosanski Petrovac. Латиновић, Р., Смиљанић, А. и Јеличић, Ч. (2016) Колунић: село, школа, људи, Графид,

Бања Лука.Лукић, С., Кљајевић, Д., Вујиновић, Б. и Стругар, М. (2015) Средњовјековно насљеђе

прњаворског краја, Истраживачки центар “Искон” – Републички завод за заштиту културноисторијског и природног насљеђа РС – Завичајни музеј Градишка, Бања Лука – Градишка.

Мирковић, Б. Ч. (2007) Родослов породице Мирковић из Колунића, Колунић. Mirković, B. Č. (2014) Medeno Polje – naše selo u petrovačkom kraju, Medeno Polje.

125


Новаковић, Д. (2014) Новаковићи 1813–2013: наша породица – наш завичај, Ж. Новаковић, Београд.

Pilipović Dajanović, N. (1989) Romori vrtočke prošlosti, Mjesna zajednica, Vrtoče. Pilipović Dajanović, N. (1989; 2011) Sabor u Vrtoču, Mjesna zajednica, Vrtoče 1989; Gra-

fomark, Laktaši 2011.Pilipović Dajanović, N. (2000) Petrovac i Drvar u zbilji i snovima, Beograd.Pilipović Dajanović, N. (2004) Vraćam zavičaju odnjeto, Naučna knjiga – Belgrafic, Beo-

grad. Pilipović Dajanović, N. (2013) Ondašnja cijena slobode pod Grmečom: 315+768=1.089,

Art print, Banja Luka. Pilipović, N. (2015) Degenek priče, Beograd.Ракита, Р. (2003) Јањ: географскоисторијска и антропогеографска студија 1,

Књижевна задруга, Бања Лука.Симић, Р. – Рашо (2011) Скугрић (грађа за монографију), Скугрић.Смиљанић, А. (2009) Гранични градови и тврђаве средњовјековне босанске државе

на територији данашње општине Босански Петровац (Градина, Градић на Жутој Главици, Кадињача, Вршчић, Градина у Ваганцу, Оштрељ и Билај), у: Бранковић, Д. и др. (ур.), Научна и духовна утемељеност друштвених реформи. Зборник радова са научног скупа (Бања Лука, 27–28. новембар 2009.) (49-59), Научни скупови, књ. 10, Филозофски факултет, Бања Лука.

Смиљанић, А. (2019) Могућности истраживања локалне историје у основним и средњим школама у Републици Српској, у: Настава историје у Републици Српској – стање и перспективе (45-53), Научни скупови, књига XLIX, Одјељење друштвених наука, књига 44, Филозофски факултет, Бања Лука.

Удовичић, Р. (2007) Бараћи и Бараћани, Јавна установа Културни центар “Петар Кочић”, Мркоњић Град.

Hadžimusić, S. (2017) Značaj izučavanja lokalne historije za razvoj historiografije – primjer istraživanja prošlosti općine Lukavac, Društvene i humanističke studije – Časopis Filo-zofskog fakulteta u Tuzli 3, Tuzla, 167-186.

Шмитран, Б. (2002) Хроника поткозарског села Грбавци, Просвјета, Градишка.

127

DOI: 10.5644/PI2020.186.19

Historiografija o Tuzli i Tuzlanskom kraju,1 koja se odnosi na novi vijek i savremeno doba, nastala u vremenu

2001–2018. godine

Izet ŠabotićFilozofski fakultet Univerziteta u Tuzli

[email protected]

Sažetak: U radu su date osnovne karakteristike razvoja historiografije o Tuzli i Tuzlanskom kraju u periodu od 2000. godine do danas, vezanom za novi vijek i savremeno doba. Ukazano je na to da je u navedenom vremenu značajno pojačan interes i intenziviran istraživački rad na proučavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Tome su u znatnoj mjeri doprinijele odre-đene okolnosti. Jedna od njih jeste nedovoljna istraženost ovog perioda tuzlanske prošlosti, što je motiviralo i podstaklo istraživače da se značajnije bave njome. Značajan podsticaj istraživanju ove problematike dao je Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta u Tuzli, kao i brojni časopisi koji su nastali u ovom vremenu, a usmjereni su na istraživanje mikrohisto-rije. To je doprinijelo tome da nastanu brojni historiografski sadržaji: sinteze, monografije, studije te veliki broj članaka i priloga koji tretiraju prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja. U radu su historiografski sadržaji tretirani i predstavljeni po periodima (osmanski, austrougarski, period 1918–1941, Drugi svjetski rat, socijalistički period 1945–1990. te period 1992–1995) te vrsti sadržaja (sinteza, monografija, studija, članak, prilog, doktorska i magistarska radnja i slično), a sve kako bi se dobila što preglednija slika ukupnih historijskih sadržaja vezanih za Tuzlu i Tuzlanski kraj u navedenom vremenu. U tom smislu iskazan je interes za pitanja ove provenijencije, što je rezultiralo značajnim brojem raznovrsnih radova. Što je dobro! Ono što je manje dobro odnosi se na nesistematičnost, koja je dovela do naučne i stručne neujednačenosti radova. Jedan broj radova je zasnovan na metodološkim i naučnim načeli-ma i principima historijske nauke, što predstavlja značajan doprinos, dok ih jedan broj ima dominantno publicističke, politološke, sociološke i druge karakteristike. Međutim, mišljenja smo da je u navedenom periodu učinjen važan iskorak na planu bolje istraženosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, što predstavlja značajan doprinos ukupnom razvoju bosanskohercegovač-ke historiografije.

Ključne riječi: Tuzla, historiografija, Tuzlanski kraj, osmanski period, austrougarski period, period između dva svjetska rata, period Drugog svjetskog rata, socijalistički period, sinteza, monografija, studija, članak, prilog, doktorska, magistarska radnja i dr.

1 Pod pojmom tuzlanski kraj podrazumijeva se prostor današnje opštine (grada) Tuzla, sa širim okruže-njem koje obuhvata područje 13 opština Tuzlanskog kantona (Banovići, Čelić, Gračanica, Gradačac, Doboj Istok, Kalesija, Kladanj, Lukavac, Srebrenik, Sapna, Teočak i Živinice).

128


Uvodne napomene

Prošlost Tuzle je bogata, burna i slojevita. Seže od starijeg neolita do da-našnjih dana. Da bi se imale valjane spoznaje o događajima i procesima iz prošlosti, neophodno ju je istraživati. Opšta konstatacija je da prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja nije u dovoljnoj mjeri istražena. Čitava područja i vre-menski periodi su ostali izvan interesa i istraživanja historičara. Još uvijek ne postoji jedna sveobuhvatna sinteza tuzlanske prošlosti. Nešto značajnije prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja tretirana je nakon Drugog svjetskog rata, kada je nauka, pa samim tim i historija, imala intenzivniji razvoj. Tada su nastale vrijedne historijske sinteze te brojni članci i rasprave, koji tretiraju raznovrsna pitanja iz bogate tuzlanske prošlosti. U tom pogledu, teme poput Drugog svjetskog rata su opsežnije i temeljitije obrađene, što je rezultiralo pojavom većeg broja monografija o partizanskim jedinicama.2 Posebno mje-sto u obradi ovog perioda zauzima edicija Tuzla u NOB-u i revoluciji, sači-njena u III toma.3 Sa historijskog aspekta, iako različitog naučnog dometa, značajni su brojni monografski sadržaji posvećeni radu privrednih, javnih i kulturnih ustanova s ovog područja.

Međutim, najveći doprinos historiografiji dale su naučne publikacije nastale kao rezultat dugogodišnjih istraživanja te tretiranja izvora prvoga reda, a odnose se na važna pitanja iz bogate tuzlanske prošlosti. Ovdje se prije svega misli na sinteze, koje predstavljaju ozbiljne naučne poduhvate i daju zaokruženu historijsku sliku, vezanu za određenu historijsku tematiku. Prije svega, to se odnosi na nekoliko vrijednih historijskih sadržaja, poput: Tuzlansko područje negda i sada, s posebnim obzirom na vjerske prilike,4 Tuzla i njena okolina u XVI vijeku5 te na sadržaj objavljen o Tuzli u okviru publikacije Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća.6 Riječ je o sintezama koje su, svaka na svoj način, svojom sveobuhvatnošću i cjelovitošću tretiranih pitanja dale jasne slike vremena i historijskih događaja koji su obuhvaćeni njima. Tako ovi sadržaji predstavljaju značajan doprinos boljoj spoznaji tuzlanske prošlosti, ali i ukupnom razvitku bosanskoherce-govačke historiografije. Svakako, vrijedan doprinos rasvjetljavanju tuzlan-ske prošlosti dali su i brojni sadržaji predstavljeni u vidu članaka i priloga

2 O ovoj vrsti publikacija biće više riječi u narednom sadržaju ovoga rada.3 Antonić, 1979; 1984; 1987.4 Benković, 1971.5 Handžić, 1975.6 Hadžibegović, 1991.

129

Izet Šabotić: Histriografija o širem tuzlanskom području, koja se odnosi na novi vijek i savremeno doba,...

u referentnim historijskim časopisima, koji su se bavili važnim historijskim temama. Kako za temu imamo pitanje razvoja historiografije koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj za period novog vijeka i savremenog doba, pitanje razvoja historiografije ranijih perioda nije tretirano.

Potrebno je istaći da je u vremenu od 1995, a posebno od 2000. godine, došlo do pojačanog interesa za istraživanje prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kra-ja. Tome su doprinijele brojne okolnosti, a ponajviše saznanje da prošlost Tuzle nije u dovoljnoj mjeri istražena, te da je akademske 1993/1994. godine na Filozofskom fakultetu u Tuzli osnovan Odsjek za historiju. Osnivanjem ovog Odsjeka, historijska nauka na ovom području dobila je na intenzitetu. Iškolovani su mlađi kadrovi koji su pokazali talent i interes za proučava-nje prošlosti. Doprinos razvoju historijske nauke na tuzlanskom području u ovom periodu dali su stručni i naučni časopisi, koji su izlazili u Tuzli i dru-gim opštinama ovog područja.7 Isto tako, raznovrsne teme iz prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja tretirane su u historijskim i drugim časopisima koji izlaze u drugim mjestima u Bosni i Hercegovini,8 kao i inostranstvu.9 Zahvaljujući navedenom, prisutna je pozitivna naučna intencija u pravcu istraživanja tu-zlanske prošlosti, pri čemu su tretirane brojne teme te dati značajni rezultati na historiografskom planu. Na Odsjeku za historiju, kroz sistematičan i meto-dičan pristup, putem doktorskih i magistarskih radnji,10 obrađeno je nekoliko važnih pitanja iz tuzlanske prošlosti. Važno je istaći da su profesori i njihovi 7 Do 1992. godine na području tuzlanske regije (19 opština sjeveroistočne Bosne) izlazio je samo jedan časopis: Članci i građa za sjeveroistočnu Bosnu, u kojem su objavljivani dominantno historijski radovi. Riječ je o časopisu koji je izlazio u izdanju Muzeja istočne Bosne Tuzla. Nakon 1995. godine u Tuzli i drugim opštinama Tuzlanskog kantona pokrenuto je nekoliko stručnih i naučnih časopisa u kojima je značajno tretirana raznovrsna historijska problematika, pri čemu je objavljeno više desetina značajnih članaka i priloga iz prošlosti Tuzle i šireg tuzlanskog područja. Prije svega radi se o slijedećim časopi-sima: Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla (Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli), Saznanja (Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta u Tuzli, Društvo historičara Tuzla), Stav (Ministarstvo obra-zovanja, nauke, kulture i sporta TK), Arhivska praksa (Arhiv Tuzlanskog kantona, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona), Historijska misao (Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta Uni-verziteta u Tuzli – Društvo historičara Tuzlanskog kantona), Historijski pogledi (Centar za istraživanje moderne i savremene historije Tuzla), Baština (Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog na-slijeđa Tuzlanskog kantona), Pogledi (BZK “Preporod” opštinsko društvo Tuzla), Gračanički glasnik (Izdavačka kuća Monos, Gračanica).8 Ovdje prije svega mislimo na časopise: Prilozi za historiju Instituta za istoriju Sarajevo (Institut za istoriju Sarajevo), Historijska traganja (Institut za historiju Sarajevo), Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine (Arhivističko udruženje Bosne i Hercegovine) i časopis Istraživanja (Fakultet humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” Mostar).9 Radovi vezani za prošlost Tuzle i tuzlanskog kraja objavljeni su u časopisu: Bošnjačka pismohrana (časopis Bošnjačke nacionalne zajednice za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju) i Zbornik radova Zavoda za povjesnicu, Beli Manastir (Republika Hrvatska).10 O značaju doktorskih i magistarskih radnji u kojima je tretirana tematika vezana za Tuzlu i tuzlanski kraj biće više govora u nastavku rada.

130


saradnici uradili nekoliko zanimljivih sinteza, gdje su obrađene teme koje su se direktno ili indirektno odnosile na tuzlansku prošlost. Drugu vrstu radova, koji u manjoj ili većoj mjeri imaju historijsku vrijednost, napisali su stručnja-ci i naučnici koji ne pripadaju historijskoj branši. No, smatramo da ti sadržaji, koji su brojni, imaju određen značaj i doprinos u rasvjetljavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Važni pomaci na tom planu učinjeni su objavljiva-njem historijskih izvora (građe) iz perioda novog vijeka i savremenog doba.

Ovom prilikom dat ćemo kratki osvrt o dometima historiografije koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj. Odabrani pristup tretiranja navedene proble-matike su historijski periodi.

Historiografija o Tuzli i Tuzlanskom kraju u osmanskom periodu

Tuzla i Tuzlanski kraj u vremenu od 2000. godine do danas, bili su predme-tom interesovanja naučnika raznih profila, posebno historičara, ali i stručnja-ka iz drugih oblasti. U navedenom vremenu intenziviran je rad na istraživanju brojnih tema iz političke, privredne i kulturne historije Tuzle i Tuzlanskog kraja u vrijeme osmanske uprave (1463–1878). Kada je riječ o obrađenim temama i pitanjima iz osmanskog perioda tuzlanske prošlosti, evidentno je da nedostaju sinteze, kao sveobuhvatni i pregledni sadržaji vezani za ovaj period tuzlanske prošlosti. Ovdje od navedene konstatacije trebamo izuzeti rad: Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću,11 u ko-jem su dati važni historijski sadržaji vezani za brojne događaje i procese koji se odnose na posljednje decenije osmanske uprave u Bosni i Hercegovini. Poseban naglasak u radu je stavljen na prisutnu vjersku i etničku heterogenost bosanskohercegovačkog društva, što je bila i karakteristika Tuzlanskog kraja. Tu su i brojni drugi događaji koji su oslikavali ukupne društveno-političke i privredne prilike ovoga područja. Rad je u metodološkom, strukturalno-sadr-žajnom smislu zadovoljio historijske uzuse, te stoga predstavlja izravan do-prinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije.

Postoji nekoliko publikacija koje su u vidu monografija tretirale Tuzlu i neka druga mjesta na ovom području u osmanskom periodu. Ono što u pravilu nedostaje ovim publikacijama jeste historijski metodološki pristup. Uglavnom su sadržaji zasnovani na konsultovanju ranije objavljene litera-ture te u naučnom pogledu nisu napravljeni značajni historiografski iskoraci

11 Hadžić, 2017

131


(Tuzla u osmansko doba;12 Tuzlanske historijske minijature;13 Zvornik – hi-storijska monografija14). Iako je riječ o sadržajima više publicističkog nego historijskog karaktera, ipak svaka od ovih publikacija ima određene stručne vrijednosti i predstavljaju doprinos historijskoj nauci. Knjiga Tuzla u osman-sko doba predstavlja zbir sadržajno nepovezanih događaja koji se odnose na prošlost Tuzle u osmanskom periodu (1463–1878). Autor se potrudio, kon-sultujući raznovrsnu literaturu, te manji broj historijskih izvora, približiti či-tateljima neke događaje i procese iz navedenog perioda. Knjiga Tuzlanske historijske minijature također tretira osmanski period Tuzle. Ona je s više analitičnosti i sinteze obuhvatila značajne događaje i procese koji se odnose na Tuzlu u osmanskom periodu. Riječ je o temama i pitanjima iz političkog, ekonomskog i kulturnog života. Ono što je posebno važno jeste da je autor pored relevantne literature koristio jedan broj izvora prvoga reda osmanske provenijencije, koji su po prvi puta predstavljeni naučnoj javnosti. Ova knjiga je u značajnoj mjeri pomogla boljem razumijevanju ovog perioda tuzlanske prošlosti. Knjiga Zvornik – historijska monografija po metodološkom pristu-pu, strukturi, sadržaju i načinu izlaganja predstavlja monografiju o lokalnoj historiji, koja sadrži veliki broj podataka iz prošlosti Zvornika od XV pa do kraja XX stoljeća. U knjizi je na sistematičan način, a na osnovu dostupne literature, otvoreno nekoliko pitanja iz ovog perioda, poput: Zvornik kao sje-dište Sandžaka, doseljavanja vlaha stočara, mjesto i uloga Zvorničke kape-tanije, razvoj gradskog života, kulturno-obrazovne prilike te demografske i migracione prilike na području Zvorničkog sandžaka. Obrađena pitanja pred-stavljaju preglednu sliku zvorničke prošlosti navedenog vremena. Navedeni sadržaj vrijedan je zbog činjenice da daje dobru osnovu za dalja podrobnija istraživanja brojnih pitanja iz osmanskog perioda ovog prostora.

Pored navedenih publikacija, u ovom periodu su nastala značajna naučna ostvarenja, pri čemu su primijenjena naučna načela, kao i historijski meto-dološki pristup, te je analizom i kritikom izvora prvoga reda sačinjena slika istraživane teme i pitanja. Ovdje je riječ o publikacijama: Tuzlanski kraj 1851–1891, Demografske i socijalne promjene15 i Husein-kapetan Gradaščević, 1802–1834. (Biografija uz 200 godina rođenja).16 Knjiga Tuzlanski kraj 1851–1991, Demografske i socijalne promjene obuhvata posljednje tri dece-nije osmanske uprave u Bosni i Hercegovini. Autori knjige su izvršili analizu 12 Ćilimković, 1996.13 Mutevelić, 2005.14 Uzunović, 2010.15 Selimović i Hadžić, 2007.16 Kamberović, 2002.

132


demografskih i socijalnih prilika u Tuzli i Tuzlanskom kraju na osnovu po-pisa iz 1851. i 1879. godine, prvog koji je izvršila austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini. Komparacijom podataka, u knjizi je data važna slika demografskih i socijalnih, ali i ekonomskih kretanja i prilika u Tuzlanskom kraju. Navedena slika pomaže boljem razumijevanju ukupnih odnosa u ovom burnom periodu bosanskohercegovačke prošlosti, a posebno prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Zbog metodološkog pristupa i samih rezultata, navede-na knjiga predstavlja značajan doprinos razvoju historiografije, posebno one koja je vezana za Tuzlu i Tuzlanski kraj. Knjiga Husein-kapetan Gradaščević 1802–1834 (Biografija uz 200 godina rođenja) predstavlja monografiju o vođi Pokreta za autonomiju Bosne iz 1831–1832, o kojem se i ranije pisalo, pri čemu su nastala značajna naučna djela.17 Međutim, u ovoj monografiji au-tor donosi nova saznanja vezana za Pokret, njegove uzroke i posljedice, što je zasnovano na nekim, po prvi put korištenim historijskim izvorima osmanske provenijencije. Prezentovanim rezultatima u monografiji, u vezi s ulogom Husein-kapetana u Pokretu za autonomiju Bosne, osim što se potvrđuju ranije donesena naučna stajališta o događajima i procesima iz navedenog perioda, daju se i neka nova naučna stajališta.

Poseban doprinos boljem poznavanju prošlosti Tuzle i njene šire okoline u osmanskom periodu daje nekoliko sadržaja koji se odnose na objavljene historijske izvore (arhivsku građu). Tako je u izdanju Arhiva Tuzlanskog kan-tona objavljeno nekoliko publikacija koje su podrazumijevale prevođenje hi-storijskih izvora sa staroosmanskog (staroturskog) jezika i pisma na bosanski jezik. Između ostalog, priređene su sljedeće publikacije historijskih izvora: Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833);18 Popis Bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra;19 Salih Safvet Bašić – jedan osmanski intelektua-lac u Bosni i Hercegovini;20 Tapu zabit defter Gradačac – defter nekretnina Gradačac iz 1875/1292. godine21 te Gračanički defter 1292/1875..22 Pored navedenih publikacija značajan zbornik objavljenih historijskih izvora jeste Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876.,23 koji se odnosi na po-sljednje godine osmanske uprave u Bosni i Hercegovini. Navedeni zbornici objavljenih historijskih izvora predstavljaju važnu historijsku osnovu za nova

17 Ovdje se prije svega misli na knjigu Aličić, 1996. 18 Gündüz, 2008.19 Nurkić, 2009.20 Geçer, 2009.21 Nurkić i Šabotić, 2011.22 Nurkić, 2013.23 Nakičević, 2015.

133


istraživanja i proučavanja događaja i procesa vezanih za ovaj period tuzlan-ske prošlosti.

Historija Tuzle i Tuzlanskog kraja u osmanskom periodu tretirana je u značajnom broju članaka i rasprava objavljenih u brojnim časopisima u ze-mlji i inozemstvu. Članci tretiraju raznovrsnu i značajnu historijsku proble-matiku. Ono što predstavlja njihovu najveću vrijednost jeste to što je dobar broj članaka zasnovan na novim historijskim izvorima. U ovim radovima su tretirane političko-društvene te privredne i kulturne prilike u kojima se daje poprilično jasna slika brojnih pitanja iz vremena osmanske uprave. Između ostalog, obrađene su društveno-političke, privredne i kulturne prilike u Zvorničkom sandžaku, kroz jedan dug period od njegovog osnivanja 1481. do kraja osmanske uprave 1878. godine. Značaj ovih radova je u tome što su istraženi i predstavljeni određeni događaji i procesi lokalne provenijencije koji u ovoj historiografskoj formi nisu ranije predstavljani. Oni daju novu historijsku sliku Tuzle i Tuzlanskog kraja u osmanskom periodu.24

Poseban naučni doprinos ovom periodu tuzlanske prošlosti predstavljaju dvije doktorske disertacije,25 koje tretiraju raznovrsnu problematiku koja se odnosi na Tuzlu i tuzlanski kraj u osmanskom periodu. Jedna je odbranjena na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli i odnosi se na sakralne objekte islamske arhitekture Zvorničkog sandžaka, kao i njihov kulturno-historijski značaj. U širem historijskom kontekstu ove doktorske disertacije obrađeno je nekoliko značajnih pitanja koja se odnose na Zvornički sandžak, poput: druš-tveno-političke i etničko-konfesionalne prilike na prostoru Zvorničkog san-džaka od osnivanja do 1878. godine. U sklopu navedene teme podrobnije su obrađena pitanja: osmanskih osvajanja ovog područja i uspostave Zvorničkog sandžaka, proces prihvatanja i širenja islama i demografske promjene na ovom području, urbanizacija i formiranje naselja orijentalno-islamskog tipa u Zvorničkom sandžaku te administrativno-upravna organizacija Zvorničkog sandžaka. Na osnovu obrade ovih pitanja data je jasna slika ukupnih prili-ka u Zvorničkom sandžaku u navedenom periodu. Detaljnije se doktorska disertacija bavila najvažnijim karakteristikama i posebnostima sakralnih objekata islamske arhitekture, džamijama i mesdžidima, a tretirano je i pita-nje kulturno-historijskog značaja sakralnih objekata islamske arhitekture na prostoru Zvorničkog sandžaka. Ovom doktorskom disertacijom uspješno se 24 Ovom prilikom navest ćemo nekoliko značajnijih članaka i rasprava: Alagić i Mujkanović, 2017; Balta, 2002; Čehajić, 2017; Čičkušić, Hamzić i Djedović, 2006; Hadžić, 2003; 2007a; 2008c; 2009; 2018; Hadžić i Kožar, 2006; Kožar, 2005b; 2007; Kujović, 2003; Sarić, 2005; Šabotić, 2012b; Šabotić i Rastoder, 2010; 2012a; 2012b; Šehić, 2000; Šljivo, 2000a; 2000b; 2001a; 2001b.25 Sulejmanović, 2017; Bašić, 2018.

134


odgovorilo na postavljena pitanja te se došlo do značajnih i originalnih nauč-nih rezultata, posebno onih iz domena kulturne historije, vezane za Zvornički sandžak.

Druga doktorska disertacija je obuhvatila Zvornički sandžak u 17. sto-ljeću. U njoj su na osnovu relevantne literature, te posebno izvora – popisa iz ovog perioda, data smišljena naučna objašnjenja ukupnih društveno-po-litičkih, vojnih i privrednih kretanja i prilika u Zvorničkom sandžaku u 17. stoljeću. Ovom doktorskom disertacijom su otvorena neka pitanja koja ranije nisu bila predmetom historijskih istraživanja te se na osnovu po prvi puta korištenih historijskih izvora dao sveobuhvatan i pregledan odgovor na njih. Ova doktorska disertacija rasvjetljava brojne procese i događaje iz prošlosti Zvorničkog sandžaka u 17. stoljeću, koji su se odnosili na društveno-poli-tička i privredna kretanja te ih na naučan način približava historijskoj i ši-roj naučnoj javnosti. Navedene doktorske disertacije predstavljaju značajan korak ka boljem poznavanju i razumijevanju ovog perioda prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, što predstavlja značajan doprinos razvoju bosanskoherce-govačke historiografije.

Značajan doprinos razvoju historiografije predstavljaju i magistarske radnje,26 u kojima je tretirana raznovrsna problematika vezana za ovaj period historije Tuzle i tuzlanskog kraja. Navedenim magistarskim radnjama obra-đene su teme iz političko-društvenih odnosa, privrednih kretanja, odnosa sa susjedima, obrazovnih i vjersko-konfesionalnih odnosa, kao i druga važna historijska pitanja. Sve to je doprinijelo tome da se na jedan metodološki prihvatljiv način tretira zanimljiva problematika te bolje rasvijetle događaji i procesi ovog dijela prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja.

Historiografija austrougarskog perioda (1878–1918)

Tematiku vezanu za prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja u austrougarskom pe-riodu također u značajnoj mjeri tretiraju historičari i naučnici drugih profila u vremenu od 2000. do 2018. godine. Međutim, i za ovaj period tuzlanske proš-losti nedostaju sveobuhvatni historijski sadržaji u vidu preglednih sinteza. Više su u historiografskom smislu zastupljeni članci i rasprave te monografije odre-đenih ustanova, koje u svojim određenim strukturalnim dijelovima obuhvataju i historijsku problematiku vezanu za austrougarski period Tuzlanskog kraja.

U već spomenutoj studiji Tuzlanske historijske minijature otvoreno je nekoliko zanimljivih pitanja iz domena društvenih, posebno obrazovnih 26 Dervišagić, 2012; Sulejmanović, 2013; Salihović, 2013; Čehajić, 2014.

135


i kulturnih, kao i privrednih prilika u Tuzli i Tuzlanskom kraju u austrou-garskom periodu. Međutim, navedeni sadržaji ne predstavljaju zaokruženu i preglednu sliku tretirane historijske problematike. Oni su više rezultat kom-pilacije ranije objavljenih rezultata, dok je veoma malo sadržaja zasnovanih na novim spoznajama i izvorima prvoga reda. Tako je i kada je riječ o publi-kaciji Zvornik – historijska monografija – ovaj period prošlosti ovoga kraja je skromno obrađen. Tretirana historijska problematika predstavljena je uop-ćeno, bez dubljeg zadiranja u procese i događaje koji su obilježili ovaj period zvorničke prošlosti, kao i njihov uzročno-posljedični karakter. U knjizi su donesena stajališta i viđenja o određenim procesima zasnovana na objavlje-noj literaturi, bez njenog dubljeg analiziranja i kritiziranja, dok su simbolično korišteni izvori prvoga reda.

Daleko značajniji iskoraci urađeni su obradom značajnog broja tema, koje su objavljene u člancima i raspravama, pri čemu su važna pitanja ovog dijela prošlosti bila predmetom istraživanja. U tom pogledu objavljeno je nekoliko historijski vrijednih sadržaja (članaka i rasprava), koji se bave raznovrsnim pitanjima, koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj u austrougarskom perio-du.27 Riječ je o pitanjima vezanim za uspostavu austrougarske upravne, vojne i policijske vlasti na ovom području, radu organa vlasti, uspostavu obrazov-nog sistema, osnivanje i rad građanskih škola, provođenje izbora i njihovog uticaju na političke prilike, osnivanje i rad kulturno-prosvjetnih društava, te posebno privredne prilike u Tuzli i tuzlanskom kraju u ovom vremenu. Posebno je vrijedno istaći da je jedan broj tretiranih pitanja po prvi puta otvo-ren, te da su za njihovu obradu korišteni izvori prvoga reda, što daje poseban značaj ovim radovima. Stoga možemo konstatovati da je na ovaj način dat izravan doprinos boljem rasvjetljivanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, a samim tim i razvoju historiografije, posebno one koja se bavi lokalnom prošlošću.

Historija Tuzle i Tuzlanskog kraja u austrougarskom periodu je značajnije tretirana i kroz izradu jednog broja magistarskih radnji na Odsjeku za histori-ju Filozofskog fakulteta u Tuzli, gdje je obrađeno nekoliko važnih tema, koje se odnose na raznovrsnu historijsku problematiku, kao što su: kulturne pri-like na širem tuzlanskom području u vrijeme austrougarske uprave, agrarne prilike u navedenom periodu, osnivanje i rad kulturno-nacionalnih društava,

27 Balta, 2003; 2006; 2008; Bašić, 2011; Buljubašić, 2017; Fetahagić i Mukić, 2018; Jahić, 2016; Kožar, 1997; 2003; 2005a; 2010; Kujović, 2002; 2005; 2006; 2007; 2009; 2010; 2012; 2016; Lević, 2010; 2011; Mujkanović, 2016; Radovanović, 2015; Sarić, 2007; Šabotić, 2007; 2011; Šabotić i Buljubašić, 2016; Šabotić i Lević, 2010; Zulić, 2014; 2015.

136


uticaj konzularnih predstavništava na prilike na širem tuzlanskom prostoru u vrijeme velike istočne krize (1875–1878) te prilike u Tuzli i okolini u vrijeme Prvog svjetskog rata, kao i brojna druga pitanja.28 U svakom slučaju ono što je nastalo kao produkt novih historijskih sadržaja koji se odnose na Tuzlu i Tuzlanski kraj, a vezano je za austrougarski period, značajno je doprini-jelo boljem rasvjetljavanju brojnih pitanja i stvaranju jasnije slike o njima. Međutim, ono što je primjetno jeste da ni ovaj period tuzlanske prošlosti nije obrađen kroz određene sinteze koje bi dale zaokruženiju, potpuniju i jasniju sliku određenih tema, već su putem članaka i rasprava parcijalno tretirana određena pitanja ovog perioda tuzlanske prošlosti.

Historiografski rezultati vezani za period 1918–1941. godine

Period od 1918. do 1941. godine je manje od drugih perioda istraživan i tre-tiran u navedenom vremenu. Historijska problematika za ovaj period više je tretirana u sklopu publikacija koje su u svom opsegu obuhvatale širi tematski i vremenski kontekst bosanskohercegovačke prošlosti, pa tako i tuzlanske.29 U ovim radovima je tretirana historijska problematika koja se odnosi na druš-tveno-političke, privredne, obrazovne i vjerske prilike u Bosni i Hercegovini, gdje je značajan prostor dat događajima i prilikama u Tuzli i Tuzlanskom kraju. Kad je riječ o sintezama, osim jedne,30 druge nisu napisane. Riječ je o monografiji koja s tematsko-hronološkog aspekta obuhvata sve sfere života na području Gračanice u vremenu od 1918. do 1941. godine. Knjiga prati do-gađaje koji su vezani za: politiku, privredu, prosvjetu, kulturu, sport, vjerski život te urbani razvoj ovoga mjesta. Posebnu vrijednost knjizi daju prilozi predočeni u vidu biografskog leksikona najznačajnijih ličnosti međuratnog perioda, koji su doprinijeli razvitku Gračanice u ovom vremenu.

Određena pitanja vezana za ovaj period tuzlanske prošlosti tretirana su u već spomenutim monografijama i studijama vezanim za Zvornik i tuzlanski kraj.31 Historija šireg područja Zvornika u tzv. međuratnom periodu predstav-ljena je u posebnom potpoglavlju: Zvornik u Kraljevini Jugoslaviji (1918–1941). U njemu su dati samo neki osnovni podaci o društveno-političkim, pri-vrednim, obrazovno-kulturnim prilikama u Zvorničkom srezu u navedenom periodu. Neki događaji i ličnosti iz ovog vremena su posebno naglašeni, a na

28 Zulić, 2013; Radovanović, 2014; Buljubašić, 2016; Halilović, 2018.29 Jahić, 2010; 2014; Hadžiahmetović, 1998.30 Hamzić, 2012.31 Uzunović, 2010; Selimović i Hadžić, 2007.

137


osnovu raznovrsne literature, objavljene kako u Bosni i Hercegovini, tako i u zemljama okruženja. U knjizi: Tuzlanski kraj 1851–1991 – Demografske i socijalne prilike izneseni su brojni statistički podaci i činjenice demografske i sociološke provenijencije koje se odnose na ovaj period tuzlanske prošlosti. Važni zaključci su izvedeni na osnovu analiza Popisa stanovništva za 1931. godinu. Iako se ovdje ne radi o cjelovitim i zaokruženih historijskim cjeli-nama, ipak oni predstavljaju značajne sadržaje u boljem spoznavanju ovog dijela tuzlanske prošlosti.

Značajnije je problematika ovog perioda tuzlanske prošlosti tretirana kroz rasprave i članke objavljene u brojnim časopisima u Bosni i Hercegovini, ali inozemstvu.32 Navedeni radovi tretiraju znatan broj raznovrsnih pitanja iz oblasti društveno-političkog života, privrede, stanja u agraru, kulturnih pri-lika, stanja u obrazovanju, kao i mnoga druga pitanja. Ono što je posebno pozitivno i naučno podsticajno jeste da je najveći broj navedenih članaka i rasprava napisan na osnovu izvora prvoga reda. Važna je i činjenica da su na ovaj način po prvi puta otvorena neka historijska pitanja, što predstavlja doprinos razvoju historiografije. Sve to je značajno za historiografiju, kako lokalnu tako i nacionalnu. Međutim, za ozbiljnija tretiranja ovog perioda ne-ophodna su opsežnija i sveobuhvatnija istraživanja.

Važno je istaći da je problematika prošlosti Bosne i Hercegovine, pa tako i šireg tuzlanskog područja, značajno tretirana kroz izradu nekoliko doktorskih disertacija,33 dok su teme iz ovog historijskog perioda vezane za tuzlansku prošlost putem magistarskih radnji manje zastupljene. U navedenim doktor-skim disertacijama su tretirana važna pitanja vezana za vjerske i obrazovne prilike, kako u Bosni i Hercegovini, tako i Tuzli i tuzlanskom kraju. Ovi sadr-žaji su svakako doprinijeli rasvjetljavanju značajnih pitanja iz prošlosti Bosne i Hercegovine i Tuzlanskog kraja i predstavljaju određen doprinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije.

Historiografija o Tuzli i Tuzlanskom kraju u Drugom svjetskom ratu

Opće je poznato da je period Drugog svjetskog rata do 1990. godine u bo-sanskohercegovačkoj historiografiji bio značajno zastupljen. Tada su nastala 32 Selimović, 2005a; 2005b; 2006a; 2006b; 2008; 2012a; 2012b; 2017a; Selimović i Hadžić, 2006; Kujović, 2008; 2011; 2015; Šabotić, 2006; 2009; 2017; Jahić, 2005; Lević, 2012; Sulejmanović, 2013; Mutevelić, 2014; Fetahagić, 2017; Zukić i Fetahagić, 2018; i drugi zbornici radova koji tretiraju kultur-no-historijsko naslijeđe općina u Tuzlanskom kantonu – Doboj, Semberija, Lukavac, Gradačac.33 Jahić, 2007; Selimović, 2007.

138


brojna djela različitog naučnog dometa, od sveobuhvatnih sinteza,34 do broj-nih monografija o ratnim jedinicama, te značajnog broja publicističkih sadr-žaja koji su na granici između stručnog i publicističkog,35 s manje ili više ide-ološkog, politološkog ili nekog drugog uticaja, koji je imao odraza na njihov naučni domet. Međutim, mišljenje historijske nauke ide u smjeru da je ovaj period bosanskohercegovačke prošlosti u kvantitativnom pogledu obrađen i zastupljen nešto bolje od drugih historijskih perioda. Ističu se brojni razlozi takvog historiografskog pristupa. No, sigurno je uticaj tadašnje politike bio podsticajan, jer joj je s ideološkog aspekta išlo u prilog tretiranje pitanja ve-zanih za period Drugog svjetskog rata. Tako je bilo i kada je riječ o Tuzli i Tuzlanskom kraju. Nakon Drugog svjetskog rata nastalo je više publikacija historijske i druge provenijencije. Tako su nastale monografije partizanskih jedinica,36 opširno se pisalo o drugim važnim pitanjima vezanim za NOP na ovom području. Od 90-tih godina prošlog stoljeća interes za istraživanje na-vedenog perioda značajno je splasnuo, što je rezultiralo reduciranjem sadrža-ja koji tretiraju period Drugog svjetskog rata. No, i u ovom periodu nastale su vrijedne sinteze, poput knjige dr. Rasima Hurema,37 koja predstavlja jednu cjelovitu i zaokruženu studiju, kojom su obuhvaćena sva važna pitanja koja se odnose na prilike u Drugom svjetskom ratu u Bosni i Hercegovini. Knjiga, osim što potvrđuje neka ranije zauzeta naučna stajališta, otvara neka nova pitanja i donosi važne i na validnim historijskim činjenicama utemeljene sa-držaje o navedenoj problematici. Ovdje se prije svega misli na pitanja vezana za zločine, karakter partizanskog pokreta, uloge muslimanskih vojnih forma-cija u Drugom svjetskom ratu te pitanja o ukupnom stradanju bosanskoherce-govačkog stanovništva u toku Drugog svjetskog rata. Tu su svakako i druga stajališta koja zavređuju posebnu naučnu pažnju. Značajan doprinos boljoj spoznaji ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti u svojoj knjizi dao je i dr. Safet Bandžović.38 U njoj je otvoreno nekoliko važnih pitanja, koja su sa-gledana kroz prizmu ideološke neopterećenosti, pri čemu su obrađena pitanja: bošnjačke pozicije u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ratna stradanja Bošnjaka, njihova iskušenja i borba za opstanak, antifašističke rezolucije i druga važna pitanja. U knjizi je ukazano na uticaj “prava i pravde” pobjedničke ideologije,

34 Hurem, 1972; Borovčanin, 1979; Dizdar, 2002; Đuretić, 1991; Jelić-Butić, 1978; Dedijer i Miletić, 1990.35 Humo, 1978; Olbina, 1972; Saltaga, 1991; Hopken, 1990; Hadžihasanović, 2010; Kafedžić, 1991.36 Tihić, 1983; Antonić, 1980; Džonlagić i Kazazović, 1978; Pašić, 1988.37 Hurem, 2016.38 Bandžović, 2010.

139


te stereotipne obrasce i kontroverze koje su imale udjela u oblikovanju “isti-ne” ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti.

U tretiranom periodu, problematika Drugog svjetskog rata vezana za Tuzlu i Tuzlanski kraj nije značajnije tretirana. Nešto ranije napisano je ne-koliko publikacija, od kojih su svakako najznačajnije Gračanica i okolina u NOB-u i revoluciji39 i Muslimanske vojne formacije Tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu.40 Prva knjiga je rezultat dugogodišnjeg rada nave-denih autora i u njoj su otvorena brojna važna pitanja vezana za Gračanicu i njeno šire područje u toku Drugog svjetskog rata. Knjiga je pisana na osno-vu relevantne literature i arhivske građe, što je dalo mogućnost autorima da stvore jednu preglednu i poprilično cjelovitu sliku događaja vezanih za ovo područje u Drugom svjetskom ratu. Druga navedena knjiga je izazvala po-zornost i različito gledanje historijske i uopće ukupne javnosti, na osnovu po-smatranja nekih pitanja i procesa koji su se odnosili na Drugi svjetski rat ve-zanih za mjesto, ulogu i značaj vojne DOM-DO pukovije, poznate kao Legije Muhamedage Hadžiefendića. Iznesenim stavom je učinjen određen zaokret u odnosu na dotadašnje sagledavanje ove problematike, što je u historijskom i naučnom pogledu predstavljalo određenu novinu. Treba istaći da je knjiga zasnovana na tretiranju novih historijskih izvora, koji su poslužili autoru da iznese svoja stajališta o ulozi navedene vojne formacije u odbrani, prije svega bošnjačkog življa na širem tuzlanskom prostoru, ali i o drugim pitanjima ve-zanim za Drugi svjetski rat, koja su posmatrana iz nešto drugačijeg ugla nego što se to ranije činilo u historijskoj nauci. Drugih značajnijih sinteza vezanih za ovaj period historije Tuzle i Tuzlanskog kraja u navedenom periodu nije bilo. Ova tematika je tretirana i u nekoliko publikacija koje su se bavile i okvirnom historijskom problematikom i pitanjima koja su se odnosila na dru-ge historijske periode, te je u sklopu njih obuhvaćena problematika vezana za događaje u Tuzlanskom kraju u Drugom svjetskom ratu.41

Međutim, značajno je istaći određene članke i priloge kojima je tretirana tematika Drugog svjetskog rata na ovom području.42 Riječ je o raznovrsnim pitanjima vezanim za vojne formacije koje su djelovale na ovom područ-ju, kako one koje su pripadale NOP-u, tako i muslimanske vojne formaci-je, odnos stanja vojnih prilika u određenim periodima, stradanje stanovniš-tva u Drugom svjetskom ratu i druga pitanja. Ono što je posebno vrijedno 39 Tihić i Hamzić, 1998.40 Jahić, 1995,41 Hamzić i Begić, 1996; Hadžić, 2003; Uzunović, 2010; Nakičević i Nakičević, 2009; Nurkić, 2010.42 Hamzić i Šaković, 2010; 2017; Hamzić, 2017a; Šaković, 2016; Hamzić i Spahić, 2010; Selimović, 2015a; Šabotić, 2013; Malović, 2017; Milišić, 2017; i dr.

140


u navedenim člancima jest to što su otvorena neka pitanja koja ranije nisu tretirana, poput: žrtvoslova za određena područja, slučaj “Blajburga” – mar-ša smrti, uloge vjerskih i građanskih struktura u antifašističkom djelovanju i druga pitanja o kojima se ranije manje pisalo. Važno je kazati da su navede-na pitanja obrađena na osnovu izvora prvoga reda različite provenijencije. Ovako tretirana pitanja su značajna i iz razloga što daju dobru osnovu za dalja historijska istraživanja.

Tematika vezana za Drugi svjetski rat nije značajnije tretirana ni kroz dok-torske i magistarske radove urađene u navedenom periodu. Na osnovu dostu-pnih podataka, tretirana je samo u jednom magistarskom radu, odbranjenom na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli.43 Ovaj rad se svojom strukturom i sadržajem bavi pitanjima vojno-političkih odnosa vezanih za prostor sjeveroistočne Bosne u Drugom svjetskom ratu. Rad je uglavnom napisan na osnovu već ranije poznatih stajališta, prezentovanih u relevantnoj literaturi koja se bavila ovom problematikom.

Na osnovu iznesenog, može se konstatovati da je period Drugog svjetskog rata vezan za Tuzlu i Tuzlanski kraj u nešto manjoj mjeri zastupljen u odnosu na druge periode. Evidentno je da za tretiranje ove historijske problemati-ke nije bio previše iskazan interes, te nije bilo ni sveobuhvatnih integralnih projekata na tom planu, što je rezultiralo time da nije nastala neka cjelovi-tija sinteza koja bi historijski i naučno sublimirala sadržaje vezane za ovaj period tuzlanske prošlosti. Međutim, zahvaljujući radu pojedinaca, dometi istraživanja i tretiranja ovog perioda tuzlanske prošlosti su solidni. Njegova najveća naučno-historijska vrijednost je u tome što su na osnovu novih histo-rijskih činjenica otvorena neka nova pitanja, koja daju dobru osnovu za dalja istraživanja i nove rezultate na tom planu. Važno je istaći i to da se u smislu revizionističkog djelovanja nisu napravili veliki zaokreti i distinkcija, kao što se to desilo u zemljama okruženja, što se svakako može posmatrati i tretirati dvojako.

Historiografski rezultati vezani za socijalistički period (1945–1990)

Socijalistički period bosanskohercegovačke prošlosti nije značajnije historij-ski tretiran i istraživan do 1990. godine, kada je napisano svega nekoliko sporadičnih studija i članaka. Takav trend je bio zastupljen i kada je riječ

43 Džuzdanović, 2016.

141


o Tuzli i Tuzlanskom kraju. Prvi ozbiljniji naučni rad vezan za ovaj period bosanskohercegovačke prošlosti bila je publikacija: Prema modernom druš-tvu – Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine.44 Riječ je o sintezi ko-jom su obuhvaćena brojna pitanja društveno-političkog i privrednog razvoja bosanskohercegovačkog društva neposredno nakon Drugog svjetskog rata. Radilo se o vremenu obnove i izgradnje zemlje, uspostavi nove komunističke vlasti, rješavanju složenih privrednih i socijalnih problema s kojima se druš-tvo susretalo, uspostavi novih osnova u sferi privrede, obrazovanja i kulture, provođenju složenih i osjetljivih procesa poput: konfiskacije imovine “narod-nih neprijatelja”, agrarne reforme i kolonizacije, te posebno industrijalizacije zemlje. U knjizi je dat osvrt na sva navedena pitanja, uz korištenje relevantne historijske literature te brojnih arhivskih dokumenata, na osnovu kojih je ra-svijetljen ovaj period bosanskohercegovačke historije. Značajan doprinos u rasvjetljavanju ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti, posebno njene vjerske komponente, dala je knjiga: Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme avnojske Jugoslavije (1945–1953).45 Riječ je o naučnom sadrža-ju koji donosi najznačajnije informacije o radu Islamske zajednice, o izgu-bljenim vakufima, stradanjima imama, radu džemata, odnosu vlasti prema Islamskoj zajednici, brojnim poteškoćama s kojima se sretala Islamska za-jednica, ukidanju medresa, te drugim važnim pitanjima. Doneseni sadržaji su važni i zbog činjenice da je ova tema u bosanskohercegovačkoj historiografiji bila marginalno predstavljena te se po prvi puta sistematski istražuje, i to na osnovu arhivskih fondova iz brojnih arhiva u Bosni i Hercegovini i zemljama okruženja. U određenim segmentima ove publikacije su tretirale neka pitanja koja su se odnosila na Tuzlu i Tuzlanski kraj. Ove knjige su važna osno-va za otvaranje drugih bitnih pitanja iz ovog perioda bosanskohercegovačke prošlosti.

Historijska tematika koja se odnosi na tuzlansku prošlost u vrijeme soci-jalizma značajno je tretirana u navedenom vremenu. Međutim, iako je objav-ljeno nekoliko zaokruženih tematskih pitanja, nedostaju sinteze koje tretiraju cjelokupan socijalistički period nekog pitanja iz oblasti političke, privredne i kulturne historije. No, i pored toga, jedan broj publikacija koje se odnose na ovaj period prošlosti Tuzle i njenog kraja predstavlja značajan historiografski doprinos. Jedna od takvih publikacija jeste knjiga: Informbiro i sjeveroistoč-na Bosna, odjeci i posljedice sukoba KPJ–Informbiroa (1948–1953).46 Iako

44 Kamberović, 2000.45 Bećirović, 2011.46 Ibid., 2005.

142


se navedena knjiga bavi jednim posebnim važnim tematskim pitanjem općeg jugoslovenskog karaktera, koje je imalo refleksije i na Tuzlanski kraj, ona obrađuje i druga važna pitanja iz društveno-političkog i kulturnog segmenta ovog područja. Pored obrade i isticanja uzročno-posljedičnog konteksta su-koba KPJ i Informbiroa, u knjizi su tretirana pitanja koja se odnose na prilike vezane za obnovu zemlje, uspostavu organa vlasti, razvoj privrede te kultur-no-obrazovne i vjerske prilike. Na taj način stvorena je poprilično jasna slika ukupnih zbivanja vezanih za Tuzlu i Tuzlanski kraj u vremenu od 1948. do 1953. godine.

Značajan doprinos boljem razumijevanju demografskih kretanja u Tuzli i Tuzlanskom kraju u vrijeme socijalizma dala je već spomenuta publikacija: Tuzlanski kraj (1851–1991) – Demografske i socijalne promjene.47 U njoj su na osnovu analiziranih popisa od 1948. do 1991. godine tretirana brojna pi-tanja koja se odnose na demografska kretanja i socijalno-ekonomske prilike u navedenom periodu. To nam omogućava bolju spoznaju o stanju i brojnim procesima koji su se odvijali na ovom području, kada je ono u svom privred-nom i društvenom pogledu doživjelo značajan razvoj i uspon. Nešto značajni-je teme vezane za socijalistički period prošlosti Tuzle i njenog kraja zastuplje-ne su u brojnim člancima i prilozima, objavljenim u vremenu od 2000. godine do danas.48 U navedenim člancima i prilozima obrađena su raznovrsna histo-rijska pitanja, koja se odnose na brojne društveno-političke i privredne proce-se koji su se odvijali u navedenom periodu u Tuzli i Tuzlanskom kraju, poput: procesa obnove i uspostave vlasti, bezbjednosnih prilika i uloge “odmetnika” na njih, obrazovnih i kulturnih prilika, privrednog razvoja, uloge žene u pri-vrednom životu, petogodišnjeg plana, političkih progona i njihovih refleksija na ukupan život, uticaja sukoba Informbiroa i KPJ na prilike, širih migracio-nih kretanja te političkih prilika neposredno pred disoluciju Jugoslavije. Riječ je o širokom spektru važnih historijskih pitanja, čijom obradom su značajno rasvijetljeni brojni događaji i procesi, što nam pomaže da bolje razumijemo ovaj period prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. Neophodno je istaći da je zna-čajan broj istraženih pitanja zasnovan na arhivskoj građi, koja se po prvi puta predstavlja historijskoj i široj naučnoj javnosti, što daje posebnu historiograf-sku vrijednost ovim radovima.

47 Selimović i Hadžić, 2007.48 Hamzić, 2015; 2017b; Halilbegović i Šaković, 2017; Šaković, 2015; Šabotić, 2005; 2012a; 2015; Se-limović, 2013; 2014; 2015b; 2016; 2017b; Hadžić, 2005; 2007b; 2008a; 2008b; Jahić, 2009; Bećirović, 2006; 2011; Hadžimusić, 2018a; 2018b; Jajčević i Hadžimusić, 2017; Jajčević, 2018; Hodžić, 2018; Omerbegović i Hadžić, 2018; i dr.

143


Ovaj period tuzlanske prošlosti značajno je tretiran kroz izradu doktorskih,49 magistarskih i master radnji,50 odbranjenih na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu te Odsjeka za historiju Fakulteta humanističkih nauka u Mostaru. U navedenim doktorskim, magistarskim i master radnjama obrađena su važ-na historijska pitanja, koja obuhvataju veoma širok spektar historijskih tema koje nisu ranije istraživane. Doktorskim radnjama obrađene su važne okvirne teme iz nacionalne historije koje se odnose na raznovrsnu tematiku, poput privrednog razvoja i agrarnih procesa koji su se odvijali neposredno nakon Drugog svjetskog rata. Disertacije, osim što predstavljaju važne i zaokružene tematske cjeline, bave se u nekim svojim dijelovima i pitanjima iz lokalne historije koja se odnose na Tuzlanski kraj. Ovi sadržaji su zasnovani na bo-gatoj historiografskoj osnovi, što im daje posebnu vrijednost. S druge strane, magistarskim i master radnjama obrađena su brojna pitanja koja se izravno odnose na prošlost Tuzle i Tuzlanskog kraja. U njima su tretirana pitanja po-put: privrednih, obrazovno-kulturnih te bezbjednosnih prilika, kao i agrarnog pitanja, procesa opismenjavanja neposredno nakon Drugog svjetskog rata, provođenja prvog petogodišnjeg plana na ovom području, kao i brojnih dru-gih pitanja. Iako se radi o radovima čiji naučni i stručni dometi nisu u histo-riografskom pogledu veliki, ipak su značajni za ukupne spoznaje vezane za prošlost Tuzle i šireg Tuzlanskog kraja u navedenom vremenu. Neke od ma-gistarskih radnji zasnovane su na izvorima prvoga reda, što im daje posebnu naučnu vrijednost. Na ovaj način odsjeci historije na filozofskim fakultetima u Tuzli i Sarajevu te Fakultetu humanističkih nauka u Mostaru dali su zna-čajan doprinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije, pa tako i one koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj.

Historiografija Tuzle i njene okoline vezane za period 1992–1995.

Uvidom u historiografska ostvarenja vezana za navedeni period (2000–2018), dolazimo do zaključka da je najviše tretirana problematika vezana za period rata (1992–1995). Ova problematika je tretirana iz različitih uglova, obrađu-jući raznovrsna pitanja vezana za uzroke, tok i posljedice agresije. Nekoliko publikacija se ipak može izdvojiti. Prva knjiga koja je tretirala navedeni ratni

49 Velagić, 2007; Hadžić, 2007; Šabotić, 2008; Halilović, 2011.50 Hadžić, 2004; Šabotić, 2004; Čiča, 2008; Šljivić, 2012; Hadžić, 2012; Hujdurović, 2012; Jajčević, 2014; Hadžimusić, 2014; Ćorić, 2015; Šakanović, 2018; Andrić, 2016.

144


period jeste knjiga: Zemlja između istoka i zapada.51 Iako se s metodološke i naučne strane mogu prepoznati brojni propusti vezani za navedenu publi-kaciju, ona ipak predstavlja važno historiografsko štivo. Propusti se odnose prije svega na metodološki pristup, jer autor neka važna pitanja tretira više informativno, bez dublje uzročno-posljedične analize vezane za tretirane do-gađaje i procese. U pojedinim dijelovima knjige jednostavno su bez neophod-ne historijske kritike prezentovane historijske činjenice vezane za događaje i procese. Isto tako, u strukturalnom pogledu knjiga je mogla biti konzisten-tnija u smislu snažnijeg kontekstualnog povezivanja i sažimanja sadržaja koji se odnose na historijske događaje i procese. Na sadržaj i osnovne vrijedno-sti knjige svakako je uticaja imala kratka vremenska distanca, neophodna za objektivno sagledavanje događaja vezanih za ovaj period, jer je knjiga napisana neposredno po okončanju događaja tretiranih u njoj. Ono što je po-zitivno u navedenoj knjizi jeste njena historiografska osnova, koja je bogata, raznovrsna i uglavnom su je činili izvori prvoga reda. Pozitivno je i to što je navedena knjiga poslužila kao historijska osnova autorima kasnije napisanih radova koji su se odnosili na navedenu tematiku i vrijeme.

Historijska nauka ukazuje na značaj monografije: Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–1995.52 za ovaj period tuzlanske prošlo-sti. Po mišljenju recenzenata53 i naučne javnosti riječ je o temeljitoj historio-grafskoj studiji o Drugom korpusu ARBiH, koja prati razvoj Drugog korpusa, njegov rast i okrupnjavanje, kao i pregled najznačajnijih vojnih operacija, ko-mandnog kadra, poginulih i ranjenih pripadnika ARBiH, odlikovanja i nagra-da, do sjećanja savremenika o Drugom korpusu. Monografija nudi značajan broj dokaza o karakteru cjelokupnog rata. U njoj je izvršena detaljna analiza Drugog korpusa koja je značajna za razumijevanje nastanka, formiranja i ra-zvoja Armije Republike Bosne i Hercegovine. Monografija Drugog korpusa predstavlja kvalitetno strukturiran, metodološki i konzistentno obrađen i real-no mogući objektivan prikaz značajnih događaja vezanih za odbranu sjevero-istočne Bosne od agresije tokom 1992–1995.

Knjiga Armakolisa Ioanisa54 iz posebnog ugla sagledava prilike u Tuzli u navedenom periodu, pri čemu je ukazano na određene posebnosti koje se odnose na činjenicu očuvanja multietničnosti u Tuzli. Autor upravo ističe ovu karakteristiku, navodeći da je i pored toga što su političke i vojne strukture 51 Pašić, 1996.52 Selimović i Šabotić, 2017.53 Recenzenti navedene publikacije bili su: prof. dr. Husnija Kamberović, prof. dr. Adnan Velagić i prof. dr. Selmo Cikotić.54 Ioanis, 2016.

145


vlasti, kao i građani, prolazili kroz različita iskušenja, multietničnost Tuzle sačuvana u ovom teškom i složenom vremenu. U knjizi su dati brojni osvrti na događaje i procese iz ovog vremena tuzlanske prošlosti, od onih pozitivi-stičkih, do onih destruktivnih, koji su narušavali stoljećima građenu tuzlansku “harmoniju” multietničnosti. Ono što je po mišljenju autora ovoga priloga nedostatak ove knjige jeste to što nije konsultovala najrelevantnije historijske izvore (arhivsku građu – koja je dostupna), već su određena stajališta iznijeta u knjizi zasnovana na osnovu svjedočenja određenih predstavnika političke i vojne vlasti iz navedenog vremena. No, u svakom slučaju, ova knjiga zbog svoje strukture te raznovrsnosti pitanja koja su otvorena u njoj, predstavlja doprinos razvoju ukupne bosanskohercegovačke historiografije.

Problematika rata (agresije) u Bosni i Hercegovini u Tuzli i Tuzlanskom kraju tretirana je s više ili manje uspjeha u nekoliko desetina raznovrsnih knjiga.55 Obrađivane su vojne i političke prilike, privredne prilike, zločini, prilike u oblasti obrazovanja, zdravstva, kulture, te na monografski način predstavljeno stradanje boraca i civilnog stanovništva, kao i brojne vojne je-dinice Drugog korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine.56 Isto tako, u ovom periodu napisane su monografije nekih mjesta Tuzlanskog kraja.57 Značajan broj ovih publikacija napisali su autori koji ne pripadaju historijskoj branši te su s tog aspekta napravljeni određeni metodološki i drugi propusti. Međutim, navedene knjige u svojim sadržajima donose važne podatke, koji mogu biti od koristi u rasvjetljavanju ratne prošlosti (1992–1995) na području Tuzle i Tuzlanskog kraja.

O ratnim zbivanjima na području Tuzle i Tuzlanskog kraja napisano je više članaka i rasprava,58 objavljenih u referentnim časopisima u Bosni i Hercegovini. Tom prilikom obrađena su važna pitanja, koja se odnose na pripreme agresije, ulogu JNA, naoružavanje paravojnih jedinica, formiranja jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, ratni put jedinica Armije

55 Mušinbegović i Kavazović, 2002; Mušinbegović, 2004; Alispahić, 1996; 1997; Altumbabić, 2003; Bajrić, 2018; Begić, 2015; Bojić, 1996; Delić A., 2011; Delić S., 2011; Halilović, 1999; Banovići, 2006; Hamzić, 1998; Hamzić i Hamzić, 1996; Hasković i Kujundžić, 1997; Hodžić i Nuhanović, 1998?; Hodžić, 2016; Karavelić, 2004; Kulenović i Tosunbegović, 2010; Malkić, 2002; Bilalić, 2014; Omerbegović, Avdić i Jukanović, 2003; Omerbegović i Tubić, 1997; Kadrić, 1998, Muratović i Kuka, 2015; Omerović, 2017; Durić et al., 1993; 1996; Šarić, 2000; Čekić et al., 1999; Tomić, 2002; Uzuno-vić, 2009; Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, 1995; Zovak, 2009; Žilić, 2001; i dr..56 Đedović i Abdičević, 2015; Halilović, 1999; Banovići, 2006; Delić, 2001; Klopić 2016; Omerčević, 2001; Hamzić, Nurkić i Puškar, 2004; Mujkić, 2010; Šabanović, 1997; Tosunbegović i Huremović, 2012; i dr.57 Nakičević i Nakičević, 2010; Hadžić, 2003; Hamzić i Šaković, 2018; Hamzić i Begić, 1996; Nurkić, 2010; Omerović, 2008; Imamović, 2010; Bošnjaković, 2018; Šabotić et al., 2018.58 Hamzić, 2001; Mastalić-Košuta, 2010; Omerović-Tito, 2006; Puškar, 1996; 2002; 2003 i dr.

146


Republike Bosne i Hercegovine, zločine i stradanje civilnog stanovništva, stradanje kulturno-historijskog naslijeđa i mnoga druga pitanja vezana za ovaj period bosanskohercegovačke prošlosti.

Značajnu historiografsku osnovu predstavlja raznovrsna arhivska građa, štampa, spomen-sobe jedinica Armije Republike Bosne i Hercegovine, usme-na predanja (intervjui), filmski materijali medijskih kuća, obimna legislativa, što je sve ukupno važno za bolje razumijevanje vremena vezanog za period od 1992. do 1995. godine u Tuzli i Tuzlanskom kraju.

Važno je istaći, a što je primjetno u prezentovanim sadržajima vezanim za tretiranje ovog dijela prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, da je prisutna historiografska neujednačenost, različit stepen naučne obrade, različit nauč-ni i stručni pristup ovoj problematici, subjektivističko gledanje na određene događaje i procese. To je rezultat i činjenice da se kao autori navedenih rado-va pojavljuju autori koji nisu iz sfere historijske branše, što je imalo odraza na metodološki pristup, način interpretiranja sadržaja, kao i ukupan naučni i stručni rezultat u tretiranju ovog perioda tuzlanske prošlosti. Svakako da je tome doprinijela i prekratka vremenska distanca da bi se ova pitanja sagle-dala s više objektivnosti i naučnosti. U historiografskom pogledu, kada je ova problematika u pitanju, neophodno je učiniti nekoliko bitnih stvari. Kako su historijski izvori podložni stradanju, neophodno ih je zaštititi te pristupiti njihovom objavljivanju. Ovim vremenom bosanskohercegovačke, pa tako i tuzlanske prošlosti više treba da se bave naučne institucije, na način da se kroz sistematičan rad i dobro osmišljene naučne projekte obrade najvažni-ja pitanja. U njihovo istraživanje i obradu neophodno je uključiti naučnike, stručnjake, jer samo tako možemo imati cjelovitija, objektivnija i potpunija saznanja o događajima i procesima iz navedenog perioda bosanskohercego-vačke prošlosti. To je obaveza, zadatak historijske nauke i tome treba težiti.

Umjesto zaključkaU posljednje dvije decenije (2001–2018) došlo je do intenzivnijeg razvoja historiografije na području Tuzlanskog kantona. Tome je posebno doprinio Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli, ali i druge institucije, kao i pojedinci. Odsjek za historiju od svog osnivanja, akademske 1993/1994. godine, pa sve do danas, dao je značajan doprinos ra-zvoju historiografije, a posebno izučavanju historije Tuzle i Tuzlanskog kraja. Historiografija koja se odnosi na Tuzlu i Tuzlanski kraj u ovom periodu doživjela je određenu transforma-ciju, u smislu da je učinjen značajan iskorak ka sistematičnijem izučavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. To se posebno odnosi na periode novog vijeka i savremenog doba. Teme iz ovih perioda privukle su pažnju značajnog broja historičara, ali i istraživača iz drugih naučnih oblasti.

147


Stoga smo smatrali važnim da ovim radom ukažemo na to šta je proučavano i o čemu se pisalo, kakva je relacija između historiografije i drugih naučnih disciplina te kakav je nauč-ni domet postignut u izučavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja. U periodu 2000–2018. napisano je i štampano više desetina historiografskih i drugih djela vezanih za ovo područje. Ona su objavljena u vidu informativno-faktografskih rekonstrukcija, pregleda, monografija, sinteza, te mnoštva članaka, rasprava i priloga s raznovrsnim temama vezanim za događaje, procese i pojave iz navedenih perioda tuzlanske prošlosti. Riječ je o radovima neujednačenog naučnog dometa. Neki predstavljaju važan iskorak ka relevantnijem rasvjetljavanju prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja, dok su drugi oskudni u validnim podacima, te posebno metodološ-kom pristupu tretirane problematike. Tumačenja i ocjene u nekim historiografskim radovima crpljeni su iz bogatog arhivskog rizničkog blaga, koje se po prvi puta predstavlja naučnoj javnosti, dok su drugi radovi rezultat analize već objavljenih izvora političkog, ekonomskog, statističkog i normativnog karaktera. Predmet naše analize je nekoliko sinteza, monografskih studija, članaka i priloga objavljenih u relevantnim časopisima, koji su izlazili u navedenom periodu i tretirali historijsku pro-blematiku vezanu za Tuzlu i Tuzlanski kraj. Kratko su predstavljeni i doktorski i magistar-ski radovi odbranjeni na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli, Filozofskom fakulte-tu u Sarajevu te Fakultetu humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru. Historijski radovi su analizirani po osnovu obima i raznovrsnosti korištenih izvora i stručne literature, metodološkog postupka, sadržajnosti, naučne terminologije, izbalansiranosti i od-mjerenosti ocjena, zakruženosti konačnih sudova i zaključaka. Važno je istaći da je u značajnom broju radova koji obrađuju ovu problematiku prisutan historiografski pristup, prilikom čega su obrađene teme vezane za: političku, privrednu i kulturnu historiju, demografiju, pokrete i ideje, nastanak i razvoj gradova, etnologiju, poje-dine ličnosti i dr. Za razliku od perioda do 2000. godine, sveukupni rezultati historiografije vezane za Tuzlu i Tuzlanski kraj su se značajnije kvalitativno promijenili. To ne znači da je posao završen, on je u naučno-historiografskom smislu tek počeo, što pokazuje i činjenica da ozbiljniju sintezu o prošlosti Tuzle i Tuzlanskog kraja još uvijek nemamo.Ovim radom željeli smo ukazati na ukupnu važnost izučavanja historiografije lokalne pro-venijencije, na postignute domete na primjeru izučavanja Tuzle i Tuzlanskog kraja, ali i na slabosti ukupnih rezultata, kako bi oni u budućnosti bili potpuniji, sistematičniji i bolji.

Historiography of Tuzla and Tuzla’s region, relating to modern times, created between 2001. and 2018.

Instead of a conclusionIn the last two decades (2001–2018), there has been a more intensive development of his-toriography in the area of Tuzla Canton. This was especially contributed by the Department of History of the Faculty of Philosophy, University of Tuzla, but also by other institutions, as well as individuals. Department of History since its founding in 1993/1994. made a sig-nificant contribution to the development of historiography, and especially to the study of the

148


history of Tuzla and the region. Historiography relating to Tuzla surrounding region has un-dergone some transformation in this period, in the sense that a significant step towards a more systematic study of the past of Tuzla and its region has been made. This applies especially to modern period. Topics from these periods have attracted the attention of a significant number of historians as well as researchers in other scientific fields.Therefore, we considered it important to indicate in this paper what has been studied and what has been written, what is the relation between historiography and other scientific disciplines, and what has been achieved in the study of the past of Tuzla and the region. During the period (2000–2018), dozens of historiographical and other works related to this area were written and published. They were published in the form of information-factorial reconstructions, reviews, monographs, syntheses, as well as numerous articles, discussions and contributions with various topics related to events, processes and phenomena from the mentioned periods of Tuzla’s past. These are works of unequal scientific reach. Some represent an important step towards more relevant illumination of the past of Tuzla and the region, while others are scarce with valid data on the same, and especially the methodological approach, to the issues addressed. Interpretations and evaluations in some historiographical works have been drawn from the rich treasury of archives, which is presented for the first time to the scientific public, while other works are the result of the analysis of sources of political, economic, statistical and normative character that were already published.The subject of our analysis are several syntheses, monographs, articles and contributions published in relevant journals, which were published during the mentioned period and dealt with historical issues related to Tuzla and the Tuzla region. The doctoral and master’s theses presented at the Faculty of Philosophy of the University of Tuzla, the Faculty of Philosophy in Sarajevo and the Faculty of Humanities of University “Džemal Bijedić” in Mostar are briefly presented. Historical papers have been analyzed on the basis of the volume and vari-ety of sources used and the professional literature, methodological content, subject, scientific terminology, balance and rigidity of grades, circularity of final courts and conclusions. It is important to emphasize that in a significant number of papers dealing with this issue there is a historiographical approach, which covers topics related to: political, economic and cultural history, demography, movements and ideas, the emergence and development of cit-ies, ethnology, individual figures, etc. Unlike the period up to 2000, the overall results of historiography related to Tuzla and surrounding region have changed significantly qualita-tively. This does not mean that the work has been completed, it has only just begun in the scientific-historiographical sense, as shown by the fact that we still do not have a more seri-ous synthesis of the past of Tuzla and its region.In this paper we wanted to point out the overall importance of studying the historiography of local provenance, the achievements reached through the study of Tuzla and the region, as well as the weaknesses of the overall results, in order to make them more complete, system-atic and better in the future.

Literatura

KnjigeAličić, A. S. (1996) Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Orijentalni insti-

tut, Sarajevo.Alispahić, F. (1996) Ubistvo svitanja. Civilne žrtve rata u Tuzli, Printcom, Tuzla. Alispahić, F. (1997) Tuzlanski nekrologij: šehidi i poginuli borci, Printcom, Tuzla.

149


Altumbabić, M. (2003) U ime istine, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”, Tuzla.

Antonić, Z. (ur.) (1979; 1984; 1987) Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji, Knj. 1, Revolu-cionarni radnički pokret u Tuzli do 1941., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji” – Univerzal, Tuzla 1979; Knj. 2, Narodnooslobodilački rat i revolucija April 1941. – Oktobar 1943., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji” – Uni-verzal, Tuzla 1984; Knj. 3, Narodnooslobodilački rat i revolucija oktobar 1943. – maj 1945., Odbor za ediciju “Tuzla u radničkom pokretu i revoluciji” – Univerzal, Tuzla 1987.

Antonić, Z. (ur.) (1980) Sedamnaesta majevička NOU brigada, Univerzal, Tuzla. Bajrić, M. (2018) Tuzla i regija u odbrani Bosne i Hercegovine (1992.–1995.) godina, Off-

set, Tuzla. Bandžović, S. (2010) Bošnjaci i antifašizam: ratni realizam i odjek rezolucija građanske

hrabrosti (1941.), autor, Sarajevo.Banovići (2006) Knjiga šehida i poginulih boraca Općine Banovići, Općina Banovići,

Banovići. Bećirović, D. (2005) Informbiro i sjeveroistočna Bosna: odjeci i posljedice sukoba KPJ–In-

formbiro (1948.–1953.), Feri, Tuzla.Bećirović, D. (2011) Islamska zajednica u Bosna i Hercegovini za vrijeme avnojske Ju-

goslavije (1945–1953), Bošnjačka nacionalna zajednica za grad Zagreb i Zagrebačku županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb – Institut za istoriju, Zagreb – Sarajevo.

Begić, M. (2015) Genocid u Prijedoru – Svjedočenja, Hrvatski memorijalno-dokument-acijski centar Domovinskog rata – Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, Zagreb – Sarajevo.

Benković, A. (1971) Tuzlansko područje negda i sada, s posebnim obzirom na vjerske prilike, J. Benković, Županja – Đakovo.

Bilalić, I. et al. (ur.) (2014) Ženu krasi osmijeh junaka i ponos pobjednika. Monografija žena Teočaka, Off-set – Udruženje žena Teočak, Tuzla – Teočak.

Bojić, A. (1996) Živinice na braniku sjeveroistočne Bosne, Zenica. Borovčanin, D. (1979) Izgradnja bosansko-hercegovačke državnosti u uslovima NOR-a,

Svjetlost, Sarajevo. Bošnjaković, D. (2018) Tojšići od srednjeg vijeka do 1958. godine, knj. 1, Arhiv Tuzlanskog

kantona – Centar za istraživanje moderne i savremene historije – Bosanski kulturni centar “Alija Izetbegović”, Tuzla – Kalesija.

Čekić, S. et al. (ur.) (1999) Zločini nad Bošnjacima u Srebrenici za vrijeme agresije na Repub-liku Bosnu i Hercegovinu 1991.–1995. Dokumenti i svjedočenja I, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Ćilimković, Dž. (1996) Tuzla u osmansko doba, Regionalni istorijski arhiv, Tuzla.Dedijer, V. i Miletić, A. (1990) Genocid nad Muslimanima 1941–1945, Zbornik dokumenata

i svjedočenja, Svjetlost, Sarajevo. Delić, A. A. (2001) Nekrologij šehida i poginulih boraca općine Živinice (1992.–1996.), In-

fograf, Tuzla 2011. Delić, S. (2011) Tuzla u odbrani Bosne i Hercegovine, Off-set, Tuzla. Dizdar, Z. (2002) Četnički zločini u Bosni i Hercegovini 1941.–1945., Hrvatski institut za

povijest – Dom i svijet, Zagreb.

150


Durić, P. et al. (red.) (1993) Ratni zločin 1992. godine na Tuzlanskom okrugu, knj. Prva, Državna komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima – Zmaj od Bosne, Tuzla; drugo dopunjeno izdanje, Tuzla 1996.

Džonlagić, A. i Kazazović, Ć. (1981) Borbeni put 16. muslimanske NOU brigade, Istorijski arhiv, Sarajevo.

Đedović, O. i Abdičević, Dž. (2015) Teočanski dani otpora 1992–1995, Off-set – Arhiv Tu-zlanskog kantona – Općina Teočak – Boračke organizacije i udruženja Općine Teočak, Tuzla – Teočak.

Đuretić, V. (1981) Narodna vlast u Bosni i Hercegovini 1941–1945. (Razvitak i djelatnost NOO), Narodna knjiga – ISI – Institut za istoriju, Beograd – Sarajevo.

Geçer, G. O. (2009) Salih Safvet Bašić jedan osmanski intelektualac u Bosni i Hercegovini, prev. Ustavdić, E., Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika TK, Tuzla.

Gündüz, T. (prir.) (2008) Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833), Arhiv Tu-zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika, Tuzla 2008.

Hadžiahmetović, I. (1998) Narodna uzdanica u kulturnome i društvenome životu Muslimana Bosne i Hercegovine, Historijski arhiv, Tuzla.

Hadžibegović, I. (1991) Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, Oslobođenje Public, Sarajevo.

Hadžić, O. (2003) Područje Općine Doboj Istok kroz historiju, Općina, Doboj Istok. Hadžić, S. (2017) Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću, Arhiv

Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Centar za istraživanje moderne i savremene historije, Tuzla.

Halilović, F. (ur.) (1999) Kalesijski šehidi i poginuli borci, Općina Kalesija, Kalesija. Hamzić, A. i Begić, J. (1996) Koraj: tradicija – tragedija, Delikates 88, Tuzla. Hamzić, M. (1998) Zvornik od izbora do Dejtona, Glas Drine, Sapna. Hamzić, O. (2012) Gračanica i okolina u periodu između dva svjetska rata (pravno-politički

i društveno-ekonomski razvoj), Univerzitet, Travnik.Hamzić, O. i Hamzić, M. (1996) Odbrana Gračanice 25. 5. ʻ92, Monos, Gračanica. Hamzić, O. i Šaković, E. (2018) Malešići kod Gračanice: historijska monografija, Monos,

Gračanica. Hamzić, O., Nurkić, I. i Puškar, O. (2004) Knjiga šehida, palih boraca i civilnih žrtava rata:

Gračanica 1992.–1995., Općina – Monos, Gračanica. Handžić, A. (1975) Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo.Hasković, R. i Kujundžić, A. (1997) Lukavac ʻ92–ʻ96, Bosnia ars, Lukavac. Hodžić, H. i Nuhanović, Dž. (1998?) Sinovi Bosne, Općina Srebrenik, Srebrenik. Hodžić, S. (2016) Patriotska liga Tuzle i agresija na Bosnu i Hercegovinu, Klub Patriotske

lige grada Tuzle – Off-set, Tuzla. Hopken, W. (1994) Yugoslaviaʼs communists and Bosnian Muslims, u: Kappler, A., Simon,

G. i Brunner, G. (ur.), Muslim Communities Re-emerge. Historical Perspectives on Na-tionality, Politics and Oppositions in the former Soviet Union and Yugoslavia (214-247), Duke University Press, Durham.

Humo, A. (1984) Moja generacija, Svjetlost – Vojnoizdavački zavod – Prosveta, Sarajevo – Beograd.

Hurem, R. (1972) Kriza Narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i početkom 1942. godine, Svjetlost, Sarajevo.

151


Hurem, R. (2016) Bosna i Hercegovina u drugom svjetskom ratu 1941–1945, Plejada – Bošnjačka nacionalna zajednica za Zagreb i Zagrebačku županiju – University Press, Zagreb – Sarajevo.

Imamović, S. (2010) Vukovije, “Hamidović”, Tuzla. Ioannis, A. (2016) Politika i društvo u Tuzli od 1992. do 1995. godine. Političko natjecanje

i građanska alternativa, Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest – University Press, Sarajevo.

Jahić, A. (1995) Muslimanske vojne formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu, Zmaj od Bosne – Preporod, Tuzla.

Jahić, A. (2010) Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme monarhističke Ju-goslavije (1918–1941), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb, Zagreb.

Jahić, A. (2014) Vrijeme izazova: Bošnjaci u prvoj polovini XX stoljeća, Bošnjačka nacion-alna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju – Bošnjački institut – Fondacija Adila Zulfikarpašića, Zagreb – Sarajevo.

Jelić-Butić, F. (1978) Ustaše i Nezavisna država Hrvatska 1941–1945, Liber – Školska kn-jiga, Zagreb.

Kadrić, J. (1998) Brčko: genocid i svjedočanstva, Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo.

Kafedžić, M. (2008) Kvadratura kruga našeg doba, autor, Sarajevo.Kamberović, H. (2000) Prema modernom društvu: Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953.

godine, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj.Kamberović, H. (2002) Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834) Biografija uz dvjestotu

godišnjicu rođenja, BZK “Preporod”, Gradačac.Karavelić, V. (2004) Agresija na Bosnu i Hercegovinu (sjeveroistočna Bosna 1991. do 1992.),

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo. Klopić, V. (ur.) (2016) Za vječno sjećanje: šehidi, poginuli borci i civilne žrtve rata 1992–

1995. na području Općine Gradačac: monografija, Općinska organizacija porodica šehida i poginulih boraca, Gradačac.

Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima (1995) Zločinci i žrtve: O ratnim zločinima počinjenim u Tuzlansko-podrinjskom kraju ratnih godina 1992/94., Komisija za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima, Tuzla.

Kulenović, S. i Tosunbegović, Dž. (2010) Pod bajrakom 2. Korpusa Armije Republike Bosne i Hercegovine: zastave i amblemi jedinica 2. Korpusa Armije Republike Bosne i Herce-govine, Savez boraca Patriotske lige TK, Tuzla.

Malkić, J. (2002) Bosnom slava pronijeta ili Živinički otpor agresiji, Bosanski kulturni cen-tar, Živinice.

Mujkić, M. S. (2010) Brčko: Sedam krugova pakla: žrtve o zločinima, autor, Brčko. Muratović, R. i Kuka, E. (2015) Genocid u Brčkom 1992–1995, Institut za istraživanje

zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo. Mušinbegović, H. i Kavazović, O. (2002) Drugi korpus slobodi pjeva (patriotske pjesme,

vojni amblemi), Udruženje građana za zaštitu tekovina borbe za BiH, Tuzla. Mušinbegović, H. (2004) Armija ljiljana. List 2. korpusa Armije Republike Bosne i Hercego-

vine, reprint izdanje, Sarajevo. Mutevelić, Š. (2005) Tuzlanske historijske minijature, historijski zapisi o Tuzli i okolini od

prahistorije do kraja osmanske vladavine, Arhiv Tuzlanskog kantona i autor, Tuzla.

152


Nakičević, O. (prev.) (2015) Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876, Centar za napredne studije, CNS – Centar za civilizacije na Balkanu BALMED, Sarajevo – Istanbul 2015.

Nakičević, O. i Nakičević, I. (2009) Teočak kroz protok vremena, Harfo-Graf – Općina Teočak, Tuzla – Teočak.

Nurkić, K. (prev.) (2009) Beline gaźãsini – birinci emlãk defteri. Popis bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla 2009.

Nurkić, K. (prir.) (2013) Gračanički defter 1292.h./1875. godine područje Opštine Doboj Istok sa naseljenim mjestima Klokotnica, Velika Brijesnica, Mala Brijesnica, Lukavica Rijeka i Stanić Rijeka, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Arhiv Tu-zlanskog kantona – Općina Doboj Istok, Tuzla – Doboj Istok.

Nurkić, K. i Šabotić, I. (2011) Defter nekretnina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz 1875. (1292. h. godine), Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tu-zlanskog kantona – Općina Gradačac, Tuzla – Gradačac 2011.

Nurkić, M. (2010) Janja i Janjarci kroz istoriju, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod” – Off-set, Tuzla.

Olbina, D. (1972) Ratni dani. Dnevnik 25. februara 1943. – 15. maja 1945., Svjetlost, Sara-jevo.

Omerbegović, S. i Tubić, H. (1997) Kalesija: priprema i odbrana od agresije 1992. godine, Papirografika, Kalesija.

Omerbegović, S., Avdić, M. i Jukanović, E. (2003) Vrijeme odluka i otpora: Kalesija 1992.–1995., Off-Set, Tuzla.

Omerčević, B. (2001) Šehidi i poginuli borci opštine Čelić 1992.–1995., Organizacija po-rodica šehida i poginulih boraca Općine Čelić et al., Čelić.

Omerović, J. (2008) Općina Sapna: monografija: deset godina od ponovnog formiranja općine Sapna, Općina Sapna, Sapna.

Omerović, M. (2017) Kamenica u paklu opsade, Off-set, Tuzla. Pašić, Dž. (ur.) (1988) Osamnaesta hrvatska istočnobosanska narodnooslobodilačka udarna

brigada, IGTRO “Univerzal”, Tuzla.Pašić, Dž. (1996) Zemlja između istoka i zapada. Tuzla: odbrana kontinuiteta državnosti

Bosne i Hercegovine, Bosnia ars, Tuzla.Saltaga, F. (1991) Muslimanska nacija u Jugoslaviji: porijeklo, islam, povijest, kultura, poli-

tika, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, Sarajevo. Selimović, S. i Hadžić, S. (2007) Tuzlanski kraj 1851.–1991. Demografske i socijalne prom-

jene, Off-set, Tuzla.Selimović, S. i Šabotić, I. (2017) Drugi korpus Armije Republike Bosne i Hercegovine 1992–

1995, Bosanski kulturni centar Tuzlanskog kantona, Tuzla. Šabanović, S. (1997) Lukavački šehidi i poginuli borci, Lukavac. Šabotić, I. et al. (2018) Zločini na području Zvornika 25 godina poslije. Zbornik radova,

Medžlis islamske zajednice, Zvornik.Šarić, H. (2000) Kladanj za vrijeme agresije 1992–1995, Narodna i univerzitetska biblioteka,

Tuzla. Tihić, E. (1983) Posavsko-trebavski NOP odred, Vojnoizdavački zavod, Beograd. Tihić, E. i Hamzić, O. (1998) Gračanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Komisija za istoriju

Opštinskog komiteta SK BiH – Opštinski odbor SUBNOR-a, Gračanica.

153


Tomić, R. (2002) Ratni dnevnik, Narodna i univerzitetska biblioteka “Derviš Sušić”, Tuzla. Tosunbegović, Dž. i Huremović, I. (2012) Prnjavor kod Kalesije: s Prnjavorskom četom do pobjede, Gradska biblioteka – MZ Prnjavor, Kalesija.

Uzunović, A. (2009) Odbrana slobode 1992–1995: odabrani ratni novinski tekstovi, BMG, Tuzla.

Uzunović, A. (2010) Zvornik historijska monografija 600 godina grada Zvornika 1410–2010, Bosanska medijska grupa BMG, Tuzla.

Zovak, J. (2009) Rat u Bosanskoj Posavini 1992., Posavska Hrvatska – Grad Slavonski Brod, Slavonski Brod.

Žilić, M. (2001) Tuzla od izbora do agresije, Promocult, Sarajevo.

ČlanciAlagić, A. i Mujkanović, A. (2017) Gračanički kraj sredinom XVIII stoljeća – podaci iz

Sidžila tešanjskog kadiluka, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 77-91. Balta, I. (2002) Historijske bilješke o vjerskim običajima pokapanja u sjevernoj Bosni i

istočnoj Hrvatskoj u 19. vijeku, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 17 (3), Tuzla, 93-101.

Balta, I. (2003) Bosanskohercegovačke vojne jedinice u Prvom svjetskom ratu, Stav 3, Tuzla, 71-85.

Balta, I. (2006) Razvoj kućnih zadruga u Posavini u 19. stoljeću, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 31 (7), Tuzla, 19-33.

Balta, I. (2008) Historijski arhiv ʻBoszniai Hirekʼ iz biblioteke ʻSzechenyi Konyvtarʼ u Budimpešti za bosanskohercegovačku historiju početkom 20. vijeka, Arhivska praksa 11, Tuzla, 360-374.

Bašić, K. (2011) Vasijetnama hafiza Sulejman ef. Damdžića iz Tuzle, Arhivska praksa 14, Tuzla, 375-385.

Bećirović, D. (2011) Oduzimanje imovine Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini od završetka Drugog svjetskog rata do 1961. godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 40, Sarajevo, 171-193.

Buljubašić, A. (2017) Kraći osvrt na prilike u Tuzli nakon Sarajevskog atentata od 28. 6. 1914. godine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 47, Sara-jevo, 273-289.

Čehajić, M. (2017) Uvođenje poreske trećine 1848. godine u Zvorničkom sandžaku (kaj-makamluku), Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 47, Sarajevo, 209-232.

Čičkušić, M., Hamzić, O. i Djedović, R. (2006) Turbe Ibrahim-bega Gazibegovića, istak-nutog vojskovođe u pokretu Husein-kapetana Gradaščevića, Gračanički glasnik 22, Gračanica, 32-37.

Fetahagić, H. (2017) Gradnja mosta s kipovima na rijeci Jali, Arhivska praksa 20, Tuzla, 543-553.

Fetahagić, H. i Mukić, E. (2018) Izgradnja željezničke pruge Doboj – Simin Han, Arhivska praksa 21, Tuzla, 37-55.

Hadžić, S. (2003) Obrazovne prilike u sjeveroistočnoj Bosni 1865.–1878. godine, Stav 2 (4–5), Tuzla, 61-85.

Hadžić, S. (2005) Društveni razvoj sjeveroistočne Bosne od 1945. do 1952., Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla, 83-97.

154


Hadžić, S. (2007a) Neke osobenosti Donje Tuzle u drugoj polovini XX stoljeća, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 35-48.

Hadžić, S. (2007b) Neke osobenosti stanovništva tuzlanskog kraja 1947–1949, Arhivska praksa 10, Tuzla, 413-428.

Hadžić, S. (2008a) Fluktacija radne snage Tuzlanske oblasti u vrijeme sukoba Informbiroa i Komunističke partije Jugoslavije, Arhivska praksa 11, Tuzla, 375-390.

Hadžić, S. (2008b) Narodni front Bosne i Hercegovine i njegova uloga u realizaciji zadataka petogodišnjeg plana (1947–1948), Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 9, Tuzla, 95-104.

Hadžić, S. (2008c) Neke osobenosti Donje Tuzle u drugoj polovini 19. st., Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 35-48.

Hadžić, S. (2009) Stanovništvo Tuzle od sredine 19. stoljeća do kraja osmanske vladavine, Arhivska praksa 12, Tuzla, 406-421.

Hadžić, S. (2018) Osman Pazvantoglu iz Donje Tuzle: buntovnik i pokajnik, Arhivska praksa 21, knj. 2, Tuzla, 7-16.

Hadžić, S. i Kožar, A. (2006) Obrazovne prilike tuzlanskog kraja u zadnjoj deceniji osman-ske uprave (1868.–1878.), Zbornik radova Filozofskog fakulteta 7, Tuzla, 33-46.

Hadžihasanović, A. (2010) Listajući partizanska izdanja Oslobođenja, feljton, Oslobođenje, Sarajevo 30. april – 1. maj 2010.

Hadžimusić, S. (2018a) Opismenjavanje stanovništva u sjeveroistočnoj Bosni u periodu ob-nove, Arhivska praksa 21 (2), Tuzla, 90-106.

Hadžimusić, S. (2018b) Školstvo u Lukavcu u periodu 1945–1953. godine, Historijski pogl-edi 1, Tuzla, 218-241.

Halilbegović, N. i Šaković, E. (2017) Posljednji gračanički odmetnik i njegova družina: Alaga Zelenkić – između legende i stvarnosti, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 51-68.

Hamzić, M. O. (2001) Formiranje 212. oslobodilačke brigade – prekretnica u ratu za BiH na prostoru Gračanice i njezine okoline, Gračanički glasnik 12, Gračanica, 55-59.

Hamzić, O. (2015) Administrativno područje opštine Gračanica u periodu od 1962. do 1992. godine: međuetnički odnosi i razvojne proturječnosti, Gračanički glasnik 40, Gračanica, 17-53.

Hamzić, O. (2017a) “Oni su odstupili”: Blajburg 1945. Bošnjaci u historiografiji i sjećanjima: primjer Gračanice, DHS Časopis za društvene i humanističke studije Filozofskog fakulte-ta Tuzla 3, Tuzla, 145-165.

Hamzić, O. (2017b) Jedan primjer komunističke represije, slučaj konfiskacije imovine Ibre Klokića (Osmanovog) iz Malešića, Gračanički glasnik 44, Gračanica, 69-76.

Hamzić, O. i Spahić, I. (2010) Gračanlije u marševima smrti 1945. godine: iskazi preživjelih, Gračanički glasnik 30, Gračanica, 80-104.

Hamzić, O. i Šaković, E. (2009) Žrtvoslov bošnjačkog stanovništva s područja općine Gračanica 1941.–1945., Gračanički glasnik 29, Gračanica, 106-108.

Hamzić, O. i Šaković, E. (2017) Odbrana Puračića i počeci Hadžiefendićeve legije, Histori-jska misao 3, Tuzla, 247-281.

Hodžić, K. (2018) Politička stradanja profesora Saliha Bureka 70-ih godina prošlog stoljeća, Historijski pogledi 1, Tuzla, 242-259.

Jahić, A. (2005) Bibliografija o Islamskoj zajednici u Bosni i Hercegovini između dva svjet-ska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 6, Tuzla, 57-67.

Jahić, A. (2016) Kako je Tuzla dočekala stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca, Historijska misao 2, Tuzla, 97-140.

155


Jahić, E. (2009) Etnička struktura stanovništva Bosne i Hercegovine u periodu 1961. do 1991. godine sa posebnim osvrtom na Općinu Gračanica, Arhivska praksa 12, Tuzla, 454-463. Bećirović, D. (2006) Značajnija obilježja procesa mobilizacije radne snage u industriju na području Tuzlanske oblasti 1947–1952, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 35, Sarajevo, 125-138.

Jajčević, J. (2018) Osnivanje biblioteka u sjeveroistočnoj Bosni poslije Drugog svjetskog rata s akcentom na osnivanje i rad Narodne biblioteke u Tuzli u periodu 1945–1953. go-dine, Historijski pogledi 1, Tuzla, 198-217.

Jajčević, J. i Hadžimusić, S. (2017) Kulturno-prosvjetna društva u sjeveroistočnoj Bosni 1945–1948, u: Kamberović, H. (ur.) Prilozi historiji Bosne i Hercegovine u socijalističkoj Jugoslaviji. Zbornik radova sa naučnog skupa Bosna i Hercegovina u socijalističkoj Jugoslaviji: od Ustava 1946. do Deklaracije o nezavisnosti 1991. godine, održanog u Mostaru 16–17. 9. 2016. godine, UMHIS Udruženje za modernu historiju / Udruga za modernu povijest, Sarajevo.

Kožar, A. (1997) Boj kod Gračanice – doprinos otporu austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine 1878. godine, Gračanički glasnik 3, Gračanica, 21-26.

Kožar, A. (2003) Kulturno-prosvjetna, humanitarna, sportska i druga društva na području Tuzle i okoline u vrijeme austrougarske uprave (1878–1918), Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 4, Tuzla, 33-44.

Kožar, A. (2005a) Borbe za Tuzlu avgusta 1878. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulte-ta Tuzla 6, Tuzla, 11-25.

Kožar, A. (2005b) O prilikama u Zvorničkom sandžaku 1874. godine, Arhivska praksa 8, Tuzla.

Kožar, A. (2007) Borbe srbijanske i osmanske vojske za Bijeljinu u toku jula 1876. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 8 (1), Tuzla, 21-34.

Kožar, A. (2010) Socijalna struktura stanovništva Tuzlanskog okruga u vrijeme austrougar-ske uprave u Bosni i Hercegovini, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 10, Tuzla.

Kujović, M. (2002) Zahtjev za otvaranje gimnazije u Gračanici 1914. godine, Gračanički glasnik 14, Gračanica, 50-52.

Kujović, M. (2003) Pregled nositelja vlasti, uprave i prosvjete u Gračanici u periodu od 1886. do 1918. godine, Gračanički glasnik 15, Gračanica, 57-65.

Kujović, M. (2005) Prepiska u vezi sa vlasništvom Fethija džamije u Zvorniku 1879–1915. godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 34, Sarajevo, 231-240.

Kujović, M. (2006) Prilog historiji Zvornika u vrijeme austrougarske uprave, Arhivska prak-sa 9, Tuzla, 293-312.

Kujović, M. (2007) Osnivanje obdaništa u Kreki 1898–1905, Arhivska praksa 10, Tuzla, 397-403.

Kujović, M. (2008) Zemaljska ženska stručna škola u Tuzli (1916–1929), Arhivska praksa 11, Tuzla, 347-359.

Kujović, M. (2009) Zapisnik sjednice gradskog vijeća Donja Tuzla iz 1893. godine, Arhivska praksa 12, Tuzla, 464-467.

Kujović, M. (2010) Druga narodna osnovna škola u Tuzli (Ruždija, 1906.–1909.), Prilog historiji muslimanskog školstva u Tuzli, Arhivska praksa 13, Tuzla, 379-388.

Kujović, M. (2011) Obilježavanje 40-te godišnjice Gimnazije u Tuzli 1939. godine, Arhivska praksa 14, Tuzla, 427-431.

Kujović, M. (2012) Incident pred džamijom u Gornjoj Tuzli decembra 1880. godine, Arhivs-ka praksa 15, Tuzla, 499-504.

156


Kujović, M. (2015) Prvi dolazak Mehmeda Spahe u Gračanicu, 23. 12. 1922. godine, Gračanički glasnik 40, Gračanica, 65-70.

Kujović, M. (2016) Prepiska u vezi sa kupovinom bašče za Paša-Zade mektebski vakuf u Gračanici, Gračanički glasnik 42, Gračanica, 59-66.

Lević, E. (2010) Nekoliko arhivskih dokumenata o izborima u Tuzli 1910. godine, Arhivska praksa 13, Tuzla, 389-395.

Lević, E. (2011) Itiraz hadži hafiz Ibrahim ef. Maglajlića, Arhivska praksa 14, Tuzla, 365-373.

Lević, E. (2012) Rad sreskog šerijatskog suda Tuzla 1938. godine, Arhivska praksa 15, Tu-zla, 551-557.

Malović, G. (2017) Zeleni kadar – samosvojna muslimanska vojska u sjeveroistočnoj Bosni i Hercegovini, u: Kožar, A. (ur.), Zbornik radova sa Naučnog skupa “Uticaj ideologija na historiografiju Bosne i Hercegovine 20. stoljeća”, Društvo historičara, Tuzla.

Mastalić-Košuta, Z. (2010) Genocid nad djecom u Srebrenici – sigurnoj zoni UN-a jula 1995. godine, Prilozi instituta za istoriju Sarajevo 39, Sarajevo, 123-143.

Milišić, S. (2017) Stradanje Roma prema Zemaljskoj komisiji za Bosnu i Hercegovinu za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (1944–1947), Arhivska praksa 20, Tuzla, 518-542.

Mujkanović, A. (2016) Poginuli, ranjeni i zarobljeni vojnici sa područja Gračaničkog kotara u redovima austrougarske vojske (1914–1919), Gračanički glasnik 42, Gračanica, 67-117.

Mutevelić, Š. (2014) Prosvjetar Adem Bise (30. 4. 1877. – 25. 1. 1954), Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 44, Sarajevo, 265-279.

Omerbegović, S. i Hadžić, I. (2018) Političke prilike na području tuzlanske regije pred agres-iju na Republiku Bosnu i Hercegovinu, Historijski pogledi 1, Tuzla, 285-300.

Omerović, E.-Tito (2006) Uloga i značaj Mehdina Senada Hodžića u odbrani Bosne i Herce-govine, 113-142. Dostupno na: https://issuu.com/plbih/docs/edhem-omerovic-tito---ulo-ga-i-znacaj-senada-mehdin.

Puškar, O. (1996) “Drina” – plan četničke okupacije tuzlanske regije u proljeće 1992, Gračanički glasnik 2, Gračanica.

Puškar, O. (2002) Formiranje 111. gračaničke brigade – istinski spoj vojske i naroda, Gračanički glasnik 13, Gračanica, 44-51.

Puškar, O. (2003) 109. Brigada Doboj-Istok, Gračanički glasnik 15, Gračanica, 66-76.Radovanović, P. (2015) Osnivanje i rad kulturno-prosvjetnog društva ʻProsvjetaʼ na prostoru

Semberije od 1904. do 1914. godine, Arhivska praksa 18, Tuzla, 441-454. Sarić, S. (2005) Poštanski saobraćaj u Bosni i Hercegovini sa posebnim osvrtom na Tuzlu

(1866–1918), Arhivska praksa 8, Tuzla, 361-372. Sarić, S. (2007) Adaptacije zgrada u Donjoj Tuzli za potrebe upravnih vlasti i žandarmerije

(1878–1900), Arhivska praksa 10, Tuzla, 387-396.Selimović, S. (2005a) Neki oblici obrazovanja u Bosni i Hercegovini u periodu između dva

svjetska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla. Selimović, S. (2005b) Organizacija i rad Behrambegove medrese u Tuzli uoči Drugog svjet-

skog rata (1939–1941), Arhivska praksa 8, Tuzla, 379-397. Selimović, S. (2006a) Djelatnost Berhambegove medrese u Tuzli školske 1939/40 godine,

Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla. Selimović, S. (2006b) Memorandum građana Tuzle o proširenju četvororazrednih trgovačkih

škola u Bosni i Hercegovini u šestorazredne, Arhivska praksa 9, Tuzla.

157


Selimović, S. (2008) Etnička i konfesionalna struktura stanovništva Tuzle i njezine okoline između dva svjetska rata, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 9, Tuzla, 85-95. Selimović, S. (2012a) Školstvo u Bijeljini za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Sloven-aca, Arhivska praksa 15, Tuzla, 505-530.

Selimović, S. (2012b) Etnička i konfesionalna struktura Zvornika između dva svjetska rata, Zbornik radova “Zvornik kroz stoljeća”, Medžlis IZ, Zvornik.

Selimović, S. (2013) Trgovina na području tuzlanskog kraja u periodu 1945.–1952. godine, Arhivska praksa 16, Tuzla, 422-439.

Selimović, S. (2014) Prilike u oblasti zanatstva na području Tuzlanskog kraja u periodu 1945.–1953. godine, Arhivska praksa 7, Tuzla, 461-476.

Selimović, S. (2015a) Godina konsolidacije: Položaj narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini 1943. godine s posebnim akcentom na Tuzlansku oblast, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 45, Sarajevo, 252-262.

Selimović, S. (2015b) Obnova i društveni razvoj Doboja u periodu 1945.–1953. godine, Arhivska praksa 18, Tuzla, 490-506.

Selimović, S. (2016) Obnova i konsolidacija privrednih preduzeća Tuzlanskog okruga 1945–1952. godine, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 46, Sara-jevo, 189-208.

Selimović, S. (2017a) Djelatnost Behrambegove medrese u Tuzli 1918–1941, u: Husić, M. (ur.), Kapija vremena. Zbornik radova sa Okruglog stola povodom 390 godina Behram-begove medrese u Tuzli, Behram-begova medresa, Tuzla.

Selimović, S. (2017b) Mjesto i uloga žena u privrednom razvoju Tuzle u periodu obnove i prvog petogodišnjeg plana, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 47, Sarajevo, 290-300.

Selimović, S. i Hadžić, S. (2006) Konfesionalna i etnička struktura Tuzle i njene okoline (1878–1941), Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla.

Sulejmanović, Š. (2013) Jedan iskaz o Tuzlanskim mektebima iz 1934/35. mektebske go-dine, Arhivska praksa 16, Tuzla, 404-421.

Šabotić, I. (2005) Neke karakteristike agrarne i seljačke problematike na Tuzlanskom okrugu od 1945. do 1948. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 6, Tuzla, 97-109. Šabotić, I. (2006) Gajretov konvikt u Tuzli u školskoj 1920/1921. godini, Zbornik radova Filozofskog fakulteta Tuzla 7, Tuzla, 76-87.

Šabotić, I. (2007) Bosna i Hercegovina na stranicama Sarajevskog lista u godinama Prvog svjetskog rata (1914–1918), Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Tuzli 8, Tuzla.

Šabotić, I. (2009) Bošnjačko-srpski politički odnosi u svijetlu agrarnog pitanja od kraja Pr-vog svjetskog rata do Vidovdanskog ustava, Arhivska praksa 12, Tuzla, 422-441.

Šabotić, I. (2011) Aneksija i agrarno pitanje u Bosni i Hercegovini, Saznanja br. 3, Tuzla, 159-171.

Šabotić, I. (2012a) Položaj Bošnjaka na širem tuzlanskom području neposredno nakon dru-gog svjetskog rata, u: Jahić, A. et al. (ur.), Naučni skup “Bošnjaci u Drugom svjetskom ratu”, Sarajevo, 24. novembar 2011. (tokovi i posljedice). Zbornik radova (265-292), Udruženje Mladi muslimani, Sarajevo.

Šabotić, I. (2012b) Razvoj medresa na širem tuzlanskom području i njihov uticaj na obra-zovno-kulturne prilike u vrijeme osmanske uprave, Almanah 61-62, Podgorica, 37-63.

Šabotić, I. (2013) Prilike u Tuzli i njenoj okolini i antifašističko djelovanje bošnjačkih političkih i vjerskih struktura u 1941. godini, Bošnjačka pismohrana 12 (36-37), Zagreb.

158


Šabotić, I. (2015) Društveno-političke i privredne karakteristike šireg tuzlanskog područja od 1945. do 1953. godine, Saznanja 1, Tuzla, 265-277.

Šabotić, I. (2017) Behrambegova medresa u Tuzli u vremenu reformi 1922–1941, u: Husić, M. (ur.), Kapija vremena. Zbornik radova sa Okruglog stola povodom 390 godina Beh-ram-begove medrese u Tuzli, Behram-begova medresa, Tuzla.

Šabotić, I. i Buljubašić, A. (2016) Uticaj Drinskog fronta na socijalne prilike na tuzlanskom području početkom Prvog svjetskog rata, sa posebnim osvrtom na Uputstvo Kotarskog šerijatskog suda Tuzla, Glasnik arhiva i Arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine 46, Sarajevo, 171-188.

Šabotić, I. i Lević, E. (2010) Tuzla 1908. godine – slika grada u godini aneksije na stranicama “Bosanski glasnik: Opća priručna i adresna knjiga za Bosnu i Hercegovinu”, Saznanja 2, Tuzla, 111-124.

Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2010) Posavska buna iz 1836. godine, Arhivska praksa 13, Tuzla, 366-378.

Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2012a) Porodica Fidahić i njena uloga u Bosanskom ejaletu, u: Zbornik radova:“Zvornik kroz stoljeća” (52-71), Medžlis IZ, Zvornik.

Šabotić, I. i Rastoder, Ć. (2012b) Prilike u Smederevskom sandžaku, odnosno kneževini Sr-biji i njihov odraz na Bijeljinski kadiluk 1800–1836, u: Zbornik radova: “Semberija kroz vijekove” (132-147), Bijeljina.

Šaković, E. (2015) Jedna žalba muhadžira iz istočne Bosne u Gračanici iz neposrednog poraća (1945./1946. g.), Gračanički glasnik 40, Gračanica, 55-64.

Šaković, E. (2016) Kroz vrtloge Drugog svjetskog rata: kazivanja i uspomene Omera Ćorića iz Piskavice, Gračanički glasnik 42, Gračanica, 47-58.

Šehić, S. (2000) Gračanički kadiluk u Zvorničkom sandžaku – neki dokumenti, Gračanički glasnik 9, Gračanica, 48-56.

Šljivo, G. (2000a) Gračanica i njena okolina u spisima vojnih obavještajaca u posljednjem stoljeću osmanske uprave, Gračanički glasnik 9, Gračanica, 46-50.

Šljivo, G. (2000b) Gračanica u vrijeme nemira u Zvorničkom sandžaku, Gračanički glasnik 10, Gračanica, 30-43.

Šljivo, G. (2001a) Naseljavanje muslimanskih prognanika (muhadžira) iz Kneževine Srbije u Zvornički kajmakluk 1863. godine, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo 30, Sarajevo, 89-116.

Šljivo, G. (2001c) Vrijeme nemira u Bosni u prvoj polovini XIX stoljeća i Husein-beg Gradaščević, Gračanički glasnik 12, Gračanica, 34-42.

Zukić, E. i Fetahagić, H. (2018) Organizacija i rad Građanske škole trgovačkog smjera u Gradačcu od 1921. do 1943, Arhivska praksa 21 (2), Tuzla, 75-89.

Zulić, O. (2014) Osnivanje i kulturno-prosvjetno djelovanje bošnjačkih čitaonica u okrugu Tuzla u austro-ugarskom periodu”, Arhivska praksa 17, Tuzla, 403-426.

Zulić, O. (2015) Kulturno-prosvjetno djelovanje ʻGajretaʼ u okrugu Tuzla u austrougarskom periodu, Historijska misao 1, Tuzla, 95-112.

Doktorske disertacijeBašić, K. (2018) Zvornički sandžak u 17. stoljeću, doktorska disertacija, Filozofski fakultet

Univerziteta u Sarajevu.

159


Hadžić, S. (2007) Historijski proces preobražaja bosanskohercegovačkog društva iz agrar-nog u industrijsko u vrijeme poslijeratne obnove i prvog petogodišnjeg plana, doktorska disertacija, Fakultet humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.

Halilović, S. (2011) Bosna i Hercegovina u procesu disolucije SFR Jugoslavije, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Jahić, A. (2007) Organizacija i rad Islamske zajednice između dva svjetska rata, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Selimović, S. (2007) Školstvo u Bosni i Hercegovini od 1918. do 1929. godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Sulejmanović, Š. (2017) Sakralni objekti islamske arhitekture Zvorničkog sandžaka i njihov kulturno-historijski značaj, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Šabotić, I. (2008) Agrarna reforma i kolonizacija u Bosni i Hercegovini od 1945. do 1948. godine, doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Velagić, A. (2007) Historijske okolnosti razvoja Hercegovine u uvjetima provođenja plan-ske privrede nakon Drugog svjetskog rata, doktorska disertacija, Fakultet humanističkih nauka Univerziteta “Džemal Bijedić” u Mostaru.

Magistarski radoviAndrić, I. (2016) Protukomunističke grupe u tuzlanskom kraju (1945.–1947.), magistarski

rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.Buljubašić, A. (2016) Tuzlanski kraj u Prvom svjetskom ratu – društvene i političke prilike,

magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli. Čehajić, M. (2014) Agrarne prilike na širem tuzlanskom području u drugoj polovini 19.

stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.Čiča, N. (2008) Agrarna reforma i kolonizacija 1945.–1948. sličnosti i razlike između Bosne

i Hercegovine i Hrvatske, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.Ćorić, D. (2015) Kulturno-prosvjetne prilike u sjeveroistočnoj Bosni (1945–1948), magistar-

ski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.Dervišagić, E. (2012) Odraz osmanskih propisa na agrarne odnose na području Gradačca i

okoline u drugoj polovini XIX stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Džuzdanović, M. (2016) Vojno-politički odnosi na prostoru sjeveroistočne Bosne u Drugom svjetskom ratu (1941.–1945.), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Hadžić, L. (2012) Historijski izvori o Bosni i Hercegovini nastali u radu Komunističke par-tije Jugoslavije od 1945. do 1952. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univer-ziteta u Tuzli.

Hadžić, S. (2004) Sjeveroistočna Bosna u historijskim izvorima 1945–1952., magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Hadžimusić, S. (2014) Kultura Lukavca u periodu 1945.–1953. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Halilović, E. (2018) Konzulati, njihova diplomatska i politička uloga i funkcija u Bosanskom ejaletu u vrijeme Velike istočne krize (1875–1878), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Hujdurović, S. (2012) Privreda Sjeveroistočne Bosne u periodu obnove i prvog petogodišnjeg plana (1945.–1952.), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

160


Jajčević, J. (2014) Kultura Tuzle u periodu 1945.–1953. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Radovanović, P. (2014) Kultura Semberije na razmeđu XIX i XX vijeka, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Salihović, A. (2013) Trgovačke prilike u bosanskom ejaletu i odnosi sa susjedima u prvim decenijama XIX stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Sulejmanović, Š. (2013) Osmanski kulturno-historijski spomenici Zvornika i njegove oko-line, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Šabotić, I. (2004) Seljačke radne zadruge na području Tuzlanske oblasti 1945–1953. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.

Šakanović, D. (2018) Industrija Tuzle u vrijeme tranzicije (1988–2008), magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Šljivić, M. (2012) Kulturne prilike na području sjeveroistočne Bosne u periodu od 1974. do 1990. godine, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

Zulić, O. (2013) Kulturne prilike u Tuzli i okolini na razmeđu XIX i XX stoljeća, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Tuzli.

161

DOI: 10.5644/PI2020.186.20

Sjeveroistočna Bosna – pozitivan primjer razvoja lokalne historiografije

Edin MutapčićPravni fakultet Univerziteta u Tuzli

[email protected]

Sažetak: Područje sjeveroistočne Bosne je do prije četiri decenije bilo veoma slabo obrađeno u historijskoj nauci, što je uostalom prepoznala i ANUBiH koja je programom Društveni cilj (DC) XIII 2 iz 1986. godine upozorila na navedenu činjenicu. Međutim, pisanje monografija pojedinih općina koje se odnose na NOR 1941–1945. godine otvorilo je istraživačke projek-te vezane za lokalnu historiografiju na navedenom području. Tako se u narednom periodu počinje sa značajnijim istraživanjem ove regije u historijskoj nauci. Tome je značajan dopri-nos otvaranje Odsjeka za historiju i geografiju, odnosno historiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli. Tako nastaju brojni radovi na teme koje se odnose na pojedine periode bosanskohercegovačke historije navedenog područja. Nastaju značajne monografije, rade se doktorske disertacije i drugi radovi. Pojavljuje se nekoliko lokalnih časopisa, ali i drugih istraživačkih projekata, koji kontinuirano obrađuju teme iz navedene problematike. Rezultati tih istraživanja su prezentirani u ovom radu.

Ključne riječi: sjeveroistočna Bosna, historiografija, monografije, časopisi, radovi i sl.

Uvod

U ovom radu ćemo pokušati dati osvrt na razvoj novije historiografije na po-dručju sjeveroistočne Bosne. Naravno, na samom početku se postavlja pitanje geografskog područja za koje se veže naslov ovog rada. U postdejtonskoj Bosni ovakav regionalni okvir je vjerovatno teško prihvatljiv, ali višesto-ljetno jedinstvo navedenog teritorija je do agresije na Bosnu i Hercegovinu formiralo jednu takvu regiju koja je mogla imati svoje približne zajedničke parametre kroz određene teritorijalne jedinice tokom historije. Tako bi ovaj prostor u antičko doba najčešće mogli vezati za rimsku provinciju Panoniju. U srednjem vijeku to je zemlja Usora, a u osmanskom periodu najveći dio je pripadao Zvorničkom sandžaku. U novije vrijeme to bi bio Tuzlanski okrug, odnosno Tuzlanska oblast ili regija. Naravno da u svemu tome zbog tih razli-čitih upravnih cjelina u prošlosti nije moguće povući grubu liniju i reći da gra-nica jasno završava tu. Ova bi regija u najširem kontekstu mogla obuhvatati i trećinu naše zemlje, ali ipak u nekim racionalnijim geografskim analizama ona se svodi na petinu te teritorije. Ako bismo tražili fiksne granice, one su

162


jasne na istoku i sjeveru, to su rijeke Drina i Sava – višestoljetne međuna-rodno priznate granice Bosne i Hercegovine. Na zapadu bi to svakako bila poprilično liberalnija granica, a to bi bila rijeka Bosna do ušća Krivaje i dalje Krivajom do razvođa slivova Drinjače, Žepe i Prače. Ovo područje svoje prve istraživačke zahvate je imalo u klasičnim prikazima bosanskohercegovačke historije od Jukića, Klaića, Muvekita, Ruvarca, Bašagića, Preloga i dr. Ipak, u istraživanju tema koje se odnose na sjeveroistočnu Bosnu, odnosno njihove gradove, primat do novijeg i Kreševljaković.1

Kao značajan zaokret u proučavanju područja sjeveroistočne Bosne u na-šoj historijskoj nauci možemo okarakterisati doktorsku disertaciju i kasni-ju monografiju Adema Handžića2 pod nazivom Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, koja je i danas uzor monografske obrade jedne regije u našoj nauci. Adem Handžić je bio jedan od rijetkih historičara koji se bavio izučavanjem procesa razvoja gradskih naselja na području istočne i sjeveroistočne Bosne. U navedenoj monografiji autor je upotrijebio veliki broj neobjavljenih izvora i podvrgao ih rekonstrukciji primjenjujući i do tog trenutka relevantnu histo-rijsku literaturu, te često uz pomoć izvorne građe rasvjetljavao brojne nera-zriješene detalje i teme vezane za područje istraživanja. Ova monografija je i danas značajna za svako relevantno naučno istraživanje historije Tuzle, ali i njene okoline, u prva dva stoljeća osmanske uprave nad ovim prostorima. Handžić je u metodološkom smislu uspješno rekonstruirao prošlost Tuzle u 16. stoljeću, odnosno procese urbanizacije u kasabama Gornja i Donja Tuzla.3

Sam Handžić je dao poseban pečat u obradi ranih osmanskih deftera (po-reznih i katastarskih knjiga), kao najvažnijih izvora za obradu regionalne i lokalne bosanske historije ne samo ranog osmanskog perioda već i poznog bosanskog srednjovjekovlja.4 Njegov pionirski zahvat u tom pogledu jeste obrada opštih defterskih popisa Zvorničkog sandžaka iz 1519. i 1533. godi-ne.5 S tog aspekta značajne su i obrade deftera Bosanskog sandžaka od strane Handžića6 i Aličića.7 Nažalost, dio građe koja je transkribovana za potrebe 1 Mutapčić, 2017.2 Handžić, 1975.3 Zečević, 2016: 45-46.4 Za rekonstrukciju historije, a posebno teritorijalne uprave i razvoja naselja na ovom području, od posebnog je značaja obrada osmanskih katastarskih knjiga. U tom pogledu ističemo prevod i obradu sljedećih dijela: Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Bošnjački institut Zurich – odjel Sarajevo, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo 2000; Dva prva popisa Zvorničkog sandžaka, iz 1519 i 1533. godine, ANUBiH – SANU, Sarajevo 1986; Najstariji katastarski popis bosanskog, zvorničkog i kliškog sandžaka, knjiga I–VIII, ANUBiH (rukopis), Sarajevo 1978.5 Handžić, 1986.6 Handžić, 2003.7 Aličić, 2008.

163

Edin Mutapčić: Sjeveroistočna Bosna-pozitivan primjer razvoja lokalne historiografije

ANUBiH u drugoj polovini sedamdesetih godina prošlog stoljeća do dana današnjeg nije obrađena.8 Tu prije svega mislimo na Opći popis Zvorničkog sandžaka iz 1548. godine. Handžić je neposredno pred kraj života objedinio najveći dio svojih ranijih radova u jednoj knjizi, tako da su, s tog aspekta, njegovi radovi učinjeni dostupnijim naučnoistraživačkoj javnosti na jednom mjestu.9 Upravo tih kasnih sedamdesetih i osamdesetih godina napokon se pomalo odmiče od naučnih okvira čije temelje su udarili Ć. Truhelka i H. Kreševljaković. Tako se u istraživanju srednjovjekovne historije područja sjeveroistočne Bosne javlja nekoliko istraživača kao što su: A. Benković, M. Baum, Đ. Basler, Đ. Mazalić, B. Nilević, P. Živković, te Šefik Bešlagić i Pavao Anđelić – koji svakako ostavljaju najveći trag.10

Interdisciplinarnost istraživanja prisutna je kroz etnološku obradu ovog prostora u djelima Milenka Filipovića i Saliha Kulenovića. Svoja višegodiš-nja istraživanja Salih Kulenović je zaokružio doktorskom disertacijom pod naslovom Antropogeografske i etnološke odlike Gračanice i okoline.11 Nakon izlaska iz štampe ove vrlo vrijedne monografije Kulenović svoja ostala dota-dašnja istraživanja objedinjuje kroz knjigu Etnologija sjeveroistočne Bosne.12 Kao istraživač na terenu po svojoj jedinstvenoj metodologiji Kulenović se profilisao u vodećeg etnologa na bosanskohercegovačkom području. Ipak, moramo naglasiti da je najveći broj njegovih radova vezan za sjeveroistočnu Bosnu.

Napomenimo i činjenicu da je do agresije na BiH, 1992. godine, od ve-likog značaja i pokretanje časopisa Članci i građa od strane Muzeja u Tuzli (1958), koji koncepcijski najviše radova donosi kao rezultat arheoloških istra-živanja na području sjeveroistočne Bosne, odnosno obrade historiografskih tema iz perioda Drugog svjetskog rata. Međutim, vrlo interesantnih radova ima i iz ostalih perioda historije ovog kraja.

Slabu naučnu obradu područja sjeveroistočne Bosne prepoznala je prije če-tiri decenije ANUBiH koja je programom Društveni cilj (DC) XIII 2 iz 1986. godine upozorila na navedenu činjenicu. Prema navedenom projektu, obradu medijevalne historije spomenutog područja trebao je realizovati akademik Sima Ćirković.13 Možda bismo kao svojevrsnu produženu ruku tog projekta mogli istaći doprinos Jelene Mrgić, koja je najprije svojim radom Župe i

8 Handžić i dr., 1978.9 Handžić, 1994.10 Mutapčić, 2008.11 Kulenović, 1990.12 Kulenović, 1995.13 DC XIII 2, 1986.

164


naselja “zemlje” Usore pokazala interes za obradu ovog dijela srednjovje-kovne Bosne.14 Međutim, svojom doktorskom disertacijom Severna Bosna u srednjem veku navedena autorica je dala značajan doprinos u obradi srednjo-vjekovne historije ovog područja.15

Ipak, jedan momenat ostavlja poseban pečat na istraživanje lokalne hi-storiografije. To su monografske obrada pojedinih područja – gradova u “NOR-u u socijalističkoj revoluciji”. Ti, “od sistema privilegovani projekti”, sa za naš poziv značajnijim budžetima, obrađuju ne samo period 1941–1945. godine nego u svojim dosta kvalitetnim uvodima i ranije historijske periode.16 Navedeni projekti su otvorili vrata za lokalnu historiografiju na navedenom području. Takve monografije su dobili Tuzla, Živinice, Banovići, Lukavac, Modriča, Srebrenik, Gračanica i dr.

Međutim, u vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu nastaju dva projekta od posebnog značaja za dalji razvoj historiografije na području sjeveroistočne Bosne, a to su otvaranje Odsjeka za historiju na Filozofskom fakultetu u Tuzli i časopis Gračanički glasnik.

Sigurno, vodeću ulogu ima otvaranje Odsjeka za historiju i geografiju, odnosno historiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli. Tako na-staju brojni radovi na teme koje se odnosne na pojedine periode bosansko-hercegovačke historije sjeveroistočne Bosne. Nastaju značajne monografije, rade se doktorske disertacije i drugi radovi. Tako svojim radovima A. Kožar, B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović, I. Šabotić i A. Jahić često za predmet istraživanja imaju navedeno područje. Tako A. Jahić, bave-ći se kulturnim, vjerskim i tradicionalnim pitanjima bosanskih muslimana, ali i uopšte društveno-političkim odnosima u prvoj polovini XX stoljeća na području Bosne i Hercegovine, često svoja istraživanja sa posebnim nagla-skom usmjerava ka području sjeveroistočne Bosne. Na početku svog istra-živačkog rada on je napisao publikaciju pod naslovom “Muslimanske for-macije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu”,17 koja je izazvala brojne polemike u našoj naučnoj javnosti. Ali to je ipak, moramo to konstatovati, i

14 Mrgić, 2000.15 Mrgić, 2008. Ova knjiga u osnovi sadrži tekst doktorske disertacije odbranjene pod naslovom Severna Bosna u srednjem veku. Zemlja – istorija – narod (Mrgić, 2006). Ovom monografijom historija sjever-nog dijela srednjovjekovne Bosne umnogome je oživljena i dobra je polazna tačka za podrobnija istra-živanja. Poseban značaj ove knjige leži u činjenici da je “pokrenula mnogo više pitanja i pored mnoštva odgovora koja je dala, te je na taj način ukazala na smjernice budućih istraživanja”. Ipak, i dalje ostaju otvorena brojna pitanja vezana za ovo područje (Rabić, 2009).16 Kao primjere takvih knjiga napominjemo: Pelemiš i Kićanović, 1988; Hamzić i Tihić, 1988; Bašić, 1986.17 Jahić, 1995.

165


prvi značajniji pokušaj unutar Bosne i Hercegovine drugačijeg interpretira-nja historijskih procesa (revidiranja) tokom obrađenog perioda. Istraživanju političkih, kulturnih i obrazovnih prilika u Tuzli i okolini s kraja XIX i u XX stoljeću poseban pečat daje S. Hadžić. Još od magistarskog rada s temom Sjeveroistočna Bosna u historijskim izvorima 1945–1952. navedeno područ-je je u fokusu njegovog interesa. Prvenstveno su to demografske, kulturne, socijalne i obrazovne prilike tuzlanskog kraja XIX i XX stoljeća, sa nešto izraženijim osvrtima na XIX stoljeće. To je zaokruženo djelom “Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću”.18 Sličan fokus, ali na prvu polovicu XX sto-ljeća, predstavlja interes S. Selimovića. Navedeni dvojac Selimović i Hadžić autor je monografske publikacije pod naslovom Tuzlanski kraj 1851.–1991.,19 u kojoj u fokus svojih istraživanja stavljaju demografske i socijalne promjene na ovom području. Kao dugogodišnji arhivski radnik o stanju arhivske građe na području sjeveroistočne Bosne svoje radove piše Izet Šabotić. Ovaj istraži-vač se u svojim radovima često bavi i agrarnim, migracionim, kulturološkim i opštim prilikama ovog područja u novom vijeku. Svoj poseban naglasak na prostor sjeveroistočne Bosne dao je i D. Bećirović kroz magistarsku temu Informbiro i sjeveroistočna Bosna.20 Vjerske, kulturne, političke i dr. prilike navedenog područja konstantno su prisutne u fokusu ovog naučnog radnika. Prilike u antičko i poznoantičko doba na ovom području u svojim radovima osvjetljivao je Bego Omerčević. Veoma značajnu ulogu u nastanku i razvoju Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta odigrao je Azem Kožar. Ovaj du-gogodišnji arhivski radnik u svojim je radovima dao posebne osvrte na stanje arhivske građe na području Tuzlanskog kantona,21 ali i brojne historijske teme vezane za navedeno područje.22

Drugi projekat jeste Gračanički glasnik,23 gdje početni dvojac O. Hamzić i R. Djedović, a kasnije i E. Šaković već više od dvije decenije u dvobroju štam-paju ovaj časopis koji ni u jednom trenutku nije odstupio od svog osnovnog koncepta, a to je obrada prošlosti i historijskog naslijeđa Gračanice i okoli-ne.24 Danas je Gračanica sredina u kojoj se štampaju monografije o pojedinim naseljima (Lukavica, Doborovci, Gornja Orahovica i Malešići).25 Pokretač 18 Hadžić, 2017.19 Hadžić i Selimović, 2007.20 Bećirović, 2005.21 Kožar, 1995.22 Kožar, 1998.23 O tome više: http://www.gracanickiglasnik.ba; do sada je kroz 24 godine izašlo 48 brojeva ovog časopisa.24 Šabotić, 2011.25 Hamzić i Djedović, 2008; 2010; Hamzić i Šaković, 2012.

166


ovog gračaničkog “tima” Omer Hamzić je zaokružio kontinuirani proces istraživanja gračaničkog kraja odbranom doktorske disertacije na Pravnom fakultetu Univerziteta u Zenici 2008. godine sa temom Pravno-politički i društveno-ekonomski položaj Gračaničkog sreza u okviru Tuzlanske obla-sti i Vrbaske banovine u periodu od 1918. do 1941. godine.26 U navedenoj tezi on vrši analizu lokalnih političkih prilika, zatim funkcionisanje lokalne uprave i samouprave (pravno-administrativni, pa i teritorijalno-nacionalni aspekt) navedenog područja. Pored toga Hamzić se u svojim brojnim rado-vima profilirao kao vodeći stručnjak u analiziranju društvenih, ekonomskih i političkih prilika u sjeveroistočnoj Bosni u prvoj polovini XX stoljeća. Sa druge strane Rusmir Djedović obrađuje široko područje problema u kulturno-historijskom, urbanom, demografskom i dr. razvoju sjeveroistočne Bosne. On u svom metodološkom radu, pored tradicionalne literature i izvora, u velikoj mjeri koristi gruntovnicu i druge zemljišne knjige za analizu razvoja naselja u drugoj polovini XIX stoljeća. Djedović kao profilisani geograf daje značajne rezultate iz historijske geografije, pri čemu primat u njegovim istraživanji-ma ima sjeveroistočna Bosna. Treći kotač u ovom gračaničkom lancu Edin Šaković također se ističe po obradi velikog broja tema. Posebno ističemo njegove radove vezane za prethistorijsko doba i antiku.

Pored Gračaničkog glasnika pojavljuje se još nekoliko lokalnih časopisa slične koncepcije koji su izlazili i izlaze. Tu prije svega mislimo na Biljeg Srebrenika, Stav, Gradovrh i Šeherdžik. Upravo glavni i odgovorni urednik Šeherdžika Dževad Tosunbegović, iako nije historičar po vokaciji, dao je zna-čajne rezultate u istraživanju područja Gornje Spreče monografijom Gornja Spreča: prilozi za monografiju sa posebnim osvrtom na prošlost kalesijskog područja,27 pri čemu vrši istančano prepoznavanje i određenih naziva naselja koji su se tokom vremena izgubili. Nastavak započetog posla jeste i njegova knjiga Kamenica i Glodi.28 Obrada ovog područja koje je u srednjem vijeku spadalo u nahiju Kušlat ima poseban akcenat na istraživanje bošnjačke popu-lacije na tom prostoru. Knjiga donosi dosta informacija o ovom mikroprostoru te rasvjetljava njegovu političku, demografsku i vjersku tradiciju. Kalesijsko područje u svojoj obradi obogatili su profesori M. Zulić i S. Halilović studi-jom Kalesija, crtice iz kulturno-historijske prošlosti.29 Tako je u istraživač-kom dijelu poprilično zapostavljeno područje Kalesije i okoline dobilo

26 Hamzić, 2008.27 Tosunbegović, 2007.28 Tosunbegović, 2009.29 Halilović i Zulić, 2003.

167


značajne publikacije. Također, Srebrenik postaje mjesto gdje nastaje nekoli-ko interesantnih djela koja obrađuju ovo područje. Tu prije svega mislimo na knjigu Vahida Tursunovića Srebrenik kroz historiju,30 koji na osnovu dotadaš-nje literature i u tom trenutku neobjavljenih radova (Nilević, Hadžibegić) piše ovu publikaciju. Ipak, temeljnu promjenu u istraživanje Srebrenika i okoline unosi časopis Biljeg Srebrenika, gdje E. Mutapčić, R. Djedović, N. Zahirović, S. Jalimam, A. Husić, A. Kupusović, I. Hadžibegić, E. Šaković, O. Hamzić, I. Balta, M. Suljagić, A. Ibrišimović, I. Šabotić i dr. rasvjetljuju mnoge nepo-znate detalje iz historije ovog kraja te prevode i obrađuju do tada nepoznate izvore. Ipak, kao najznačajniji izdavački projekat bilježimo knjigu autorskog trojca: S. Kulenović, R. Djedović i E. Mutapčić Srebrenik: historijsko-etno-grafske skice.31

Značajni rezultati se postižu kroz odbranu brojnih magistarskih i doktor-skih radnji. Tako se na Pravnom fakultetu u Sarajevu brane dvije doktorske disertacije koje za predmet svoje obrade imaju historiju ovog područja. Edin Mutapčić je u svojoj doktorskoj disertaciju dao pregled upravno-pravnog po-ložaja Usore i Soli od ranog srednjeg vijeka do početka XVI stoljeća.32 Na ovu disertaciju tematski se nadovezuje Edin Ramić sa temom Upravno-politički razvitak i položaj Zvorničkog sandžaka prema Bosanskom ejaletu do 1833. godine.33 Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu Kemal Bašić od-branio je doktorsku disertaciju Zvornički sandžak u XVII stoljeću.34 Tako je dio medijevalne i osmanske historije srednjeg vijeka radovima E. Mutapčića, J. Mrgić, E. Ramića i K. Bašića značajnim dijelom obrađen. Procesom islami-zacije na prostoru Bosne i Hercegovine se također na osnovu izvornih osman-skih dokumenata bavio Nedim Filipović. U njegovoj posthumno objavljenoj knjizi35 oko dvije trećine knjige akademika Filipovića posvećeno je temi “is-lamizacija u sjeveroistočnoj Bosni – Zvornički sandžak”. Filipović ne samo da je dodatno rasvijetlio proces islamizacije na ovom području, on je obiljem podataka zasnovanih na primarnim istraživanjima defterske građe ponudio i veliki broj informacija vezanih za demografska kretanja, ekonomske odnose i sl. Ova knjiga u kombinaciji sa Handžićevim djelima te spomenutim di-sertacijama predstavlja odličnu podlogu za razumijevanje prva dva stoljeća

30 Tursunović, 1997.31 Kulenović, Djedović i Mutapčić, 2007.32 Mutapčić, 2008.33 Ramić, 2017.34 Bašić, 2018.35 Filipović, 2005.

168


osmanske uprave u Bosni i Hercegovini.36 Kada je u pitanju kulturna baština i islamsko naslijeđe na području sjeveroistočne Bosne, kao prvo ime nameće se Hifzija Suljkić. Od posebnog izdavačkog značaja je pojava njegovih Sabranih tekstova.37 Navedena djela od zaborava trgaju brojne činjenice od kojih se naj-veći dio odnosi na područje sjeveroistočne Bosne. Sabranim tekstovima H. Suljkića sačuvana je “kulturna supstanca bošnjačkog naroda ovog kraja”, pri čemu tragovi o islamsko-orijentalnoj baštini zauzimaju primarno mjesto.38

Od posebnog značaja su monografije pojedinih gradova i naselja. Kada je u pitanju Gradačac i njegova okolina u prošlosti, kao prvo pero nameće se ime Esada Sarajlića. Iako ekonomista po zanimanju, ovaj veoma marljivi zaljubljenik historije svoga kraja je decenijama sakupljao literaturu i građu sa kojom je dao odlične monografske prikaze prošlosti rodnog kraja. Ovom prilikom ćemo dati pečat na dvije vrsne monografije Gradačac od 1945. do 1991.39 i Gradačac sa okolinom – u prošlosti.40 U istraživanju Gradačca zna-čajne rezultate su svojim monografijama dali A. Aličić, M. Imamović i H. Kamberović. Aličić je kapitalnom monografijom Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine41 dao značajan doprinos u rasvjetljivanju upravno-političkih i dr. odnosa u Bosni i Hercegovini u prvoj polovini XIX stolje-ća, pri čemu Gradačac i okolina, zbog uloge Husein-kapetana Gradaščevića, imaju prioritetno mjesto u navedenim istraživanjima. Ovoj knjizi tematski su prethodile knjige Sadika Šehića Zmaj od Bosne42 i Husnije Kamberovića Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834).43 Kamberović je istovremeno i autor za sada neobjavljenog rukopisa koji obrađuje gradačačku historiju od najstarijih vremena. Svoj dug rodnom kraju knjigom Gradačac 1878–1941. – upravno-politički položaj dao je i M. Imamović.44 On u ovoj knjizi daje prikaz najznačajnijih političkih događanja u Gradačcu te oslikava administra-tivnu ulogu ove čaršije. Kao posebne hroničare posavskog kraja spominjemo Sadika Šehića i Jakova Babića – koji su brojnim detaljima rasvjetljavali mo-zaik događanja Bosanske Posavine tokom prošlosti. Srednjovjekovnu histo-riju i katoličku demografsku komponentu na području Bosanske Posavine svojim radovima je u velikoj mjeri obogatio Pavo Živković koji je te rezultate 36 Filipović, 2005.37 Suljkić, 2007a.38 Suljkić, 2007a; 2007b; 2007c.39 Sarajlić, 2003.40 Sarajlić, 2007.41 Aličić, 1996.42 Šehić, 1991.43 Kamberović, 2002.44 Imamović, 2011.

169


zaokružio kroz Studije iz povijesti Bosanske Posavine, Usore i Soli,45 odnosno u knjizi Prilozi za povijest Usore i Soli.46 Vrijedno spomena je i djelo iz crkve-ne historije Bosanske Posavine pod naslovom Crkva i samostan na Raščici u Tolisi: vremeplov Bosanske Posavine Stanka Mijića.47 U istraživanju i inter-pretaciji događaja iz Drugog svjetskog rata na području sjeveroistočne Bosne posebno mjesto zauzima Esad Tihić – autor najvećeg dijela monografija ve-zanih za navedeno područje tokom spomenutog perioda.48 Naposlijetku, ovaj vrijedni istraživač iza sebe je ostavio rukopis monografije rodnog grada koja je objavljena pod naslovom Bosanski Šamac kroz historiju: od postanka na-selja do završetka Drugog svjetskog rata.49 Upravo u Bosanskom Šamcu i Orašju su održana dva naučna skupa povodom 150 godina od progona mu-slimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije. Navedeni skupovi su svojim brojnim referatima osvijetlili brojne detalje iz ovog procesa, ali i politič-kih, kulturnih, vjerskih, demografskih i ekonomskih događanja na prostoru Bosanske Posavine. Kada smo već spomenuli Orašje, svoj doprinos istraži-vanju rodnog kraja daje Galib Šljivo svojom monografijom Orašje: doprinos Bošnjaka i Hrvata odbrani u ratu 1992.–1995. godine.50 Vrijedna publikacija je i knjiga Mušija Zahirovića pod naslovom Jakeš kroz vrijeme.51 Mnoga na-selja dobijaju manje ili više uspješne pokušaje obrade prošlosti. Tako nastaju knjige o Puračiću, Doboj-Istoku, Špionici, Seoni, Obodnici, Stjepan-Polju, Klokotnici, Ratišu, Vukovijama i sl.

Obradu Tuzle i njene prošlosti imamo kroz djela Džemala Ćilimkovića Tuzla u osmansko doba,52 zatim umjetnika Dragiše Trifkovića kroz petu knji-gu Tuzlanskog vremeplova53 te Šefkije Mutevelića, Tuzlanske historijske mi-nijature – historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osman-ske vladavine54 i vrijednog dvojca Kemal Bašić i Midhat Spahić Znameniti Tuzlaci – pisana riječ na području Tuzlanskog kantona.55 M. Spahić je autor nekoliko radova iz političke historije bosanskog srednjovjekovlja, pri čemu često za predmet istraživanja ima sjeveroistočnu Bosnu. Slična situacija je i

45 Živković, 2000.46 Živković, 2008.47 Mijić, 2002.48 Hamzić, 2018.49 Tihić, 2005.50 Šljivo, 2001.51 Zahirović, 2012.52 Ćilimković, 1996.53 Trifković, 1997.54 Mutevelić, 2005.55 Bašić i Spahić, 2005.

170


sa K. Bašićem koji kombinacijom turskih izvora i literature s onom koja je nastala na ovom jezičkom području vrši rekonstrukciju prošlosti ovog kraja. Solidno je napisana i publikacija Koraj – sjećanje na jednu čaršiju iz pera Alije Hamzića.56 Kratku historiju pod naslovom Teočak kroz protok vremena piše autorski dvojac Omer Nakičević i Ibrahim Nakičević.57 Upravo je Omer Nakičević58 autor knjige Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876. koju je preveo i priredio. “Defter broji petsto sedam pisama vezanih za Gornju Tuzlu i Gornjetuzlansku nahiju. Sadržaj dokumenata je različit, ali veći dio njih govori o vojnicima, posebno onima koji bespravno napuštaju izvršenje vojne obaveze.”59

Kada je u pitanju prostor Semberije, kao značajan doprinos možemo ista-knuti knjigu Mustafe Grabčanovića Bijeljina i Bijeljinci.60 Ipak jedan dosta cjelovit osvrt na razne epohe bijeljinske prošlosti ponudio je naučni skup “Baština i naslijeđe Semberije” iz 2012. godine čija su izlaganja štampana kroz Zbornik radova pod naslovom “Semberija kroz vijekove”.61 Inicijator i suorganizator ovog skupa bio je JU Zavod za korištenje kulturno-historij-skog naslijeđa Tuzlanskog kantona. Ova institucija u saradnji sa lokalnim sredinama organizovala je naučne skupove u Banovićima, Lukavcu, Doboju i Bijeljini. Referati sa navedenih skupova sadržajno pokrivaju različite pe-riode historije navedenih sredina i predstavljaju nezaobilaznu literaturu za njihova dalja istraživanja. Navedena institucija je utemeljila i dva časopisa koji izlaze godišnje – Baština sjeveroistočne Bosne i Monumenta Srebrenica. Časopis Baština zasigurno je od svog prvog broja koncepcijski postavljen upravo kao časopis za istraživanje lokalne historije te kulturnog i prirodnog naslijeđa ovog područja. Već danas ovaj časopis ima primat u obradi prošlosti prostora sjeveroistočne Bosne. U prethodnih deset godina na oko 3000 stra-nica napisani su najvećim dijelom radovi koji po svom karakteru rasvjetljuju mozaik prošlosti šireg tuzlanskog kraja. U dosadašnjim izdanjima potvrđena je početna koncepcija i ideja časopisa da “vrijednosti kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa najbolje mogu prepoznati oni istraživači koji se bave konkretnim istraživanjima dobara naslijeđa ili pojedinih aspekata baštine”, a koji “žive i rade u sredini koju istražuju”.62

56 Hamzić, 2002.57 Nakičević i Nakičević, 2009.58 Nakičević, 2015.59 Nakičević, 2015.60 Grabčanović, 2006.61 Trbić, 2012.62 Bajrektarević, 2008: 10.

171


S druge strane časopis Monumenta Srebrenica kao svoj primarni zadatak ima da pokaže bogato kulturno-historijsko naslijeđe Srebrenice i okoline od prethistorije pa do današnjeg dana. Pored toga, Srebrenica kao društveno-historijski i kulturno-civilizacijski pojam, danas je općepoznati “planetarni simbol posljednjeg genocida u Evropi”. Jedan od ciljeva ovog časopisa je istraživanje navedenog genocida. Pored Srebrenice, predmet obrade ovog ča-sopisa je kompletno bosansko srednje Podrinje. Obradom Srebrenice u sred-njem vijeku u svojim radovima bavio se Muhamed Husejnović, a analizom demografskih gubitaka prouzrokovanih genocidom Alija Suljić. Vrlo intere-santne radove o pojedinim naseljima kroz časopis Monumenta Srebrenica pišu Rusmir Djedović, Adib Đozić i Edin Mutapčić. Svakako da je u tom pogle-du veoma vrijedna monografija Desanke Kovačević-Kojić Srednjovjekovna Srebrenica XIV–XV vijek.63 U ovoj knjizi autorka na osnovu izvorne arhivske građe prvenstveno dubrovačkog arhiva analizira ekonomske i urbane prilike u Srebrenici u navedenom periodu.

Upravo područje sjeveroistočne Bosne je i s aspekta obrade i prevoda dokumenata (građe) s kraja osmanske uprave u Bosni i Hercegovini preu-zelo primat. Pored Nakičevića, obradom građe iz istanbulskih i drugih tur-skih arhiva te njihovim prevođenjem bavi se Kemal Nurkić. U tom poslu priređivača i prevodioca Nurkić se pojavio Popisom Bijeljinskog kadiluka – mulkovna dobra,64 zatim obradom (zajedno s I. Šabotićem) Defter nekret-nina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz 1875. (1292. h. godine)65 te prevodom Gračaničkog deftera 1292. h. / 1875. godine.66 Međutim, ono što posebno privlači pažnju jesu prevodi i obrada poimeničnog popisa stanovniš-tva iz 1850/51. godine. Tako je nedavno po prvi puta izvršena obrada i prevod nahija Kladanj i Olovo. Ono što je od posebnog značaja ovih popisa jest to što stvaraju izvanrednu priliku za genealoška istraživanja. Naime, navedeni popi-si donose nam sve muške stanovnike u vrijeme popisa te se oni mogu veoma uspješno kombinovati sa gruntovnim knjigama i drugim popisima i najvećem dijelu porodica područje spoznaje svojih predaka pomjeriti na početak XIX stoljeća. Sudske registre (sidžile) za Tuzlanski, Bijeljinski i Srebrenički ka-diluk u periodu od 1641. do 1833. priredio je i preveo Tufan Gündüz.67 Vrlo interesantno prikupljanje građe područja Kladnja i Tuholja obavio je i objavio

63 Kovačević-Kojić, 2010.64 Nurkić, 2009.65 Nurkić i Šabotić, 2011.66 Nurkić, 2013.67 Gündüz, 2008.

172


u tri knjige Sakib Softić.68 Ovaj autor je uprkos nedostatku radova o prošlosti Kladnja i njegove okoline, kao i nemogućnosti da pristupi arhivskoj građi iz osmanskog perioda u samom Kladnju, uspio obezbijediti dovoljnu količinu historijske i arhivske građe, knjiga i članaka, za ove kvalitetne publikacije. Upravo S. Softić, K., I. Nurkić i E. Mutapčić su autori monografske publika-cije Prošlost Kladnja sa detaljnim popisom stanovništva iz 1850/51. godine, koja je u procesu izlaska iz štampe.

I naposlijetku napominjemo da u ovom radu nismo obrađivali radove i literaturu koja se odnosi na procese iz devedesetih godina prošlog stoljeća, kao ni samu agresiju na Bosnu i Hercegovinu, jer smatramo da za te procese nije prošla dovoljna vremenska distanca.

ZaključakVažnu prekretnicu u proučavanju područja sjeveroistočne Bosne u našoj historijskoj nauci možemo prepoznati u doktorskoj disertaciji a kasnije i monografiji “Tuzla i okolina u XVI vi-jeku”, koja je još uvijek obrazac monografske obrade jednog područja u našoj nauci. Kasnih sedamdesetih i osamdesetih godina se konačno odmiče od naučnog okvira koji su uspostavili Ć. Truhelka i H. Kreševljaković. Posljedica toga je da se u proučavanju srednjovjekovne historije prostora sjeveroistočne Bosne pojavilo nekoliko istraživača poput: A. Benković, M. Baum, Đ. Basler, B. Nilević, P. Živković i Pavao Anđelić, koji su ostavili najveći trag. Interdisciplinarnost istraživanja prisutna je kroz etnološku obradu ovog područja u radovi-ma Milenka Filipovića i Saliha Kulenovića. Treba napomenuti da je do agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. najvažniji događaj bio pokretanje časopisa Članci i građa od strane Muzeja u Tuzli (1958). Ipak, jedan momenat ostavlja veliki trag na proučavanju lokalne historiografije, a to je monografska obrada pojedinih područja u Oslobodilačkom ratu u soci-jalističkoj revoluciji. Ti su projekti otvorili vrata lokalnoj historiografiji. Loš naučni tretman područja sjeveroistočne Bosne koji je Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine prepoznala prije četiri decenije u programu DC XIII 2 (iz 1986).Međutim, u vrijeme agresije na Bosnu i Hercegovinu stvorena su dva projekta od posebnog značaja za daljnji razvoj historiografije na prostoru sjeveroistočne Bosne. Otvaranje Katedre za historiju i geografiju, odnosno historiju, na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli, bez sumnje mora imati vodeću ulogu.Tako se u svojim djelima A. Kožar, B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović, I. Šabotić i A. Jahić često pozivaju na temu navedenog područja. Drugi projekt je magazin Gračanički glasnik kojeg početni duo O. Hamzić i R. Djedović, a kasnije i E. Šaković, više od dvije decenije štampaju, u dvostrukoj formi. U smislu inicijative i objavljivanja ne smije-mo zaboraviti Arhiv Tuzlanskog kantona i Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlanskog kantona koji okupljaju brojne istraživače historije ovog kraja.

68 Softić, 2013; 2015; 2016.

173


Northeastern Bosnia – A positive example of the

development of the local historiography

ConclusionAs an important turn in studying the area of northeastern Bosnia in our historical science we can characterize the doctoral thesis and later monograph “Tuzla and its surrounding in the XVI century”, which is still a pattern of monographic processing of a region in our sci-ence. In the late seventies and eighties, at last, it moves away from scientific framework that established by Ć. Truhelka and H. Kreševljaković. Consequently, in the study of the medieval history of the area of northeastern Bosnia several researchers have emerged like: A. Benković, M. Baum, Đ. Basler, B. Nilević, P. Živković, and Pavao Anđelić – which left the largest mark. The interdisciplinarity of research is present through ethnological processing of this area in the works of Milenko Filipović and Salih Kulenović. Should be noted that until aggression against Bosnia and Herzegovina in 1992, the most important event was launching of Članci i građa magazine by Museum in Tuzla (in 1958). Though, one moment leaves a large mark on the study of local historiography. That is a monographic treatment of particular areas in the Liberation War in socialist revolution. These projects opened the door to a local historiography. The poor scientific treatment of the area of northeastern Bosnia recognized by Academy of Science and Arts of Bosnia and Herzegovina four decades ago in the program DC XIII 2 (from 1986).However, at the time of the aggression against Bosnia and Herzegovina two projects of par-ticular importance for the further development of historiography in the area northeastern Bosnia were created. Certainly, the opening of the Department of History and Geography, or History, at the Faculty of Philosophy of the University in Tuzla must have a leading role.Thus, in their works A. Kožar, B. Omerčević, S. Hadžić, S. Selimović, D. Bećirović, I. Šabotić and A. Jahić often refer to the subject matter of the specified area. The second project is magazine Gračanički glasnik where the initial duo O. Hamzić and R. Djedović, and later E. Šaković, have been printing, in double, for over two decades. In the initiative – publishing part we mustn’t forget the Archive of the Tuzla Canton and the Institute for the Protection and Use of Cultural and Historical Heritage of the Tuzla Canton, which bring together numerous researchers of the history of this area.

Izvori i literatura

IzvoriGündüz, T. (prir.) (2008) Tuzlanski, bijeljinski i srebrenički sidžil (1641–1833), Arhiv Tu-

zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika, Tuzla.Handžić, A. (1986) Dva prva popisa Zvorničkog sandžaka (iz 1519 i 1533. godine), ANUBiH

– SANU, Sarajevo.Handžić, A. (1978) Najstariji katastarski popisi Bosanskog, Zvorničkog i Kliškog sandžaka,

knjiga I–V, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo.

174


Handžić, A. i dr. (2000) Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sveska I–III, Bošnjački institut Zurich, Odjel Sarajevo – Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo.

Nakičević, O. (prev.) (2015) Protokol (Defter) Gornjetuzlanske nahije 1873–1876, Centar za napredne studije, CNS – Centar za civilizacije na Balkanu BALMED, Sarajevo – Is-tanbul.

Nurkić, K. (prev.) (2009) Beline gaźãsini – birinci emlãk defteri. Popis bijeljinskog kadiluka, mulkovna dobra, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla.

Nurkić, K. i Šabotić, I. (2011) Defter nekretnina Gradačca / Tapu zabit defter Gradačac iz 1875. (1292. h. godine), Arhiv Tuzlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika Tu-zlanskog kantona – Općina Gradačac, Tuzla – Gradačac.

Nurkić, K. (prir.) (2013) Gračanički defter 1292.h./1875. godine područje Opštine Doboj Istok sa naseljenim mjestima Klokotnica, Velika Brijesnica, Mala Brijesnica, Lukavica Rijeka i Stanić Rijeka, Društvo arhivskih zaposlenika Tuzlanskog kantona – Arhiv Tu-zlanskog kantona – Općina Doboj Istok, Tuzla – Doboj Istok.

Softić, S. (2013) Stanovništvo Tuholja – Historijska građa, knjiga 1, Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla.

Softić, S. (2015) Historijski izvori za proučavanje prošlosti Kladnja, Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla.

Softić, S. (2016) Stanovništvo Tuholja – Historijska građa, knjiga 2, Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla.

Literatura DC XIII 2 (1986) Izvedbeni projekat Društvenog cilja XIII, Istraživanje iz oblasti istorije,

Institut za istoriju Sarajevo, Izvođač-koordinator društvenog cilja XIII 2, Sarajevo.Anđelić, P. (1976) Postojbina i rod Divoša Tihoradića, Slovo, Časopis staroslavenskog insti-

tuta, Poseban otisak 25–26, Zagreb, 231-239.Anđelić, P. (1982) Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne,

Svjetlost, Sarajevo. Anđelić, P. (1977a) O usorskim vojvodama i političkom statusu Usore u srednjem vijeku,

Prilozi XIII, Sarajevo, 17-45. Institut za istoriju. Anđelić, P. (1977b) Ubdikacija oblasti Trebotića i teritorijalno-politička organizacija Bosan-

skog podrinja u srednjem vijeku, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Arhe-ologija, Nova serija XXX/XXXI (1975/76), Sarajevo, 32-39.

Arnautalić, M. (ur.) (2013) 150 godina od protjerivanja Muslimana iz Kneževine Srbije. Zbornik radova sa Naučnog simpozijuma, 07.–08. 09. 2012. god., Orašje, Medžlis Islam-ske zajednice – Muftijstvo tuzlansko, Orašje – Tuzla.

Bajrektarević, B. (2008) Riječ urednika, Baština 1, Tuzla, 9-10.Bašić, K. (2018) Zvornički sandžak u 17. stoljeću, doktorska disertacija, Filozofski fakultet

Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.Bašić, K. i Spahić, M. (2005) Znameniti Tuzlaci. Knj. 1 – pisana riječ na području Tuzlan-

skog kantona, BZK Preporod, Tuzla.Bašić, R. et al. (1986) Modriča sa okolinom u prošlosti, Odbor za monografiju Modriča i

okolina kroz istoriju, Modriča 1986.Belić, B. B. (2003) Stari Doboj – u riječi i slici, autor, Doboj.Benković, A. (1971) Tuzlansko područje negda i sada s posebnim obzirom na vjerske prilike

(opus posthumum), J. Benković, Županja – Đakovo.

175


Djedović, R. i Kovačević, M. (2009) Bibliografija kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlan-skog kantona od 1995. godine, Baština Sjeveroistočne Bosne 1, Tuzla 2008, 56-80. JU Zavod za kulturno-historijsko i prirodno naslijeđe Tuzlanskog kantona,

Dodić, O. (ur.) (2012) Kulturno-istorijsko nasljeđe Srebrenice kroz vijekove: zbornik radova sa naučnog simpozijuma, 26. oktobar 2011. godine, Arheološki muzej “Rimski muni-cipium”, Srebrenica.

Đozić, A., Mutapčić, E. i Djedović, R. (2012) Monumenta Srebrenica. Istraživanja, doku-menti, svjedočanstva. Srebrenica kroz minula stoljeća, JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, Tuzla. Dostupno na: https://www.bastina.ba/images/stories/sadrzaj/2012/20120719/srebrenica_bos.pdf (28. 9. 2019).

Filipović, M. S. (1969a) Majevica s osobitim obzirom na etničku prošlost i etničke osobine majevičkih Srba, Djela XXXIV, Odjeljenje društvenih nauka 19, ANUBiH, Sarajevo.

Filipović, M. S. (1969b) Prilozi etnološkom poznavanju sjeveroistočne Bosne, Građa XVI, Odjeljenje društvenih nauka 12, ANUBiH, Sarajevo.

Filipović, N. (2005) Islamizacija u Bosni i Hercegovini, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj.

Filipović, M. i Mazalić, Đ. (1951) Manastir Ozren, Spomenik 101, Odelenje društvenih nau-ka 3, SAN, Beograd, 89-124.

Filipović, S. Milenko (1952) Ozrenjaci ili Maglajci, etnološki prikaz, GZM 7, Sarajevo, 337-374.

Grabčanović, M. (2006) Bijeljina i Bijeljinci, BZK Preporod, Bijeljina – Sarajevo. Hadžić, S. (2017) Primjeri suživljenja. Bilješke o tuzlanskom kraju u 19. stoljeću, Arhiv Tu-

zlanskog kantona – Društvo arhivskih zaposlenika TK – Centar za istraživanje moderne i savremene historije, Tuzla.

Hadžić, S. i Selimović, S. (2007) Tuzlanski kraj 1851.–1991. Demografske i socijalne prom-jene, Off-set, Tuzla.

Halilović, S. i Zulić, M. (2003) Kalesija, crtice iz kulturno-historijske prošlosti, BZK Pre-porod Kalesija – Gradska biblioteka Kalesija, Kalesija.

Hamzić, O. i Tihić, E. (1988) Gračanica i okolina u NOB-u i revoluciji, Komisija za istoriju Opštinskog komiteta SK BiH – Opštinski odbor SUBNOR-a, Gračanica.

Hamzić, O. (2012) Gračanica i okolina u periodu između dva svjetska rata (pravno-politički i društveno-ekonomski razvoj), Univerzitet u Travniku, Travnik 2012.

Hamzić, O. i Djedović, R. (2008) Lukavica kod Gračanice: historijska monografija, Bosan-ski kulturni centar, Gračanica.

Hamzić, O. i Djedović, R. (2010) Doborovci kod Gračanice: historijska monografija, IK Monos – MZ Doborovci, Gračanica – Doborovci.

Hamzić, O. i Šaković, E. (2012) Gornja Orahovica nekada i sada, Izdavačko-grafička kuća Planjax, Tešanj.

Hamzić, O. i Šaković, E. (2018) Malešići kod Gračanice – historijska monografija, IK Monos, Gračanica.

Hamzić, A. (2002) Koraj: sjećanje na jednu čaršiju (identitet, zajednica, tradicija i tragedija Bošnjaka u Koraju), Harfo-graf, Tuzla.

Handžić, A. (1975) Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo. Handžić, A. (1994) Studije o Bosni: historijski prilozi iz osmansko-turskog perioda, Research

Centre for Islamic History, Istanbul. Imamović, M. (2011) Gradačac 1878–1941. Upravno-politički položaj, autor, Sarajevo.

176


Jahić, A. (1995) Muslimanske formacije tuzlanskog kraja u Drugom svjetskom ratu, Zmaj od Bosne – Preporod, Tuzla.

Jahić, A. (2010) Islamska zajednica u Bosni i Hercegovini za vrijeme monarhističke Ju-goslavije (1918–1941), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb i Zagrebačku županiju – Islamska zajednica u Hrvatskoj, Medžlis Islamske zajednice Zagreb, Zagreb.

Jahić, A. (2017) Muslimansko žensko pitanje u Bosni i Hercegovini. Žena u intelektualnom i društvenom životu Bošnjaka od aneksije do Zakona o zabrani nošenja zara i feredže (1908–1950), Bošnjačka nacionalna zajednica za Grad Zagreb – Naučnoistraživački in-stitut “Ibn Sina”, Zagreb – Sarajevo.

Kamberović, H. (2002) Husein-kapetan Gradaščević (1802–1834) biografija, uz dvjestotu godišnjicu rođenja, BZK Preporod, Gradačac.

Kićanović, B. (ur.) (1988) Živinice kroz istoriju, revoluciju i socijalističku izgradnju, Društveno-političke organizacije – Skupština opštine, Živinice.

Kovačević-Kojić, D. (2010) Srednjovjekovna Srebrenica XIV–XV vijek, SANU, Beograd.Kožar, A. (1995) Regionalni istorijski arhiv Tuzla (1954–1994), Historijski arhiv okruga,

Tuzla.Kreševljaković, H. (1953) Stari bosanski gradovi, Naše starine 1, Godišnjak Zemaljskog

zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti N. R. Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Kujundžić, A. et al. (2006) Gračanica: općina, grad, ljudi / community, town, people, Općina Gračanica, Gračanica.

Kulenović, S., Djedović, R. i Mutapčić, E. (2007) Srebrenik: historijsko-etnografske skice, JU Centar za kulturu i informisanje, Srebrenik.

Kulenović, S. (1994) Gračanica i okolina: antropogeografske i etnološke odlike, Muzej istočne Bosne – Grin, Tuzla – Gračanica.

Kulenović, S. (1995) Etnologija sjeveroistočne Bosne, Rasprave – studije – članci, Edicija Etnologija sjeveroistočne Bosne 2, Muzej istočne Bosne, Tuzla.

Mijić, S. (2002) Crkva i samostan na Raščici u Tolisi: vremeplov Bosanske Posavine, Franjevački samostan, Tolisa.

Mrgić, J. (2000) Župe i naselja “zemlje” Usore, Jugoslovenski istorijski časopis 1–2, Beo-grad, 27-41.

Mrgić, Đ. J. (2006) Severna Bosna u srednjem veku – zemlja – istorija – narod, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski Fakultet, Odeljenje za istoriju, Beograd.

Mrgić, J. (2008) Severna Bosna 13–16. vek, Istorijski institut Beograd, Beograd. Mutapčić, E. (2008) Upravno-pravni položaj Usore i Soli od ranog srednjeg vijeka do početka

XVII stoljeća, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo. Mutapčić, E. (2009) Mjesto i uloga zemlje Usore u državno-pravnoj tradiciji srednjovjeko-

vne Bosne, Pregled, Časopis za društvena pitanja 50 (2), Sarajevo, 133-147.Mutapčić, E. et al. (ur.) (2010) Zbornik radova sa Naučnog skupa Kulturno-historijsko i

prirodno naslijeđe općine Banovići, 15. 04. 2010. g., Zavod za zaštitu i korištenje kul-turno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona – Općina Banovići, Tuzla – Banovići.

Mutapčić, E. (2013) Predstavnici centralne vlasti srednjovjekovne Bosne u Usori, Saznanja 4, Tuzla, Društvo historičara Tuzla – Odsjek za historiju Filozofskog fakulteta Univer-ziteta u Tuzli.

177


Mutapčić, E. (2016) Duhovno-vjerske prilike u Srebrenici i okolini u XV stoljeću, Monu-menta Srebrenica 5, Tuzla – Srebrenica, 9-54. JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona.

Mutapčić, E., Softić, S. i Nurkić K. (2019) Prošlost Kladnja sa detaljnim popisom stanovništva 1850/51., Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog naslijeđa Tuzlanskog kan-tona, Tuzla.

Mutevelić, Š. (2005) Tuzlanske historijske minijature, Historijski zapisi o Tuzli i okolini od prahistorije do kraja osmanske vladavine, Arhiv Tuzlanskog kantona – autor, Tuzla.

Rabić, N. (2009) Prikazi. Jelena Mrgić, Severna Bosna 13–16. vek. Beograd: Istorijski insti-tut, Posebna izdanja, Knjiga 56, 2008, Prilozi 38, Sarajevo, 254-258.

Ramić, E. (2009) Upravno-politički razvitak i položaj Zvorničkog sandžaka prema Bosan-skom ejaletu do 1833. godine, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta u Sara-jevu, Sarajevo.

Sarajlić, E. (2003) Gradačac od 1945. do 1991., Javna biblioteka “Alija Isaković”, Gradačac.Sarajlić, E. (2007) Gradačac sa okolinom – u prošlosti, BZK Preporod, Gradačac.Suljkić, H. (2007a) Sabrani tekstovi, knjiga I, Islamske teme i narodne poslovice, Bosanska

medijska grupa BMG, Tuzla.Suljkić, H. (2007b) Sabrani tekstovi, knjiga II, Islamska baština u Bosni i Hercegovini i

njenoj okolini, Bosanska medijska grupa BMG, Tuzla. Suljkić, H. (2007c) Sabrani tekstovi, knjiga III, Islam u bošnjačkoj narodnoj poeziji, Bosan-

ska medijska grupa BMG, Tuzla.Šabotić, I. (2011) Doprinos “Gračaničkog glasnika” razvoju historiografije i izučavanju lokalne

historije, Gračanički glasnik – Časopis za kulturnu historiju 31 (16), Gračanica, 186-193.Šehić, S. (1991) Zmaj od Bosne: Husein-kapetan Gradaščević, Front slobode, Tuzla.Šljivo, G. (2001) Orašje: doprinos Bošnjaka i Hrvata odbrani u ratu 1992.–1995. godine,

Mjesna zajednica, Orašje.Tihić, E. (2005) Bosanski Šamac kroz historiju: od postanka naselja do završetka Drugog

svjetskog rata, Sulejman Tihić, Sarajevo.Tosunbegović, Dž. (2007) Gornja Spreča: Prilozi za monografiju sa posebnim osvrtom na

prošlost kalesijskog područja, Gradska biblioteka – BZK Preporod, Kalesija.Tosunbegović, Dž. (2009) Kamenica i Glodi: monografija. Rodoslovi glođanskih i kameničkih

familija, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Zvornik.Trbić, J. (ur.) (2012) Semberija kroz vijekove. Zbornik radova sa naučnog skupa “Baština i

naslijeđe Semberije”, Bijeljina 14. 12. 2011. godine, BZK Preporod, Sarajevo – Bijeljina.Trifković, D. (1997) Tuzlanski vremeplov 5, Grafocoop, Tuzla.Truhelka, Ć. (1904) Naši gradovi: opis najljepših sredovječnih gradova Bosne i Hercego-

vine, J. Studnička i dr., Sarajevo.Tursunović, V. (1997) Srebrenik kroz historiju, Bosnia ars, Tuzla.Zahirović, M. (2012) Jakeš kroz vrijeme, Opća biblioteka, Tešanj.Zbornik radova Doboj (2014) Naslijeđe Doboja i okoline. Zbornik radova. Naučni skup

održan 27. septembra 2014. u Doboju, JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-histori-jskog i prirodnog naslijeđa TK – Medžlis Islamske zajednice, Tuzla – Doboj.

Zbornik radova Lukavac (2016) Zbornik radova. Naučna konferencija Kulturno-historijsko i prirodno naslijeđe općine Lukavac, Lukavac, 31. 10. 2015., Javna biblioteka Lukavac – JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa TK, Lukavac – Tuzla.

178


Zbornik radova Zvornik (2012) Dani Hasana Kaimije 2012. Zbornik radova, Medžlis Islam-ske zajednice, Zvornik.

Zečević, A. (2016) Adem Handžić i njegov naučni doprinos izučavanju institucije vakufa u Bosni i Hercegovini, Gračanički glasnik 42 (21), Gračanica, 41-46.

Živković, P. (2008) Prilozi za povijest Usore i Soli (Povijesni mozaik Bosanske Posavine, Usore i Soli od najstarijih vremena do današnjih dana), HKD Napredak, Zagreb.

Živković, P. (1984) Usora i Soli – poprište značajnih historijskih događaja u XIV i XV stoljeću, u: Panjević, N. (ur.), Članci i građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, knjiga XV (33-45), Muzej istočne Bosne, Tuzla.

Živković, P. (1986) Usorska vlasteoska porodica Zlatonosovići i bosanski kraljevi (posljed-nja decenija XIV i prve tri decenije XV stoljeća), Historijski zbornik XXXIX (1), Zagreb, 147-162.

Živković, P. (2000) Studije iz povijesti Bosanske posavine, Usore i Soli, HKD Napredak, podružnica Osijek, Osijek.

Internetski portaliArhiv Tuzlanskog kantona: www.arhivtk.ba.Gračanički glasnik: http://www.gracanickiglasnik.ba.Muzej Istočne Bosne Tuzla. Čuvar kulturnog naslijeđa: http://muzejibtuzla.podkonac.org.Univerzitet u Tuzli, Filozofski fakultet – Odsjek: Historija: http://historija.ff.untz.ba.Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona:

https://www.bastina.ba.

179

DOI: 10.5644/PI2020.186.21

Historiografska literatura i izvori o Bihaćkoj Krajini u dvadesetom vijeku, objavljeni od 2000. do 2017.

Jasna PašićStudent doktorskog studija

Odsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu [email protected]

Sažetak: Bihaćka krajina je, kao sjeverozapadna regija Bosne i Hercegovine, tokom 20. stoljeća bila zahvaćena krupnim historijskim kretanjima koja su u većoj ili manjoj mjeri odredila njenu prošlost. Dio promjena se reflektirao iz ukupnih društveno-političkih, vojnih privrednih i kulturnih tokova bosanskohercegovačke zbilje, dok su neke od njih lokalnog karaktera i ukazuju na osobenosti krajine. Historiografska literatura, nastala u posljednje go-tovo dvije decenije, pokazatelj je istraženosti ovog područja u pojedinim bitnim segmentima.U radu je cilj ukazati na historiografsku literaturu i objavljene izvore o Bihaćkoj krajini, s fokusom na periode prijelomnih događaja i procesa koji su obilježili prošlost ovog kraja u 20. stoljeću. U tom smislu je riječ o interesu naučnih i stručnih krugova koji su svoja istraživanja usmjerili na početak 20. stoljeća, odnosno austrougarski period, zatim Drugi svjetski rat i do-gađaje iz socijalističkog razdoblja koji su regiju sjeverozapadne Bosne i Hercegovine doveli u središte pažnje šire javnosti ili zainteresirali historičare. Izdvojena su djela i radovi čiji su autori primarni tematski okvir istraživanja usmjerili na prošlost ovog geografskog područja i istraživanja koja tretiraju širi kontekst bosanskohercegovačke prošlosti, ali u svojim okvi-rima sadrže značajne podatke za sjeverozapadnu Bosnu. Za ratni period 1992–1995. ukazuje se na dostupne objavljene historijske izvore i memoarske zapise. Razlog izostavljanja litera-ture je pojačan interes za ratnom prošlošću nakon 1990-ih, gdje je došlo do produkcije litera-ture većeg obima koja bi zahtijevala detaljniju historiografsku analizu, što bi činilo zaseban istraživački rad na tu temu.

Ključne riječi: Bihaćka krajina, Bosna i Hercegovina, istraživanje, historiografija, literatura, izvori, istraženost, rat, privreda

Uvod

Pitanja sagledavanja historiografske literature i uvida u istraživanja koja se sadržajno odnose na određeno geografsko područje ili regiju, mogu sadrža-vati više pravaca i ciljeva. Na taj način je moguće steći uvid u istraženost lokalne prošlosti u određenom vremenskom periodu i kontekstu te procijeniti perspektive i pravce u kojima bi se kretala i usmjerila buduća istraživanja. Nezaobilazno je pri tome sagledati i dostignuća historiografije koja u širim te-matskim okvirima sadrže osvrte, analize i podatke koji se odnose na određenu

180


regiju i u velikoj mjeri doprinose istraženosti historijskih pojava i procesa koji drže neraskidivu vezu s lokalnim kontekstom.

S obzirom na dužinu vremenskog perioda za koji se sagledava literatura i istraženost pojedinih tema, cilj je označiti i više informativno obuhvatiti istra-živačke rezultate u kojima je Bihaćka krajina primarno ili djelimično zastu-pljena. Nastoji se ukazati na djela i radove u kojima su ključne teze i interesi fokusirani na prošlost ovog geografskog područja, kako bi se stekao uvid u istraženost pojedinih segmenata mikrohistorije. Radi uvida u cjelovitiju per-spektivu prošlosti i širi bosanskohercegovački kontekst, također se govori o historiografskoj literaturi koja budućim istraživačima može olakšati u njiho-vim istraživačkim poduhvatima, imajući u vidu njene historiografske domete.

U ovom slučaju nekoliko faktora određuje strukturu i sadržaj samog rada. Prije svega to su rezultati ostvareni na polju istraživanja određenih tema koje se odnose na različite historijske periode, pa je hronološka strukturiranost ne-ophodna radi sagledavanja historiografskih dostignuća za svaki period poseb-no. Izvan očekivanja je mogućnost potpunog kontinuiranog praćenja ukupne prošlosti u historiografskim ostvarenjima, pri čemu treba imati u vidu stanje i dostupnost izvora, tendencije u interesovanju za konkretne teme, pravce istra-živanja, kao i stanje arhivskih institucija i odnos prema nauci u društvu.

Literatura o periodu austrougarske uprave

U četrdesetogodišnjem periodu austrougarske uprave Bosna i Hercegovina doživljava krupne promjene na političkom i privrednom planu, dok se u kul-turnom pogledu na njenom tlu događaju civilizacijski procesi prožimanja ori-jentalno-islamskih i zapadnoevropskih kršćanskih vrijednosti. S novim mo-delom državne uprave i organizacije dolazi do promjena u općem društvenom i privrednom razvoju pojedinih okruga i njihovih gradova.1 Ova historijska kretanja nisu zaobišla ni Bihaćku krajinu, kao pogranično područje sa svim sociokulturnim posebnostima njenog identiteta. Bosanskohercegovački gra-dovi su se u ovom periodu počeli razvijati po uzoru na urbane sredine zapad-ne Evrope, dok su ruralna područja u tom procesu nastojala zadržati

1 Ranije su značajan dio svojih ukupnih istraživanja, austrougarskom periodu posvetili: Milorad Ekme-čić, Iljas Hadžibegović, Ferdo Hauptman, Dževad Juzbašić, Hamdija Kapidžić, Tomislav Kraljačić, Nusret Šehić, dok u novije vrijeme ovaj period, s naglaskom na vojno-političku historiju Bosne i Her-cegovine i diplomatiju u državnim okvirima Austro-Ugarske, detaljno istražuje Zijad Šehić. Amila Ka-sumović se također bavi ovim periodom, uz širi evropski kontekst. Edin Radušić je proveo značajna istraživanja o historiji Bosne i Hercegovine i jugoistočne Evrope u 19. stoljeću s naglaskom na politič-ku historiju i diplomatske odnose.

181

Jasna Pašić: Historiografska literatura i izvori o Bihaćkoj Krajini u dvadesetom vijeku, objavljeni...

tradicionalni obrazac i životni ciklus sela koji će ostati imun na promjene. Taj se proces odvijao nesrazmjerno i prilično sporo, ovisno o stepenu privrednog razvoja, saobraćajnim komunikacijama te posljedicama migracija kojima su bila zahvaćena određena područja, a naročito pogranični krajevi.2 Monarhija je svojom ukupnom politikom prema Bosni i Hercegovini težila njenom pot-punom integrisanju u nove državne i civilizacijske tokove, pri čemu je dola-zilo do suprotnosti s tradicionalnim društvenim normama i prihvatanjem no-vih vrijednosti. Od iznimnog značaja za razumijevanje i dalja istraživanja navedenih promjena u Bosni i Hercegovini i Bihaćkoj krajini je drugo dopu-njeno izdanje historijske monografije Iljasa Hadžibegovića Bosanskoherce-go vački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća, čija uvodna studija sadrži ana-lizu 66 naselja koja su do 1910. stekla status gradova, odnosno gradskih op-ćina.3 Među njima su i gradovi Bihaćkog okruga, čiji se opći društveni, pri-vredni i kulturni razvoj predstavlja u širem historijskom kontekstu s ključnim pitanjem odnosa između bosanskohercegovačke urbane tradicije ukorijenjene u osmansko naslijeđe i modernizacije koja se javila poslije 1878. godine.4 Za područje Bihaćke krajine nalazimo detaljne analize uzroka i posljedica demo-grafskih kretanja, povećanog prirodnog priraštaja stanovništva karakteristič-nog za ovu regiju na početku 20. stoljeća te promjene u vjerskoj i etničkoj strukturi gradova, kao posljedice migracijskih kretanja.5 Značajan dio istraži-vanja je posvećen kulturno-prosvjetnim djelatnostima i društvima koja su osnivana u tom periodu na ovom području, uz komparaciju razvoja školstva, pismenosti i kulturnih promjena u drugim sredinama i regijama Bosne i Hercegovine.6 Zastupljene su i promjene fizionomije gradova, strategija ur-banizacije i njihovog horizontalnog širenja, izgradnja vodovoda i kanalizaci-je, elektrifikacija i drugi elementi evropskog urbanog modela. Na temelju statističkih demografskih izvora i relevantne arhivske građe i literature, ova-kve podatke autor daje za Bihać, Bosansku Krupu, Bosanski Petrovac, Cazin, Ključ i Sanski Most. Također se govori i o faktorima koji su utjecali na pove-zanost modernim poštanskim saobraćajem, telefonskom mrežom, otvaranjem knjigoveznice i knjižare u Bihaću, u kontekstu potreba javnih ustanova,

2 Pogledati Šehić, 1990. U navedenom zborniku su sadržana istraživanja na temu demografskog razvoja i migracija u historiji Bosne i Hercegovine od osmanskog perioda do 1980-ih, gdje se određen broj članaka odnosi na period austrougarske uprave i sadrži podatke za područje Bihaća.3 Hadžibegović, 1991; 2004: 8.4 Ibid., 2004: 11.5 Ibid.: 60-63.6 Ibid.: 78-85.

182


organa vlasti, fabrika i uglavnom službenih lica.7 Pored zadovoljenja potreba nove vlasti i činovništva, kao faktora koji je utjecao na brži razvoj pojedinih urbanih sredina, autor na urbanizacijske promjene gleda sa svim njihovim etničkim, vjerskim, socijalnim, kulturnim i civilizacijskim posljedicama.8 Briga i djelovanje austrougarske uprave u pogledu zdravlja stanovništva obu-hvaćena je podacima o otvaranju i radu sreskih ili kotarskih bolnica u Cazinu i Ključu, općinskoj bolnici u Bihaću, te mjesnim ambulantama u drugim gra-dovima.9 Bihaćki okrug je u ovom periodu, bez obzira na pokušaje razvoja kapitalističke privrede, ostao pretežno agrarni kraj, što je u knjizi prikazano omjerom procentualne zastupljenosti agrarnog stanovništva i radnika zapo-slenih u registrovanim preduzećima i radnjama.10 Zauzimao je prvo mjesto po broju protokoliranih seoskih radnji (44%), jer je Pounje ravničarska poljopri-vredna oblast s pristupačnijim i većim selima.11 Istraživanja ovako složenih privrednih i društvenih promjena, objedinjena u bogatoj historiografskoj sin-tezi I. Hadžibegovića, na jedinstven način doprinose bosanskohercegovačkoj historiografiji i inspirativno djeluju na dalji razvoj metodološkog pristupa izučavanju prošlosti gradske sredine. Privreda se u ovoj regiji, kao i u drugim krajevima Bosne i Hercegovine, u najvećoj mjeri oslanjala na zemljišne po-sjede čiji su nominalni vlasnici bile begovske porodice koje su dominirale privrednim, ali i političkim životom. O složenim privrednim prilikama koje je Austro-Ugarska zatekla u Bosni i Hercegovini, o begovima kao značajnom društveno-političkom faktoru, vrstama i strukturi zemljišnih posjeda, teritori-jalnim okvirima posjeda te porijeklu i porodičnim vezama zemljoposjedničke elite, pisao je Husnija Kamberović u knjizi Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini 1878.–1918..12 Područje sjeverozapadne Bosne je zastupljeno s važnim podacima o prilikama u ovom kraju i specifičnostima begova Bihaćke krajine.13 Za širi kontekst privrednih i političkih kretanja u austrougarskom

7 Ibid.: 75-76.8 Pogledati Uvodna razmatranja, Hadžibegović, 2004.9 Ibid.: 77-78,10 Procenat agrarnog stanovništva u gradovima 1910. je iznosio: 65,6% u Bihaću, 68,1% u Bos. Krupi, 75,6% u Bos. Petrovcu, 76,9% u Cazinu. Broj registrovanih preduzeća i radnji u Okrugu 1908. bio je 4.161, sa svega 10.220 zaposlenih (Ibid.: 38, 42).11 Ibid.: 49.12 Kamberović, 2003: 2005. Husnija Kamberović je bosanskohercegovački historičar koji je dao zna-čajan doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji koja se odnosi na 20. stoljeće. Profesor je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.13 Na temelju obimne arhivske građe autor daje detaljne podatke o porodicama Bihaćke krajine, njiho-vim posjedima i položaju u odnosu na druge porodice i regije Bosne i Hercegovine. Važno je napome-nuti da autor položaj i ulogu begovskih porodica analizira u kontekstu ukupnih društveno-političkih prilika nastalih dolaskom Austro-Ugarske i njenim odnosom prema ovoj kategoriji stanovništva, na-

183


periodu, te razumijevanja složenih društvenih prilika i izazova s kojima se monarhija suočila kada su u pitanju begovski zemljišni posjedi i porodice Bihaćke krajine, navedeno djelo je nezaobilazna literatura. Privredni život Bihaćke krajine i Bosne i Hercegovine u vrijeme austrougarske uprave je u značajnoj mjeri preoblikovan novim zakonima kojima je Monarhija nastojala približiti ova područja trendovima evropske ekonomije. Trgovina je jedno od područja u kojem je historiografija obogaćena vrijednim istraživanjem Amile Kasumović Austrougarska trgovinska politika u Bosni i Hercegovini 1878–1914.14 U promjenama koje su uključivale niz novih propisa i mjera poduzi-manih i primjenjivanih u Bosni i Hercegovini, za područje Bihaća, unutar ši-reg konteksta, nalazimo podatke koji se odnose na propise o trgovačkom sudu i zakonodavstvu,15 monopol soli,16 krčmarski obrt,17 donošenje zakona o osni-vanju obrtničke komore,18 trgovačku školu i obrazovnu politiku.19 Za uvid u detaljan historijski kontekst trgovinskog zakonodavstva i njegove primjene u Bosni i Hercegovini, prilikom istraživanja bihaćkog područja, navedeno djelo može dati objektivnu putanju sagledavanja značaja i posljedica koje su novi zakoni i politika imali na privredni i društveni život. Značajan doprinos za ukupnu noviju bosanskohercegovačku historiografiju, s fokusom na vojno-političku historiju, daje knjiga U smrt za cara i domovinu, Bosanci i Hercegovci u vojnoj organizaciji Habzburške monarhije 1878–1918. autora Zijada Šehića, koji daje detaljan pregled položaja i učešća bosanskohercegovačkih zemaljskih pripadnika u vojnoj organizaciji Habzburške monarhije. Bihaćko područje je zastupljeno s važnim podacima iz austrougarskog perioda i Prvog svjetskog rata, temeljenim na bogatoj arhivskoj građi korištenoj u autorovom naučnoistraživačkom radu.20 Od posebne važnosti za Bihaćku krajinu su

glašavajući da je jedini naučno opravdan pristup promatranju institucije begovata zapravo promatranje u kontekstu tog vremena, a ne u kontekstu ranijeg osmanskog ili kasnijeg jugoslavenskog razdoblja (Kamberović, 2005: 75).14 Kasumović, 2016. Djelo je nastalo kao djelimično prerađena doktorska disertacija odbranjena na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2013. godine i rezultat je detaljnog istraživanja čiji se podaci temelje na fondovima Arhiva Bosne i Hercegovine, Ratnog arhiva u Beču (Kriegs-Archiv Wien), objavljenim izvorima vojne provenijencije, štampi i relevantnoj domaćoj i inostranoj literaturi. Amila Kasumović je profesorica na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu i bavi se historijom Bosne i Hercegovine na prijelazu iz XIX u XX stoljeće u širem evropskom kontekstu.15 Kasumović, 2016: 45.16 Ibid.: 93-94.17 Ibid.: 109.18 Ibid.: 258.19 Ibid.: 296, 299, 335.20 Autor je koristio obimnu građu Arhiva Bosne i Hercegovine, fondove Ratnog arhiva u Beču (Kriegs-Archiv Wien), brojne izvore i objavljene dokumente na njemačkom i bosanskom jeziku, štampu i rele-vantnu domaću i inostranu literaturu. Zijad Šehić je bosanskohercegovački historičar koji je značajan

184


detalji koji se odnose na trenutke okupacije Bihaća od strane austrougarske vojske, te otpora na koji su ove jedinice nailazile u Cazinu, Podzvizdu, Bužimu i posljednjem uporištu, Velikoj Kladuši.21 U kontekstu represivnih mjera prema bosanskohercegovačkim Srbima, uzimanju talaca i internaciji sumnjivog stanovništva u toku Prvog svjetskog rata, u knjizi nalazimo i po-datke o interniranju politički sumnjivih osoba, stanju u logorima na unsko-sanskom području, političkim procesima iz 1915. i broju osuđenih đaka u Bihaću.22 Pored analize sigurnosne situacije i pojave dezerterstva pred kraj rata, nalazimo i brojčane podatke o angažovanim potencijalima i radnim odredima tokom rata, ljudskim gubicima i broju ratnih vojnih invalida po gradovima Bihaćkog okruga, te nosiocima Zlatne medalje za hrabrost.23 Autor je zanimljivim istraživačkim pristupom obuhvatio prijelomne godine bosan-skohercegovačke prošlosti u širem evropskom i svjetskom kontekstu. U istra-živanjima vojno-političkih prilika u Bihaćkoj krajini tokom Prvog svjetskog rata, navedeno djelo historičarima i istraživačima može pružiti olakšanja pri široj kontekstualizaciji određene teme ili pitanja te upotpuniti i proširiti sa-znanja zainteresiranih za navedenu tematiku.

Za uvid u širi kontekst austrougarske politike prema Bosni i Hercegovini u iznimno važnim segmentima kao što su zakonske odredbe, privredni ra-zvoj, migracije stanovništva i druga pitanja političke socijalne i kulturne hi-storije, može poslužiti knjiga Dževada Juzbašića Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upravom, u kojoj su objavljeni članci, ra-sprave i prilozi autora o navedenoj tematici.24 Značajni izvori za područje Bihaća dati su u Ličnim zabilješkama generala Oskara Potioreka o unutraš-njopolitičkoj situaciji u Bosni i Hercegovini, koje su objavljene u izvornom obliku na njemačkom jeziku.25 U širim zapažanjima na bosanskom i njemač-kom jeziku, Zijad Šehić je ukazao na značaj ovog historijskog izvora, ali i na historijski kontekst u kojem su Zabilješke nastajale. U materijalima su za područje Bihaća zanimljivi podaci o nastojanjima uspostave pete srpske dio svojih istraživanja posvetio vojno-političkoj historiji Bosne i Hercegovine u austrougarskom pe-riodu i odnosu međunarodne diplomatije prema Bosni i Hercegovini tokom XX stoljeća, a naročito u periodu posljednjeg rata 1992–1995. Profesor je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.21 Autor kod otpora okupaciji naglašava njegovo najduže trajanje u Bosanskoj krajini (Šehić, 2007: 25).22 Ibid.: 101-104.23 Ibid.: 291-304.24 Juzbašić, 2002. Autor je navedenu problematiku sagledavao najvećim dijelom na osnovu arhivske građe u Bosni i Hercegovini i Beču. Knjiga je nastala izborom 20 radova autora, koji su uglavnom objavljeni ranije u monografijama, časopisima i zbornicima radova u Bosni i Hercegovini i inostran-stvu. Dževad Juzbašić je bosanskohercegovački historičar, akademik koji je svojim originalnim i opsež-nim istraživanjima dao veliki doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji austrougarskog perioda.25 Juzbašić i Šehić, 2015.

185


egzarhije u Bihaću i zapažanjima o opravdanosti zahtjeva za njenim osni-vanjem, koja su išla u prilog stavu da treba zadržati postojeće stanje s egza-rhijom u Banja Luci.26 Detaljniji podaci se također nalaze o izgradnji pruge Bihać – Bosanski Novi, troškovima i načinu finansiranja,27 zatim o situaciji u gradovima i raspoloženju stanovništva tokom ovog dinamičnog perioda.28 Cjelokupna građa omogućava sagledavanje niza pitanja o kojima se razgo-varalo u Bosanskohercegovačkom saboru te uvid u različite aspekte koji se odnose na organizaciju uprave, politiku, ekonomiju, kulturu, kao i refleksiju spoljne politike na unutrašnju situaciju u zemlji.29 Zabilješke u cjelini pred-stavljaju nova izvorna saznanja o bosanskohercegovačkoj prošlosti u vrijeme složene unutrašnjopolitičke situacije u periodu od 1911. do 1914. godine.

Dinamika kulturnih tokova ovog kraja je u austrougarskom periodu po-stajala življa, doprinoseći oblikovanju modernog sekularnog društvenog am-bijenta prema zapadnoevropskom uzoru. Regija sjeverozapadne Bosne je s posebnim iskustvima granice i udaljenosti od centralnih dijelova i glavnog grada u ovom periodu prolazila društvenu transformaciju u kojoj su prevla-davani otpori specifičnih tradicionalnih socio-kulturnih elemenata krajine. Prihvatanje promjena i novih društvenih vrijednosti teklo je sporije u rural-nim sredinama i manjim gradovima, gdje su patrijarhalne norme dominirale svakodnevnicom. To je posebno izraženo kroz otpor reformama školstva i obrazovanju ženske djece. U ovom kontekstu možemo izdvojiti knjigu au-torice Elvire Islamović Školstvo i obrazovanje na području Okruga Bihać za vrijeme austrougarske uprave, gdje su detaljno analizirani društveni faktori i politička klima koja je utjecala na razvoj institucionalnog obrazovanja, re-forme konfesionalnog školstva, širenje mreže škola i pismenost stanovništva Bihaćkog okruga.30 Također nalazimo detalje o prihvatanju modernih tenden-cija društvenog razvoja, s obzirom na kulturno-historijsku tradiciju i otpore koji su dolazili s te strane. Krajnji rezultat djelovanja austrougarske uprave na polju obrazovanja i kulture realno je ocijenjen kao izvjestan napredak koji je Okrug zabilježio u vremenskom periodu od četrdeset godina.31 Korištenjem relevantnih izvora, velikog broja neobjavljene arhivske građe, službenih 26 Ibid.: 115-116.27 Ibid.: 124-127, 133-134, 207, 224, 323, 345.28 Ibid.: 115-116.29 Ibid.: VII.30 Islamović, 2008. Elvira Islamović se u svojim istraživanjima bavila historijom i sociologijom obra-zovanja, tranzicijom bosanskohercegovačkog društva i sociologijom kulture, a posebno sociologijom roda u knjizi Žene u povijesti Bosne i Hercegovine u 20. stoljeću, u izdanju Preporoda Kulturnog druš-tva Bošnjaka Hrvatske, Zagreb 2018. 31 Ibid., pogledati Zaključna razmatranja.

186


publikacija, časopisa, knjiga, studija i članaka, tematika je detaljno sagle-davana u kontekstu društveno-političkih, historijsko-pravnih i socioloških aspekata, te dinamike ekonomskog i privrednog razvoja.32 Historiji muzič-kog života na ovim prostorima značajan doprinos je dao Refik Hodžić u svo-jim radovima: Aspekti muzičkog života u Sjeverozapadnoj Bosni u vrijeme Austrougarske uprave 1878–1918,33 Tamburaško-pjevačko društvo Krajišnik i hrvatsko kulturno-prosvjetno društvo Napredak u Bihaću,34 50 godina Muzičke škole u Bihaću,35 Muzičko školstvo u sjeverozapadnoj Bosni za vrije-me austro-ugarske uprave,36 knjizi Muzički život u Sjeverozapadnoj Bosni od 1878–1992..37 Iako navedeni radovi i istraživanja pripadaju muzičkoj histori-ografiji i etnomuzikologiji, za historičare koji se bave društvenim i kulturnim razvojem sjeverozapadne Bosne s početka 20. stoljeća oni mogu poslužiti kao relevantna tematska literatura ili im proširiti znanja o ovom segmentu proš-losti. U razvoju institucionalnog obrazovanja i začecima muzičkog života u Bihaću važnu ulogu su imale i Sestre Klanjateljice Krvi Kristove koje su, od dolaska 1894. godine, kontinuiranim apostolskim radom doprinosile druš-tvenom razvoju grada.38 Njihov apostolat je obuhvatao vjersko-prosvjetnu i kulturnu djelatnost sa zapaženim rezultatima u opismenjavanju stanovništva, a posebno ženske populacije u Bihaću i njegovom okruženju.39 Izgradnjom samostana Sv. Josip i dvorane za potrebe škole i održavanje kulturnih mani-festacija, urbano središte grada Bihaća se u arhitektonskom smislu približi-lo modernističkom stilu novih vrijednosti. Sestre Klanjateljice su djelatnost započele i oblikovale tokom austrougarske uprave, da bi se do danas prila-gođavale i usmjeravale prema potrebama lokalnog stanovništva. Mali broj

32 Autorica je koristila građu Arhiva BiH, Arhiva Unsko-sanskog kantona, Arhivsku građu Medžlisa Islamske zajednice u Bihaću i Cazinu, Arhivsku građu Župnog ureda u Bihaću i Gimnazije Bihać. Ta-kođer je korištena objavljena građa, službene publikacije, časopisi, novine i druga relevantna literatura. (Ibid.)33 Hodžić, 2003a.34 Hodžić, 2003b. Refik Hodžić je profesor na Muzičkoj akademiji Univerziteta u Sarajevu.35 Hodžić, 2006.36 Hodžić, 2016.37 Hodžić, 2004.38 Red Sestara Klanjateljica Krvi Kristove u Bihaću je aktivan do danas, a 2012. godine im je dodijeljena Povelja 26. februar (Povelja Grada Bihaća), za poseban doprinos u odgojno-obrazovnom, vjerskom / duhovnom i humanitarnom radu za dobrobit grada Bihaća i njegovih građana. 39 Šutić i Kezić, 1984: 84-86. Iako je navedeno djelo objavljeno objavljeno prije više od tri decenije, sa-držajno je možda jedina monografska publikacija koja nudi podatke o historijskoj pozadini i djelovanju Sestara Klanjateljica u Bihaću, sa širim kontekstom Provincijalne uprave. O radu Sestara klanjateljica Krvi Kristove u Bihaću u posljednje dvije decenije se više govorilo u medijima i štampi, dok su u hi-storiografskoj literaturi i stručnoj publicistici navođene osnovne informacije, najvećim dijelom crpljene iz ovog djela.

187


sačuvanih izvora, uništene hronike Samostana u Drugom svjetskom ratu, kao i društvena nevidljivost ove zajednice s obzirom na prirodu misije, neki su od razloga da je rad Sestara u kontekstu lokalne historiografije ostao goto-vo nezapažen. Tek povodom 125 godišnjice njihovog rada i djelovanja, u Gradskoj Galeriji u Bihaću je priređena tematska izložba temeljena uglavnom na samostanskim fotografskim albumima, koja je živopisno i dokumentova-no svjedočila o društvenom preobražaju jedne sredine. Autor izložbe je bio Franjo Jurić, koji je napisao i prvu monografiju u kojoj je dao kraći historijski pregled rada i djelovanja Sestara, tokom 125 godina. Monografija je objavlje-na pod naslovom Klanjateljice Krvi Kristove, 125 godina rada i djelovanja u Bihaću i sadrži značajan broj izvornih dokumenata i fotografija.40

Zastupljenost Bihaćkog područja u izvornoj kartografskoj građi i histori-ografiji koja obuhvata važna pitanja kao što su promjene granica, vojno-stra-teške pozicije, naseljenost pojedinih mjesta i gradova, nalazimo u Povijesnom atlasu Bosne i Hercegovine, koji je rezultat dugotrajnog i iznimno važnog naučnoistraživačkog projekta. Jedinstveno djelo takve vrste u kojem su au-tori Zijad Šehić i Ibrahim Tepić bogatom kartografijom obuhvatili bosansko-hercegovačku prošlost od prvih pisanih izvora u 10. stoljeću do proglašenja nezavisnosti i međunarodnog priznanja 1992. godine. U pregledu kartograf-skog naslijeđa Bosne i Hercegovine, za sjeverozapadnu Bosnu su dragocjeni izvori u kojima nalazimo prikaze granica Bihaćkog sandžaka,41 kao i terito-rijalna pomjeranja na ovom području koja su se događala prema odredba-ma Karlovačkog (1699), Beogradskog (1739) i Svištovskog mira (1791).42 U vojno-strateške i obavještajne svrhe je nastao značajan broj karata i planova za potrebe Monarhije u ratovima i sukobima s Osmanskim carstvom. U tom kontekstu je prikazan plan Bihaća iz 1697,43 zatim veći broj karata i planova nastalih istraživanjem i snimanjem Bosne i Hercegovine od strane austrijskih oficira obavještajaca, među kojima se posebno izdvaja rad zastavnika brod-ske pukovnije, Božića (Boxich) koji je 1785. snimio područje između Save, Bosne, Neretve i Une te izradio planove Bihaća, Petrovca, Ključa, Jajca, Prijedora, Kozarca, Dubice i drugih gradova.44 Snimanje obavještajaca pod vođstvom Božića 1795. na području sjeverne i zapadne Bosne pruža značajne

40 Jurić, 2019.41 Iako kartografija i popratni tekstovi obuhvataju dug vremenski period bosanskohercegovačke proš-losti, za područje Bihaćke krajine najveći broj karata odnosi se na austrougarski period (Šehić i Tepić: 2002: 58, 100-197). 42 Ibid.: 112.43 Ibid.: 66-67.44 Ibid.: 125, 136.

188


podatke s tlocrtima Bihaća, Ostrovice i Kulen-Vakufa.45 Jednako su važne i karte Bihaćke krajine u vrijeme Dubičkog rata s tlocrtom Bihaća iz 1790, za-tim plan bojnog polja kod Bihaća od 18. septembra 1878. te granice Bihaćke oblasti unutar Kraljevine SHS i Vrbaske banovine kojoj je pripadalo pod-ručje sjeverozapadne Bosne.46 Povijesnom kartografijom, uz historiografske podatke i analize kakve nalazimo u Atlasu, aktualizirane su teme kojima se ukazuje na svjedočanstva o historijskom kontinuitetu imena i teritorija Bosne i Hercegovine, kao i potvrdi njenog državnopravnog identiteta.47 U historij-skim istraživanjima krajeva sa višestoljetnim iskustvima granice, naročito u pogledu njihovog vojno-strateškog značaja, pitanja kontinuirane naseljeno-sti pojedinih mjesta i gradova, kao i administrativno-teritorijalnih promjena, Atlas je nezaobilazna literatura i izvor. O značaju ovog djela svjedoči njegovo korištenje u nastavi i istraživačkim radovima, kao i izdanja objavljena na nje-mačkom i engleskom jeziku.48

Područje Bihaćke krajine u austrougarskom periodu u je velikoj mjeri ne-istraženo kada je riječ o mikrohistorijskim temama i lokalnoj prošlosti ovih krajeva. S obzirom na dinamična demografska kretanja, promjene u privredi, začetke urbanizacije i prostorno širenje pojedinih gradova te specifičnosti u pogledu posebnog graničnog mentaliteta i svakodnevnice Krajišnika, nedo-staju istraživanja koja bi upotpunila sliku austrougarske uprave u Bihaćkoj krajini.

Međuratni period (1918–1941)

Period između dva svjetska rata istražen je u manjoj mjeri, naročito kada je u pitanju Bihaćka krajina. Značajno ostvarenje bosanskohercegovačke histo-riografije predstavlja knjiga Enesa Omerovića Nacionalne manjine u Bosni i Hercegovini (1918–1941), u kojoj su cjelovito prikazana složena neistražena pitanja poput socijalno-ekonomske strukture, kretanja, političke i društvene uključenosti, vjerskih organizacija, i drugih odrednica manjinskog stanov-ništva Bosne i Hercegovine. Ovakvo istraživanje može biti poticaj i baza za sagledavanje njegovih pojedinih segmenata na nivou lokalne historije.

O nastojanjima Bošnjaka cazinskog kraja da unaprijede vlastite vjer-ske i kulturne prilike u periodu 1918–1941. pisao je Adnan Jahić u članku

45 Ibid.: 158-164.46 Ibid.: 302, 304.47 Šehić i Tepić, 2002.48 Šehić i Tepić, 2007; Filipović, 2010.

189


Vjerske i kulturne prilike Bošnjaka Cazinske krajine za vrijeme monarhistič-ke Jugoslavije (1918.–1941.). Autor je na temelju arhivskih izvora, štampe i literature analizirao zanimljiva pitanja odnosa vjere i politike, vakufske pri-hode, školske mogućnosti, položaj žene, te obilježja vjerske i kulturne zbilje Cazinskog kraja kao što su alkoholizam i poligamija.49 A. Jahić Cazinsku krajinu promatra kao marginalizirani i zapušteni prostor, kojem su u ovom periodu nedostajali industrijski kapaciteti, sadržaji i elementi urbane kulture i naprednije obrazovanje.50 Pitanje koje je u periodu poslije Prvog svjetskog rata u značajnoj mjeri predstavljalo opterećenje za Kraljevinu Srba Hrvata i Slovenaca, bila je agrarna reforma. Njena složenost je pokazala preplitanje redistribucije zemljišnih posjeda s nacionalnim pitanjem. U vremenu provo-đenja agrarne reforme, na karakteristike agrarnih odnosa u Bihaćkoj obla-sti ukazao je Edin Mutapčić u članku Neke specifičnosti agrarne reforme u Bihaćkoj oblasti (1918.–1929.).51 O svakodnevnom životu krajiških porodica tokom prve polovine 20. stoljeća Filip Škiljan je napisao zanimljiv članak Cazinska Krajina i svakodnevni život krajiške obitelji u prvoj polovini 20. stoljeća, u kojem autor kombinacijom etnološkog i historijskog istraživanja ulazi u mikroprostor životne svakodnevnice.52 Na primjerima ukupne organi-zacije života, kao i životnim sadržajima i problemima anonimnih i nevidlji-vih, autor oslikava historijsku stvarnost iz “žablje perspektive”.53 U velikoj mjeri korištena oral history metoda, koja je u istraživanjima ove vrste neza-obilazna, baca svjetlo na neispričane priče o organizaciji porodičnog živo-ta, djetinjstvu, odrastanju, zanimanjima i ekonomskoj emigraciji stanovnika Cazinske krajine, druženju i sklapanju brakova, vjerskim običajima, higijeni, bolesti, starosti i smrti.54

O promjenama koje su se događale kao posljedica ulaska Bosne i Hercegovine u Kraljevinu Srba Hrvata i Slovenaca, kao i prilikama nakon uvođenja diktature u Kraljevini Jugoslaviji, u posljednje vrijeme ne možemo govoriti o velikoj zainteresiranosti za istraživanja privrednih, društvenih, po-litičkih i kulturnih tokova u Bihaćkoj krajini tokom ovog perioda.

49 Jahić, 2011: 93, 105.50 Ibid.: 108.51 Mutapčić, 2011.52 Škiljan, 2011: 37.53 Ibid.: 38.54 Ovdje su samo taksativno navedena područja u kojima je autor vodio razgovore s ispitanicima i istraživao specifičnosti jedne zatvorene sredine, kakva je bila Cazinska krajina u navedenom periodu (Škiljan, 2011).

190


Drugi svjetski rat (1941–1945)

Period Drugog svjetskog rata obilježila su dinamična vojno-politička zbi-vanja, naročito od 1942. godine, kada dolazi do vojnih i političkih uspjeha Narodnooslobodilačke borbe i Narodnooslobodilačkog pokreta na na ovim prostorima.55 Prvi konkretni koraci u institucionaliziranju nove države i stva-ranju jednog posve novog svijeta na jugoslavenskim prostorima, učinjeni su u Krajini. U socijalističkom periodu je objavljen značajan broj izvora iz pe-rioda Drugog svjetskog rata56 i literature koja je uglavnom obuhvatala histo-rijska mjesta Krajine, kao sjedišta novoutemeljenih vrijednosti socijalističke Jugoslavije.57 Doprinos savremenoj bosanskohercegovačkoj historiografiji dali su autori koji su se bavili tematikom Drugog svjetskog rata i u svojim istraživanjima obuhvatili Bihaćku krajinu i ratne događaje na njenim pro-storima. Zbog ograničenja u vezi sa širinom same teme, osvrnut ćemo se na dva novija djela, objavljena na engleskom i bosanskom jeziku. Djelo nastalo kao rezultat dugogodišnjeg naučnoistraživačkog rada o nasilju na Balkanu, s velikim brojem pitanja, odgovora i objašnjenja traumatične prošlosti jed-ne sredine u Bihaćkoj krajini, jest Violence as Generative Force: Identity, Nationalism, and Modernity in a Balkan Community Marxa Bergholza, čije je izvorno izdanje objavljeno na engleskom jeziku 2016. godine.58 Na teme-lju obimne arhivske građe, neobjavljenih i objavljenih dokumenata, memo-arskih zapisa, provedenih razgovora – intervjua i sekundarne literature, autor

55 Ranije istraživanje koje nam daje cjelovitu sliku o Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu i koje može biti relevantna literatura u istraživanjima vojno-političkih zbivanja u Bihaćkoj krajini jest: Redžić, 1998.56 Do danas su u naučnim i stručnim radovima najviše korišteni Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, ur. Moša Pijade i Slobodan Nešović, Beograd 1953; Bihaćka republika I i II, gdje su u prvom dijelu objavljene studije, članci i memoarski zapisi učesnika Narodnooslobodilačkog rata, a u fokusu su teme koje se odnose na oslobođenje Bihaća, osnivanje AVNOJ-a, osnivanje i rad USAOJ-a te organizaciji života na prvom oslobođenom teritoriju nazvanom Bihaćka republika i njenom sjedištu Bihaću. U drugoj knjizi je objavljeno 225 dokumenata o navedenim događajima. Objavio ih je Muzej AVNOJ-a i Pounja u Bihaću 1965. godine. (Pijade, 1983; te druga građa koja je objavljena u velikom obimu do kraja 1980-ih godina).57 Povodom obilježavanja 50. godišnjice dolaska Josipa Broza Tita na čelo Komunističke partije Jugo-slavije, u Bihaću je 1986. održan Naučni skup, posvećen pitanju razvoja bihaćke partijske organizacije i njenom djelovanju na razvoj radničkog pokreta u Bihaću i okolini. Zbornik je objavljen 1987. godine, pod naslovom Bihać u novijoj istoriji (1918–1945). Iako je cilj objavljenih referata, sjećanja i diskusija najvećim dijelom bio usmjeren na dosezanje što dubljih korijena u razvoju komunističke ideje i radnič-kog pokreta na ovim prostorima, zbornik je do danas ostao literatura koja se koristi radi rasvjetljavanja prošlosti novim metodološkim i naučnim pristupima. 58 Nasilje kao generativna sila, identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici naslov je prevoda objavljenog 2018. u izdanju Buybooka, Sarajevo/Zagreb.

191


na poseban način govori o uzrocima, dinamici i posljedicama nasilja koje se 1941. godine događalo na području općine Bihać u mjestu Kulen-Vakuf. Kroz ključnu tvrdnju po kojoj “nasilje može generirati nasilje”, Bergholz je analizirao motivaciju, uzroke,59 čin nasilja i postkonfliktne odnose u jednoj maloj zajednici.60 Složena problematika u kojoj se nasilje objašnjava na mi-kronivou ima širi kontekst i slojevitu analizu društveno-historijskih i vojnih tokova na ovom području i šire. Kulen-Vakuf je određena vrsta uzorka i pri-mjer je generiranja različitih obrazaca ponašanja u samom nasilju, njegovom obuzdavanju61 i dugoročnom preoblikovanju identiteta.62 Objašnjenja koja nalazimo u knjizi važna su za razumijevanje složenih prilika u toku Drugog svjetskog rata na području Bihaća. Autor predstavlja dvije izuzetno važne mi-krodinamike, uzajamne strahove i neusklađenost između onih koji su izdavali naredbe i zainteresiranih za čišćenje područja na lokalnom nivou te kako su uzajamno hranjeni strahovi u kolektivnoj kategorizaciji na etničkim osno-vama.63 Bergolz nam otkriva i novu percepciju fluidnosti etničkih elemena-ta, preoblikovanja identiteta i dalekosežne transformacije društvenih odnosa kao posljedica nasilja. Postavljena su važna pitanja o tome Kako obični ljudi prakticiraju nacionalnost i kako dolazi do toga da oni progovore jezikom nacionalizma? Na odgovore nas upućuju veze između nasilja, sjećanja i lo-kalnih incidenata i sukoba u konceptu naprasne nacionalnosti unutar multiet-ničke zajednice. Može se reći da je način istraživanja i interpretacija nasilne prošlosti u ovoj knjizi prevazišla okvire lokalnog značaja i domaće historio-grafije.64 Pored krajnje antagonističke kategorizacije na etničkim osnovama,

59 Autor detaljno analizira specifične uzroke masovnog nasilja u kojem komšije ubijaju komšije, gdje polarizacija među ljudima i opsjednutost osvetom neočekivano narasta do želje za ubijanjem onih uz koje su živjeli. Dakle, bez obzira na ideologije i naredbe koje su dolazile “odozgo”, autor se spušta na lokalnu razinu gdje su nasilnici i žrtve mještani jednog naselja. (Bergholz 2018: 136-138)60 Ibid., pogledati poglavlja: 2. Jedan svijet okrenut naglavačke, 3. Ubijanje i spašavanje, 4. Ustanak i osveta, 6. Četrdest i osam sati.61 Ibid., pogledati poglavlje 3: Ubijanje i spašavanje.62 Ibid., pogledati poglavlje 7: Naprasna nacionalnost.63 U tri uzastopna dana u Suvaji, Osredcima i Bubnju ubijeno je 400 do 500 ljudi, uglavnom žena, djece i starijih koji su klasificirani kao “Srbi”, 1-3 jula 1941 (Ibid., pogledati: 134), a zatim je slijedio ustanak i osveta gdje su priče o ustaškim pokoljima korištene kao metode širenja osjećaja kolektivne kategorizacije na etničkim osnovama (Ibid.: 164), pa je uslijedilo osvetničko ubijanje i mučenje krajnje dehumanizirajućim tehnikama (Ibid.: 175-176), uz oprezno analiziranje historijskog konteksta koji uo-kviruje nasilne epizode (Ibid.: 177). O izazovima obuzdavanja nasilja govori u kontekstu moći države da “odozgo” pokrene masovno nasilje i nesposobnost za njegovu deeskalaciju, što ide u prilog tvrdnji da najsnažniji motiv masovnog ubijanja susjeda nije mogao rasplamsati želju za ubijanjem na lokalnom nivou (Ibid.: 211). Za 48 sati 6–8. septembra iste godine ubijeno je oko 2000 muslimana. Pogledati poglavlje “48 sati” (Ibid.: 223-267).64 Autor je za navedenu knjigu dobio nagradu Joseph Rotschild Harriman Univeziteta Columbia te na-gradu Herbert Baxter Adams Američkog historijskog društva koje je 2017. knjigu proglasilo najboljim

192


koja može biti stvorena talasima ubijanja, autor otvara i pokazuje još jednu mogućnost, navodeći mnoštvo primjera kako ubijanje može proizvesti i talase međuetničkog spašavanja, gdje prevladava osjećaj da etnicitet nije ključni u razlikovanju prijatelja od neprijatelja, nego čovjekovo ponašanje.65 Može se reći da je autor postigao detaljno ogolijevanje istine o nasilju na mikronivou, nadilazeći uobičajene pristupe temama sjećanja i nacionalizma koje sagleda-va u njihovoj međusobnoj živoj interakciji. Max Bergholz je istraživao i pisao o masovnim ubistvima u Kulen-Vakufu tokom Drugog svjetskog rata, u radu Čudna šutnja, zašto nema spomenika za muslimanske civilne žrtve ubijene u Bosni u Drugom svjetskom ratu?,66 ali je u ovom slučaju tragao za odgovori-ma na ključno pitanje iz naslova. U rekonstrukciji i analizi poslijeratne histo-rije Kulen-Vakufa, autor analizira dinamiku masovnih ubistava u regionu, u kojoj otkriva da je partizanski pokret u svoje redove primio veliki broj srpskih ustanika koji su prije toga ubijali muslimane.67 Preobrazbu izvršitelja ma-sovnih pogubljenja u partizane povezuje s krajnjim rezultatom nepostojanja spomenika za muslimanske žrtve.68 Ovaj rad, utemeljen na izvornoj arhivskoj građi, otvara novu perspektivu sagledavanja događaja iz Drugog svjetskog rata i indikativno ih povezuje s odgovorima o šutnji i žrtvama potisnutim iz komemorativne svijesti.

Detaljna studija britanskog historičara Marka Attile Hoarea o ulozi i uče-šću bosanskih muslimana u Drugom svjetskom ratu, odnosno o njihovom odnosu prema Narodnooslobodilačkom pokretu i sudjelovanju u izgradnji ju-goslavenske državne zajednice, objavljena je 2013. u Londonu pod naslovom The Bosnian Muslims in the Second world war.69 Autor je svojim istraživa-njem dao značajan doprinos bosanskohercegovačkoj historiografiji, rasvjet-ljavajući aktivnosti Narodnooslobodilačkog pokreta u gradovima i mjestima gdje je pridobijanje podrške muslimana i muslimanskih političkih i intelek-tualnih krugova, prema ključnoj tezi autora, bilo iznimno važno za jačanje

prvijencem evropske historije od 1815. do kraja 20. stoljeća. Profesor je na Univerzitetu Concordia u Montrealu i predaje historiju nacionalizma, nasilja i Balkana.65 Bergholz, 2018: 244.66 Rad je prvobitno objavljen na engleskom jeziku pod naslovom: The Strange Silence: Explaining the Absence of Monuments for Muslims Civilian Killed in Bosnia during the Second World War u časopi-su East European Politics & Societies 24 (3), Summer, 2010. Na bosanskom jeziku je objavljen kao: Bergholz, 2011. 67 Ibid.: 109.68 Ibid.: 109-110.69 Prevod bosanskog izdanja Bosanski Muslimani u Drugom svjetskom ratu objavljen je 2019. godine, a izdavač je Izdavačka kuća Vrijeme. Marko Attila Hoare je britanski historičar koji se bavi historijom bivše Jugoslavije sa fokusom na Bosnu i Hercegovinu i aktuelne odnose na području jugoistočne Evro-pe, Turske i Kavkaza.

193


i pobjedu revolucionarne ideje. Pristup analizi otpora muslimana fokusiran je na otpor fašizmu i odnos prema NOP-u te muslimansko autonomaštvo i sklonost saradnji s nacistima.70 Analizom je obuhvaćeno i pitanje uloge mu-slimana u vojnim i političkim krugovima Nezavisne Države Hrvatske, gdje se naročita pažnja usmjerava na pojedine ličnosti i socijalne strukture koje su mogle imati utjecaj na muslimansku većinu u pojedinim gradovima i mjesti-ma. Autor kao ključ uspjeha bosanskog otpora u NOP-u navodi uključenost nesrpske većine, prije svega muslimana, u gradovima gdje su činili polovicu ili većinu ukupnog stanovništva.71 Studija obuhvata mnoštvo detalja o uspjesi-ma NOP-a u Cazinskoj krajini, gdje je mobilizacija muslimanskog stanovniš-tva u jesen 1942. predstavljala ohrabrujuće korake za prisustvo partizanskih snaga na ovom području, pored snažne antiustaške opozicije i autonomaš-kih strujanja pripadnika muslimanske elite.72 Autor ovo područje predstavlja kao kraj u kojem je prvi put došlo do spajanja NOP-a i autonomaškog otpo-ra, što je doprinijelo početku masovnog ulaska muslimana u NOP. Ovakav trend se, prema autorovom viđenju, tek poslije proširio i na druga područja Bosne i Hercegovine.73 Hoare uzima u obzir i faktor graničarskog mentaliteta Cazinske krajine, kao teritorija okruženog kršćanskim stanovništvom i prijet-njama iz susjedstva koje su oblikovale identitet muslimana ovog dijela Bosne i Hercegovine, koji su 1942. činili tri četvrtine stanovnika Cazinske krajine.74 U studiji se iscrpno objašnjava utjecaj pojedinaca na lokalno stanovništvo i njegovo raspoloženje prema autonomaškim idejama, Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i NOP-u, dok se Hrvatska i Bosanska krajina promatraju kao sna-žan bastion partizanskog pokreta i važna baza za mobilizaciju ljudstva do kraja 1944. godine.75 Pri tome se uzimaju u obzir uloge utjecajnih ličnosti, po-put Nurije Pozderca i Hasana Miljkovića, načelnika Velike Kladuše i bivšeg zvaničnika HSS-a koji je kasnije okrenuo leđa partizanima, te uloge lokalnog moćnika Huske Miljkovića.76 Detalji o partizanskim mitinzima održanim u

70 V. poglavlje 1. Dvostruki otpor, u: Hoare, 2019: 25-7871 Ibid.: 15.72 Ibid.: 78.73 Ibid.: 79.74 Ibid..75 Autor na temelju brojnih izvora razotkriva detalje koji ukazuju na raspoloženje pojedinaca muslimana koji su intelektualno još od 1936. okupljeni oko biblioteke i čitaonice koja je tad otvorena u Ripču kod Bihaća, a čiji su članovi pripadali i ustaškom i partizanskom pokretu. Riječ je utjecajnim i uglednim lič-nostima koje su obnašale upravne i političke funkcije. Za primjere autor uzima članove skupa održanog 1941, u cilju približavanja Bosne sovjetskim idejama, poput Huse Bišćevića, koji je nakon proglašenja NDH imenovan u općinsku vlast, još dva člana iz uprave biblioteke Ahmet Ibrahimpašić (ranije bio u općinskoj upravi) i Džefer Ibrahimpašić, koji su ušli u ustašku općinsku vlast (Ibid.: 38-51, 96).76 Ibid.: 79-81, 82, 199.

194


Velikoj Kladuši, Cazinu, Bihaću, Bužimu, Otoci i drugim gradovima, gdje su govorili muslimani iz tog kraja, pružaju uvid u realnu sliku revolucionarnih kretanja i načine mobiliziranja kompletnog muškog, ali i ženskog stanovniš-tva Krajine77. Model mobilizacije u NOP kakav je uspostavljen u Cazinskoj krajini, prema autorovom viđenju prenesen je na druge krajeve širom Bosne i Hercegovine.78 Iako je akcenat na stavovima, mobilizaciji i ulozi jednog naroda (Muslimana) prema revolucionarnoj ideji i NOP-u, autor svestranim istraživanjem ne izostavlja upotpuniti mikrohistorijsku sliku i pitanjima od-nosa drugih naroda u Bosni i Hercegovini prema antifašističkom otporu.79 Obim korištenih izvora i literature, kao i metodološki pristup prirodi revoluci-onarnog jugoslavenskog pokreta, ukazuje nam na iskorak u odnosu na tradici-onalnu historiografiju o NOP-u, dok za područje sjeverozapadne Bosne pruža nove podatke i novu perspektivu tumačenja složenih ratnih prilika.

Regija Bihaćke krajine u Drugom svjetskom ratu ostavlja još uvijek pro-stor za istraživanja koja bi detaljnije upotpunila složeni lokalni historijski kontekst.80

Možemo se nadati da će historija Bihaćke krajine u Drugom svjetskom ratu u budućnosti probuditi interes istraživača koji će svestrano, objektivno i profesionalno pristupiti nedovoljno istraženim temama i pitanjima. Neka od njih danas zasigurno okupiraju medijsku pažnju i političke krugove koji (zlo)upotrebljavaju prošlost, selektiraju je i relativiziraju.

Socijalistički period

U bosanskohercegovačkoj historiografiji koja se odnosi na drugu polovinu 20. stoljeća, u posljednje vrijeme imamo značajne naučnoistraživačke rezul-tate objavljene u knjigama, studijama i člancima, koji predstavljaju doprinos u istraženosti ovog perioda, ali i profesionalnoj teorijsko-metodološkoj ori-jentaciji prema nauci.81 Područje Bihaća i Bihaćke krajine tokom socijalistič-

77 Ibid.: 82-84, 87.78 Ibid.: 87.79 Posebno obratiti pažnju na: poglavlje 1. Dvostruki bosanski otpor, Srpski ustanak i nastanak partizan-skog pokreta (Ibid.: 34-40); Korijeni muslimanskog i hrvatskog otpora (Ibid.: 41-49); KPJ i bosanski Hrvati (Ibid.: 53-57).80 Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2018. godine je odbranjen završni magistarski rad Saime Lojić na temu Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izvještajima Komisije za ispiti-vanje zločina okupatora i njihovih pomagača, u mentorstvu Amira Duranovića. Nadamo se da će ovaj neobjavljeni rukopis ugledati svjetlo dana i doprinijeti razumijevanju ovog važnog pitanja.81 Savremenom bosanskohercegovačkom historijom danas se bavi veći broj historičara, koji su u objav-ljenim knjigama, studijama i člancima obrađivali ovaj izuzetno dinamičan period: Safet Bandžović,

195


kog perioda zastupljeno je u širim istraživačkim okvirima, dok je mikrohisto-rija istraživana tek u fragmentima, uz određen broj interdisciplinarnih radova.

U studiji Husnije Kamberovića Prema modernom društvu, Bosna i Her-ce govina od 1945. do 1953. godine u prvoj fazi modernizacijskog procesa u Bosni i Hercegovini, kao središnja tema, promatra se proces prelaska radne snage iz agrara u industriju, odnosno deagrarizacija društva s brojnim histo-rijskim pojavama koje su s njom u vezi ili su njeni sastavni elementi.82 Za područje Bihaća su zastupljeni značajni podaci u kontekstu rasprava o bosan-skim granicama nakon Drugog svjetskog rata, odnosno granici sa susjednom Hrvatskom na području Plješevice, koje je ostalo sporno do danas,83 zatim izbjegličkom pitanju i detaljima o povratku izbjeglica iz Bihaćkog okruga.84 U poglavlju koje govori o pitanjima odnosa države prema religiji nalazimo i detalje o raspoloženju učenika prema pohađanju vjeronauka u školama,85 do-kumentovane podatke o broju i stanju vjerskih objekata po srezovima,86 utvr-đivanju rezervi seoske radne snage u srezu Bihać krajem 1940-ih,87 prosjeku industrijske radne snage početkom 1950-ih,88 situaciji u Cazinskoj krajini u pitanju otkupa poljoprivrednih proizvoda.89

Dva događaja, Cazinska buna i Afera Agrokomerc, koji su daleko nad-mašili prostorni okvir i mjesta na kojima su se desili, privukli su pažnju jav-nosti i do danas su u medijskom prostoru tretirani kao svojevrsna senzaci-ja. Historičarka Vera Kržišnik-Bukić je 1991. godine prva detaljno i struč-no obradila neuspjeli ustanak seljaka u Cazinskoj krajini, u opširnoj studiji Cazinska buna 1950.90 Pored rekonstrukcije kompleksne historijske stvarno-sti oko ovog događaja, autorica je uspješno dala svestrani prikaz, historio-grafsko objašenjenje i tumačenje Cazinske bune, što je u ovom djelu i bila njena namjera.91 Ova knjiga je do danas zadržala široku upotrebu kao referen-tna historiografska literatura za navedenu problematiku, pa je nezaobilazno spomenuti je, bez obzira na vremenski period za koji se u radu daju podaci

Denis Bećirović, Seka Brkljača, Sonja Dujmović, Amir Duranović, Adnan Jahić, Vera Katz, Dženita Rujanac-Sarač i drugi.82 Kamberović, 2000: 6-7.83 Ibid.: 25-29.84 Ibid.: 63-65.85 Ibid.: 75.86 Ibid.: 77-78.87 Ibid.: 138.88 Ibid.: 168.89 Ibid.: 122-123.90 Kržišnik-Bukić, 1991.91 “Moj je zadatak isključivo taj da kompleksnu istorijsku događajnost oko Cazinske bune 1950. rekon-struiram, svestrano prikažem, historiografski objasnim i protumačim” (Ibid.: XXIV).

196


(2000–2017). Pored interesa naučnih i stručnih krugova, nije opao ni interes šire javnosti, čemu u prilog govori činjenica da je u Cazinu promovisano 16 godina od izdavanja knjige, na godišnjicu Bune, 6. maja 2007. godine. U Zagrebu je 2010. godine održan simpozij pod nazivom Cazinska krajina u XX stoljeću, s kojeg je 2011. godine objavljen tematski broj Bošnjačke pi-smohrane posvećen Cazinskoj krajini: Cazinska krajina u XX. stoljeću – po-litika, ljudi, događaji.92 U zborniku je nekoliko članaka tematski vezanih za Cazinsku bunu, među kojima i Cazinska buna 1950. kao simbolna koordinata društvenih zbivanja u Cazinskoj krajini u 20. stoljeću Vere Kržišnik-Bukić, gdje autorica naglašava kako je buna zapravo proces, a ustanak seljaštva koji se dogodio 6. maja 1950. središnji događaj tog procesa.93 U historijskom kon-tekstu graničnog karaktera Cazinske krajine, autorica je u radu izdvojila tri sklopa društvenih zbivanja s određenim sličnostima. Prvi od njih je vezan za pokret Huske Miljkovića, drugi je Cazinska buna i treći je slučaj proglašenja Autonomne Pokrajine Zapadne Bosne na čelu s Fikretom Abdićem.94 Pored oružanog djelovanja o kojem se govori u kontekstu zajedničkih obilježja sva tri navedena sklopa, posebno je zanimljiva dimenzija elemenata historijskog obilježja u području socijalno-psihološke stvarnosti specifične za ove kra-jeve.95 Multidisciplinarnim pristupom, autorica je predstavila kontekst same bune, s njenim uzrocima i posljedicama, doprinoseći suštinskom razumije-vanju teme koja gotovo tri decenije zauzima značajno mjesto u njenim istra-živačkim poduhvatima. Pojedina pitanja iz konteksta bune aktualizirana su u okvirima istraživanja manjeg obima. U članku Izeta Šabotića, Cazinska buna u svjetlu novih historijskih izvora uglavnom se ukazuje na izvore / dokumente iz Arhiva Unsko-sanskog kantona, Zbirni dosje “Cazinski ispad”.96 Objavljena su još dva svjedočenja u vezi sa Cazinskom bunom. Jedno od njih je svje-dočenje Ahmeta Čovića, sina Ale Čovića, jednog od vođa bune, Stradanje obitelji Ale Čovića (svjedočenje),97 a drugo je Cazinski ustanak 1950. – svje-

92 Zbornik radova, 2011. Simpozij je održan povodom 60. godišnjice od Cazinske bune i 23 godine od otvorenja zagrebačke džamije, u organizaciji Bošnjačke nacionalne zajednice za Grad Zagreb i Zagre-bačku županiju i Islamske zajednice u Hrvatskoj (Medžlis Islamske zajednice Zagreb).93 Kržišnik-Bukić, 2011: 238-239.94 Ibid.: 239-241.95 Autorica unutar društvenog segmenta identificira više komponenti kao što su: osjećanje religioznog i opštecivilizacijskog pripadanja ukorijenjenim muslimanskim tradicijama, kolektivno izražena teritori-jalna vezanost za domaći kraj, pretežno za ruralnu sredinu, patrijarhalno strukturiranu supstancu mno-gobrojne sistemski široke porodice u teritorijalnim okruženjima vlastitih zaselaka i izrazito prisutnu kolektivnu osobinu povodljivosti za autoritetima na lokalnom nivou. (Ibid.: 240-241)96 Šabotić, 2011. Izet Šabotić je profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Tuzli.97 Čović, 2011.

197


dočenje sudionika98 Hase Ćoralića koji je, osim uključenosti u događaje oko Cazinske bune, radio na prikupljanju korisnih podataka na lokalnom nivou. U radu Denisa Bećirovića, Protukomunističke grupe i organizacije u Bosni i Hercegovini prije izbijanja Cazinske bune (1948.–1950.), historijski kon-tekst, aktivnosti, hapšenja i suđenja,autor, kako se vidi iz naslova, daje širi historijski kontekst aktivnosti protukomunističkih grupa u prijelomnim go-dinama za Jugoslaviju. U radu se ukazuje na faktore koji su utjecali na oživ-ljavanje i intenzivniji rad protukomunističkih grupa i organizacija.99 Riječ je o unutrašnjim problemima u kojima se zemlja nalazila tokom realizacije prvog Petogodišnjeg plana te poziciji u kojoj se nalazila Jugoslavija, uslijed ekonomskog i političkog pritiska Sovjetskog Saveza i njegovih saveznika.100 O grupama i organizacijama koje su svoje ciljeve usmjeravale protiv komu-nističke vlasti do sada je jako malo istraženo. Iako je u ovom slučaju riječ o kratkom vremenskom periodu i širem bosanskohercegovačkom kontekstu, navedeni članak nam pomaže u sticanju šireg uvida u bosanskohercegovačku stvarnost neposredno pred izbijanje pobune u Cazinskoj krajini. Mirsad D. Abazović je za svoju knjigu Državna bezbjednost NR Bosne i Hercegovine i Cazinska buna 1950: činjenice i kontroverze pretežno koristio arhivsku građu Uprave državne bezbjednosti (UDB) kako bi događaje o buni, progonima i odmazdi bilo moguće promatrati iz ugla djelovanja i reakcije države.101

O događaju koji je široj javnosti dugo vremena bio poznat na osnovu pisanja štampe i izvještavanja medija, u novije vrijeme je nastalo nekoliko djela i radova koji na temelju dokumentovanih činjenica nude dublju anali-zu ekonomske i financijske afere poljoprivredno-prehrambenog kombinata Agrokomerc. Bio je to događaj s krupnim društveno-političkim posljedicama, koji je dospio u javnost u augustu 1987. godine.102 Afera Agrokomerc je u tre-nucima svoje manifestacije zauzimala širok medijski prostor, kako u zemlji tako i inostranstvu.103 Ondašnji član predsjedništva SR Bosne i Hercegovine Petar Dodik je 2003. godine objavio knjigu Uspon i pad Agrokomerca u kojoj, 98 Ćoralić, 2011.99 Bećirović, 2011. Denis Bećirović je bosanskohercegovački historičar i političar. U području nauke dao je doprinos značajnim istraživanjima historije Bosne i Hercegovine i jugoistočne Evrope u 20. stoljeću, kao i vjerskih zajednica.100 Ibid.: 228-229.101 Abazović, 2009. Mirsad Abazović je profesor na Fakultetu za kriminalistiku i kriminologiju i Fakul-tetu političkih nauka Univerziteta u Sarajevu.102 Pogledati Habul, 2017a; 2017b. Emir Habul je kao novinar Oslobođenja pratio Aferu Agrokomerc, a u dva navedena teksta su njegova sjećanja i svjedočenja o nezaustavljivoj medijskoj lavini i detaljima koji se odnose na njene posljedice.103 Na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 2013. godine odbranjen je dodiplomski rad Dine Dupanovića Afera Agrokomerc u novinama Borba i Oslobođenje, u mentorstvu Husnije Kamberovića.

198


koristeći materijale razmatrane u republičkim organima vlasti, iz svog ugla događaje nastoji objasniti uglavnom u kontekstu nepravilnosti i nezakonito-sti poslovanja.104 Svjedok vremena iz državnog političkog vrha, predsjednik Predsjedništva Centralnog komiteta SK Bosne i Hercegovine (1986–1988) objavio je 2005. godine svoja sjećanja u knjizi Ono malo istine, gdje se naj-veći dio sjećanja odnosi na događaje upravo oko Afere Agrokomerc.105 Lična zapažanja o uzrocima, toku i posljedicama ovog složenog pitanja objavio je i Muhamed Filipović 2008. godine, u kojima analizira Agrokomerc kao feno-men i hipoteku, čija šteta, prema autorovom viđenju, još nije otklonjena iz ži-vota Krajišnika.106 M. Filipović ukazuje i na nedostatak kritičkog i analitičkog odnosa spram Afere, koja je trajno obilježila brojne aspekte života ne samo u Cazinskoj krajini nego i Bosni i Hercegovini.107 U analizama socijalno-poli-tičkih i socijalno-psiholoških osnova Afere, posebno su zanimljiva sagleda-vanja historijske pozadine i specifičnosti koje određuju područje Cazinske krajine u kojoj se razvija mitski subjekt oličenja ove zajednice, spasilac na-roda, Fikret Abdić – “Babo”.108 Dokumentovani uvid u sjednice koje su se o Aferi odvijale u SIV-u i Predsjedništvu CK SKBiH u periodu od 26. 8. do 19. 9. 1987. nalazimo u izvodima iz stenograma izlaganja Raifa Dizdarevića, objavljenim 2011. godine, pod naslovom Put u raspad, stenogrami i izlaga-nja Raifa Dizdarevića u raspravama iza zatvorenih vrata državnog i politič-kog vrha Jugoslavije.109 Izvodi iz stenogramskih zabilješki omogućavaju nam da steknemo uvid u stavove i viđenja visokopozicioniranog bosanskoherce-govačkog i jugoslavenskog političara, koji je tad obavljao funkciju saveznog sekretara za inostrane poslove.110 R. Dizdarević je tadašnju situaciju ocijenio

U ovom radu se analizira način na koji je Afera tretirana u jugoslovenskoj štampi (Borba, Oslobođenje), struktura objavljenih tekstova, njihova sadržajnost i objektivnost.104 Dodik, 2003.105 Uzelac, 2005.106 Filipović, 2008: 41.107 Ibid.: 51.108 Ibid.: 110-111, 116.109 Dizdarević, 2011. Raif Dizdarević je bosanskohercegovački i jugoslovenski političar koji je u svo-joj karijeri obavljao važne funkcije. Bio je predsjednik Predsjedništva BiH (1978–1982), predsjednik Skupštine SFRJ (1982–1983), Savezni sekretar za inozemne poslove (1984–1987), član Predsjedništva SFRJ (1987–1989) i predsjednik Predsjedništva SFRJ (1988–1989). U svojoj diplomatskoj karijeri bio je ambasador SFRJ u Bugarskoj, SSSR-u i Čehoslovačkoj. Objavio je šest knjiga u kojima predstavlja značajne događaje u politici bivše Jugoslavije iz pozicije u kojoj je djelovao.110 Iz stenograma se vidi da je R. Dizdarević, iz svoje pozicije, široko analizirao i ocjenjivao stanje u kojem se našla Bosna i Hercegovina i Jugoslavija, ukazujući na štete koje je proizvela Afera Agroko-merc, ne samo u oblasti ekonomije nego i u smislu posljedica koje je snosila Jugoslavija, ali u najvećoj mjeri Bosna i Hercegovina.

199


najtežom u zemlji, poslije Drugog svjetskog rata.111 Historijska monografi-ja Admira Mulaosmanovića Bihaćka Krajina 1971.–1991. (utjecaj politike i političkih elita na privredni razvoj), objavljena u Sarajevu 2010. godine, predstavlja široku analizu privrednih i političkih kretanja u Bihaćkoj krajini u vrijeme njenog privrednog uspona i uzdizanja statusa Bosne i Hercegovine unutar Federacije.112 Iako se ključna teza odnosi na uticaj politike i političkih elita na privredni razvoj Bihaćke krajine, Afera Agrokomerc je predstavljena kao primjer koji svjedoči o dubokoj povezanosti političkih odnosa i njiho-vih posljedica na ekonomiju Bihaćke krajine i političko rukovodstvo Bosne i Hercegovine.113 A. Mulaosmanović je objavio i nekoliko članaka o razvoju Agrokomerca i fenomenu identiteta ove tvornice, te o pitanjima nacionalnog i regionalnog identiteta u vrijeme političkih potresa: Nova izvorna saznanja o političkom kontekstu “Afere Agrokomerc”, utjecaj na razvoj tvornice u svje-tlu odbrambenog koncepta SFRJ;114 Razvoj Agrokomerca u svjetlu odbrambe-nog koncepta ONO;115 Identity factory. Agrokomerc and population of Bihac krajina;116 Nacionalni identitet u kontekstu izraženog regionalnog identiteta i političkih potresa u Bihaćkoj krajini.117

Privredni uspon Bihaćke krajine je u periodu poslije Drugog svjetskog rata imao značajne posljedice na demografska kretanja. Admir Mulaosmanović je napisao članak Prilog proučavanju demografskih kretanja na bihaćkom području od 1948. do 1961., gdje ukazuje na demografska kretanja nakon Drugog svjetskog rata, koja su se događala kao posljedica privrednog razvoja i općeg društvenog napretka.118 Autor prati i analizira migraciona kretanja, unutarnje migracije: selo-grad i priliv stanovništva u Bihać iz drugih gradova, u kontekstu privrednog razvoja Bihaća i dominantnih djelatnosti kao što su poljoprivreda, šumarstvo, građevinarstvo, industrija i rudarstvo.119 Prikazuje

111 Dizdarević, 2011: 65.112 Mulaosmanović, 2010. Knjiga je nastala kao prerađeni magistarski rad temeljitog istraživanja slože-ne problematike i objavljena je u okviru edicije Historijske monografije, u izdanju Instituta za istoriju u Sarajevu. Admir Mulaosmanović je bosanskohercegovački historičar koji je dao poseban doprinos u istraživanjima područja Bihaćke krajine u socijalističkom periodu. Bavi se historijom Bosne i Herce-govine u 20. stoljeću i radi na Internacionalnom univerzitetu u Sarajevu (International University of Sarajevo).113 U ovom kontekstu posebno pogledati poglavlja: 7. “Agrokomerc”. Politika, politika, politika (73-120) i 8. Uloga Hakije i Hamdije Pozderca (121-138) (Mulaosmanović, 2010).114 Mulaosmanović, 2008a.115 Mulaosmanović, 2011.116 Mulaosmanović, 2013.117 Mulaosmanović, 2009.118 Mulaosmanović, 2008b.119 Ibid.: 12-14.

200


rezultate kretanja kao što su povećanje broja radno aktivnog stanovništva u tvornicama i smanjenje seljaštva te nacionalnu strukturu stanovništva koje se kreće i mijenja svoj socijalni položaj.120 Migracije mogu jasno oslikavati promjene u privrednom razvoju, ali i ukupnu društveno-političku klimu koja nerijetko generira fenomen kao što je kretanje stanovništva, koje ne pred-stavlja samo puku prostornu pokretljivost. O pitanjima nacija i migracija iz bosanskohercegovačke historije i historiografske produkcije Amir Duranović je napisao sadržajnu uvodnu studiju u zborniku pod istim naslovom, Nacije i Migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije, u kojoj govori o ranijim historiografskim istraživanjima, ali i novijim trendovima u pristupu ovog dinamičnog procesa.121

U novije vrijeme je objavljeno i nekoliko članaka koji su nastali u okvi-ru interdisciplinarnih istraživačkih projekata, s temama koje industrijsku proizvodnju i naslijeđe iz socijalističkog perioda sagledavaju u širem druš-tveno-političkom i kulturnom kontekstu. Industrijska zona Bihać: dizajner-ska produkcija u bihaćkim poduzećima u vremenu socijalizma rad je Irfana Hošića, historičara umjetnosti, u kojem se na temelju raspoloživih izvora i literature artikulira slika o dizajnerskoj produkciji na prostoru Bihaća iz druge polovine 20 stoljeća.122 Privredni razvoj je u ovom slučaju predmet zanimljive interdisciplinarne analize, na primjerima tvornica kao što su tvor-nica tekstila Kombiteks, tvornica ambalaže Polietilenka, Štamparija Bratstvo, Šipad Bina i Gorenje Bira, promatranim u kontekstu udjela simboličkih, po-litičkih i didaktičkih aspekata u dizajnerskoj produkciji SFRJ.123 Hajrudin Hromadžić, u svom istraživanju Primjer industrijske proizvodnje u socija-lizmu: nacrt studije slučaja tvornice Kombiteks Bihać (SFR Jugoslavija, SR Bosna i Hercegovina) sagledava ekonomsko-socijalni aspekt jedne tvornice, koju mapira u širu društvenu, ekonomsku i kulturnu sliku Bihaća, Bosne i Hercegovine, Jugoslavije i šire.124 Autor pored šireg kontekstualnog nivoa svoje istraživanje bazira i na lokalnoj perspektivi. Istraživanje je orijentirano

120 Ibid.: 5-11.121 Duranović, 2019. Iako se navedena studija ne odnosi na područje Bihaćke krajine, neizostavno je spomenuti je kao dobro polazište budućim istraživačima ove problematike. Amir Duranović se, pored savremene historije Bosne i Hercegovine, bavi pitanjima metodologije istraživanja i historiografije. Profesor je na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu.122 Hošić, 2016. Autor u radu koristi monografske i oglašivačke publikacije, dostupnu dokumentaciju te video i fotomaterijale privrednih kapaciteta. I. Hošić radi na Tehničkom fakultetu Univerziteta u Biha-ću. Bavi se bosanskohercegovačkom umjetnošću 20. stoljeća i svojim zapaženim naučnoistraživačkim radom uspješno predstavlja Bosnu i Hercegovinu na prestižnim svjetskim univerzitetima.123 Ibid.: 101-106.124 Hromadžić, 2016: 122.

201


antropološki i sociološko-urbanistički, kao socijalno-ekonomska i povijesna studija slučaja.

Izvori i memoarska građa za ratni period 1992.–1995.

Rat koji je trajao od 1992. do 1995. godine, kao i vrijeme koje je uslijedi-lo poslije njega, izvjesna je prekretnica u historiji Bihaćke krajine, Bosne i Hercegovine, ali i bosanskohercegovačke historiografije. U radu ćemo se kratko osvrnuti na dostupne objavljene izvore i građu, čije korištenje u istra-živanjima može doprinijeti objektivnoj rekonstrukciji ratnih zbivanja u sjeve-rozapadnoj Bosni.

Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ, engl. The International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia – ICTY) je od svog osnivanja, (rez. 827 Vijeća sigurnosti UN-a od 25. 5. 1993), u proce-suiranju slučajeva kršenja međunarodnog humanitarnog prava, pored drugih ostvarenih rezultata, bez sumnje generirao naslijeđe od historijskog znača-ja. Činjenice utvrđene pred Tribunalom, kao i cjelokupni materijali koji su korišteni u procesu njihovog utvrđivanja, predstavljaju veliki potencijal koji je na raspolaganju naučnicima i istraživačima. U ovom slučaju možemo iz-dvojiti nekoliko predmeta, u procesima vođenim protiv ključnih pojedinaca, čije su zone odgovornosti obuhvatale i Bihaćku krajinu: Predmet (IT-95-5/18) Karadžić Radovan;125 Predmet (IT-09-92) Mladić Ratko;126 Predmet (IT-99-36) Brđanin Radoslav;127 Predmet Stanišić Jovica & Simatović Franko (IT-03-69).128 Predmeti iz postupka protiv Fikreta Abdića: Optužnica višeg jav-nog tužilaštva Bihać broj KT-224/95,129 Prvostepena presuda Županijskog suda u Karlovcu broj K-6/01;130 Presuda Vrhovnog suda Republike Hrvatske (VRSH) broj I Kž 299/03-99;131 Trećestupanjska presuda broj III Kž 2/04-11.132 Abdiću je suđeno za kaznena djela protiv civilnog stanovništva i rat-nog zločina protiv ratnih zarobljenika. Značajne podatke za područje Bihaća

125 ICTY, 2016. Istraživačima u korištenju materijala značajno olakšava i postojanje Informativnog cen-tra o MKSJ, koji je u maju 2018. godine otvoren u Sarajevu i može pružiti siguran pristup javno dostu-pnim spisima Tribunala i arhivskom materijalu koji se nalazi u online bazama podataka.126 ICTY, 2017.127 ICTY, 2007.128 ICTY, 2015.129 Više javno tužilaštvo Bihać, 1996. Svi predmeti su dostupni na službenoj stranici Documente, centra za suočavanje s prošlošću, Zagreb, www.documenta.hr. 130 Županijski sud u Karlovcu, 2002.131 VSRH, 1999.132 VSRH, 2005.

202


nalazimo i u Izvještajima specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava (UNHCR) Tadeusza Mazowietzkog, koji je tu dužnost obavljao od augusta 1992. do jula 1995. godine.133 Radi uvida u stavove Predsjedništva Bosne i Hercegovine o važnim pitanjima u Bihaćkoj krajini tokom rata, korisni objavljeni izvori su i u Dokumentima Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991–1994.134 O stavovima državnog vrha Hrvatske i razgovorima koje je tadašnji predsjednik Franjo Tuđman vodio o Bosni i Hercegovini, korisne izvorne podatke za područje sjeverozapadne Bosne nalazimo u knjizi objav-ljenih autentičnih razgovora Stenogrami o podjeli Bosne.135 Dio korisne gra-đe za istraživanja o politici i djelovanju institucija i vojnih snaga Republike Srpske Krajine prema području Bihaća nalazi se u objavljenim dokumentima Republika Hrvatska i Domovinski rat (1990.–1995.).136 Dio dokumenata koji se odnose operaciju Oluja, a koji su svakako važni za istraživanje događaja oko deblokade Bihaća, nalaze se kao prilog u knjizi Davora Marjana Oluja.137

Iako memoarska građa i dnevničke zabilješke predstavljaju podatke koje nam daju pojedinci iz svojih pozicija i uloga koje su imali u toku rata, one nam mogu koristiti za razumijevanje njihovih postupaka i ličnih procjena u određenim bitnim situacijama. Često su stavovi pojedinih ličnosti, njihovi postupci i pozicije, relevantni za sagledavanje ugla jedne od strana u ratu, što u složenom istraživanju može pomoći u razjašnjavanju neke vrste nedo-umica. U tom kontekstu ćemo spomenuti objavljene memoarske zapise U obruču, Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta Ramiza Drekovića, koji se nalazio na dužnosti Opštinskog štaba Teritorijalne odbrane Bihać, koman-danta Unsko-sanske operativne grupe i na kraju dužnosti komandanta Petog korpusa Armije RBiH, od njegovog osnivanja do novembra 1993. godine.138 Izvještaje sa borbenih linija u vidu dnevničkih zabilješki, pod naslovom Peti korpus 1992.–1995., objavio je Bejdo Felić, koji se nalazio u zapovjedničkim strukturama Petog korpusa.139 Brendan O’Shea, oficir Irske armije, koji je tokom rata, u ulozi promatrača međunarodne zajednice, boravio na područ-ju Bihaća, u vremenu kad je svjetska medijska pažnja bila usmjerena na

133 Mazowiecki, 2007.134 U objavljenim dokumentima su transkripti magnetofonskih snimaka sjednica Predsjedništva Bosne i Hercegovine. (Šimić, 2006–2007)135 Lucić, 2005. Knjiga Stenogrami o podjeli Bosne objavljena je 2017. godine u jednom dijelu koji sadrži izdvojene tekstove iz dva dijela prvog izdanja (Galić i Bahtijar, 2017).136 Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata je od 2007. do danas objavio 19 knjiga u seriji Republika Hrvatska i Domovinski rat (1990.–1995.). 137 Marijan, 2007.138 Dreković, 2004.139 Felić, 2002.

203


izvještavanje o krizi u Bihaću 1994. godine, donosi svoja zapažanja o stanju na terenu u memoarima Crisis at Bihac, Bosnia’s bloody battlefield.140

Veća dostupnost građe, kao i okončanje rada istražnih i sudskih organa Bosne i Hercegovine, u budućnosti će olakšati i doprinijeti saznanju istine o ratnim zbivanjima na području Bihaćke i Cazinske krajine, ali pred histori-čarima i istraživačima stoji odgovoran zadatak u rekonstrukciji i tumačenju ovog dijela prošlosti.

ZaključakU historiografiji o Bihaćkoj krajini i Bosni i Hercegovini, koja se odnosi na historiju 20. stoljeća, tokom posljednjih godina je došlo do određenih promjena u pogledu interesovanja naučnika i istraživača za određene teme, ali i naučno-metodološkog pristupa korištenog pri njihovoj obradi. Kada je riječ o temama koje su budile interesovanje u naučnim krugovima, od Drugog svjetskog rata do 1990-ih godina, ranija istraživanja koja su nastala u tom periodu uglavnom su obrađivala teme koje se odnose na Drugi svjetski rat i naglašavala ulogu ovog područja u ratnoj jugoslavenskoj prošlosti te društveno-političkim i kulturnim promjenama poslije rata. U posljednje gotovo dvije decenije, uvidom u recentnu historiografsku literaturu, možemo zaključiti da je Bihaćko područje djelimično zastupljeno u literaturi čiji se širi tematski okviri odnose na period austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini i tretiraju društvenu historiju poput razvoja gradova, trgovine, begovskih zemljišnih posjeda i vojno-političku historiju od okupacije 1878. do završetka Prvog svjetskog rata, kao i izvornu kartografsku građu. Iako područje Bihaća u ovom slučaju nije predmet užeg istraživanja, potrebno je naglasiti da njegova zastupljenost može biti veoma važna putanja budućim istraživačima, pri široj kon-tekstualizaciji mikrohistorijske tematike, jer se radi o djelima koja zasigurno predstavljaju historiografiju odlikovanu objektivnim istraživačkim usmjerenjem i profesionalnim analitič-ko-interpretativnim pristupom. Iz užih okvira za Bihaćku krajinu u austrougarskom periodu, možemo zaključiti da dominiraju teme o obrazovanju i kulturi, dok je lokalna historija u dru-gim oblastima prilično zapostavljena. Iz međuratnog perioda imamo nekoliko članaka koji su doprinijeli bližem upoznavanju s vjerskim i kulturnim prilikama u Cazinskoj krajini, nači-nom života i specifičnostima agrarne reforme. Za period Drugog svjetskog rata su izdvojene dvije knjige čiji autori tretiraju neistražena tematska područja i nadilaze dosadašnji naučno-metodološki pristup u istraživanju ove tematike, dok se u socijalističkom razdoblju posebno izdvajaju dva događaja, Cazinska buna i Afera Agrokomerc, koji su privukli pažnju naučne i stručne javnosti, kao i sudionika koji su objavili svoja sjećanja. Cazinska buna je do danas zadržala pažnju u historiografskim istraživanjima Vere Kržišnik-Bukić, koja je dala važan doprinos cjelovitom prikazu ovog događaja, dok su pojedini autori i sudionici, u posljednje vrijeme istraživanjima manjeg obima i objavljenim sjećanjima, aktualizirali neka pitanja u okviru Cazinske bune. Afera Agrokomerc je danas detaljnije i objektivnije poznata zahva-ljujući istraživanjima šire pozadine privrednog razvoja Bihaćke krajine nakon 1970-ih koja je provodio Admir Mulaosmanović, zatim objavljenim zabilješkama visokopozicioniranih političara u periodu 1980-ih te sjećanjima sudionika i novinara koji su pratili Aferu iz svojih

140 O’Shea, 1998; 2012.

204


pozicija. U okviru interdisciplinarnih istraživačkih projekata nastalo je nekoliko radova koji industrijsko naslijeđe iz socijalizma prikazuju u širem društveno-političkom i kulturnom kontekstu. Moderni trendovi u istraživanjima društvenog razvoja, svakodnevnog života, kao i ulozi pojedinih društvenih grupa koje su manje vidljive u općim historiografskim djelima, do sada su u manjoj mjeri dotaknuli sjeverozapadnu Bosnu i Hercegovinu.Nesrazmjerno obiman interes za istraživanjem ratnog perioda 1992–1995. rezultirao je po-javom literature o čijoj bi strukturi i historiografskim dometima bilo neophodno govoriti u zasebnom radu. Iskorištena je prilika da se skrene pažnja na relevantne dostupne izvo-re kao što su predmeti nastali radom Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju, predmeti nastali u postupku protiv Fikreta Abdića pred Županijskim sudom u Karlovcu i Vrhovnim sudom Republike Hrvatske, Izvještaji specijalnog izvjestitelja Komisije za ljudska prava (UNHCR) Tadeusza Mazowietzkog, Stenogrami o podjeli Bosne u kojima su objav-ljeni autentični razgovori u državnom vrhu Republike Hrvatske, kao i objavljeni dokumen-ti o djelovanju institucija i vojnih snaga Republike Srpske Krajine prema području Bihaća (Republika Hrvatska i Domovinski rat 1990.–1995.). Važan izvor su objavljeni Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine s transkriptima magnetofonskih snimaka sjednica Predsjedništva. Objavljena memoarska građa i dnevničke zabilješke mogu biti korisni radi sticanja uvida u zapažanja pojedinaca iz pozicija u kojima su djelovali. Pred historičarima i istraživačima je u rekonstrukciji i tumačenju ratnih dešavanja u Bihaćkoj krajini odgovoran i složen zadatak, s obzirom na vremensku distancu i dostupnost izvora, ali i specifičnosti sukoba svojstvenih ovom dijelu Bosne i Hercegovine. Možemo se nadati da će pojedini segmenti lokalne prošlosti u 20. stoljeću u budućnosti privući pažnju historičara koji će objektivnim i temeljitim naučnim pristupom doprinijeti historiografiji o Bihaćkoj krajini. U radu je bio cilj više informativno ukazati na kvalitetna istraživanja koja se širim ili užim tematskim okvirom odnose na Bihaćku krajinu u 20. sto-ljeću, pa su u užem izboru historiografske literature dominirale knjige i članci historičara i univerzitetskih profesora. Takva literatura može biti dobro polazište i baza za ozbiljan pristup izučavanju i pisanju o prošlosti i na lokalnom nivou.

Historiographical Literature and Sources

on the Bihać Region in the Twentieth Century, Published from 2000 to 2017

ConclusionIn the historiography on the Bihać region (Bosnian: Bihaćka Krajina) and Bosnia and Herzegovina, which refers to the history of the 20th century, in recent years there have been some changes in terms of interest of scientists and researchers on specific topics, as well as in scientific and methodological approach used in their processing. When it comes to topics of interest in scientific circles, from the Second World War to the 1990s, previous studies that emerged during that period mainly covered topics related to

205


World War II and emphasized the role of this area in the Yugoslav war history and socio-political and cultural changes after the war.In the last nearly two decades, examining the recent historiographical literature, we can con-clude that the Bihać area is partially represented in the literature whose broader thematic frameworks relate to the period of Austro-Hungarian rule in Bosnia and Herzegovina and treat social history such as urban development, trade, bey land holdings and military-political history from the occupation in 1878 to the end of World War I, as well as the original carto-graphic material. Although the Bihać area is not a narrow research topic in this case, it should be emphasized that its representation can be a very important avenue for future researchers, in the broad contextualization of microhistorical subjects, since they are works that certainly represent historiography characterized by an objective research orientation and professional analytical-interpretative approach. From the narrow frameworks for the Bihać region in the Austro-Hungarian period, we can conclude that the topics of education and culture dominate, while local history in other areas is rather neglected. From the interwar period we have sev-eral articles that have contributed to a closer acquaintance with the religious and cultural cir-cumstances in the Cazin region (Bosnian: Cazinska Krajina), the way of life and the specifics of agrarian reform. For the period of the Second World War, two books have been singled out, whose authors treat unexplored thematic areas and go beyond the current scientific and methodological approach in the study of this topic, while in the socialist period two events have been singled out, The Cazin rebellion (Bosnian: Cazinska buna) and the Agrokomerc af-fair (Bosnian: Afera agrokomerc), which have attracted the attention of scientific and profes-sional public as well as the participants who shared their memories. The Cazin rebellion has to this day maintained its attention in the historiographical research of Vera Kržišnik-Bukić, who has made an important contribution to the overall presentation of this event, while some authors and participants have recently updated some issues within the Cazin rebellion with the research of smaller scale and published memory. The Agrokomerc affair is now more detailed and more objectively known, thanks to the research on the broader background of economic development of the Bihać region conducted by Admir Mulaosmanović after the 1970s, followed by the notes of high-ranking politicians in the 1980s, and the memories of participants and journalists who followed the Affair from their positions. Within the frame-work of interdisciplinary research projects, several papers have been created that present the industrial heritage from socialism in a broader socio-political and cultural context. Modern trends in research on social development, daily life, as well as the role of certain social groups that are less visible in general historiographical works, have so far less touched north-western Bosnia and Herzegovina.A disproportionate amount of interest in researching the 1992–1995 war period has result-ed in the emergence of literature whose structure and historiographical reach would be in-dispensable in a separate paper. The opportunity was taken to draw attention to relevant sources available, such as cases brought by the International Criminal Tribunal for the for-mer Yugoslavia, cases brought against Fikret Abdić before the Karlovac County Court and the Supreme Court of the Republic of Croatia, Reports of the Special Rapporteur of the Human Rights Commission (UNHCR) Tadeusz Mazowietzki, Transcripts about the divi-sion of Bosnia in which authentic conversations in the national leadership of the Republic of Croatia were published, as well as published documents on the activities of institutions and the armed forces of the Republic of Serbian Region (Bosnian: Republika Srpska Krajina) towards the Bihać area (Republic of Croatia and Homeland war 1990th–1995th). The pub-lished Documents of the Presidency of Bosnia and Herzegovina are an important source, with

206


transcripts of tape recordings of Presidency sessions. Published memoirs and diary notes can be useful to gain insight into the observations of individuals from the positions in which they operated. Historians and researchers are responsible for the reconstruction and interpreta-tion of the war in the Bihac region and they have a complex task, given the time distance and availability of sources, as well as the specificities of the conflicts inherent in this part of Bosnia and Herzegovina.We can hope that certain segments of the local past in the 20th century will in the future at-tract the attention of historians, who will contribute to historiography about the Bihać region through an objective and thorough scientific approach. The aim of the paper was to provide more information on quality research that relates to the Bihać region in the broader or nar-rower thematic framework in the 20th century, so the books and articles of historians and university professors have dominated the narrow selection of historiographic literature. Such literature can be a good starting point and basis for a serious approach to studying and writing about the past and at the local level.

Izvori i literatura

IzvoriDizdarević, R. (2011) Put u raspad, stenogrami izlaganja Raifa Dizdarevića u raspravama

iza zatvorenih vrata državnog i političkog vrha Jugoslavije, Dokumenti 1, Institut za istoriju, Sarajevo.

Documenta. Centar za suočavanje s prošlošću. www.documenta.hr.Galić, Š. i Bahtijar, A. (ur.) (2017) Stenogrami o podjeli Bosne, Centar za kritičko mišljenje,

Mostar.Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata (2007–2019) Republika

Hrvatska i Domovinski rat 1990.–1995. Dokumenti, knj. 1–19. ICTY (2007) Brđanin (IT-99-36), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/case/brda-

nin (12. 9. 2019).ICTY (2015) Stanišić & Simatović (IT-03-69), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.

org/en/case/stanisic_simatovic (12. 9. 2019). ICTY (2016) Karadžić (IT-95-5/18), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/en/case/

karadzic (12. 9. 2019).ICTY (2017) Mladić (IT-09-92), UN, ICTY. Dostupno na: https://www.icty.org/case/mladic

(12. 9. 2019).Juzbašić, Dž. i Šehić Z. (ur.) (2015) Lične zabilješke generala Oskara Potioreka o

unutrašnjopolitičkoj situaciji u Bosni i Hercegovini, Građa XXX, Centar za balkanološka ispitivanja 1, Akademija nauka i umjetonosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Marijan, D. (2007) Oluja, Hrvatski Memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata, Zagreb.


Šimić, T. (ur.) (2006) Dokumenti Predsjedništva Bosne i Hercegovine 1991–1994, National Security and the Future.

Više javno tužilaštvo Bihać (1996) Optužnica protiv Abdić Fikreta broj KT-224/95, BIH, FBiH, Više javno tužilaštvo Bihać, 8. 8. 1996. godine. Dostupno na: https://www.docu-menta.hr/assets/files/Sudjenja/sudjenja/Fikret_Abdic__indictment__1996.pdf.,

207


VSRH (1999) Presuda broj I Kž 299/03-99, Vrhovni sud Republike Hrvatske (VSRH), Za-greb. Dostupno na: http://www.vsrh.hr/EasyWeb.asp?pcpid=460.

VSRH (2005) Presuda broj III Kž 2/04-11, Vrhovni sud Republike Hrvatske, Zagreb, 8. 2. 2005. Dostupno na: http://www.vsrh.hr/EasyWeb.asp?pcpid=585.

Županijski sud u Karlovcu (2002) Prvostepena presuda Županijskog suda u Karlovcu broj K-6/01-152, Karlovac, 31. 7. 2002. Dostupno na: https://www.documenta.hr/assets/files/Sudjenja/sudjenja/Fikret_Abdic__County_Court_Karlovac__2002.pdf.

Memoarski zapisi, dnevničke zabilješke i sjećanjaDreković, R. (2004) U obruču: Krajišnici i Hercegovci u borbi na dva fronta, Dom štampe,

Zenica.Felić, B. (2002) Peti korpus (1992.–1995.), Ljiljan, Sarajevo. Habul, E. (2017a) Afera Agrokomerc, 30 godina poslije: Svjedočenje, Mediacentar_online,

14. 8. 2017. Dostupno na: https://www.media.ba/bs/magazin/afera-agrokomerc-30-godi-na-poslije-svjedocenje (9. 10. 2018).

Habul, E. (2017b) Afera Agrokomerc, 30 godina poslije: Da li je Hamdija Pozderac žrtva zavjere?, Mediacentar_online, 15. 8. 2017. Dostupno na: https://www.media.ba/bs/maga-zin/afera-agrokomerc-30-godina-poslije-da-li-je-hamdija-pozderac-zrtva-zavjere (9. 10. 2018).

O’Shea, B. (1998; 2012) Crisis at Bihac, Bosnia’s bloody battlefield, Sutton Publishing; 2. izd. Bosnia’s forgotten battlefield Bihac, The History Press, 2012.

Knjige i zbornici radovaAbazović, D. M. (2009) Državna bezbjednost NR Bosne i Hercegovine i Cazinska buna

1950: činjenice i kontroverze, Fakultet za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, Sarajevo.

Bergholz, M. (2018) Nasilje kao generativna sila: identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici, Buybook, Sarajevo – Zagreb.

Galib, Š. (ur.) (1987) Bihać u novijoj istoriji I i II, Univerzitet “Đuro Pucar Stari” u Banja Luci – Institut za istoriju, Banja Luka.

Kapetanović, H. et al. (ur.) (1965) Bihaćka Republika: 4. XI 1942 – 29. I 1943, Muzej AVNOJ-a i Pounja, Bihać

Dodik, P. (2003) Uspon i pad “Agrokomerca”, DES, Sarajevo.Filipović. M. (2008) Afera Agrokomerc i smrt Hamdije Pozderca, TDP – ANUBiH, Sarajevo. Hadžibegović, I. (1991; 2004) Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu 19. i 20. stoljeća,

Institut za istoriju, Sarajevo; Oslobođenje, Sarajevo 1991.Hoare, M. A. (2019) Bosanski Muslimani u Drugom svjetskom ratu, Vrijeme, Zenica.Hodžić, R. (2004) Muzički život u Sjeverozapadnoj Bosni od 1878–1992, Muzikološko

društvo FBiH, Sarajevo.Islamović, E. (2008) Školstvo i obrazovanje na području Okruga Bihać za vrijeme austrou-

garske uprave, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Bihać.Jurić, F. (2019) Klanjateljice Krvi Kristove, 125 godina rada i djelovanja u Bihaću, u: 125

godina djelovanja časnih sestara Klanjateljica Krvi Kristove u Bihaću 1894.–2019., Grafičar, Bihać.

208


Juzbašić, Dž. (2002) Politika i privreda u Bosni i Hercegovini pod austrougarskom upra-vom, Posebna izdanja 114, Odjeljenje društvenih nauka 35, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Kamberović, H. (2003; 2005) Begovski zemljišni posjedi u Bosni i Hercegovini od 1878. do 1918. godine, Hrvatski institut za povijest – Institut za istoriju, Zagreb – Sarajevo, 2003; Naučnoistraživački institut “Ibn Sina”, Sarajevo 2005.

Kamberović, H. (2000) Prema modernom društvu, Bosna i Hercegovina od 1945. do 1953. godine, Centar za kulturu i obrazovanje, Tešanj.

Kasumović, A. (2016) Austrougarska trgovinska politika u Bosni i Hercegovini 1878–1914, UMHIS, Sarajevo.

Kržišnik-Bukić, V. (1991) Cazinska buna 1950., Svjetlost, Sarajevo.Pijade, M. (prir.) Prvo i Drugo zasedanje Antifašističkog veća Narodnog oslobođenja Jugo-

slavije (26. i 27. novembra 1942, 29. i 30. novembra 1943) po stenografskim beleškama i drugim izvorima, Prosveta, Beograd 1983.

Redžić, E. (1998) Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu, OKO – ANUBiH, Sara-jevo.

Šehić, N. (ur.) (1990) Migracije i Bosna i Hercegovina (materijali s naučnog skupa Migra-cioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vijeka do najnovijih dana – njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u našoj zemlji, održanog u Sara-jevu 26.i 27.oktobra 1989. godine), Institut za istoriju – Institut za proučavanje nacional-nih odnosa, Sarajevo.

Mulaosmanović, A. (2010) Bihaćka Krajina 1971.–1991. (utjecaj politike i političkih elita na privredni razvoj), Institut za istoriju, Sarajevo.

Šehić, Z. i Tepić, I. (2002) Povijesni atlas Bosne i Hercegovine – Bosna i Hercegovina na geografskim i historijskim kartama, Sejtarija Sarajevo,.

Šehić, Z. (2007) U smrt za cara i domovinu, Bosanci i Hercegovci u vojnoj organizaciji Habzburške monarhije 1878–1918., Sarajevo-Publishing, Sarajevo.

Šutić, F. i Kezić, I. (1984) S povjerenjem u krv jaganjčevu, povijest hrvatske provincije Ses-tara Klanjateljica Krvi Kristove, Sestre Klanjateljice Krvi Kristove, Provincijalna uprava Zagreb, Zagreb.

Uzelac, M. (2005) Ono malo istine, Bosanska pošta AS, London – Sarajevo.Zbornik radova (2011) Zbornik radova XVI simpozija “Cazinska krajina u XX. stoljeću –

politika, ljudi, događaji”, Zagreb, 23. i 24. 04. 2010., Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Zagreb.

ČlanciBećirović, D. (2011) Protukomunističke grupe i organizacije u Bosni i Hercegovini prije iz-

bijanja Cazinske bune (1948.–1950.), historijski kontekst, aktivnosti, hapšenja i suđenja, Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 225-237.

Bergholz, Max (2011) Čudna šutnja, zašto nema spomenika za muslimanske civilne žrtve ubijene u Bosni u Drugom svjetskom ratu?, Historijska traganja 8, Sarajevo, 109-147. Institut za istoriju u Sarajevu.

Ćoralić, H. (2011) Cazinski ustanak 1950. – svjedočenje sudionika, Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 292-314.

209


Čović, A. (2011) Stradanje obitelji Ale Čovića (svjedočenje), Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 276-291.

Duranović, A. (2019) Nacije i migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije, u: Duranović, A. (ur.) Nacije i migracije: studije iz bosanskohercegovačke historiografije, Zbornik radova (11-23), Udruženje za modernu historiju, Sarajevo.

Filipović, O. E. (2010) Povijesni Atlas Bosne i Hercegovine (Zijad Šehić i Ibrahim Tepić: Povijesni atlas Bosne i Hercegovine – Bosna i Hercegovina na geografskim i historijskim kartama, Sejtarija Sarajevo, 2002, 348 str.), Radovi. Historija, Historija umjetnosti, Ar-heologija XIV (1), Sarajevo, 49-51.

Hodžić, R. (2003a) Aspekti muzičkog života u Sjeverozapadnoj Bosni u vrijeme Austrougar-ske uprave 1878–1918, u: Čavlović, I. (ur.), Zbornik radova / III Međunarodni simpozij “Muzika u društvu”, Sarajevo, 24.–26. oktobra/listopada 2002. (91-96), Muzikološko društvo FBiH – Muzička akademija, Sarajevo.

Hodžić, R. (2003b) Tamburaško-pjevačko društvo Krajišnik i Hrvatsko kulturno-prosvjetno društvo Napredak u Bihaću, Muzika VII (2), 38-43.

Hodžić, R. (2006) 50 godina Muzičke škole u Bihaću, Muzika X (1), 47-52.Hodžić R. (2016) Muzičko školstvo u sjeverozapadnoj Bosni za vrijeme austro-ugarske up-

rave, u: Zbornik radova sa devetog Međunarodnog simpozija Muzika u društvu, Sarajevo, 23–26. X. 2014. (153-163), Muzikološko društvo FBiH – Muzička akademija, Sarajevo.

Hošić, I. (2016) Industrijska zona Bihać: dizajnerska produkcija u bihaćkim poduzećima u vremenu socijalizma, Holon 6 (1), Zagreb, 100-122. Dostupno na: https://hrcak.srce.hr/160929 (12. 9. 2019).

Hromadžić, H. (2016) Primjer industrijske proizvodnje u socijalizmu: nacrt studije slučaja tvornice Kombiteks Bihać (SFR Jugoslavija, SR Bosna i Hercegovina), Holon 6 (1), Za-greb, 123-144. Dostupno na: https://hrcak.srce.hr/160932 (4. 11. 2019).

Jahić, A. (2011) Vjerske i kulturne prilike Bošnjaka Cazinske krajine za vrijeme monarhističke Jugoslavije (1918.–1941.), Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 93-108.

Kržišnik-Bukić, V. (2011) Cazinska buna 1950. kao simbolna koordinata društvenih zbivanja u Cazinskoj krajini u 20. stoljeću, Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 238-260.

Mulaosmanović, A. (2008a) Nova izvorna saznanja o političkom kontekstu “Afere Agrokomerc”, utjecaj na razvoj tvornice u svjetlu odbrambenog koncepta SFRJ, Histori-jska traganja 1, Sarajevo, 77-206. Institut za istoriju.

Mulaosmanović, A. (2008b) Prilog proučavanju demografskih kretanja na bihaćkom području od 1948. do 1961., Historijska traganja 2, Sarajevo, 209-224. Institut za istoriju.

Mulaosmanović, A. (2009) Nacionalni identitet u kontekstu izraženog regionalnog identiteta i političkih potresa u Bihaćkoj krajini, u: Kamberović, H. (ur.), Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka. Zbornik radova (137-152), Institut za istoriju, Sarajevo.

Mulaosmanović, A. (2011) Razvoj Agrokomerca u svjetlu odbrambenog koncepta ONO, Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 368-390.

Mulaosmanović A. (2013) Identity factory. Agrokomerc and population of Bihac Krajina, u: Brunnbauer, U. i Grandits, H. (ur.), The Ambiguous Nation. Case Studies from Southeast-ern the 20th Century (77-102), Walter de Gruyter, Munchen.

210


Mutapčić, E. (2011) Neke specifičnosti agrarne reforme u Bihaćkoj oblasti (1918.–1929.), u: Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 109- 131.

Šabotić, I. (2011) Cazinska buna u svjetlu novih historijskih izvora, u: Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 261-275.

Škiljan, F. (2011) Cazinska Krajina i svakodnevni život krajiške obitelji u prvoj polovini 20. stoljeća, u: Bošnjačka pismohrana 10 (32–33), Cazinska krajina u XX. stoljeću – politika, ljudi, događaji, Zagreb, 37-64.

Neobjavljeni rukopisiDupanović, D. (2013) Afera Agrokomerc u novinama Borba i Oslobođenje, dodiplomski rad,

Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.Lojić, S. (2018) Bihać i okolina u Drugom svjetskom ratu prema izvještajima Komisije za

ispitivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, magistarski rad, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.

211

DOI: 10.5644/PI2020.186.22

Društveno-istorijski kontekst opstojnosti i razvoja države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom vremenu

Mirko PejanovićAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine

[email protected]

Sažetak: U savremenom dobu, na kraju dvadesetog i početkom dvadeset prvog stoljeća, Bosna i Hercegovina egzistira kao suverena i međunarodno priznata država unutar novog svjetskog poretka. Nakon troipogodišnjeg rata od 1992. do 1995. godine, društveni razvoj države Bosne i Hercegovine determiniše izgradnja mira i demokratskih institucija na temelju Dejtonskog mirovnog sporazuma potpisanog 1995. godine. Dejtonskim mirovnim sporazu-mom država Bosna i Hercegovina je dobila pretpostavke političkog razvoja u miru. Ta pret-postavka se iskazuje u angažovanju Međunarodne zajednice i Evropske unije u provođenju društvenih reformi koje omogućuju integraciju države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez. Među društvenim reformama u postdejtonskom periodu, javlja se i nužnost za izvođenje ustavne reforme. Radi se o istorijskoj neophodnosti izvođenja promjene i dograd-nje dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, jer je ovim ustavom Bosna i Hercegovina postala nefunkcionalna država. Proces odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine determinisan je etničkim pluralizmom. Etničke političke stranke, koje u postdejtonskom pe-riodu dobivaju pobjedu na parlamentarnim izborima, nemaju istorijsku moć za oblikovanje konsenzusa vladajućih političkih stranaka za izvođenje ustavne reforme, a država egzistira u permanentnoj krizi ekonomsko-socijalnog i političkog razvoja.U radu se elaboriraju promjene entitetskih ustava 2002. godine i pokušaji izvođenja pro-mjene ustava Bosne i Hercegovine u obliku prijedloga “Aprilskog paketa” amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine 2006. godine. Istovremeno se u radu izlaže jedna od na-učnih koncepcija ustavno-političkog ustrojstva Bosne i Hercegovine kako bi država Bosna i Hercegovina postala funkcionalna i samoodrživa. Odabrana naučna koncepcija profesora Omera Ibrahimagića zasniva se na uspostavljanju političko-teritorijalnog ustrojstva Bosne i Hercegovine na savremenom evropskom modelu regionalne i lokalne samouprave.

Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine, Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine, referendum građana, Dejtonski mirovni sporazum, Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine, ustavna reforma

Uvodni pristup

Politička istorija Bosne i Hercegovine u drugoj polovini XX i početkom XXI stoljeća bilježi nekoliko društvenih preokreta. Prvi se preokret odvija obno-vom i uspostavom državnosti Bosne i Hercegovine kao federalne državne jedinice unutar jugoslovenske federacije. Taj istorijski preokret izvodi se na

212


ideji ZAVNOBiH-a, i to na tri njegova zasjedanja – 1943, 1944. i 1945. go-dine. Na svom trećem zasjedanju, ZAVNOBiH postaje Narodna skupština i obrazuje prvu vladu. Ustavotvorna skupština federalne Bosne i Hercegovine donosi prvi ustav kojim se oblikuje republikansko uređenje u decembru 1946. godine.1

Drugi preokret u društvenoistorijskom razvoju odvija se početkom 90-ih godina XX stoljeća. U tom preokretu, Bosna i Hercegovina uspostavlja više-partijski politički sistem i provodi prve višestranačke izbore 1990. godine.2

Treći preokret odvijao se unutar procesa disolucije SFRJ-a tokom 1991. i 1992. godine. U tom procesu, Bosna i Hercegovina voljom svojih građana iskazanom na Republičkom referendumu, održanom 29. februara i 1. marta 1992. godine, uspostavlja status suverene i nezavisne republike. Na rezultati-ma referenduma, Bosna i Hercegovina dobiva međunarodno priznanje.3

Četvrti preokret odvijao se unutar procesa internacionalizacije bosanskog pitanja. Bosansko pitanje se razumijeva kao postojanje i razvoj države Bosne i Hercegovine. Ovaj preokret je označen uspostavljanjem Dejtonskog mirov-nog sporazuma 1995. godine. Do mira je došlo voljom vodećih svjetskih sila

1 Ustav narodne republike Bosne i Hercegovine donesen je na zasjedanju Ustavotvorne skupštine 31. decembra 1946. godine. U članu 1. Ustava, Narodna republika Bosna i Hercegovina je definisana kao Narodna država republikanskog oblika. U članu 2. Ustava se uz ostalo utvrđuje da se Narodna republika Bosna i Hercegovina kao narodna država, izražavajući pravo na samoopredjeljenje, uključujući i pravo na otcjepljenje, ujedinila na osnovu načela ravnopravnosti s Narodnom republikom Srbijom, Narod-nom republikom Hrvatskom, Narodnom republikom Crnom Gorom, Narodnom republikom Makedoni-jom i Narodnom republikom Slovenijom u zajedničku saveznu državu – Federativnu narodnu republiku Jugoslaviju. Vidi: Ustav Narodne republike Bosne i Hercegovine, 1947: član 1. i 2.2 Prvi višestranački izbori u Bosni i Hercegovini održani su 18. novembra 1990. godine. Na izborima su pobijedile tri narodne jednoetničke stranke: Stranka demokratske akcije, Hrvatska demokratska za-jednica Bosne i Hercegovine i Srpska demokratska stranka. One su zajedno osvojile 84% poslaničkih mandata u Skupštini Republike Bosne i Hercegovine. Imale su nadmoćnu parlamentarnu većinu, ali je nisu ustanovile na koalicionom sporazumu, već vlast vrše na partnerskim odnosima. Ta, na partnerskoj osnovi uspostavljena većina, koju su činile tri vladajuće etničke stranke, ušla je u međusobne sukobe u drugoj polovini 1991. godine i raspala se krajem iste godine na pitanju opredjeljenja većine vladajućih i opozicionih stranaka da Republika Bosna i Hercegovina, unutar procesa disolucije SFRJ, oblikuje svoj status kao nezavisna i suverena država na način kako su to učinile i druge jugoslovenske republike. Po-kazalo se da Srpska demokratska stranka, kao jedna od stranaka pobjednica na izborima 1990. godine, u tripartitnoj partnerskoj vlasti smatra “da Bosna i Hercegovina ni na kakav način ne može u ustavno-pravnom položaju biti jednaka i izjednačena sa Srbijom i Hrvatskom”. Vidi: Filipović, 1997: 109.3 Na republički referendum građana, koji je raspisala Skupština Republike Bosne i Hercegovine za 29. februar i 1. mart 1992. godine, izašlo je 64% građana Bosne i Hercegovine upisanih u državni birački spisak. Za nezavisni i suvereni državno-pravni status Republike Bosne i Hercegovine opredijelilo se 99% građana koji su pristupili izjašnjavanju na referendumsko pitanje. Na temelju rezultata referendu-ma, Republika Bosna i Hercegovina je dobila međunarodno priznanje 6. aprila 1992. godine od zemalja članica Evropske zajednice, a potom Sjedinjenih Američkih Država i velikog broja zemalja svijeta. U članstvo organizacije Ujedinjenih naroda Republika Bosna i Hercegovina je primljena 22. maja 1992. godine. Vidi: Pejanović, 2005: 123.

213

Mirko Pejanović: Društveno-istorijski kontekst opstojnosti i razvoja države Bosne i Hercegovine...

(Plan kontaktne grupe) nakon troipogodišnjeg rata izvedenog kao agresija na suverenu i međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu.4

Politički razvoj Bosne i Hercegovine u postdejtonskom istorijskom vre-menu odvija se u protivrječnim društvenim kretanjima i odnosima.

Cjelina društvenog razvoja Bosne i Hercegovine odvijala se uz angažova-nje i uticaj Međunarodne zajednice na uspostavi i razvoju demokratskih insti-tucija države Bosne i Hercegovine od 1996. pa sve do 2019. godine. Zapravo u vremenu trajanja od 23 godine odvijaju se strukturne promjene i reforme u socijalnom, ekonomskom, političkom i kulturnom razvoju države Bosne i Hercegovine uzete u cjelini. Te promjene se oblikuju u vidu istorijskog pro-cesa izgradnje mira i integracije Bosne i Hercegovine u evroatlantske institu-cije: Savjet Evrope, Evropsku uniju i NATO savez.

Kao najvažnija u postdejtonskom vremenu javlja se ustavna reforma. Riječ je o promjeni Dejtonskog ustava kako bi država izašla iz stanja stranač-ke blokade na etničkoj osnovi, uslovljene bitnim razlikama vladajućih etnič-kih stranaka u odnosu na razvoj države Bosne i Hercegovine.5

Izvedene i neuspjele ustavne reforme u postdejtonskom periodu

U prvim godinama provođenja Dejtonskog mirovnog sporazuma jedno od važnih pitanja odnosilo se na etničku diskriminaciju bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Etničke stranačke elite su u ratnom vremenu od 1992. do 1995. godine u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine, i to od njenog osnivanja 1994. godine, bošnjački i hrvatski narod isključile iz Ustava Republike Srpske i srpski narod iz Ustava Federacije Bosne i Hercegovine. Kad se uzme broj prognanih Bošnjaka i Hrvata iz Republike Srpske i broj izbjeglih i raseljenih Srba iz Federacije Bosne i Hercegovine, onda se dolazi do broja od 1.200.000

4 Tokom odvijanja rata u Bosni i Hercegovini 1992–1995. godine oblikovano je više mirovnih planova: Vens-Ovenov plan; Oven-Stoltenbergov plan; Vašingtonski mirovni sporazum; Plan kontaktne skupine i Dejtonski mirovni sporazum. Plan kontaktne grupe je usvojen na osnovi razdvajanja vojnih snaga s teritorijalnim cjelinama: 49% za Republiku srpskog naroda i 51% za Federaciju Bosne i Hercegovine. To je bio konsenzus vodećih svjetskih sila: SAD, Ruske federacije, Francuske, Engleske i Njemačke o mirovnom rješenju za Bosnu i Hercegovinu koje će kao konačno mirovno rješenje poslati s prihvata-njem Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru mjesecu 1995. godine. Vidi: Pejanović, 2005: 11.5 Suprotstavljenost političkih stajališta u pogledu razvoja državnosti Bosne i Hercegovine javila se u Parlamentu Bosne i Hercegovine potkraj 1991. i početkom 1992. godine, kada se odlučivalo o referen-dumu građana za nezavisni i suvereni položaj Republike Bosne i Hercegovine. Tada je Srpska demo-kratska stranka pod vođstvom Radovana Karadžića odbila priznati rezultate referenduma građana. I u postdejtonskom vremenu vladajuće stranke iz Republike Srpske odbijaju mogućnost ustavne reforme koja bi dovela do jačanja institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2013: 193-194.

214


građana Bosne i Hercegovine koji su isključeni iz entitetskih ustava. To su u društvenoj zbilji bili građani drugog reda jer nisu imali pravo koristiti ustavnu i političku ravnopravnost koja je bila ustanovljena odlukama Prvog i Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a i ustavom Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz 1946. godine, kao i ustavom Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine iz 1963. i 1974. godine. Radi se o tome da je Srpska demokratska stranka ukinula sva prava Bošnjaka i Hrvata i prognala ih sa zamišljene etnički čiste teritorije Republike Srpske.6

U vrijeme nastajanja Federacije Bosne i Hercegovine u martu 1994. godine u njenom ustavu su dobili sva prava i pravo nacionalne ravnopravnosti samo Bošnjaci i Hrvati. Takvo rješenje je proisticalo iz odrednica Vašingtonskog mirovnog sporazuma.7

Novi i izvanustavni položaj srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine nakon njenog proglašenja ustavom iz 1994. godine učinio je da Srbi u Federaciji postanu građani drugog reda. Na osnivačkoj skupštini Srpskog građanskog vijeća 27. marta 1994. godine opredijeljeno je stano-vište da se na Ustavotvornoj skupštini Federacije Bosne i Hercegovine pod-nese amandman na temelju koga bi srpski narod u Federaciji bio jedan od ravnopravnih naroda u ustavu Federacije Bosne i Hercegovine. Amandman Srpskog građanskog vijeća na Ustavotvornoj skupštini podnio je profesor Nikola Kovač, potpredsjednik SGV-a. Cilj amandmana je bio zahtjev da srp-ski narod u Federaciji Bosne i Hercegovine ima ustavni status ravnopravnog naroda s Bošnjacima i Hrvatima, a ne status “ostali”.8

Kada je zaustavljen rat Dejtonskim mirovnim sporazumom 1995. godine, stekli su se uslovi za pokretanje inicijative Srpskog građanskog vijeća o stica-nju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine 6 Srpska demokratska stranka je osnovala krizne štabove u opštinama koje je uključila u Republiku srpskog naroda. Na temelju naredbi kriznih štabova protjerani su građani bošnjačke i hrvatske nacional-nosti s područja istočne Bosne, Posavine, istočne Hercegovine i Bosanske krajine. Samo u Prijedoru je u logorima stradalo oko 3000 Bošnjaka. Bošnjaci i Hrvati su bili isključeni kao narodi iz ustava Repu-blike srpskog naroda. Oni su tako ostali bez građanskih i nacionalnih prava. Vidi: Pejanović, 2005: 242.7 Vašingtonski mirovni sporazum, potpisan u martu 1994. godine, predvidio je formiranje Federacije bošnjačkog i hrvatskog naroda. U Ustavu Federacije Bosne i Hercegovine, srpski narod je uveden pod kategoriju “ostali”. Takav status srpskog naroda u Federaciji nije prihvatilo Srpsko građansko vijeće koje je osnovano 27. marta 1994. godine. Srpsko građansko vijeće je podnijelo amandman na Ustav Federacije koji nije bio prihvaćen na sjednici Ustavotvorne skupštine. Nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma 1998. godine Srpsko građansko vijeće je pokrenulo aktivnost da se uspostavi ustavna rav-nopravnost srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Re-publici Srpskoj. To je ostvareno donošenjem odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 30. juna i 1. jula 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2005: 242-243.8 Vidi šire: Pejanović, 2018: 115.

215


i istovremeno o sticanju ustavne ravnopravnosti bošnjačkog i hrvatskog naro-da u Republici Srpskoj.9

Tokom 1997. godine pokrenut je zajednički društveni projekt organizaci-ja civilnog društva: Srpskog građanskog vijeća, Hrvatskog narodnog vijeća, Vijeća Kongresa bošnjačkih intelektualaca i Asocijacije nezavisnih intelek-tualaca Krug 99, kojim se namjeravala postići ustavna ravnopravnost srp-skog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog u Republici Srpskoj. Taj projekat postizanja ustavne ravnopravnosti bosansko-hercegovačkih naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine svoje isho-dište dobija u odlučivanju i donesenoj konačnoj odluci Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000. godine. U stručnoj literaturi i demokratskoj javnosti odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine, donesena u julu 2000. godine, nazvana je Odluka o konstitutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine.10

Da bi se došlo do odlučivanja u Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine i donošenja presude o uklanjanju jedne diskriminacije na etničkoj osnovi, valjalo je osigurati zvaničnu, zapravo službenu apelaciju prema Ustavnom sudu. Na takvu apelaciju prema Ustavnom sudu zakonsko pravo imaju člano-vi Predsjedništva, Parlamentarna skupština i Vijeće ministara. Rukovodstva četiri nevladine organizacije su zatražile razgovore s tadašnjim članovima Predsjedništva: Alijom Izetbegovićem, Krešimirom Zubakom i Momirom Krajišnikom.11

Za razliku od Momira Krajišnika, koji je odbijao ideju ravnopravnosti-konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine, Alija Izetbegović i Krešimir Zubak su primili delegaciju četiri nevladine

9 Društvenu aktivnost o postizanju ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Herce-govine i bošnjačkog i hrvatskog u Republici Srpskoj organizovale su zajedno četiri ugledne nevladine organizacije: SGV, HNV, VKBI i Asocijacija nezavisnih intelektualaca “Krug 99”. Pokretanje demo-kratske javnosti i društvenih subjekata odvijalo se metodom održavanja okruglih stolova u Sarajevu, Tuzli, Travniku i Banja Luci. Mediji su pratili okrugle stolove i tako animirali javno mnijenje da podrži postizanje ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine.10 U donošenju odluke Ustavnog suda o konstitutivnosti naroda Bosne i Hercegovine glasali su dva suca iz bošnjačkog naroda, dva iz srpskog i dva iz hrvatskog naroda, kao i tri suca iz Međunarodne zajed-nice. Protiv ove odluke bile su sudije iz srpskog naroda i sudije iz hrvatskog naroda. Odluka je dobila većinu tako što su za njih glasali dva suca iz bošnjačkog naroda i tri suca iz Međunarodne zajednice.11 Momir Krajišnik, član Predsjedništva iz srpskog naroda, odbio je primiti delegaciju nevladinih orga-nizacija na razgovor. Ponašao se u skladu sa stavom Srpske demokratske stranke koja je odbijala svaku političko-ustavnu ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj.

216


organizacije i obavili razgovore. Delegacije četiri nevladine organizacije či-nili su: Atif Purivatra, Ivo Komšić, Vlatko Doleček i Mirko Pejanović.12

Zubak je u razgovoru s delegacijom četiri nevladine organizacije podržao ideju o postizanju konstitutivnosti, zapravo ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru države. Pri tome je iznio mišljenje da on ne može podnositi zahtjev prema Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine, jer za to ne može dobiti po-dršku rukovodstva Hrvatske demokratske zajednice sa sjedištem u Mostaru. Alija Izetbegović je prihvatio da podnese apelaciju Ustavnom sudu Bosne i Hercegovine. Pri tome je iznio stanovište: “Bošnjački narod ima interese da živi na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine u ravnopravnosti sa srpskim i hrvatskim narodom”.13

Ustavni sud je organizovao sveobuhvatnu raspravu u pripremi svoje odlu-ke o pravu bosanskohercegovačkih naroda na konstitutivnost, zapravo ustavnu ravnopravnost na cijelom prostoru države Bosne i Hercegovine. U raspravi su učestvovali predstavnici entitetskih parlamenata, predstavnici parlamentarnih stranaka, predstavnici nevladinih organizacija i pravni eksperti.14

Tokom odvijanja javnog odlučivanja četiri nevladine organizacije su osigu-rale podršku demokratske građanske javnosti. Valja imati u vidu da su Hrvatska demokratska zajednica i Srpska demokratska stranka bile protiv ideje i pro-jekta za postizanje ustavne ravnopravnosti srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Druge stranke su podržale ovu ideju, kao i najveći broj nevladinih organizacija.15 Četiri nevladine organizacije su putem obavljenih razgovora osigurale podrš-ku međunarodnih institucija i velikog broja ambasada u Sarajevu. Obavljeno

12 Četiri nevladine organizacije: Srpsko građansko vijeće, Vijeće bošnjačkih intelektualaca, Hrvatsko narodno vijeće i Asocijacija nezavisnih intelektualaca “Krug 99” zajedno su organizovale aktivnost sa zahtjevom da se uspostavi ustavna ravnopravnost bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj i srpskog naroda u Federaciji Bosne i Hercegovine. Ta aktivnost je dovela u konačnici do odluke Ustav-nog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti srpskog, hrvatskog i bošnjačkog naroda na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, kao i do usvajanja amandmana na ustav Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine 2002. godine na temelju čega su se entiteti ustavno definisali kao enti-teti građana i naroda koji žive u njima. Vidi: Pejanović, 2005: 252.13 Ovo kazivanje Alije Izetbegovića sačuvano je u vlastitim bilješkama autora ovog teksta.14 Ustavni sud je Bosni i Hercegovini omogućio javnu raspravu o pitanju ustavne ravnopravnosti srp-skog naroda u Federaciji i bošnjačkog i hrvatskog naroda u Republici Srpskoj. Doprinos raspravi dali su SGV, VKBI, HNV i Krug 99, kao i predstavnici entitetskih parlamenata i eksperti. Svi su bili saglasni da je nužno ukinuti etničku diskriminaciju naroda u bosanskohercegovačkim entitetima. Vidi: Pejano-vić, 2005: 257.15 Srpska demokratska stranka je pružala otpor ideji ustavne ravnopravnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Odnos Srpske demokratske stranke promijenio se tek nakon donošenja odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine 2000. godine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2005: 244.

217


je više razgovora u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država. Predstavnicima nevladinih organizacija u ambasadi Sjedinjenih Američkih Država data je snažna podrška.16

U vremenu donošenja odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine bilo je devet sudaca. Šest je bilo domaćih, a tri inostrana. Većinu u donošenju odluke Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na ci-jelom prostoru države Bosne i Hercegovine osigurala su dva domaća i tri strana člana Ustavnog suda Bosne i Hercegovine. Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine je ostala bez podrške dva člana Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz srpskog i dva člana iz hrvatskog naroda. Ova činjenica za-sigurno govori o tome da dvije etničke stranke: SDS i HDZ BiH svoje pro-gramske koncepcije zasnivaju na etničkoj teritorijalizaciji i razdvajanju na-roda s ciljem uništenja zajedničkog života i multietničke strukture Bosne i Hercegovine.

Odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o pravu naroda na ustavnu ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine je omogućila uki-danje ratom stvorene etničke diskriminacije kako Srba u Federaciji tako i Bošnjaka i Hrvata u Republici Srpskoj. I što je veoma bitno, odluka Ustavnog suda Bosne i Hercegovine o konstitutivnosti naroda na cijelom prostoru dr-žave Bosne i Hercegovine omogućila je promjenu ustava Federacije Bosne i Hercegovine i ustava Republike Srpske 2002. godine. S amandmanima koji su usvojeni na ustave entiteta i Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine su dobile ustavne odrednice po kojima su entiteti zajednice građana i istovremeno ravnopravnih naroda koji žive u njima. Na taj način je amandmanima na ustave entiteta osigurano da vlade entiteta, ustavni i redov-ni sudovi imaju multietničku strukturu.17 Uz sve ovo entitetski parlamenti su dobili vijeća naroda kao druge domove. U Parlament Federacije je od 2002. godine uveden Klub Srba u Domu naroda. Domovi naroda imaju funkciju da vrše zaštitu vitalnog nacionalnog interesa.

Istorijska je činjenica da je visoki predstavnik Međunarodne zajednice morao svojom odlukom, po osnovu Bonskih ovlaštenja, proglasiti aman-dmane i na Ustav Federacije i na Ustav Republike Srpske jer nije bilo

16 U svim razgovorima koji su obavljeni u ambasadi SAD data je podrška nevladinim organizacijama za njihovu aktivnost u postizanju ustavne ravnopravnosti na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Ambasada SAD je zagovarala stanovište da srpski, hrvatski i bošnjački narod imaju političko pravo na etničku ravnopravnost na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2005: 243-244.17 Na temelju ustavnih amandmana na ustave entiteta u vladi Federacije Bosne i Hercegovine učestvuju Bošnjaci, Hrvati i Srbi. Po jedan predstavnik naroda obavlja funkciju potpredsjednika Vlade Federaci-je. Isti princip je primijenjen i u sastavu Vlade Republike Srpske.

218


dovoljno spremnosti etničkih stranaka da glasaju za predložene amandma-ne.18 Donošenje amandmana na ustave dva bosanskohercegovačka entiteta 2002. godine dobilo je značenje prve uspješne ustavne reforme u postdejton-skom periodu.

Nakon što su brojne organizacije civilnog društva i građanske multietnič-ke stranke od 2000. do 2006. godine, uz pomoć međunarodnih nevladinih or-ganizacija, organizovale okrugle stolove o mogućnosti promjene Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, stvorila se povoljna društvena klima za inicijati-ve o ustavnoj reformi.19 Tokom 2005. i početkom 2006. godine parlamentarne političke stranke, uz pomoć Sjedinjenih Američkih Država, pokreću sporazu-mijevanje i oblikuju Sporazum o izmjeni Ustava Bosne i Hercegovine tokom marta mjeseca 2006. godine. Taj sporazum je potpisalo sedam lidera parlamen-tarnih stranaka: Sulejman Tihić – SDA; Dragan Čavić – SDS; Dragan Čović – HDZ BiH; Zlatko Lagumdžija – SDP; Milorad Dodik – SNSD; Mladen Ivanić – PDP i Miljenko Brkić – HNZ. Ovim sporazumom političke stranke su se dogovorile da izvrše izmjene Ustava Bosne i Hercegovine u domenu nadležnosti Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine (Zastupnički dom i Dom naroda), nadležnosti države te ljudskih prava i sloboda na teme-lju dogovora stranaka.20 Sačinjen je prijedlog amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine. Amandmani će u Parlamentu Bosne i Hercegovine biti razma-trani tokom aprila mjeseca 2006. godine, po čemu će i dobiti naziv “Aprilski paket” amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine.21

Aprilski paket amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. go-dine imao je odredbe na temelju kojih se mijenja ustavni položaj i struktura Predsjedništva Bosne i Hercegovine, Vijeća ministara i Parlamentarne skup-štine. Prema predloženim amandmanima Predsjedništvo Bosne i Hercegovine bi se biralo u Parlamentarnoj skupštini. Predsjedništvom bi rukovodio pred-sjednik. Imao bi dva potpredsjednika iz druga dva konstitutivna naroda. 18 U odlučivanju u Parlamentu Federacije o amandmanima na Ustav Federacije nije glasala Stranka demokratske akcije pravdajući to nepostojanjem istih amandmana na Ustav Republike Srpske.19 Vidi: Forum građana Tuzle, 2008: 20020 Građanski forum Tuzle kao nevladina organizacija formirao je Građanski alternativni parlament 31. 8. 1996. godine. Okupljajući nevladine organizacije i nezavisne intelektualce, Građanski alternativni parlament je pokrenuo inicijativu za promjenu Ustava Bosne i Hercegovine s akcentom na promjeni općih odredaba ustava koje je potrebno usaglasiti s Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i os-novnim slobodama, posebno Protokolom br. 12 o zabrani diskriminacije. Vidi: Forum građana Tuzle, 2008: 1.21 Budući da je rasprava o amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine trajala tokom aprila mjeseca 2006. godine, amandmani su dobili naziv “Aprilski paket amandmana” na Ustav Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2013: 190.

219


Vijeće ministara bi bilo prošireno s još dva nova ministarstva: za poljoprivre-du i za nauku, tehnologiju i ekologiju. Parlamentarna skupština bi imala znat-no veći broj zastupnika. Sadašnji broj zastupnika u Predstavničkom domu, s 42 zastupnika, povećao bi se na 82. Ovim bi se proširio demokratski kapacitet Predstavničkog doma. I Dom naroda bi dobio proširenje s 15 na 21.22

U domenu ljudskih prava, amandmanima se uvode nove ustavne odredbe. Tim odredbama se garantuje ukidanje diskriminacije ljudi po svim osnovama. Definišu se manjinska prava. Uvodi se i ustavna odredba po kojoj se prava i slobode navedene u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda direktno primjenjuju u Bosni i Hercegovini i imaju prvenstvo nad svim drugim zakonima.

U pogledu nadležnosti i odnosa između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta u “Aprilskom paketu amandmana” se uvode odredbe o podijelje-noj nadležnosti između institucija Bosne i Hercegovine i entiteta. Podijeljene nadležnosti su predviđene u sljedećim pitanjima: poreski sistem, izborni proces, pravosuđe, poljoprivreda, nauka i tehnologija, ekologija, lokalna samouprava.23

Demokratsko odlučivanje u Zastupničkom domu Parlamentarne skupšti-ne Bosne i Hercegovine o “Aprilskom paketu” amandmana u aprilu 2006. godine završeno je neuspješno jer prijedlog amandmana nije dobio podršku dvotrećinske većine zastupnika.

Protiv amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine glasali su poslanici iz Stranke za Bosnu i Hercegovinu i jedan broj poslanika iz Hrvatske demo-kratske zajednice koji su u to vrijeme radili na formiranju nove stranke: HDZ 1990. Ove dvije stranke su pitanje ustavnih promjena pretvorile u pitanje nadmetanja u parlamentarnim izborima 2006. godine, što im je omogućilo izborni uspjeh.24

Neuspjeli pokušaj promjene Ustava Bosne i Hercegovine tokom 2006. godine predstavlja neiskorištenu istorijsku šansu države Bosne i Hercegovine da se, na temelju usvojenih amandmana, osigura funkcionalnost institucija države i stabilan društveni, ekonomski i kulturni razvoj. Zbog neuspjeha u prihvatanju ustavnih amandmana, Bosna i Hercegovina je izgubila poželjnu dinamiku za odvijanje procesa integracije u Evropsku uniju i NATO savez.

22 Aprilskim paketom amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine bilo je predviđeno da se poveća broj zastupnika u Predsjedničkom domu i broj delegata u Domu naroda Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Time bi se ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Vidi: Forum građana Tuzle, 2008: 227.23 Vidi šire: Forum građana Tuzle, 2008: 202-232.24 Vidi šire: Pejanović, 2012: 117.

220


Namjesto jačanja procesa unutrašnje integracije, Bosna i Hercegovina od 2006. godine ulazi u radikalizaciju političke scene i u permanentnu krizu društvenog razvoja.25

Politički razvoj države Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu je pokazao da su za ustavne reforme nužne dvije pretpostavke. Jedna pretpo-stavka se javlja kao istorijska nužnost postojanja vizije i saglasnosti vladaju-ćih stranaka da izvedu promjenu Dejtonskog ustava kojom bi se uspostavila nova i funkcionalna ustavno-politička struktura države Bosne i Hercegovine. Druga pretpostavka se nalazi u zadatom geopolitičkom okviru. Taj okvir je Dejtonski mirovni sporazum unutar koga su ujedinjeni volja i angažovanje vodećih svjetskih sila članica “Kontaktne grupe”26 da se u Bosni i Hercegovini učvrsti mir i izvede integracija države Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju i NATO savez. Izvođenjem ove integracije Bosna i Hercegovina će postati sa-moodrživa politička zajednica. Tada će biti zaustavljene političke silnice koje zagovaraju etnonacionalnu teritorijalizaciju i podjelu Bosne i Hercegovine. Ideje za ustavnu reformu pokreću se unutar aktivnosti političkih strana-ka i organizacija civilnog društva. Zagovaranje promjene ustava Bosne i Hercegovine iskazuje se i u polju naučnih analiza i naučnog stvaralaštva. Jednu od više naučnih koncepcija elaboriramo u okviru ove studije.

Naučna koncepcija političko-ustavnog i teritorijalnog ustrojstva Bosne i Hercegovine

prof. dr. Omera Ibrahimagića27

Koncepcija ustavno-pravnog i političkog ustrojstva države Bosne i Hercegovine prof. dr. Omera Ibrahimagića zasniva se na stajalištu da je Bosna i Hercegovina u svojoj viševjekovnoj postojanosti oblikovala svoju cjelovi-tost i unutrašnju teritorijalnu strukturu. Viševjekovni razvoj bosanskoherce-govačkog društva karakteriše etnička izmiješanost stanovništva na cijelom prostoru države. Tokom istorijskog razvoja na prostoru Bosne i Hercegovine se oblikovalo šest istorijskih regija: hercegovačka, banjalučka, bihaćka, 25 Nakon neuspjelog pokušaja usvajanja “Aprilskog paketa amandmana” na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. godine, nastupio je novi odnos institucija Međunarodne zajednice u angažovanju na provo-đenju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Došlo je do pada političke dinamike i izvjesnog povlačenja subjekata međunarodne zajednice da vrše pritisak na vladajuće političke strukture da provode reforme. Vidi: Pejanović, 2013: 16.26 Kontaktnu grupu u pripremi Dejtonskog mirovnog sporazuma činili su: SAD, Velika Britanija, Fran-cuska, Ruska Federacija i SR Njemačka.27 Prof. dr. Omer Ibrahimagić bio je ustavni sudija Ustavnog suda bivše Jugoslavije i ustavni sudija Ustavnog suda Federacije Bosne i Hercegovine.

221


tuzlanska, sarajevska i travnička. Unutar ovih regija razvili su se njihovi eko-nomsko-urbani i društveno-kulturni centri: Mostar, Banja Luka, Bihać, Tuzla, Sarajevo i Travnik.28

Prof. dr. Omer Ibrahimagić je objavio 27 knjiga koje se odnose na prav-no-politički i državni razvoj Bosne i Hercegovine u njenoj viševjekovnoj eg-zistenciji. U knjizi oporuke, pod naslovom Oporuka Bosni i Hercegovini,29 prof. dr. Ibrahimagić izlaže svoju koncepciju mogućeg političko-ustavnog i teritorijalno-administrativnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine u pos-tdejtonskom vremenu. Ta koncepcija se zasniva na istorijskoj tradiciji ad-ministrativno-teritorijalne podjele Bosne i Hercegovine, zatim na evropskim demokratskim standardima i naučnim kriterijima o ustavno-pravnom i po-litičkom ustrojstvu Bosne i Hercegovine kao pravne i socijalne države, s tri nivoa vlasti.

Tokom istorijskog razvoja, oblikovane regionalne cjeline čine prirodno-geografsku, socijalnu, ekonomsku i kulturološku osnovu pravno-političkog ustrojstva Bosne i Hercegovine na tri nivoa vlasti: opštinski (lokalni), regi-onalni i državni nivo. U tom kontekstu profesor Omer Ibrahimagić izlaže koncepciju teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine koju bi činili kan-toni na cijelom njenom prostoru. Kantoni bi bili srednji nivo vlasti. Oni bi za osnovu svog teritorijalnog obuhvata imali istorijski dostignuti nivo u socio-loškom, kulturnom i ekonomskom oblikovanju regionalnih cjelina i tradicije postojanja i društvenih institucija u tim regionalnim cjelinama.

Umjesto monoetničkog entitetskog teritorijalnog i administrativno-po-litičkog organizovanja, uspostavila bi se Federacija Bosne i Hercegovine s 14 kantona, Distriktom Brčko i Sarajevom kao glavnim gradom države. Kantoni bi imali nazive prema gradovima koji čine njihova sjedišta: Banja Luka (Prijedor) – Kanton Krajina; potom slijedi Bihać – Unsko-sanski kan-ton; a u zapadnoj Bosni je Livno kanton. Brčko – ostaje u statusu distrik-ta. U posavskom području je Doboj (Derventa) – Kanton Sjeverna Bosna, kao i Orašje – Posavski kanton. U centralnoj Bosni je Travnik (Jajce) – Srednjobosanski kanton. Na prostoru Hercegovine su dva kantona: Široki Brijeg – Zapadnohercegovački kanton i Mostar – Hercegovačko-neretvanski kanton. Sarajevo ima status glavnog grada Bosne i Hercegovine. U gornje-podrinjskom području obrazuje se: Goražde – Bosanskopodrinjski kanton.

28 U istorijskom procesu oblikovanja regionalnih cjelina, razvili su se urbani regionalni centri: Sarajevo, Bihać, Tuzla, Banja Luka, Mostar i Travnik. U tim centrima je sjedište regionalnih institucija u oblasti pravosuđa, zdravstva, školstva, saobraćaja i drugih djelatnosti. Vidi: Pejanović, 2013: 10.29 Vidi više: Ibrahimagić, 2019: 49.

222


Zenica je sjedište Zeničko-dobojskog kantona, a sjeveroistočna Bosna sa sje-dištem u Tuzli – Tuzlanski kanton. Trebinje je sjedište Istočnohercegovačkog Kantona. Područje Semberije ima sjedište grad Bjeljinu (Zvornik) i to je Kanton Semberija. Sokolac je sjedište Romanijsko-birčanskog kantona.30 Radi se o tome da profesor Omer Ibrahimagić u zasnivanju koncepta teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine na cijelom njenom prostoru s 14 kantona polazi od objektivizirane naučne i stručne spoznaje da stanje s deset kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine i jednim unitarnim entitetom Republika Srpska čini Bosnu i Hercegovinu nefunkcionalnom državom. Koncepcija s 14 kantona svoju osnovu ima u teritorijalno-administrativnoj podjeli Bosne i Hercegovine s 15 srezova prema Zakonu o području srezova i opština iz 1955. godine. Svih 14 kantona bi ostali multietnički. I Sarajevo i Brčko bi ostali multietnički. Srazmjerno učešće naroda u vršenju vlasti na svim nivoi-ma proističe iz presude Ustavnog suda Bosne i Hercegovine iz 2000. godine o konstitutivnosti Bošnjaka, Srba, Hrvata i ostalih na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Ovom odlukom Ustavnog suda Bosne i Hercegovine osigura-no je da izabrana predstavnička i izvršna tijela imaju multietničku strukturu. Osnova za zastupljenost naroda je popis stanovništva iz 1991. godine.31

Multietnička struktura stanovništva u 14 kantona, Distriktu Brčko i gradu Sarajevu je takva da će jedan od tri naroda: Bošnjaci, Srbi i Hrvati imati re-lativnu ili apsolutnu većinu. Kako bi se izbjegla majorizacija jednog naroda na druga dva, u akte o radu izabranih državnih organa ugrađuje se načelo da u upravljačkoj strukturi regije najbrojniji narod može imati “najviše do 49% svojih predstavnika”.32 Ovo načelo se ugrađuje i u upravljačku strukturu lokalnih vlasti gradova koji čine sjedište kantona, gradu Sarajevu i Distriktu Brčko. Istovremeno se predviđa načelo etničke rotacije čelnih funkcionera u kantonima u kojima postoji više od 20% etničke izmiješanosti.33

Kad su u pitanju nadležnosti svih 14 kantona, te nadležnosti bi bile jedna-ke. Glavni grad Sarajevo bi mogao imati nadležnosti koje danas imaju kanto-ni u Federaciji Bosne i Hercegovine.

Nadležnosti entiteta Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske bile bi u konceptu teritorijalne organizacije s 14 kantona “podijeljene

30 Vidi više: Ibid.: 51-52.31 Visoki predstavnik međunarodne zajednice Wolfgang Petrić je u procesu usvajanja amandmana na ustave entiteta 2000. godine stao na stanovište da osnova zastupljenosti naroda u državnoj strukturi bude popis stanovništva iz 1991. godine. Vidi: Pejanović, 2013: 18.32 Vidi više: Ibrahimagić, 2019: 53.33 Pejanović, 2013: 18.

223


između države i kantona”.34 Time bi građanin kao društveni i politički su-bjekt postao nosilac odgovornosti za izbor predstavničkih tijela vlasti i njeno funkcionisanje.

S ovakvom strukturom i organizacijom 14 kantona na cijelom prosto-ru Bosne i Hercegovine dokinule bi se istorijske tendencije o etničkoj te-ritorijalizaciji prostora Bosne i Hercegovine, koje su započele formiranjem etničkih stranaka na prvim višestranačkim izborima 1990. godine. Vodeće svjetske sile, uz liderstvo Sjedinjenih Američkih Država, pribjegle su, zbog kompromisa za mir, promjeni ranije unutrašnjopolitičke strukture Bosne i Hercegovine na dva entiteta izvedena na etničkoj osnovi u okviru Dejtonskog mirovnog sporazuma. Na taj način je Bosna i Hercegovina svoj sistem od-lučivanja o društvenom i državnom razvoju strukturirala na etničkoj osnovi. U takvoj strukturi etničkog pluralizma javljaju se međustranačka suprotstav-ljanja i sukobi, a država Bosna i Hercegovina zbog svoje nefunkcionalnosti egzistira u permanentnoj krizi svoga razvoja i zaostajanja u odvijanju integra-cije u Evropsku uniju.35

Istorijska nužnost izvođenja ustavne reforme u proces integracije Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju

Ustavna reforma koja bi dovela do promjene Dejtonskog ustava bila je i ostaje najsloženija reforma u vremenu postdejtonskog političkog razvoja dr-žave Bosne i Hercegovine. Postavlja se pitanje otkud to da je ustavna re-forma jedna od najsloženijih u postdejtonskom političkom razvoju Bosne i Hercegovine? Iz te složenosti su nastale nemogućnosti izvođenja ustavnih reformi u Bosni i Hercegovini. To se pokazalo krajem 2005. i u prvoj polovini 2006. godine. Tada su i vladajuće i opozicione parlamentarne stranke Bosne i Hercegovine inicirale amandmane na Dejtonski ustav Bosne i Hercegovine. Budući da se o tim amandmanima odlučivalo u Parlamentarnoj skupštini u aprilu mjesecu 2006. godine, ovi amandmani su dobili predznak “Aprilski paket” amandmana.

Ovim amandmanima su bile predviđene značajne promjene ustavne po-zicije i strukture Predsjedništva Bosne i Hercegovine, kao i strukture i nad-ležnosti Parlamentarne skupštine i Vijeća ministara. Takođe su se Aprilskim 34 Vidi: Ibrahimagić, 2019: 53-54.35 U politološkoj literaturi postoji zajedničko stanovište da vladajuće etničke stranke u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine nemaju istorijsku prohodnost za izgradnju konsenzusa o državnom ra-zvoju Bosne i Hercegovine, a posebno o ustavnim reformama koje bi dovele do potpune funkcionalno-sti institucija države Bosne i Hercegovine. Vidi: Pejanović, 2013: 120.

224


paketom amandmana proširivale odredbe Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine o ljudskim pravima i osnovnim slobodama. Ustanovljena je odredba po kojoj pripadnici nacionalnih manjina ne mogu biti diskriminirani po osnovu svoga statusa nacionalne manjine. Podršku za usvajanje Aprilskog paketa amandmana pružile su sve parlamentarne stranke, osim Stranke za Bosnu i Hercegovinu i dijela zastupnika u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Hercegovine iz Hrvatske demokratske zajednice BiH koji su tad započeli formiranje Hrvatske demokratske zajednice 1990. Ova stranka će samostalno nastupiti na parlamentarnim izborima 2006. godine i postaće parlamentarna stranka.

Punu podršku usvajanju “Aprilskog paketa” amandmana dale su sve ze-mlje članice Kontaktne skupine: SAD, Ruska Federacija, Velika Britanija, Francuska i Savezna Republika Njemačka. U samom činu odlučivanja izo-stala je dvotrećinska podrška zastupnika i poslanika Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine. Na ovaj način je propuštena istorijska prilika da se na nov način utemelje i prošire Ustavne odredbe o tri najvažnije institucije Bosne i Hercegovine: Predsjedništva, Parlamentarna skupštine i Vijeća ministara Bosne i Hercegovine, te ustavne odredbe o ljudskim pravima i slobodama.

Za Predsjedništvo su predlagane ustavne odredbe koje bi dovele do toga da Predsjedništvo u svojoj strukturi ima jednog predsjednika i dva potpred-sjednika. Takav koncept je vodio bitnoj promjeni pozicije, nadležnosti i nači-na odlučivanja u Predsjedništvu Bosne i Hercegovine.

Parlamentarna Skupština je predloženim amandmanima na Ustav Bosne i Hercegovine dobijala proširenje svoje nadležnosti. Ono što je bilo kruci-jalno odnosilo se na proširenje nadležnosti Parlamentarne skupštine i pro-širenje broja zastupnika u njoj. Prema Prijedlogu amandmana iz 2006. go-dine, Zastupnički dom bi imao 84 člana i još 3 člana za nacionalne manji-ne. Tako bi se bitno ojačao demokratski kapacitet Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine jer bi se i u Domu naroda delegirao 21 zastupnik. U Parlamentarnoj skupštini bi bili uslovi za rad komisija i odbora za ispolja-vanje interesa sa cijelog prostora Bosne i Hercegovine. Bilo je predviđeno i proširenje broja ministarstava Vijeća ministara. Uvodila su se dva nova mini-starstva: Ministarstvo poljoprivrede i Ministarstvo nauke, tehnologije i zaštite okoliša.

U pogledu ljudskih prava uvodile su se nove odredbe kojim se isključivala ustavna osnova za diskriminaciju etničkih manjina. Nakon dvomjesečne ra-sprave u Parlamentarnoj skupštini je odbačen “Aprilski paket” amandmana. I

225


pored angažovanja i pritiska Međunarodne zajednice i Sjedinjenih Američkih Država, “Aprilski paket” amandmana nije dobio većinsku podršku.

Tada je nastalo jedno novo stanje nepovjerenja u institucijama Međunarodne zajednice prema parlamentarnim strukturama Bosne i Hercegovine. Kao po-sljedica toga uslijediće smanjena aktivnost Međunarodne zajednice u polju vršenja pritiska i traženja novih puteva za ustavne reforme. To će se potvr-diti i u pokušajima provođenja presude Evropskog suda za ljudska prava u predmetu: Sejdić-Finci iz 2009. godine. Zapravo od 2010. pa sve do 2014. godine lideri političkih stranaka ne uspijevaju oblikovati amandman na Ustav Bosne i Hercegovine na osnovu čega bi se ugradila ustavna odredba po ko-joj bi nacionalne manjine imale izborno pravo da njihovi predstavnici budu birani u Domu naroda Parlamentarne skupštine i u Predsjedništvo Bosne i Hercegovine. Ni pomoć Evropske unije nije dovela do usvajanja amandma-na na Ustav kojim bi se provela presuda Evropskog suda za ljudska prava u predmetu: Sejdić-Finci.

U vezi s ustavnom reformom, političke stranke, kako pobjedničke tako ni opozicione, ne posjeduju ni minimum konsenzusa za mogući sporazum o ustavnim promjenama. Zašto nema tog konsenzusa? U pitanju su prije svega bitne razlike u programskim koncepcijama za promjenu Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine. Radi se o tome da Savez nezavisnih socijaldemokrata kao vladajuća stranka u Republici Srpskoj od 2006. godine zagovara sece-siju Republike Srpske od Bosne i Hercegovine. Na toj osnovi raste secesio-nistički nacionalizam. Najistrajniji u zagovaranju secesije Republike Srpske iz Bosne i Hercegovine je Milorad Dodik, predsjednik Saveza nezavisnih socijaldemokrata.

Istovremeno Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine u svojim programskim koncepcijama zagovara ustavnu reformu u kojoj bi se Bosna i Hercegovina ustavno-pravno uredila tako da bude Federacija s tri i više entiteta kao federalnih jedinica. Jedna od federalnih jedinica bila bi za hrvatski narod. I u ovom projektu prevladava koncept etnonacionalne teritorijalizacije.

Stranka demokratske akcije u svojim programskim koncepcijama zago-vara ustavno-političko ustrojstvo Bosne i Hercegovine na ideji regionalne or-ganizacije. Programsku platformu u obliku deklaracije Stranka demokratske akcije je usvojila na svom kongresu 13. 9. 2019. godine.

Građanske multietničke stranke, a među njima Socijaldemokratska stran-ka Bosne i Hercegovine, imaju koncept po kome bi Bosna i Hercegovina bila Republika ravnopravnih građana i naroda s unutrašnjim ustrojstvom po

226


modelu savremene lokalne i regionalne samouprave u zemljama Evropske unije. Ovaj Gordijev čvor o nepostizanju konsenzusa vladajućih etničkih stra-naka o promjeni Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine, koji egzistira skoro dvije decenije, moguće je riješiti ako se započnu stvarati uslovi za jačanje građanskih i multietničkih stranaka. U tom pravcu je nužno mijenjati izborni sistem, uvoditi obavezni multietnički sastav stranačkih lista i viši nivo kon-trole izbornog procesa.

Jedan od načina da se stvara povoljan ambijent za ustavne reforme ogleda se u tome da veću aktivnost pokažu organizacije civilnog društva. One putem okruglih stolova mogu pokretati interese građana da njihova zemlja Bosna i Hercegovina postane evropska pravna država.

Naučni radnici mogu pomoći građanima i političkim strankama u izvođe-nju ustavnih reformi tako što bi oblikovali svoje teorijsko-naučne koncepci-je političko-ustavnog i teritorijalnog ustrojstva države Bosne i Hercegovine. Među više takvih koncepcija odabrali smo koncepciju Federacije prof. dr. Omera Ibrahimagića oblikovanu s 14 kantona i posebnim statusom za Distrikt Brčko i Sarajevo kao glavni grad. Radi se o tome da svoju koncepciju prof. dr. Omer Ibrahimagić izvodi na temelju istorijske tradicije administrativne po-djele Bosne i Hercegovine i naučnih kriterija o oblikovanju regionalnih cjeli-na u istorijskoj prošlosti na prostoru Bosne i Hercegovine. Ono što koncepciji profesora Omera Ibrahimagića o ustavno-pravnom i teritorijalnom ustrojstvu Bosne i Hercegovine daje istorijsku validnost jeste napuštanje i ukidanje et-ničke teritorijalizacije multietničkog prostora Bosne i Hercegovine u posljed-nje dvije decenije. Etničke stranke su stekle izbornu, političku i ekonomsku moć i idu dalje u poduhvatima za etnicizaciju prostora. Po principu vladavine većine nad manjinom u Bosni i Hercegovini se zaokružuju prostorne cjeline u kojima živi jedna etnička skupina.

Zaključak U pristupu ustavnim reformama valja osigurati njihovu postupnost. U tom kontekstu bi se u okviru ustavne reforme u prvoj fazi mijenjala pozicija institucija države Bosne i Hercegovine na način kako je to predlagano “Aprilskim paketom” amandmana iz 2006. godine. Ovu fazu ustavnih promjena moguće je izvesti u okviru pregovora o članstvu Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju tokom otvaranja pregovaračkih poglavlja. Međutim izvjesnost procesa ustav-nih promjena najviše zavisi od geopolitičkih prilika i geopolitičkog utjecaja Međunarodne zajednice, a u tom kontekstu, posebno zemalja koje su članice Upravnog odbora za implemen-taciju Dejtonskog mirovnog sporazuma. Za promjenu unutrašnje teritorijalne organizacije, zasnovane na dvoentitetskom ustrojstvu, nužan je geopolitički okvir ustanovljen saglasnošću

227


vodećih svjetskih sila o izgradnji mira u Bosni i Hercegovini na osnovu Dejtonskog mirovnog sporazuma.Sasvim je izvjesno da će promjena unutrašnje teritorijalne organizacije Bosne i Hercegovine biti moguća u vremenu kada Bosna i Hercegovina dovrši proces integracije u evroatlanske institucije. U svojoj postupnosti druga faza ustavnih promjena će obuhvatiti promjenu terito-rijalne unutrašnje organizacije Bosne i Hercegovine. Ova promjena će imati za cilj ukidanje etničke teritorijalizacije izvedene na modelu dva entiteta. Entitet Republika Srpska je etnički homogeniziran jer 85% stanovništva čini srpski narod. Federacija Bosne i Hercegovine je etnički homogenizirana u pet kantona s većinom bošnjačkog naroda i tri kantona s većinom hrvatskog naroda. Ova druga faza ustavnih promjena dočekaće ono vrijeme kad Bosna i Hercegovina bude članica Evropske unije i NATO saveza. Tada se neće moći finansirati više od tri nivoa vlasti. Sada građani Bosne i Hercegovine finansiraju: lokalni nivo vlasti, kanto-nalni nivo vlasti, entitetski i državni nivo vlasti. Osim promjene entitetskih ustava, koja je izvedena 2002. godine, svi drugi pokušaji promje-ne Dejtonskog ustava Bosne i Hercegovine završeni su neuspješno. Zbog toga je utjecaj me-đunarodne zajednice nezamjenjiv u izvođenju ustavne reforme. U tome je posebno značajan angažman i utjecaj Sjedinjenih Američkih Država. Reforma oružanih snaga koja je izvedena 2005. godine je pokazala koliko je utjecaj međunarodne zajednice nezamjenjiv.

Sociohistorical context of the survival

and development of the state of Bosnia and Herzegovina in Post-Dayton times

ConclusionIn the approach to constitutional reforms it is necessary to assure their gradual nature. In this context, in the framework of constitutional reform, the position of the institutions of the state of Bosnia and Herzegovina would be changed in the first phase, as proposed by the 2006 “April package” of amendments. This phase of constitutional reform can be imple-mented within the framework of negotiations on Bosnia and Herzegovina’s membership in the European Union, during the opening of the negotiation chapters. However, certainty of the process of constitutional change depends mostly on the geopolitical circumstances and geopolitical influence of the International Community, and in this context, especially the countries that are members of the Steering Board for the Peace Implementation Council re-sponsible for the implementation of the Dayton Peace Agreement. A geopolitical framework established through the agreement of the world’s leading peace-building powers in Bosnia and Herzegovina on the basis of the Dayton Peace Agreement is necessary for change of the internal territorial organization, based on a two-entity structure.It is quite certain that a change in the internal territorial organization of Bosnia and Herzegovina will be possible at a time when Bosnia and Herzegovina finalizes the process of integration into Euro-Atlantic institutions. In its gradual nature, the second phase of constitutional change

228


will encompass the change in the territorial internal organization of Bosnia and Herzegovina. This change will aim to abolish the ethnic territorialization derived from the two-entity mod-el. The Republika Srpska entity is ethnically homogenized because 85% of the population is Serb. The Federation of Bosnia and Herzegovina is ethnically homogenized in five cantons with a majority of Bosniak people and three cantons with a majority of Croat people. This second phase of constitutional change will await for the time when Bosnia and Herzegovina is a member of the European Union and NATO. No more than three levels of government will then be able to be funded. Currently, the citizens of Bosnia and Herzegovina are financing: local government, cantonal government, entity and state government.Apart from the change in the entity constitutions, which was made in 2002, all other at-tempts to change the Dayton Constitution of Bosnia and Herzegovina have been unsuccess-ful. Therefore, the influence of the international community is irreplaceable in carrying out constitutional reform. Particularly significant is the involvement and influence of the United States of America. The 2005 reform of the Armed Forces demonstrated the irreplaceable impact of the international community.

LiteraturaBašić, H. i Muslić, F. (2011) Zbornik radova. Međunarodni simpozij Bosna i Hercegovina –

15 godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Sarajevo, 18–19. januar 2011, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo.

Filipović, M. (1997) Bosna i Hercegovina – najvažnije geografske, demografske, historijske, kulturne i političke činjenice, Compact, Sarajevo.

Forum građana Tuzle (2008) Prijedlog amandmana na Ustav Bosne i Hercegovine iz 2006. godine, Dogradnjom i izmjenama Ustava Bosne i Hercegovine brže u evropske integraci-je, Tuzla.

Ibrahimagić, O. (2019) Oporuka Bosni, Monos, Gračanica.Markešić, L. (2012) Izlaz iz bespuća hrvatske politike u BiH?, Hrvatsko narodno vijeće u

Bosni i Hercegovini, Sarajevo.Naučne, kulturne i diplomatske veze Bosne i Hercegovine i Francuske kroz historiju. Zbornik

radova, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, MostarPejanović, M. (2005) Politički razvitak Bosne i Hercegovine u postdejtonskom periodu,

Šahinpašić, Sarajevo.Pejanović, M. (2010) Protivrječnosti odlučivanja u Parlamentarnoj skupštini Bosne i Her-

cegovine: problem uspostave konsenzusa unutar Parlamentarne većine, u: Abazović, D. i Hamer, S. (ur.) Bosna i Hercegovina petnaest godina nakon Daytona: političko pravni aspekti demokratske konsolidacije u postkonfliktnom periodu, Fakultet političkih nauka – Institut za društvena istraživanja, Sarajevo.

Pejanović, M. (2012) Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine: studije, članci, intervjui, drugo dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo – Zagreb.

Pejanović, M. (2013) Ogledi o državnosti i političkom razvoju Bosne i Hercegovine: studije, članci, intervjui, treće dopunjeno izdanje, Šahinpašić, Sarajevo.

Pejanović, M. (2018) Društvena uloga akademika Nikole Kovača u istorijskom procesu utemeljenja suverenosti i nezavisnosti države Bosne i Hercegovine i odbrane njene opstojnosti 1990–1995, u: Naučne, kulturne i diplomatske veze Bosne i Hercegovine i Francuske kroz historiju. Zbornik radova, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke/znanosti, Mostar.

229


Steiner, Ch. Et al. (2010) Ustav Bosne i Hercegovine: komentar, Fondacija “Konrad Ade-nauer”, Sarajevo.

Trnka, K. (2000) Konstitutivnost naroda: povodom odluke Ustavnog suda Bosne i Herce-govine o konstitutivnosti Bošnjaka, Hrvata i Srba i na nivou entiteta, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, Sarajevo.

Ustav NRBiH (1947) Ustav Narodne republike Bosne i Hercegovine, Službeni list Narodne republike Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 8. januar 1947.

231

DOI: 10.5644/PI2020.186.23

Da li je Bosna i Hercegovina zaista tako loša kako se o njoj piše?1

Armina GalijašUniversity of Graz, Centre for Southeast European Studies (CSEES)

[email protected]

Za razliku od izučavanja starog ili srednjeg vijeka, moderna povijest mora gotovo uvijek računati sa interdisciplinarnošću. Kako istoričari koji se bave ovim vremenom zalaze u druge discipline, tako i kolege iz drugih disciplina neminovno zalaze u povijest. Sama granica između disciplina nije uvijek pot-puno jasna, metodološki, a često i teorijski pristupi i koncepti su prijemčivi za različite discipline. Iz tog razloga je i literatura koja je u fokusu moje pre-zentacije sveobuhvatnija i ne isključivo istorijska.

U ovom izlaganju ja ću pokušati pronaći zajednički nazivnik za većinu istraživačkih tema napisanih na engleskom ili njemačkom jeziku u posljed-njih 10 godina, a koje u fokusu imaju Bosnu i Hercegovinu (u daljem tekst Bosna) nakon 1995. godine, te utvrditi da li je i u kolikoj mjeri u tom na-zivniku ukodirana neka vrsta balkanizma2 i, ako je jeste, definisati njegove karakteristike.

Kad se u internacionalnim novinarskim, političkim i diplomatskim krugo-vima u posljednjih deset godina govori ili piše o Bosni, gotovo uvijek domi-niraju iste teme: etničke razlike i sukobi, etnopolitika, separatizam, vjerski fa-natizam, kriza, rat, korupcija, nefunkcionalna država i/ili propala državnost. Često novinari upozoravaju na to da “postoji opasnost da se Bosna raspadne”, “da se nalazi pred novim ratnim sukobima”, “da se opet zvecka oružjem” i sl.3 Bivši visoki predstavnik Paddy Ashdown je npr. dugi niz godina upozo-ravao da će se Bosna raspasti, da će biti krvoprolića te da su moguće tragične situacije.4 Kada pogledamo šta se u 25 godina, koliko se uglavnom na ovaj način izvještava o Bosni, dešavalo u toj zemlji, a šta u svijetu (uzmimo za

1 Izlaganje je održano 22. juna 2019. u sklopu konferencije “Istoriografija o BiH (2001–2017)”.2 Prema Todorovoj (1999: 40, 42), Balkan se poima ne kao drugo već kao nepotpuno sopstvo, te se prema tome balkanizam bavi razlikama u okviru jednog tipa.3 Samo neki od aktualnih primjera iz štampe na njemačkom jeziku: Mappes-Niediek, 2018; Steinhoff, 2019; Roser, 2017.4 Ashdown, 2008; Waterfield, 2011; Joseph, 2015; za više informacija v. ESI, 2017.

232


primjer samo Veliku Britaniju – Referendum u Škotskoj ili Brexit), možemo ustanoviti da je Bosna više model za stabilnost nego za izbijanje sukoba.5 Ali šema o izvještavanju o Bosni se ustalila, Bosna je druga, drugačija, posebna i uvijek na ivici sukoba ili propasti. Novinari lakše objavljuju i prodaju drama-tične tekstove koji govore o novim sukobima. NVO dobijaju više sredstava, što društvo predstave u lošijem stanju. Internacionalni političari pridaju sebi veću važnost i bolju sposobnost ako situaciju predstave što gorom, te njihovo djelovanje time dobija na važnosti. Domaći političari također profitiraju na ovim temama i uz pomoć njih sprovode svoj populizam i obezbjeđuju si i da-lje sigurne i uticajne pozicije. Mnogo je razloga da se fokusira na loše u BiH društvu, kojeg neosporno ima, nego da se bez predrasuda, unaprijed utvr-đenih mišljenja i želje za “rješavanjem gorućih pitanja” priđe analizi. Tome još ide u prilog i činjenica da naša očekivanja oblikuju i naša opažanja. U slučaju Bosne, analitičari često očekuju da se radi o propaloj državnosti, te da se država konstantno nalazi na granici propasti, a ne očekuju funkcionalnost vlasti na kantonalnom ili lokalnom nivou. Stoga je i njihov fokus na onome što traže.

Da se ovo često dešava npr. u novinarstvu je nedvojbeno, ali mogu li i naučnici iz različitih društvenih i humanističkih znanosti koji publiciraju o BiH na engleskom i njemačkom jeziku dozvoliti sebi danas da im očekivanja oblikuju i opažanja? Problem naučnog pristupa Balkanu i Bosni je značajna tema i zaslužuje podrobno izučavanje. Ja ću pokušati u ovom kratkom prika-zu da dam samo par natuknica na ovu temu i postavim dva pitanja.

1. Da li samo na osnovu izbora istraživačke teme i pitanja možemo do-nositi sudove i tražiti nagovještaje mogućeg “balkanističkog” pristupa Bosni?

2. Da li je nauka imuna na balkanizam i da li pravila naučnog diskursa onemogućavaju artikulisanje predrasuda? (Nisu i ne moraju uvijek biti negativne)

Ako se fokusiramo na empirijske studije, utvrdićemo da naučnici često profitiraju iz terenskih istraživanja po BiH na višestruke načine. Mnogi dobi-ju materijal za inovativne empirijske analize koje su ujedno i plodna osnova za ekstrapolaciju novih teorijska znanja. Tako npr. etnografske analize, sa svojim bogatim i raznovrsnim izvorima, prevazilaze često sterilne teorijske rasprave i ponekad suhoparnu institucionalnu analizu, a detaljna i duboka empirijska znanja doprinose postizanju šireg pogleda na društvo koje bi inače

5 ESI, 2017: 3.

233

Armina Galijaš: Izlaganje: da li je Bosna i Hercegovina zaista tako loša kako se o njoj piše

ostalo skriveno i nepoznato. Pored mnogih prednosti koje nude takve analize, one nude dakako selektivne slike. Ako je izbor teme u velikoj mjeri uvjetovan kognitivnim horizontom istraživača ili čak njegovim predrasudama, a katkad i interesom javnosti, moguće je da nam odabir perspektive da suštinsku, ali ne nužno kvalitativno potpunu sliku. Ako je u većini slučajeva istraživanje posvećeno i ograničeno na nekoliko gore pomenutih tema (kriza, rat, propala državnost i sl.), te ako su analize uglavnom fokusirane na društvene aktere koji nerijetko daju dojam da su zatvoreni u traumi ili krizi, onda se u isto vri-jeme izostavljaju brojni drugi tipovi aktera i fenomena.

Samim ukucavanje pojma “Bosnia” u Google Scholar na osnovu ponuđe-nih daljih pojmova može se doći do zaključka koje teme dominiraju naučnim diskursom. To su u konkretnom slučaju rat, genocid, izbjeglice, kultura, kriza, konflikt i muslimani.

Screenshot Google Scholara od 20. 9. 2019.

Ako pak otvorimo Google Scholar, naslovi koji se pojavljuju na vrhu li-ste su “Bosnia: faking democracy after Dayton”,6 “Genocide in Bosnia: the policy of ‘ethnic cleansing’”,7 “National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia”,8 “Bosnia after Dayton: Nationalist partition and in-ternational intervention”,9 “The war in Bosnia-Herzegovina: Ethnic conflict and international intervention”.10 Ako ograničimo tražilicu na posljednjih 6 Chandler, 2000.7 Cigar, 1995.8 Campbell, 1998.9 Bose, 2002.10 Burg i Shoup, 1999.

234


deset godina, naslovi se ne mijenjaju bitno. Opet vrhom liste dominiraju “Getting to Dayton: the making of America’s Bosnia policy”,11 “Bosnia re-made: Ethnic cleansing and its reversal”,12 “Courting democracy in Bosnia and Herzegovina”,13 “The Death of Dayton-How to Stop Bosnia from Falling Apart”.14 Na njemačkom su naslovi raznovrsniji, ali je tendencija slična: “Ethnopolitik in Bosnien-Herzegowina: Staat und Gesellschaft in der Krise”15 ili “Staatlichkeit in Zeiten des Statebuilding: Intervention und Herrschaft in Bosnien und Herzegowina”.16

Pregledom rezultata Google Scholara na pojam “Bosnia” i na osnovu ono-ga što je objavljeno vezano za BiH na engleskom i njemačkom jezikom u posljednjih deset godina, pregledom tema te istraživačkih pitanja, možemo utvrditi da ovakav pristup sa sobom nosi opasnost legitimiranja novih nega-tivnih stereotipa o “bosanskom” društvu, odnosno reprodukciji tog društva kao materijalizaciji ratnih trauma, kriza, prekarnosti, klijentelizma, propale državnosti i demokratije.

Riječi poput raspad, defekt, propala država, improvizovana država, kriza i sl.17 dominiraju naslovima. Postoji dihotomija između uspješnih i propalih, prosvijetljenih i primitivnih, između napretka i regresije, između civilizacije i barbarizma. Na jednoj strani je modernizam, na drugoj tradicija, jedni su demokratični, dok su drugi autoritarni, jedni harmonični, drugi konfliktni itd. Šta se krije iza toga?

Kako je Bosna geografski već u Evropi, a Bosanci bijelci, tako se kritika društva koja je prije bila usmjerena na “Istok” (Said) može modifikovati i prebaciti na Balkan / Bosnu bez bojazni da se npr. dobije pečat rasizma. Što znači da Balkanci / Bosanci nisu nešto potpuno strano, oni su naši, ali ne tako dobri kao mi, trebaju da se poprave, da dosegnu naše vrijednosti, da stignu konačno i “mentalno” u Evropu, pa ćemo ih onda prihvatiti kao svoje. Kako Todorova ističe za cijeli Balkan, ovo društvo se ne percipira kao nešto drugo, što je slučaj s orijentalizmom, već kao nepotpuno sopstvo,18 što bismo mi 11 Daalder, 2014.12 Toal i Dahlman, 2011.13 Nettelfield, 2010.14 McMahon i Western, 2009.15 Džihić, 2009.16 Guevara, 2009.17 Ethnic cleansing and its reversal; Seeking justice; The improvised state; Conflict, Peace without poli-tics?; A polity on the brink; Ein Land zwischen Korruption und Extremismus; Bosnien und Herzegowi-na in der Sackgasse?; Kein Licht am Ende des Tunnels; Zerfällt der Vielvölkerstaat; Defekte Imperien, defekte Nationalstaaten; Powersharing-Modell in der Krise; Bosnia Moving from Failed State Towards Dissolution; Gangster states: organized crime, kleptocracy and political collapse itd.18 Todorova, 1999: 40.

235

Armina Galijaš: Izlaganje: da li je Bosna i Hercegovina zaista tako loša kako se o njoj piše

mogli u konkretnom slučaju svesti pod zajednički nazivnik: “Bosna na vječi-tom putu ka Evropi”. Postavlja se pitanje da li ovakav pristup služi reproduk-ciji “polukolonijalnog” odnosa između “Bosne” i “Evrope”?

Ako krenemo od premise da su gore pomenute teme obrađene naučno i da se nema šta prigovoriti samoj kvaliteti analize, ipak ostaje problem domi-nacije sličnih tema. Ako izučavamo stalno jedno te isto, druge teme bez kojih ne možemo kompletirati sliku društva ostaju na margini. Fokus je na temama koje teško mogu ukazati na pozitivne rezultate u društvu? Na kraju se postav-lja pitanje validnosti tih rezultata ograničenih i istraženih u jednom specifič-nom polju. Prognoze o novom ratu, raspadu, međuetničkoj mržnji i slično ne nalaze baš uporište u svakodnevnom životu. To nas vodi zaključku da su na djelu i neki drugi mehanizmi i akteri pored ovih koji se ne analiziraju, a koji djeluju u suprotnosti s postavljenim prognozama. Bilo bi stoga mnogo inte-resantnije istraživački fokus pomjeriti na te aktere i utvrditi npr. integrativne mehanizme u bh. društvu.

LiteraturaAshdown, P. (2008) Europe needs a wake-up call. Bosnia is on the edge again, The Guardian,

27. Jul 2008. Dostupno na: https://www.theguardian.com/commentisfree/2008/jul/27/serbia.balkans (20. 9. 2019).

Bose, S. (2002) Bosnia after Dayton: Nationalist partition and international intervention, London.

Burg, S. L. i Shoup, P. S. (1999) The war in Bosnia-Herzegovina: Ethnic conflict and inter-national intervention, Armonk, NY.

Campbell, D. (1998) National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia, Min-neapolis.

Chandler, D. (2000) Bosnia: faking democracy after Dayton, London.Cigar, N. (1995) Genocide in Bosnia: the policy of ʻethnic cleansingʼ, College Station.Daalder, I. H. (2014) Getting to Dayton: the making of Americaʼs Bosnia policy, Washington.Džihić, V. (2009) Ethnopolitik in Bosnien-Herzegowina: Staat und Gesellschaft in der Krise,

Wien.ESI (2017) Vino, pseća hrana i klišeji o BiH. Pogrešne ideje i zašto su važne, European Sta-

bility Initiative, Berlin – Beč – Sarajevo, ESI izvještaj, 5. novembar 2017. Dostupno na: https://www.esiweb.org/pdf/ESI%20-%20Vino,%20pseca%20hrana%20i%20kliseji%20o%20BiH%20-%205%20Nov%202017.pdf (20. 9. 2019).

Guevara, B. B. de (2009) Staatlichkeit in Zeiten des Statebuilding: Intervention und Herr-schaft in Bosnien und Herzegowina, Frankfurt am Main.

Joseph, E. P. (2015) The Balkans, Interrupted. The Protests in Macedonia are Only the Be-ginning, Foreign Affairs, May 10, 2015. Dostupno na: https://www.foreignaffairs.com/articles/southeastern-europe/2015-05-10/balkans-interrupted (20. 9. 2019).

Mappes-Niediek, N. (2018) Bosniens eiskalter Friede, Deutsche Welle, 23. 11. 2018. Dostup-no na: https://www.dw.com/de/bosniens-eiskalter-friede/a-46421180 (20. 9. 2019).

236


McMahon, P. C. i Western, J. (2009). The Death of Dayton – How to Stop Bosnia from Fall-ing Apart, Foreign Affairs 88 (5), 69-83.

Nettelfield, L. J. (2010) Courting democracy in Bosnia and Herzegovina, Cambridge.Roser, Th. (2017) Der Krieg, der nicht wergeht, Zeit-Online, 5. 4. 2017. Dostupno na: https://

www.zeit.de/politik/ausland/2017-04/bosnien-krieg-sarajevo-erinnerungen-ethnische-konflikte (20. 9. 2019).

Steinhoff, V. (2019) Neue Kriegsgefahr im Balkan – Amerikaner rüsten Bosnien auf, Das Erste. Dostupno na: https://daserste.ndr.de/panorama/archiv/1997/Neue-Kriegsgefahr-im-Balkan-Amerikaner-ruesten-Bosnien-auf,erste6836.html (20. 9. 2019).

Toal, G. i Dahlman, C. (2011) Bosnia remade: Ethnic cleansing and its reversal, Oxford.Todorova, M. (1999) Imaginarni Balkan. Biblioteka XX vek. Beograd.Waterfield, B. (2011) Bloodshed to return to Bosnia, Paddy Ashdown fears, The Telegraph,

27 May 2011. Dostupno na: https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/ser-bia/8541578/Bloodshed-to-return-to-Bosnia-Paddy-Ashdown-fears.html (20. 9. 2019).

237

DOI: 10.5644/PI2020.186.24

Obilježavanje značajnih događaja u svrhu konstruisanja političkog spektakla: Analiza obilježavanja historijskih obljetnica

kao kulture sjećanja u medijima

Željka PoloniStudent doktorskog studija

Odsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu [email protected]

Sažetak: Period proteklih dvadesetak godina obiluje važnim obljetnicama svjetskih doga-đaja, koji su ujedno usko vezani za povijest Bosne i Hercegovine. Obljetnice i njihov javni diskurs nisu u užem smislu historiografija, ali u širem shvatanju su predmet zanimanja medij-skih napisa, što u koncu dovodi do izvještaja koji, kao i historiografija, čine poimanje proš-losti. Istraživati povijest medijskih napisa i razumjeti ih izuzetno je važno, jer na taj način shvatamo prošlost i možemo razumjeti sadašnjost. Kroz ovakva istraživanja razumijemo i kako se kroz medijsko izvještavanje o povijesnim događajima, pa i o obljetnicama, direk-tno utječe na znanje i način razmišljanja društva u kojemu živimo. Stoga ne čudi da teme kao što su stogodišnjice Prvog svjetskog rata i proglašenje austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, ali i teme obilježavanja dvadesetogodišnjice počinjenog genocida u Srebrenici ili potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, nisu nešto što se može sagledati kroz as-pekt države Bosne i Hercegovine, već se izlaganju o obilježavanju, nažalost, mora pristupiti kroz prizmu entiteta, koji često o ovim temama imaju potpuno drugačije stanovište. Na kraju, tekst se bavi i kratkim osvrtom na možda manje / politički / bitne događaje koji nisu, a trebali su zauzeti važnije mjesto u javnom diskursu. Primjer tome je izvještavanje o stogodišnjici rođenja našeg, rođenog kod Krupe, na Uni, velikog pisca Branka Ćopića. Kao historiografija i kao dopuna historiografiji, mediji su svojim izvještavanjem utjecali na brojne generacije, jer su na indirektan način doveli do formiranja javnog diskursa o određe-nim povijesnim ideologijama i događajima.

Ključne riječi: Bosna i Hercegovina, obilježavanje prošlosti, obljetnice, mediji, kršenje pro-fesionalnih normi, javni servisi

U proteklih tridesetak godina, sjećanje kao društvena pojava doživjelo je značajan procvat u shvatanju istraživača društvenih usmjerenja. Ovaj period iznjedrio je pojmove kao što je kultura sjećanja, koja ne predstavlja samo-stalnu pojavu društvenog sjećanja, već je rezultat društvenog i sociološkog momenta i uticaja. Kao kolektivna pojava, sjećanje na pojedine događaje ne doživljavamo kao individualci svojim sopstvenim iskustvom i sjećanjem, već kao dio jedne šire grupacije, u ovom slučaju najčešće države, koja zajednički

238


baštini određene uspomene. U tom smislu država omogućava širenje i jačanje nacionalnog i državnog te se pored ostalih mehanizama često koristi i je-zik kao zajedničko sredstvo komunikacije, a novine kao mediji za postizanje ovog cilja. U tom smislu korištenje formulacija “mi” – “nama”, “naši” i sl., kao i “njihovi”, nedvosmisleno prosječnog čitatelja usmjerava kako bi mu se sugerisalo na formiranje stava i mišljenja u pojedinim temama.

Nema društva bez pamćenja i svako društvo u tom smislu teži ka stvaranju svog jedinstvenog narativa o sopstvenoj prošlosti.1 Država kao faktor vrlo je važan dio poimanja prošlosti, jer je i sama koristi za opravdavanje svoje sadašnjosti. Bosna i Hercegovina, kao zemlja koja funkcioniše po principima na kojima je sada uređena, nema jedinstvene institucije koje bi mogle orga-nizovati i iznjedriti zajedničke stavove o pitanju mnogih zajedničkih historij-skih sjećanja.

Uzimajući u obzir mnogobrojnu i raznovrsnu medijsku arhivu za prou-čavanje teme obilježavanja obljetnica, izvještaji su proizveli materijal koji omogućuje proučavanje problematike socioloških momenata u bosanskoher-cegovačkom društvu, ali alternativno taj materijal omogućava i rekonstrukci-ju političke realnosti, jer su kroz svoj uticaj usmjeravali medijsko ponašanje.

Vrednujući historijske obljetnice kao kulturna postignuća i državnu bašti-nu mediji stvaraju javni prostor koji se ogleda u objavama osvrta, komentara, izvještaja i uvodnika, ali i izdavanjem posebnih izdanja ili dodataka redov-nom izdanju, a koji tako dodatno veličaju značaj obljetnice.2 Stoga, medij-ski zadatak je u značaj događaja ugraditi liniju savremene priče, a ta priča može uzdizati pojedine momente, u potpunosti ignorišući važne činjenice, ili ih stavljati u negativnu, kontrastranu, što na kraju omogućava konstruisanje političkog spektakla.

Glavni značaj izvještaja može se saznati nakon detaljne analize teksta, jer svaki od njih nosi nekoliko stavki koje nas mogu uputiti na funkciju njegovog objavljivanja.3 Uloga novinarskog teksta nikada nije jedinstvena, već je skup ciljeva kojima se želi nešto postići. Najčešće objava ima jednu dominantnu karakteristiku, što je ujedno i zadatak teksta, koja se ne mora primijetiti direk-tno u tekstu, a koristi objavu o trenutnom događaju, u ovom slučaju obljetni-cu, kao sredstvo za postizanje cilja.

Istraživanje prezentirano u narednom tekstu predstavlja komparativnu studiju na koji su način i s kojim ciljem vodeći mediji Bosne i Hercegovine

1 Berk, 1999.2 Lipovčan, 2006: 30.3 Ibid.: 32.

239

Željka Poloni: Obilježavanje značajnih događaja u svrhu konstruisanja političkog spektakla: Analiza...

izvještavali o obljetnicama. Obuhvaćeno je jedanaest dnevnih, sedmičnih i mjesečnih izdanja s područja cijele Bosne i Hercegovine i susjednih Srbije i Hrvatske, a u svrhu postizanja što boljeg rezultata postavljena su dva pove-zana pitanja. Prvo, jesu li medijski izvještaji o ovim historijskim događajima ponudili njihovo bolje razumijevanje ili su simbolično poslužili kao repre-zentacija u svrhu postizanja političkih ili nekih drugih ciljeva? Drugo, u kojoj se mjeri razlikuju izvještaji o istoj temi u ovom smislu? Većina istraživanjem obuhvaćenih medija, u vrijeme kada su korišteni, u svom impressumu navode da su dnevne nezavisne novine,4 što nas kao čitatelja navodi da zaključimo da je urednička politika objektivna, nepristrasna i tačna.5 Teorijska vjerovatnoća ove tvrdnje pokazala je da se izvještaji često nisu usmjeravali na pojašnjenje tema obljetnica koje su povod novinskog članka, već su postali katalizatori određene uredničke politike, u datom slučaju političke ideologije. Međutim, ako se složimo s konstatacijom da su mediji danas samo još jedan način po-moću kojeg ljudi komuniciraju,6 onda ne čudi da je upravo ovaj način komu-nikacije u 21. stoljeću pomogao i političarima za slanje svojih poruka.7

Ovaj tekst je podijeljen u tri cjeline, od kojih svaka prati određenu obljet-nicu kao primjer za stvaranje rezultata o istraživanju medijskog izvještavanja. Prva cjelina, pod nazivom Sto godina principijelnog ne/mijenjanja historij-skih stavova, analizira medijske natpise o stogodišnjici atentata na presto-lonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu; tema je usko vezana za poče-tak Prvog svjetskog rata i stoga se članci prepliću i povezuju. Loša strana ovakvog izvještavanja je što su to ipak dva zasebna događaja, s različitim posljedicama, a zbog nejasnog stava uredništva pojedinih medija, iz njiho-vih natpisa ne može se zaključiti je li to proslava ili obilježavanje obljetnice.

4 Većina historičara, sa većim ili manjim odstupanjem, tokom 20. stoljeća, definiciju novina objašnjava-la je kroz onu koju je 1928. godine postavio Otto Groth u Die Zeitung – Ein System des Zeitungskunde. Novine prema ovoj definiciji moraju izlaziti redovno i periodično te imati višebrojnu reprodukciju, sadržavati različite članke i moraju imati specifičnu organizaciju. Prema ovoj definiciji, svi mediji ko-rišteni u ovom članku jesu novine, a njihov položaj je neovisan u smislu da su u privatnom vlasništvu, bez državnog vlasničkog udjela, što samo po sebi omogućuje objektivno izvještavanje.5 Black i Jennings, 1995: 4.6 Mokriš, 2011: 119.7 Pravo na informaciju imaju i oni koji je plasiraju i oni kojima se plasira. To je jedna od glavnih odlika osnovnih ljudskih prava, a to Pravo na informaciju zagarantirano je i Opštom deklaracijom o pravima čovjeka Ujedinjenih naroda (čl. 19), kao i Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda (čl. 10). Vijeće Europe također osigurava pravo svakoga čovjeka na slobodno primanje i širenje infor-macija. Odredbom članka II, Ljudska prava i temeljne slobode, Ustav Bosne i Hercegovine usvaja sve navedene i garantira slobodu izražavanja, što garantiraju i entitetski zakonski okviri u pitanju Zakona o slobodi pristupa informacijama.

240


Kako društveni i kulturni aspekt često prati državni i politički, tako možemo zaključiti i odnos prema ovim obljetnicama.

Druga cjelina pod nazivom 20 godina genocida u Srebrenici. Međunarodna zajednica dosljedna u svojim neuspjesima, susjedna Srbija u skretanju pažnje analizira događaje koji su zabilježeni u medijima kao dio zbivanja u spomen na žrtve ovog tragičnog događaja. Članci koji se bave ovom temom su ili či-sti prenosi informacije – karakteristično za medije iz Republike Srpske, koji genocid u Srebrenici ne nazivaju tako, već zločin i slično, dok drugi mediji većinom problematiziraju ovu temu u smislu tragedije, a često se stavljaju u položaj žrtve, viktimizacije i primijećen je veći broj kritičkih medija koji kritički analiziraju pojavu za koju kažu da je problematična, jer se više pažnje pridaje gostima nego samim žrtvama.

Također, ono što je rezultat istraživanja jest loša medijska situacija u ze-mlji, gdje i javni emiteri i mediji u privatnom vlasništvu odražavaju etnič-ke podjele. Primijećen je govor mržnje, koji je postao uobičajena pojava u medijima.

Treća cjelina ovog rada pod nazivom Ćopićev pustoš u Bašti sljezove boje posvećena je književniku Branku Ćopiću. Simbolično, ovim nazivom se želi jedna obljetnica povezati s današnjicom, jer je kraj iz kojeg potiče Ćopić na-pušten, veliki dio stanovnika svih etničkih pripadnosti iz oblasti oko Bosanske Krupe otišao je u svijet “trbuhom za kruhom”. Možda je ta činjenica jedan od razloga, ali možda i Ćopićeva tragična sudbina8 i teška životna priča u smislu odnosa s vlastima,9 ono što ga približava svima u Bosni i Hercegovini. Iako je znatno više članaka u medijima iz Republike Srpske, kvalitetni članci o njemu mogu se pročitati i u medijima koji potječu iz Federacije Bosne i Hercegovine i zajedničko im je da se ističe njegova ljubav prema književno-sti, a ne etnička pripadnost.

Sto godina principijelnog ne/mijenjanja historijskih stavova

Tema Prvog svjetskog rata živa je u sjećanju i dio je današnjice iz više razlo-ga. Jedan od njih je svakako relativna historijska blizina događaja. Svakako on nije blizak današnjici u smislu kako je to s Drugim svjetskim ratom, čiji pojedini suvremenici još žive i problemi proizašli iz tog rata također su teme koje okupiraju evropsku i svjetsku javnost. Razlika između ova dva svjetska

8 Branko Ćopić je izvršio samoubistvo u Beogradu 1984. godine skočivši s Brankovog mosta.9 Postaje persona non grata, nakon objave satirične Jeretičke priče u beogradskom časopisu za književ-nike Jež 1950. godine, u kojemu indirektno kritikuje bogati način života visokih funkcionera.

241


rata u kulturi sjećanja Bosne i Hercegovine leži u tome što se u kontekstu Prvog svjetskog rata i dalje uveliko polemiše o temi atentata i atentatora, što će čini se biti zadugo živa tema, jer je dobro tlo za oblikovanje i instrumenta-liziranje činjenica u svrhu postizanja ciljeva, najčešće političkih mehanizama.

Na primjer, austrougarsku upravu u Bosni i Hercegovini grupa mladih smatrala je okupatorskom i stranom, što su iskazali protestom koji su održali ispred zgrade gradske Vijećnice gdje se u to vrijeme održavao koncert Bečke filharmonije. Poruke koje su prosvjednici uzvikivali bile su protiv “koloni-zacije” i “vazalskog mentaliteta”, međutim, komentari javnosti koji su usli-jedili kao reakcija na ovaj protest nisu bili podrška. Mladi su nosili maske s likom Gavrila Principa i javnost ih je zbog toga okarakterizirala kao “četnici s Pala”, “Dodikovi plaćenici” i sl.10 Magazin Dani ovom prilikom objavio je intervju s učesnicom protesta Ines Tanović, koja je na pitanje zašto protestuju odgovorila:

U trenutku kada je jedna četvrtina BiH, kao jedna od najsiromašnijih zemalja u Evropi, pogođena najvećim poplavama u proteklih 100 godina, kada tisuće naših građana žive u šatorima ispred svojih porušenih domova ili u kolektivnim centri-ma, u Sarajevu je utrošeno dva milijuna eura kako bi se, između ostalog, uz Dinu Merlina i Šabana Šaulića poslala poruka mira iz multikulturalnog Sarajeva.11

Kulturna sjećanja kao dio obilježavanja historijskih obljetnica gotovo su uvijek selektivno obrađena, prilagođena, interpretirana i reinterpretirana shodno interesima, a ovaj trend je u Bosni i Hercegovini dobio na značaju naročito nakon rata 1991–1995, jer obilježavanje važnih događaja još pred-stavlja svojevrsno suočavanje s prošlošću, što kao takvo predstavlja nikad dovršen projekat, o čemu u svom članku “Novi razlog za podjele” piše novi-narka Vanja Bjelica-Čabrilo:

Obilježavanje 100. obljetnice od 28. lipnja 1914., kada je Gavrilo Princip u Sara-jevu ubio austrougarskog prestolonasljednika Franju Ferdinanda, iskorišteno je među političkim elitama za nove podjele i podgrijavanje tenzija pred predstojeće izbore. Službeno Sarajevo za stotu obljetnicu atentata, bez srpskih političara i uz pomoć Europe, održalo je svoju službenu ceremoniju, a službena Banja Luka uz pomoć Beograda svoju. Za Sarajevo Princip je zločinac, a za Banju Luku heroj. U skladu s takvim idejama su i režirana događanja u Sarajevu i diljem RS-a.12

10 Krajišnik, 2014a: 10-11.11 Ibid.: 11.12 Bjelica-Čabrilo, 2014.

242


U Sarajevu se, povodom stotinu godina atentata na prestolonasljednika Franza Ferdinanda i isto toliko od početka Prvog svjetskog rata,13 nizom ma-nifestacija nastojalo, kako su tom prilikom naveli političari, poslati poruku mira. Središnja manifestacija bio je koncert Bečke filharmonije koji su or-ganizirali Bečka filharmonija, Grad Sarajevo, javni radiotelevizijski servisi BiH, Francuska i Njemačka te Europska unija. Uz ovu manifestaciju stala je cijela međunarodna zajednica u BiH, a visoki dužnosnici europskih zema-lja i regije, uključujući predsjednike Austrije, Hrvatske, Makedonije i Crne Gore, podržali su manifestaciju. Tadašnji Savezni predsjednik Austrije Heinz Fischer pred dolazak u BiH je kazao kako mu je želja da se taj dan obilježi zajedno kao dan mira. Predsjedatelj Predsjedništva BiH Bakir Izetbegović zažalio je što cijela država ne sudjeluje na obilježavanju u Sarajevu te po-ručio kako je Princip ono za što ga ljudi smatraju, za jedne heroj, a za duge atentator.14

Istovremeno, istim povodom, Banja Luka svoju stranu historije i manife-stacije obilježila je zajedno sa srbijanskim vlastima. Tom prilikom su pred-sjednik Republike Srpske Milorad Dodik, premijer Srbije Aleksandar Vučić i reditelj Emir Kusturica otvorili Andrićgrad u Višegradu, inače kulturno-hi-storijski kompleks posvećen nobelovcu Ivi Andriću. Pored njih, tu je bio i cijeli politički vrh Republike Srpske i Srbije, kao i patrijarh srpski Irinej i drugi brojni crkveni velikodostojnici. Otvorena je i obnovljena kuća Gavrila Principa u Bosanskom Grahovu, a u Andrićgradu je održan niz manifestacija kojima je obilježena 100. obljetnica od atentata.15

Pored državničkih manifestacija, jedna od najznačajnijih kulturnih svaka-ko je umjetnička izložba pod nazivom Sarajevo 100 1914–2014, koja je na-stala kao produkt zajedničkog dvogodišnjeg rada koji su pokrenuli Udruženje likovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti i dizajnera Bosne i Hercegovine, Collegium artisticum, Akademija likovnih umjetnosti Sarajevo i Odsjek za umjetnost i dizajn Univerziteta države Missouri.16 Još jedna kulturna mani-festacija koja je održana ovim povodom je muzički program, koji nije na-išao na pozitivne reakcije nijedne strane bosanskohercegovačke stvarnosti, pa je u medijima prozvan kao Šabanova filharmonija. Cinični naziv proi-zilazi iz činjenice da je Bečka filharmonija nastupila nešto prije izvođača

13 Većina bosanskohercegovačkih novina nema jasan stav o pitanju naziva ove manifestacije. Većina piše o obilježavanju stogodišnjice atentata, ali na drugom mjestu u istim novinama istu manifestaciju nazivaju obljetnicom početka Prvog svjetskog rata. 14 Bjelica-Čabrilo, 2014.15 Ibid.16 Krajišnik, 2014b.

243


narodne muzike Šabana Šaulića. Međutim, prema novinaru magazina Dani Vuku Bačanoviću, i nije toliko problem u muzičkom poretku, već u odabiru muzičara za obilježavanje ovog povoda, jer Bačanović piše:

Ima neke kosmičke ironije u tome. Koliko je bilo vrlo nesmotreno, umjetnošću opravdano 100-godišnjicu Sarajevskog atentata (a, dakle, i okupacije BiH) sim-bolički označiti upravo koncertom Bečke filharmonije. … Nekada su sarajevske gimnazije bile žarišta bunta i otpora, svježe i radikalne političke misli, one koja je gledala dalje, protiv dvorskih ukočenosti, floskula prigodničarstava i lažnoga građanskog morala. Bilo je to naivno, bilo je to mladalački, fantastično, ideali-stički. Ali, bila je to nepatvorena ljubav i žar. A danas? Danas kao da je samo ono prvo preostalo.17

Sarajevski atentat je bio jedan čin kojim se željela postići brza promjena u uređenju Bosne i Hercegovine. Osim te konstatacije ne možemo zaključiti da postoji neka jedinstvena zajednička nota u karakteriziranju ovog ubojstva ni u javnom prostoru, ali ni u zvaničnim krugovima. U časopisu Dani, novinar-ka Amila Kahrović-Posavljak u intervjuu s Margaret MacMillan18 postavlja konstataciju i indirektno pitanje o Gavrilu Principu za kojeg u pitanju navodi da u Bosni i Hercegovini postoje velike debate o tome je li on bio heroj ili terorista. MacMillan je dodala kako ima probleme sa Srbima kada kaže da je bio terorista, jer:

Gavrilo i njegovi suborci nisu ni tražili drugi način da riješe problem, jedino rješenje su vidjeli u činu ubistva, i mislim da su bili pod utjecajem Bakunjina i ruskih terorista, uvjereni da jedan akt nasilja može dovesti do pada cijelog nepravednog režima, a to se ne događa. Ne vidim dokaze, možda sam u krivu, ali ne vidim dokaze da su pokušali bilo šta drugo. Nije im čak palo na pamet da pokrenu javno mnijenje, da ga mobiliziraju u BiH ili međunarodno. Prerano su odlučili da je terorizam jedini način djelovanja i zbog toga bih ih mogla nazvati teroristima.19

Da se radi o političkom ubistvu i to je nesporno, zaključio je profesor Edin Radušić u intervjuu za Most Evrope koji je prenijelo Oslobođenje u svojim novinama. Ovom prilikom na pitanje novinara Omera Karabegovića šta je bliže istini – da je Gavrilo Princip bio heroj ili da je bio terorista, drugi

17 Bačanović, 2014.18 Profesorica međunarodne historije na Oxfordu te suradnica Royal Society of Literature, Massey Collegea Univerziteta u Torontu i članica odbora Mosaic Instituta Reutersovog Instituta za novinarske studije i međunarodne historije i studija o Prvom svjetskom ratu.19 Kahrović-Posavljak, 2014.

244


sugovornik Bojan Dimitrijević, naučni savjetnik Instituta za savremenu isto-riju iz Beograda, rekao je:

Ja bih to ocenio kao jedan romantično-revolucionarni čin sa nesagledivim posle-dicama po narod, iz koga je Gavrilo Princip potekao.20

O jednom događaju se može ispričati više različitih priča ili zaključiti više različitih teza. Ako one sadrže jednu jedinstvenu zajedničku historijsku činje-nicu, moralo bi se voditi tim podatkom i kritički pristupiti analizi konteksta. Kontekst informacije u analiziranim člancima za izradu ovog rada bitan je do te mjere dok je informacija značajna da postigne određene potencijalne okvi-re. Informacija koja je odranije poznata sama po sebi nema publiku i nije in-teresantna za javnost. Ali ako se stavi u neko značenje koje ima širi kontekst, dobija na interesu i značaju. Obljetnice koje su dio naše prošlosti i s kojima se identifikujemo izuzetno su zanimljive u tom smislu, a Gavrilo Princip ostaje nepresušna tema i inspiracija.21

Kako u vrijeme atentata, tako i stotinu godina kasnije, to nije bila tema inte-resantna samo Evropljanima – njome se bavio cijeli svijet, svako iz svoje per-spektive. Enes Karić, u povodu obilježavanja stogodišnjice, za Oslobođenje piše tekst za koji on sam kaže da je drugi ugao historije, jer donosi informa-cije kako su o problemu Bosne i Hercegovine izvještavali mediji iz Egipta.22 Kao što se često dešava, prilikom pisanja o Prvom svjetskom ratu, bosansko-hercegovački mediji se bave temama za koje smatraju da su podobnije kao sfera interesovanja publike. Karić tim povodom piše o Istočnom pitanju koje je u to vrijeme bilo jedno od najzanimljivijih problematika za istočni svijet, između ostalog i Egipat. U svom članku Karić navodi:

M. R. Rida23 ne zaboravlja da stavi ubojstvo Princa Ferdinanda u Sarajevu u kon-tekst “istočnog pitanja”. On svoj tekst o Sarajevskom atentatu započinje tvrd-njom da je “istočno pitanje bilo strašilo Evrope” … “istočno pitanje” Evropi je bilo povod za zavadu i neprijateljstvo. Rida, također, tvrdi da je samo “rješavanje istočnog pitanja teže od kvadrature kruga”. Odmah na ovom mjestu Muhammad Rašid Rida navodi riječi “Princa Bizmarka” o Balkanu, naime, Bizmark je rekao

20 Karabegović, 2013.21 Gameson, 1989: 158.22 Karić, 2014: 26, 28.23 Radi se o egipatskom (kairskom) časopisu Al-Manar (“Svjetionik”), koji je bio jedan od najutjecaj-nijih islamskih prosvjetiteljskih časopisa na samom kraju XIX i tokom četiri prve decenije XX stoljeća (od 1898. do 1935. godine). Sirijac Muhamed Rešid Rida, skraćeno M. R. Rida (1865.–1935.), reform-ski usmjereni mislilac i alim, tokom ovog perioda izlaženja Al-Manara bio je njegov glavni i odgovorni urednik. Časopis je, zahvaljujući njemu, donio i nekoliko tekstova, priloga i informacija o Bosni i Hercegovini i Balkanu, u različitim povodima.

245


“da je dovoljna jedna iskra iz vatre balkanskog rata da zapali sve evropske drža-ve”. Ali, tvrdi M. R. Rida, Evropljani su se na ove Bizmarkove riječi oglušili … Rida obavještava svoje čitateljstvo da je “Srbija među Srbima Bosne i Hercego-vine razvila i podstrekla neprijateljstvo prema Austro-Ugarskoj”. On naziva Srbe koji žive u Bosni i Hercegovini Srbima Austro-Ugarske. Rida također tvrdi da su Srbi (misli na one koji žive u Srbiji) radili na povećanju svojih “tajnih društava” u Bosni, a ta su društva odlučno radila protiv Austro-Ugarske, što je napokon dovelo do toga da je “jedan njihov fedajin izvršio atentat / ubio prijestolonasljed-nika Austro-Ugarske i njegovu ženu”.

Na primjeru ovog teksta se da zaključiti da je izostala analiza konteksta historijskih činjenica. Tekst je napisan tako što se nasumično iz originalnih redova navedenog časopisa Al-Manar izvuklo iz konteksta nekoliko rečenica ili fraza koje su se poredale kako bi što detaljnije potvrdile teorije, ali bez po-sebnog reda i značaja. Pojedine citirane tvrdnje poslužile su da upotpune kon-tekst kako bi potvrdile tvrdnju koja se želi poslati, a ne kako bi znanstveno i analitički protumačile historijske događaje. Ako baš želimo tekst obogatiti analitičkim zaključcima, jedini pasus koji Karić izjavljuje jest sljedeći:

Na ovom mjestu je dobro spomenuti da se i danas akcenti ove Ridaove analize čitaju sa velikim zanimanjem, kao i njegov opis tadašnjih interesa koje je svaka od sila nastojala imati na Balkanu. Gotovo stotinu godina nakon Sarajevskog atentata na Balkanu se u pogledima velikih sila malo toga promijenilo. Jedina promjena koju mi imamo u vidu jeste današnje snažno prisustvo Sjedinjenih Američkih Država na Balkanu. Razumljivo je da u svom tekstu o Sarajevskom atentatu R. Rida ne spominje SAD.24

U javnim polemikama i tekstovima koji su tokom godine obljetnice pisali o tom vremenu, pažnja se usmjerava na sam čin atentata i ličnost Gavrila Principa, ali i na političke i društvene okolnosti koje su vladale u to doba. Aneksija BiH je izvršena, a uz malo unutrašnjih protesta i međunarodnih di-plomatskih nota situacija se postepeno smirila, tumači za Nezavisne Novine, novinar Đorđe Latinović u svom tekstu. Afirmativni ton nastavlja pojašnjava-jući i pravdajući Mladu Bosnu i njene ideje navodeći:

“Mlada Bosna” se zalagala za “radikalni demokratizam” “sitni rad” (prosvjeći-vanje naroda), za opšte pravo glasa, slobodu zbora i dogovora, zaštitu radničkih interesa, reviziju poreskog sistema, “slobodu, bratstvo i jednakost”, za religiju koja je privatna stvar pojedinca, “u vrijeme kad se diskutuje o pravima čovječan-

24 Karić, 2014: 28.

246


stva bez razlike socijalnog položaja” i “u vrijeme kada se govori o slobodi kao glavnom faktoru u razvoju nacija”.25

Istine radi, nastavlja Latinović, treba reći da su posljednji jugoslovenski ratovi i tranzicija poništili mnoge ideje i moralne stavove za koje su se mla-dobosanci borili. Gavrilo Princip je prema njemu borac za slobodu i soci-jalnu pravdu i simbol bosanskog i jugoslovenskog otpora stranoj okupaciji. Latinović zaključuje:

Mrtav Princip brani Sarajevo pred istorijom, ma koliko se Sarajevo odricalo Principa i njegovih principa.26

Problemu društvenog pamćenja i načinu na koji se pristupa procesu pro-slave ili obilježavanja treba pristupiti kroz pitanje zašto se neke kulture više bave pamćenjem svoje prošlosti nego neke druge i zbog čega također postoje kulture koje vole da zaboravljaju pojedine događaje.27

20 godina genocida u Srebrenici. Međunarodna zajednica dosljedna u svojim neuspjesima,

susjedna Srbija u skretanju pažnje

Festivali i obljetnice su ostaci prošlosti i, da ne postoji komemorativna svi-jest, ti bi događaji vremenom izgubili na važnosti i postali dio zaborava. Komemorativna svijest generacije koja baštini određenu prošlost ne postoji u obliku spontanih događaja, već je to najčešće od političkih elita organizirana svečanost koja uključuje proslave, sjednice, konferencije i slično.28 Ovakve proslave bude povijest i jačaju osjećaj nacionalne ili bilo koje druge pripad-nosti u svrhu podsjećanja na to što smo danas, koje je naše naslijeđe i kakva je legitimnost društva u kojemu živimo.

U toku 2015. godine organizirano je više kulturno-političkih događaja koji su posebnim programom nastojali obilježiti 20 godina genocida u Srebrenici. Jedna, a možda i najznačajnija inicijativa za ukazivanje na važnost obilježa-vanja, bio je Nacrt Rezolucije o Srebrenici koji je podnijela Velika Britanija u Vijeću sigurnosti UN-a. Deset glasova “za”, jedan ruski glas “protiv” i četiri suzdržana glasa su konačni ishod glasanja zbog čega ova rezolucija nije usvo-jena. Kome ona smeta, pita se novinar Dnevnog lista M. Osmović,29 navodeći 25 Latinović, 2014.26 Ibid.27 Berk, 1999: 85.28 Norra, 2007: 143.29 Osmović, 2015a.

247


kako se u tekstu Rezolucije zapravo nigdje ne spominje Srbija ili Republika Srpska, već:

U prvoj točci Rezolucije se kaže: “Najoštrije se osuđuju genocid, sva kr-šenja ljudskih prava i zlouporabe međunarodnog humanitarnog prava”. U drugoj točci Rezolucije stoji: “Najoštrije se osuđuje genocid u Srebrenici”, a u trećoj: “Osuđuje se svako poricanje genocida u Srebrenici”. U britanskom prijedlogu Rezolucije “izražava se suosjećanje sa žrtvama na svim stranama u sukobu u Bosni i Hercegovini kao i za njihove obitelji i pozivaju se države članice Ujedinjenih nacija da nastave da osiguravaju pravdu i dugoročnu po-dršku preživjelim, uključujući potrebe onih koji su bili žrtve seksualnog nasi-lja”. Jučer su beogradski mediji, koji su pod kontrolom vlasti Srbije, objavili da su najspornije točke Rezolucije to što se osuđuje svako negiranje genocida i što se spominju deseci tisuća silovanih. Naime, u preambuli dokumenta sto-ji da su “deseci tisuća žena, djevojčica, ljudi i dječaka bili žrtve seksualnog nasilja tijekom sukoba u BiH uključujući i Srebrenicu”. Također se kaže da je u Srebrenici stradalo više od 8.000 osoba. Rezolucijom se također pozivaju države koje nisu ratificirale Konvenciju o sprečavanju i kažnjavanju genoci-da i ratnih zločina ili joj pristupaju, da im to bude pitanje visokog prioriteta. Dodaje da tamo gdje je potrebno budu usvojeni zakoni u nacionalnim skup-štinama kako bi ispunili svoje obveze iz Konvencije. U britanskom prijedlogu Vijeću sigurnosti posebno se naglašava “suštinski značaj pomirenja koje je zasnovano na dijalogu, prihvaćanju djela iz prošlosti svih strana u sukobu i posvećenosti pravdi i podršci žrtvama kao osnovi za jačanje sigurnosti, sta-bilnosti i prosperiteta u BiH i široj regiji”.30

Već nekoliko mjeseci pred obilježavanje 20. godišnjice genocida u Srebrenici kre nula su masovna medijska razmatranja o mogućem ishodu ove rezolucije, a istovremeno iz Srbije su stizale vijesti o mogućem dolasku tadašnjeg premijera Srbije Aleksanda Vučića kako bi prisustvovao obilježa-vanju 20. godiš njice genocida u Srebrenici. Premijer Srbije konstantno je u medijima predstavljan kao novi lider sa “dobrim, plemenitim i iskrenim na-mjerama”, piše za časopis Stav novinar Mensur Čolaković.

Srpski premijer Vučić zaista je posjetio Potočare, prilikom ukopa i komemoraci-je u čast više od 8.000 muškaraca i dječaka, bosanskih Muslimana, koje su snage bosanskih Srba, pod komandom Ratka Mladića, ubile u Srebrenici 1995. godine. Vučić je ovom prilikom napadnut kamenjem i flašama i lakše ozlijeđen, nakon

30 Ibid.

248


čega je napustio komemoraciju, a cijeli događaj je izmanipulisan, u medijima spinovan sa nejasnim podatcima, šta se stvarno dogodilo i ko je napao premijera.

Čolaković zaključuje:Puče bruka po svijetu o nesposobnim boš njačkim amaterima, a glavni akter i “zvi jezda” 11. jula 1995. u Potočarima postao je srbijanski premijer. Da li se iko danas sjeća bar jednog imena od 136 ukopanih Bošnjaka tog dana? Osim njihovih naj milijih, naravno. No, TV spinovanje nastavilo se vrtnjom snimaka “izbavljanja” iz mase srbijanskog premijera, začinjeni presicama na kojima se pruža ruke Boš njacima. Po vestern-dramaturgiji: loši su momci domaćini u Sre-brenici, a dobri su preko Drine. Ostaje gorak okus koji možda najbolje ilustrira jedan tviteraš iz Srbije koji zapaža da se bacanje kamena naziva atentatom, a kada pobiješ preko 8.000 ljudi to nije genocid!31

Politizacije svih vrsta i zlouporabe srebreničkih žrtava očigledno nemaju granica, mučno je to “političko iživljavanje” pa postoji samo jedan dojam i osjećaj, piše M. Osmović:

… kako se primiče 11. srpnja najvažnije je tko će doći u Srebrenicu na 20. obljet-nicu genocida. Ubijeni u srpnju 1995. godine i oni koji će ovog srpnja biti ukopa-ni, bačeni su u drugi plan i za njima suze liju samo njihove majke, očevi, djeca, braća i sestre.32

Proučavanje obljetnica je ujedno i proučavanje o naciji, što u konačnici oblikuje i stav o budućnosti. Ovakvi događaji stvaraju i omogućavaju ko-lektivno sjećanje zbog kojeg se kod sugrađana stvara osjećaj pripadnosti. Međutim, iako su kolektivna sjećanja u osnovi pozitivnog karaktera, jer bi trebala stvarati zajedništvo i njegovati tradiciju, moć koja ide uz ovakve prili-ke može dovesti i do udaljavanja pojedinih grupa unutar određene zajednice, jer pripadnici pojedine grupe proslavu nekog događaja ne doživljavaju kao svoju i blisku, već kao nešto što narušava red i poredak, što se već godinama dešava u Srebrenici gdje lokalno stanovništvo ne učestvuje u obilježavanju obljetnice.33 Za takav odnos prema historiji možemo reći da je selektivno pri-hvatanje prošlosti iz perspektive sadašnjosti,34 a u tome je primjer veličanja

31 Čolaković, 2015.32 Osmović, 2015b.33 Pripadnici neke etničke grupe koja je doživjela traumu češće će svoje sjećanje bazirati na osnovama viktimizacije, jer im je ta perspekiva u tom trenutku najadekvatnija za razumijevanje i poimanje situaci-je u kojoj su. Druge grupe koje se smatraju uzrokom te traume češće će pribjegavati procesima revizije prošlosti u kojoj se ne vide kao odgovorna grupa.34 Vučković-Juroš, 2010: 79.

249


ličnosti koje su u vrijeme 20. obljetnice genocida u Srebrenici optužene za ratne zločine dodatno obmanjivanje javnosti.35

Na primjer, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik izjavio je dese-tak dana prije obljetnice da obilježavanje Vidovdana kao krsne slave VRS-a i Trećeg pješadijskog puka (RS) Oružanih snaga BiH dokazuje da VRS nije otišao u historiju. Dodao je:

Slaveći njenu krsnu slavu pokazujemo naše opredjeljenje i zahvalnost ljudima koji su formirali Republiku Srpsku, a to je tadašnje političko rukovodstvo, pred-sjednik Radovan Karadžić i general Ratko Mladić.36

Godinu dana nakon obljetnice Dodik je otvorio studentski dom na Palama koji je tom prilikom imenovao po lideru bosanskih Srba Radovanu Karadžiću.37 Izjavio je kako se divi snazi i karakteru Karadžića, što je u medi-jima prihvaćeno, a time i opravdano kao predizborna kampanja.

Politički spektakl nije samo Dodikov način komunikacije – nekoliko dana prije komemoracije ratni zapovjednik Armije RBiH Naser Orić je švajcar-skim vojnim avionom prebačen u Sarajevo, a nakon saslušanja u Tužiteljstvu BiH, pušten je na slobodu. Dnevna štampa u danima koji su ovome pretho-dili bila je puna naslova o odgađanju ukopa i komemoracije u Srebrenici. Tom prilikom su prenijete izjave Organizacijskog odbora za obilježavanje 20. obljetnice genocida u Srebrenici, također i Hatidže Mehmedović, predsjed-nice Udruženja majki Srebrenice, kako ne bude li Orić pušten na slobodu do kraja mjeseca juna, sve se odgađa ne samo radi sigurnosti već i morala i pije-teta prema žrtvama.38 Ni u jednim od navedenih novina nije objavljen članak koji analizira na koji način će odlaganje ukopa posmrtnih ostataka spriječiti suđenje ili isporučivanje Orića u Srbiju ili ustvrditi njegovu nevinost.

I dok političari žive svoju sadašnjost, ona druga sadašnjost koju žive svje-doci genocida u Srebrenici nije laka, a društvo koje im treba pružiti zaštitu i mir nema za to funkcionalnih sistemskih instrumenata, a i tamo gdje ih ima, oni ne funkcioniraju. Za Dnevni list Mile Lasić je povodom obljetnice geno-cida prenio dio životnih priča:

35 Balkan Insight (21. mart 2016). – Vidi i stavke 3 i 6 u dijelu I.1 o preporuci ECRI-a u pogledu javnog negiranja, umanjivanja, opravdavanja ili odobravanja genocida, zločina protiv čovječnosti ili ratnih zločina, zbog rasističkih ciljeva. 36 Oslobođenje, 29. 6. 2015, 3.37 Skup je održan dok se Radovanu Karadžiću sudilo na Međunarodnom krivičnom sudu za bivšu Ju-goslaviju koji ga je 24. marta 2016. godine proglasio krivim za genocid, ratne zločine i zločine protiv čovječnosti i osudio ga na 40 godina zatvora.38 Oslobođenje, 29. 6. 2015, 3.

250


“Prije četiri nedjelje sam identificirao mog oca Aliju. Zaveden je kao iskopina pod brojem 635 iz masovne grobnice u Zvorniku … Dao sam krv prije godinu dana u Dusseldorfu, pa su na osnovu DNK-analize utvrdili da su očeve kosti na-đene”, tim je riječima započeo njegovu javnu ispovijest tada 47. godišnji Rešad Mujić, kojeg prijatelji zovu Rešo.” … “Spakovala mu komad kukuruznog kruha, malo šećera i soli i jednu presvlaku. Idi, sine, velim, valjda ćemo se sresti u Tu-zli. Plačem ja, gledam za njim kako zamiče ispod kuće. Sutradan ja u Potočari-ma, tisuće naroda, kad, odjednom, pojavi se moj Azmir. Sine, otkud tebe, pitam, a on se zaleti, zagrli me, izljubi, kaže, nisam te mati bio poljubio pa sam se zato vratio. Još mi na obrazu stoji onaj njegov dah. Bi malo sa mnom i ode prema šumi, da se pridruži koloni.” Azmira nije bilo među preživjelima u dijelu kolone koja se probila na slobodnu teritoriju. Godinama se Nura nadala da će se pojaviti odnekud. Onda su joj javili da su identificirali njegove posmrtne ostatke. “Bila je to šaka kostiju. Pronašli su ih negdje kod Trnova, tako su mi objasnili. Preživjela sam to. Kako, ne znam ni sama. Godinama kasnije, pred ponoć, dok se sprema-la za počinak, čut će kako spiker spominje Den Haag i da će majka prepoznati sina, a sestra brata. “Okrenem se, na ekranu vidim kako četnici strijeljaju grupu muškaraca i među njima moj Azmir. Gledam, ne vjerujem svojim očima, srce mi stalo, ukočile se vilice. Jest’ moj Azmir, njemu pucaju u leđa. Pade moje dijete. Bos. Ni sedamnaest godina nije imao...”39

Razvoj kolektivnog sjećanja je proces koji se stvara vremenom i konti-nuitetom i da bismo je spoznali, moramo prošlost staviti u naraciju koja je pristupačna i bliska grupaciji koja je smatra svojom. Kao dio kolektivnog sjećanja moramo analitički pristupiti, ali i razlikovati kolektivno sjećanje od kolektivnog simbola sjećanja.40 Obljetnica genocida u Srebrenici svakako je dio kolektivnog sjećanja u kontekstu obljetnice samog genocida, ali je ujed-no postala i simbol nevine žrtve koju je doživjela jedna etnička grupacija stanovništva Bosne i Hercegovine u ratu 1992–1995. U intervjuu s novinar-kom Jadrankom Dizdar, reditelj Branko Lustig41 je na pitanje zašto u svojim filmovima i predavanjima podvlači paralelu između Srebrenice i Auschwitza odgovorio:

...treba govoriti istinu. … Ja stvarno mislim da se strahote poput Auschwitza i Srebrenice nikada ne bi smjele ponoviti. Ali, ovo što se danas dešava oko mene govori da samo fali jedna iskra pa da se stvari ponove.42

39 Lasić, 2016.40 Vučković-Juroš, 2010: 85.41 Branko Lustig, hrvatski reditelj i producent, jevrejskog porijekla, dvostruki je dobitnik nagrade Zlatni globus za filmove Gladijator i Šindlerova lista. Tokom Drugog svjetskog rata bio je interniran u kon-centracijskim logorima Auschwitz i Bergen-Belsen.42 Dizdar, 2014.

251


Primjer izvještavanja o Srebrenici je najdrastičniji, jer je žrtva i tema izuzetno osjetljiva, ali i pogodna za činjenicu da se javni diskurs u Bosni i Hercegovini više okreće riječima mržnje i sukoba, nego pomirenja.

Članci koji se bave ovom temom se mogu podijeliti na tri grupe. Prvi su oni koji samo prenose informaciju kao reportažu – čime se manje-više bave sve novine. Druga grupa su oni koji svoju stranu stavljaju u položaj žrtve, vik-timizacije ili nepravedno osuđene etničke grupe, a treća je grupa koja objek-tivno, ali mahom kolumnistički pristupa izvještavanju.

Također, ono što je rezultat istraživanja potvrdila je i Organizacija medi-ja Jugoistočne Evrope (SEEMO) koja je izrazila zabrinutost zbog medijske situacije u zemlji, naglašavajući da javni emiteri i mediji u privatnom vla-sništvu odražavaju etničke podjele.43 Mediji su i dalje u velikoj mjeri instru-mentalizirani od strane političkih elita koje koriste govor mržnje, potvrdio je Transparency. Rezultat toga je govor mržnje koji je postao uobičajena pojava u medijima.

Ćopićeva pustoš u Bašti sljezove boje

Historija i sjećanje su dvije društvene pojave koje jedna bez druge ne mogu. One se prožimaju i upotpunjuju, ali nikako nisu sinonimi. Dok sjećanje živi, stvara se u današnjosti i na taj način poprima oblik, prošlost je u vidu historije i nešto što više nije živo u tom smislu i kao takvo je rekonstrukcija onoga što je prošlo.44 Bosanskohercegovačko društvo proteklih godina ima tendenciju ka razjedinjavanju u pitanju gotovo svih značajnijih povijesnih činjenica i obljet-nica. Političke elite najčešće raspolažu državnim resursima, tako da odluka o tome koji će događaj biti primjereno obilježen umnogome diktira i utiče na formiranje stavova sugrađana. U Bosni i Hercegovini i obljetnice imaju svoju etničku pripadnost pa je tako stotinu godina rođenja velikog bosanskohercego-vačkog književnika većinski obilježeno u Republici Srpskoj. Međutim, iako tu kvantitetom objavljenih članaka u medijima prevazilazi, kvalitetom je gotovo jednak interes za ovog velikog književnika u cijeloj Bosni i Hercegovini.

Branko Ćopić je bio veliki pisac, koji je imao veliku ostavštinu, veliku oporuku i tragičnu biografiju. Ćopić je bio neumoran stvaralac, napisao je na desetine zbirki pripovjedaka, romana, pjesama, dramskih djela i knjiga za djecu. Njegova proza, prožeta lirikom i realističkim slikanjem života, naseljena je živopisnim i upečatljivim likovima poput Nikoletine Bursaća,

43 ECRI, 2017.44 Norra, 2007: 137.

252


deda Rada, Jovančeta ili Krsta Buve. Pisao je svježim, sočnim, slikovitim jezikom.45 Danas je Ćopić gotovo zaboravljeni, možda čak i prezreni pisac, spreman za jedno krajnje neizvjesno sutra, upozorio je novelist i kolumnist Vladimir Arsenijević u članku koji je povodom obljetnice izašao u Slobodnoj Bosni. Arsenijević je dodao:

Za generaciju rođenu šezdesetih godina dvadesetog veka, Ćopić je bio neizo-stavni deo našeg detinjstva, neka vrsta dobrodušnog plavokosog i plavookog anđela. Tek kasnije ćemo otkrivati i jednog drugačijeg Ćopića kao i sve njegove bolne sudare sa socijalističkom stvarnošću (u čijem je stvaranju i sam aktivno učestvovao) ali i sa samim sobom te s tamnijim stranama sopstvene prirode koja se nama, deci, činila tako nadmoćno veselom i razigranom.46

U mnoštvu konferencija, okruglih stolova, književnih i političkih susre-ta, snimanje filma “Mala moja iz Bosanske Krupe” po liku i djelu Branka Ćopića je svakako nešto što je bilo najbliže široj javnosti. Reditelj ovog filma Mladomir Puriša Đorđević rekao je da je odluku o snimanju donio spontano, jer je Ćopića poznavao dugi niz godina:

Lično smo se poznavali, vezan sam za njega i to je bio moj glavni motiv da uopšte krenem u realizaciju ovog filma. Ali, on je bio takav kao čovek, naročito posle Jeretičke priče, da ja nikad nisam uspeo da s njim stvorim jedno bliže pri-jateljstvo, gde bi se eventualno sastajali svake subote, ili nedelje, ili išli na neke praznike... Ne. On jeste bio vrlo ljubazan, ali je uvek voleo da ostane sam.47

U povodu stogodišnjice rođenja Branka Ćopića, pompezno su najavlje-ni veliki kulturni projekti u njegovu čast. Tim povodom, u Hašanima kod Bosanske Krupe, Ćopićevog rodnog mjesta u okviru Ćopićgrada trebala su biti sagrađena dva objekta za koja je već bio obezbijeđen novac. Ekipa Nezavisnih novina je obišla ovu lokaciju i konstatovala da od 25.000 konver-tibilnih maraka iz Kabineta Predsjednika Republike Srpske i 80.000 od Vlade Azerbejdžana nisu sagrađeni deda Trišin mlin i replika kuće Branka Ćopića kako je najavljivano, piše Milan Rakulj:

…saznali smo da mjesto na kom stoji drvena tabla sa natpisom “Kuća Branka Ćopića” i dalje “krase” samo dvije stare zidine i da radovi na kući nisu ni počeli. Nedaleko odatle na potoku Kalin, mlin potočar ili deda Trišin mlin zjapi prazan

45 Miljić, 2015: 35.46 Bajramović, 2015a.47 Ibid., 2015b.

253


i napušten. Pred realizaciju mlina, a od tada je prošlo više od pola godine, radovi su obustavljeni.48

Dušanka Dakić, predsjednica Zavičajnog udruženja “Branko Ćopić”, po-jasnila je kako se radovi nisu nastavili jer je izvođač ponudio za izvođenje radova neispravan građevinski materijal, a kako je već uzeo avans za radove, cijeli slučaj će epilog najvjerovatnije dobiti na sudu.

Zbog korištenja stilizovanog narodnog jezika, prožetog sočnim i mekim humorom, Branko će ostati trajno u književnosti, zato nije slučajno da je on bio i ostao jedan od najomiljenijih i najčitanijih naših pisaca. On sam je jed-nom prilikom izrekao kratku rečenicu koja vrlo dobro može opisati većinu apsurdnih situacija u Bosni i Hercegovini pa i ovu koja se dešava s izgrad-njom spomen kuće, prenio je Rakulj:

“Znam ja nas”, čuvena je rečenica Branka Ćopića čiji nastavak nije za novine, a u kojem je Branko opsovao sve što se događalo i događa s nama, a to se itekako može odnositi i na projekat “Bašta sljezove boje”, pompezno najavljen kao Ćo-pićgrad, prošle godine za stogodišnjicu rođenja velikog pisca.49

Ćopićevi sukobi sa sistemom, neprežaljeni gubitak iz mladosti i rastrga-nost između sjećanja i života, učinili su da javnost Bosne i Hercegovine na njega gleda kao na književnika, čovjeka i nekog bliskog kome se, u većini objavljenih članaka, ne dodjeljuje prvenstveno etnički epitet.

ZaključakKao historiografija i kao dopuna historiografiji, mediji su svojim izvještavanjem utjecali na brojne generacije, jer su na indirektan način doveli do formiranja javnog diskursa o odre-đenim povijesnim ideologijama i događajima. U nastajanju historiografije za istraživača je izuzetno važno razumijevanje povijesti, pogotovo u eri kada smo živi svjedoci konstrukcije, rekonstrukcije i revizije pojedinih historijskih zbivanja. Posmatranje povijesti kroz histori-ografiju moguće je i u pozitivnom i u negativnom kontekstu; gotovo da je jednak zaključak kada govorimo o medijskim natpisima koji prate obilježavanje velikih obljetnica.Povjesničari ne mogu povijest proučavati samo kroz recikliranje povijesnih događaja, imena i datuma, postoji potreba analize izvora kao temelja za pisanje povijesti. Medijski izvještaji o obljetnicama i jubilejima predstavljaju koristan dodatak procesu povijesne analize ne samo iz perspektive povijesti već i iz perspektive političko-socijalne promjene u društvu Bosne i Hercegovine proteklih 20-ak godina. Rasprava o poimanju prošlosti očituje se kroz sve sfere društva. Kroz obljetnice, ali i predsta-ve, kulturne izložbe, filmove i druge društvene sadržaje kreira se javno mnijenje koje često

48 Rakulj, 2016.49 Ibid.

254


kroz svoju projekciju ima jači utjecaj na razumijevanje i shvaćanje povijesti nego što to ima direktno historiografija. Ako želimo napraviti kratki sažetak medijskih napisa o temama obljetnica, opća karakteristi-ka je da su stavovi podijeljeni i gotovo sve teme prate grupacije koje su ili “za” ili “protiv”. Jedan od primjera za to je pitanje i rasprava o bosanskom, odnosno bošnjačkom jeziku. Dok dio medija ovaj period prezentuje kao dodatnu potvrdu kontinuiteta postojanja bošnjačkog jezika, u isto vrijeme mediji pišu kako je jezičko priznavanje u Austro-Ugarskoj bilo samo u želji da se Bosna i Hercegovina što više izolira od utjecaja iz Zagreba i Beograda. Drugi primjer bi mogle biti dvije iznimno značajne obljetnice iz 2008. godine. Austrougarsko zaposjedanje Bosne i Hercegovine bilo je rezultat dogovora velikih europskih sila na Berlinskom kongresu 1878. koje su dale mandat Austro-Ugarskoj da uđe s vojskom u Bosnu i Hercegovinu kao dio Osmanskog Carstva, a nakon toga obilježeno je i sto godina od anek-sije, odnosno bosanskohercegovačkog potpunog uključivanja u zakonodavni i pravni sustav ove tada velike srednjoeuropske monarhije. O ovim obljetnicama se u pojedinim medijima piše s nostalgijom prema Osmanskom Carstvu, ali se ujedno ove godine smatraju krajem četiri mračna stoljeća osmanske okupacije nekadašnjeg bosanskog kraljevstva, nakon čega se Bosna i Hercegovina ponovno našla u europskom krugu. U teoriji, mediji su sredstvo tačnog i blagovremenog informisanja javnosti o svim događaji-ma i procesima u društvu. Mediji tom prilikom trebaju biti svjedoci događaja koji objektivno i odgovorno prenose svoja saznanja. U praksi ova teorija nije primjenjiva čak ni u mnogo razvijenijim zemljama, s mnogo manje društveno-političkih problema. Medijska realnost Bosne i Hercegovine ispunjena je različitim oblicima lošeg izvještavanja, među kojima je govor mržnje prvenstveno u najgorem obliku. Trideset godina nakon danas, ovi i ovakvi mediji će istraživačima biti dopuna građi za upotpunjavanje istraživačkog postupka novih generacija. Rješenje je jedino u uspostavljanju etički odgovornog novinarstva, koje mora imati i kritiku i podršku naučne zajednice.

Celebrating Significant Events to Construct a Political

Spectacle: An Analysis of Celebrating Historic Anniversaries as a Culture of Remembrance in the Media

Conclusion This essay comparatively examines explanations of the anniversary celebration in Bosnia and Herzegovina in between the last thirty years. The author set before themselves the task of analyzing the role of media in the public, as a part of historiography as a legacy. In that manner, understanding the role of media in public opinion is unthinkable without research about their background. The research result shows a situation in which the media are subject to constant propaganda based on prejudice or ethnic divisions. It is necessary to return the foundations for independent journalism from the beginning.

255


In theory, the media are a means of accurately and timely informing the public about all events and processes in society. The media on this occasion should witness events that ob-jectively and responsibly convey their knowledge. In practice, this theory is not applicable even in much more developed countries, with far fewer socio-political problems. The media reality of Bosnia and Herzegovina is filled with various forms of bad reporting, hate speech primarily in its worst form. In thirty years, this kind of media will be a supplement for re-searchers to complement the next-generation research process. The only solution is to estab-lish ethically responsible journalism, which must have support of the scientific community.

Literatura

KnjigeBlack, J. i Jennings, B. (1995) Introduction to media communication, Brown & Benchmark,

Chicago.Groth, O. (1928–1930) Die Zeitung – Ein System des Zeitungskunde (Journalistik), J. Bein-

sheimer, Mannheim.Maynard Salmon, L. (1976) The newspaper and the historian, Octagon, New York.

ČlanciBerk, P. (1999) Istorija kao društveno pamćenje, Reč 56, 83-92.Gameson, W. A. (1989) News as a framing, American Behavioral Scientist 33, 157-161.Lipovčan, S. (2006) Mediji – druga zbilja? Rasprave, ogledi i interpretacije, Hrvatska

sveučilišna naklada, Zagreb.Mokriš, S. (2011) Novine i njihova uloga u društvenoj zajednici, Vjesnik bibliotekara Hrvat-

ske 54 (4), 114-130. Norra, P. (2007) Između sjećanja i povijesti (prevele s francuskog Milena Ostojić, Ana Irena

Hudl), Diskrepancija, studentski časopis za društveno-humanističke teme 8 (12), 135-165.

Vučković-Juroš, T. (2010) Kako nastaju kolektivna sjećanja: promišljanja o interakcionističkom modelu kolektivnih sjećanja, Revija za sociologiju 40, 79-101.

DokumentiECRI (2017) Izvještaj ECRI-a o Bosni i Hercegovini (peti ciklus monitoringa), Usvojen 6.

decembra 2016, Objavljen 28 februara 2017, ECRI – Council of Europe, 2017. Dostup-no na: https://rm.coe.int/third-report-on-bosnia-and-herzegovina-bosnian-translation-/16808b5601. (20. 5. 2019).

OHR (2009) Ustav Bosne i Hercegovine, Aneks IV Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i Službeni glasnik BiH 25/2009 – Amandman I, OHR, Office of the High Representative, Sarajevo. Dostupno na: http://www.ustavnisud.ba/public/down/USTAV_BOSNE_I_HERCEGOVINE_hrv.pdf (15. 5. 2019).

PFBiH (2011) Zakon o slobodi pristupa informacijama u Federaciji Bosne i Hercegovine, Službene novine Federacije BiH 32/2001; 48/11. Dostupno na: https://bhnovinari.ba/bs/2011/04/09/zakon-o-slobodi-pristupa-informacijama-u-federaciji-bosne-i-hercego-vine/. (15. 5. 2019).

256


NovineBačanović, V. (2014) Šabanova filharmonija, Dani, 4. 7. 2014, 7.Bajramović, D. (2015a) Branko Ćopić. Pisac koji je generacije držao dalje od zrelosti, Slo-

bodna Bosna, 15. 1. 2015, 50-54.Bajramović, D. (2015b) Kad mu je bilo svega dosta, Slobodna Bosna, 17. 9. 2015, 48.Bjelica-Čabrilo, V. (2014) Novi razlog za podjele. Gavrilo Princip – Za jedne heroj, za druge

zločinac, Dnevni list, 29. 6. 2014, 7.Čolaković, M. (2015) Baciš kamen – Atentat, pobiješ više od 8.000 ljudi – nije Genocid,

Stav, 23. 7. 2015, 63.Dizdar, J. (2014) Strahote Auschwitza i Srebrenice nikada se ne smiju ponoviti, Oslobođenje,

6. 11. 2014, 33.Kahrović-Posavljak, A. (2014) Gavrilo Princip je bio terorista, Dani, 4. 7. 2014, 17.Karabegović, O. (2013) Teroristički akt ili herojski čin?, Oslobođenje, 2. 7. 2013, 39.Karić, E. (2014) Bosna i Hercegovina, istočna kriza i Sarajevski atentat, Oslobođenje, 5. 7.

2014, 26-28.Krajišnik, Đ. (2014a) Da je živ, Gavrilo bi protestirao s nama, Dani, 4. 7. 2014, 10-11.Krajišnik, Đ. (2014b) Mir, ljubav i tolerancija, Dani, 4. 7. 2014, 61.Lasić, M. (2016) Ispovijesti preživjelih Srebreničana, Dnevni list, 19. 7. 2016, 34.Latinović, Đ. (2014) Princip brani Sarajevo, Nezavisne novine, 26. 6. 2014, 13.Miljić, D. (2015) Književni opus velikana pisane riječi, Nezavisne Novine, 5–6. 11. 2015, 35.Osmović, M. (2015a) Tko se boji Rezolucije o Srebrenici?, Dnevni List, 17. 6. 2015, 4.Osmović, M. (2015b) Političko igranje Srebrenicom, Dnevni list, 24. 6. 2015, 6.Rakulj, M. (2016) Umjesto grada biće podignuta sudska parnica, Nezavisne novine, 2–3. 7.

2016, 34.

257

DOI: 10.5644/PI2020.186.25

Muzeografija i historiografija bosanskohercegovačke umjetnosti u postsocijalističkom stanju krize

Asja MandićOdsjek za historiju, Katedra za historiju umjetnosti

Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu [email protected]

Sažetak: U ovom radu autorica govori o odnosu muzeografije i historiografije u kontekstu kuriranja i pisanja historije umjetnosti u okviru programskog djelovanja Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, osnovane s ciljem ne samo da prikuplja i izlaže umjetnička djela, već i da kreira i prenosi njihove vrijednosti i utiče na razvoj bosanskohercegovačke umjetnosti. Uspostavljena kao najautoritativnija muzejska institucija u oblasti likovne umjetnosti, uče-stvovala je u izgradnji bosanskohercegovačke historije, od politika prikupljanja, izlaganja, do odnosa s drugim institucijama kulture i historijsko-umjetničkog znanja, odnosno regulirala je javnu sferu umjetnosti u odnosu na politiku vladajuće ideologije. Kroz izlagačke prakse, koje su zapravo diskurzivne prakse, što konstruiraju historijsko-umjetnički narativ, pogotovo u kontekstu retrospektivnih izložbi bosanskohercegovačke umjetnosti, popraćenih katalo-zima, galerija je aktivno učestvovala ne samo u izlaganju, već i pisanju, odnosno kreiranju historije umjetnosti. U poslijeratnom, postdejtonskom, tranzicijskom stanju destabiliziranog, etnički podijeljenog društva, kada gubi status institucije od državnog interesa i ostaje bez bilo kakvog pravnog statusa, što je implicitno vezano za načine finansiranja i definiranja njenih nadležnosti i zadataka, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine više nije u stanju dati zna-čajniji doprinos historiografiji bosanskohercegovačke umjetnosti, već radije i sama postaje kao fragment socijalističkih ruševina ili artefakt, predmet za izučavanje društveno-političkih, ekonomskih, odnosno tranzicijskih procesa koji nastoje uništiti ideju bosanskohercegovač-kog identiteta i kulture, i samim tim i muzejskih institucija koje ih izgrađuju.

Ključne riječi: historija umjetnosti, historiografija, identitet, izložba, muzej, muzeografija, socijalizam, tranzicija, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, umjetnost

Uvod

U historiografskoj praksi muzej se sve više posmatra kao institucija koja je u neodvojivoj vezi s historijom, kao ustanova koja ne samo prikuplja i čuva predmete iz prošlosti već i materijalizira i konkretizira historijska znanja, daje originalan doprinos i učestvuje u konstrukciji historijskih narativa. Značaj muzeologije u okviru historijskih, odnosno historijsko-umjetničkih studija u recentnijoj literaturi postaje sve prisutniji, gdje se muzeologija posmatra u okviru niza naučnih i stručnih praksi, kao što su historija umjetnosti, likovna

258


kritika, estetika, društvena historija i konoserstvo, koje Donald Preziosi stav-lja pod zbirni pojam muzeografija.1 Vezana za načine prikupljanja, sortiranja, kombiniranja i izlaganja artefakata iz prošlosti, tehnike kojima se njihova značenja prenose u odnosu na teorijske postavke muzeologije, ali isto tako i za apliciranje historije umjetnosti — muzeografija reflektira kompleksne odnose u okviru mreže različitih disciplina.

Relacije između muzeologije i historije umjetnosti zasnovane su na slo-ženoj interakciji naučnih i stručnih praksi, koje jedna drugu dopunjuju i tran-sformiraju.2 Muzejski kustosi, po struci historičari umjetnosti, pored brige o muzejskim zbirkama učestvuju također u istraživanju, objavljivanju istraži-vanja, ali i njihovom izlaganju u formi izložbe. Kroz izlagačke prakse, koje su zapravo diskurzivne prakse, kustosi postaju autori historijsko-umjetničkih narativa koji se materijaliziraju i u obliku muzejskih publikacija. Veza iz-među pisanja, kreiranja i kuriranja historije umjetnosti zasigurno postoji, ali kako tvrdi Preziosi, odnos između historije umjetnosti i muzeologije nije tako jednostavan, već radije anamorfan: “Nije dostatno da se historija umjetnosti reducira na ‘teoriju’ muzejske ‘prakse’... Niti je muzej, ako uopće — egzem-plikacija ili aplikacija historije umjetnosti, niti prosto režiranje ili pozornica za historijsko-umjetničke dramaturgije sinteze i analize.”3 Muzeografija, ve-zana i za načine i postupke realizacije teoretskih postavki muzeologije kao naučne discipline, što pretpostavlja i metode klasifikacije, izlaganja umjet-ničkih djela i komuniciranja njihovih značenja, za razliku od historije um-jetnosti, u direktnoj je korelaciji s načinima postojanja i opstanka muzeja, kao javnih institucija, u kompleksnom društveno-historijskom i političkom okruženju. U tom kontekstu posebno mjesto zauzimaju nacionalni muzeji, koji funkcioniraju kao posrednici države,4 te kao “instrumenti historiografske prakse”5 govore o procesima kreiranja države, historije i nacije. Postojanje i funkcioniranje takvih institucija “reflektira genezu kulturnih politika u okvi-rima procesa vlasti”6 tako da se može zaključiti da su muzejsko-galerijske prakse eksplicitno vezane za procese kulturne produkcije i reprezentacije i ključne su za formiranje kulturnih identiteta.

1 Preziosi, 2006: 51.2 Ibid.3 Ibid.4 Weil, 2002: 195-213; Watson 2007: 27-31.5 Preziosi, 1995: 13.6 Bennett, 1998: 195.

259

Asja Mandić: Muzeografija i historiografija bosanskohercegovačke umjetnosti u postsocijalnom stanju...

Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine:

instrument historiografske prakse

Koncept muzeja kao “instrumenta historiografske prakse” može se primijeni-ti i na muzeje umjetnosti, kao što je Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, čiji historijat razvoja, politike prikupljanja, izlaganja, kao i odnos s drugim institucijama kulture i historijsko-umjetničkog znanja, ali i politikama repre-zentacije vladajuće ideologije i materijalizacije njene moći, predstavlja neza-obilazan resurs, ne samo za izučavanje historije umjetnosti već i za razumije-vanje historijskih tokova u Bosni i Hercegovini.

Osnovana 11. oktobra 1946. godine od strane vlade Narodne Republike Bosne i Hercegovine kao ustanova u nadležnosti Ministarstva prosvjete, tada pod nazivom Umjetnička galerija u Sarajevu, imala je zadatak da otkuplju-je, prikuplja i izlaže djela likovne umjetnosti na cjelokupnoj teritoriji Bosne i Hercegovine, da “utiče na razvoj umjetnosti i da narod upoznaje s likov-nom umjetnošću”.7 Značajno je naglasiti da neposredno nakon Drugog svjet-skog rata novoformirana republička vlast osniva još nekoliko muzeja (Muzej narodnog oslobođenja (1945),8 Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti (1961)...), kao “moćne, snažne i opipljive simbole svojih moći i atributa”,9 koji su u sebi sadržavali, utjelovljivali i napravili vidljivom ideju suvereniteta republičke vlasti.10 Zajedno s drugim republičkim institucijama, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine je tako bila mehanizam za materijalizaciju au-toriteta vladajućih struktura, njihove svjesne političke namjere za izgradnju kulturnog identiteta i nacionalne integracije u okviru religijske i etničke razli-čitosti, kao i za ostvarivanje odgojno-obrazovnih ciljeva i prenošenja moral-nih vrijednosti u skladu s načelima vladajuće ideologije.

Od samog svog osnivanja muzej se smatrao pokretačem društvenog i kul-turnog razvoja, posebno u kontekstu stvaranja moderne države i nacije, i “uče-stvovao u društveno-političkom i moralnom vaspitanju građana nacionalnih 7 “Uredba o Umjetničkoj galeriji”, Arhiv BiH, broj 958/46.8 Vidjeti Zakon o osnivanju Muzeja narodnog oslobođenja u Sarajevu, Službeni list Federalne BiH 26/1945. Muzej je više puta mijenjao naziv, od Muzeja narodnog oslobođenja, Muzeja narodne revo-lucije, Muzeja revolucije Bosne i Hercegovine, sve do današnjeg naziva: Historijski muzej Bosne i Hercegovine, uspostavljenog 1992. godine. 9 Duncan i Wallach, 1980: 457.10 Utjelovljenje suvereniteta republičke vlasti u okviru rada ovih institucija, uključujući i Zemaljski muzej, postaje eksplicitno kada one, u skladu s članom 172. Ustava Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, u svom nazivu dobivaju republičko određenje, kao što je preimenovanje Umjetnička galerije u Sarajevu u Umjetničku galeriju Bosne i Hercegovine. (Zakon o Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine, Službeni list Socijalističke Republike BiH 35/1969)

260


država”.11 On i nastaje kao rezultat modernizacije, jer upravo i manifestira ideju društvenog, političkog i nacionalnog progresa. U tom kontekstu mogu se posmatrati i novoosnovane institucije tadašnje Narodne Republike Bosne i Hercegovine, koje su, zajedno s drugim javnim ustanovama, determinirale i usmjeravale kulturni život i demonstrirale progres novonastale republike, koji je išao u korak i s procesima modernizacije.

Umjetnička galerija radila je na uspostavljanju osobenosti bosanskoher-cegovačke umjetnosti, na njenoj afirmaciji, kao i na kreiranju historije, što je izrazito značajno za proces stvaranja kulturnog identiteta, kao i za uspostav-ljanje bosanskohercegovačke državnosti devedesetih godina dvadesetog sto-ljeća. Od svog osnivanja, pa sve do početka rata 1992. godine, funkcionirala je kao krovna institucija likovne umjetnosti, organizirala i održavala stalne ekspoziture u većim gradovima (Banjaluci, Stocu, Mostaru), radila na afirma-ciji bosanskohercegovačke umjetnosti i kulture na međurepubličkom i među-narodnom planu, organizirala izložbe širom Bosne i Hercegovine, odnosno regulirala javnu sferu umjetnosti, prenosila i determinirala njene vrijednosti, kao i načine prezentacije i recepcije.

Njena prva stalna postavka, prezentirana 1959. godine u preuređenoj kući za stanovanje i trgovačkoj radnji Moise D. Saloma (gdje se i danas nala-zi), organizirana u dvije hronološko-tematske cjeline “Umjetnost Bosne i Hercegovine od kraja XIX vijeka do 1941. godine” i “Jugoslovenska umjet-nost od kraja XIX vijeka do 1941. godine”12 govori o uspostavljanju dija-lektike između bosanskohercegovačke i jugoslavenske umjetnosti, pri čemu se bosanskohercegovačka umjetnost formirala u svoj svojoj partikularnosti. Retrospektivni pristup u koncepciji postavke “Umjetnost Bosne i Hercegovine od kraja XIX vijeka do 1941. godine”, koji daje evaluaciju i uvid u razvoj, odnosno progres nacionalne umjetnosti, značajan je za predstavljanje kon-tinuiteta likovne tradicije u Bosni i Hercegovini i uspostavljanje osobenosti bosanskohercegovačkog identiteta. Upravo je ta prva stalna postavka galerije odredila i demonstrirala njen identitet, kao i programska usmjerenja.13

11 Preziosi, 1995: 13.12 Hadžismajlović, 1986, bez paginacija.13 Otvorena 26. juna 1959. godine, stalna postavka trajala je do 1972. godine, s tim što je povremeno izmještana ili uklanjana, za potrebe druge izložbe ili zbog prenošenja u neki drugi prostor, kao što je to bilo 1965. godine kada je s tom izložbom u banjalučkom Domu kulture otvorena ekspozitura Umjet-ničke galerije u Banjaluci. Iako se navodi da je trajala do 1972. godine, uvidom u hronološki pregled vidljivo je da je ponovo, pod istim nazivom “Umjetnost Bosne i Hercegovine od kraja XIX vijeka do 1941.”, postavljena od strane novog kustoskog tima (Azra Begić, Ibrahim Krzović i Miloš Radić) i otvorena 2. februara 1972. Trajala je sve do 1976. godine. Za više informacija vidi „Hronologija izložbi Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine“ u Hadžismajlović, 1986.

261


Kustosi galerije bili su autori jednih od prvih historijsko-umjetničkih narativa, pogotovo u kontekstu moderne umjetnosti, gdje se retrospektiv-ne izložbe bosanskohercegovačke umjetnosti izdvajaju kao značajan žanr u kontekstu pisanja i izlaganja historije umjetnosti. Nakon promjene naziva iz Umjetnička galerija u Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1969. godi-ne, ova institucija počinje aktivnije da radi na organizaciji retrospektivnih monografskih izložbi domaćih autora, odnosno na izučavanju, valoriziranju i prezentiranju bosanskohercegovačke umjetnosti, što je kulminiralo u realiza-ciji četiri izložbe. Organizirane u periodu od 1978. do 1984. godine, ove četiri sintetičke izložbe sistematizirale su činjenice, saznanja i ocjene u rekonstruk-ciji razvoja umjetnosti u Bosni i Hercegovini,14 u periodu od 1894. do 1984. godine.15 Retrospektivne izložbe napravile su iskorak u struci, kreirale su hi-storiju, konkretizirale je kroz prisustvo umjetničkih djela u prostoru galerije kao javne institucije dostupne široj publici. Četiri kataloške publikacije, ko-jim je bosanskohercegovačka umjetnost perioda od kraja devetnaestog stolje-ća do 1984. godine “po prvi put istražena, valorizirana i prezentirana”16 ušle su u akademski prostor, na univerzitete i akademije, kao validne historijsko-umjetničke studije i ujedno i jedine koje prate razvoj bosanskohercegovačke umjetnosti u rasponu od gotovo stotinu godina.

Umjetnička galerija ne samo da je dala značajan doprinos historiografiji umjetnosti već je angažmanom generacije kustosa, koji su djelovali krajem 1970-ih i tokom 1980-ih godina, repozicionirala bosanskohercegovačku li-kovnu scenu s margine u centar jugoslavenskih dešavanja. Kroz izlagačke prakse, posebno retrospektivne izložbe i njima prateće kataloge, istraživala je i prezentirala likovnu umjetnost, fabricirala i konstruirala historijsko-umjet-nički narativ o umjetnosti naroda s ovih prostora, koji je implicitno vezan za konstrukciju bosanskohercegovačkog identiteta.

Od samog početka funkcionirala je kao pokretač društvenog i kulturnog razvoja u Bosni i Hercegovini i ne samo da je izlagala umjetnička djela već 14 Husedžinović, 2000: 2.15 Prva izložba “Umjetnost Bosne i Hercegovine 1894–1923. godine” prezentirana je u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine u periodu od 26. 7. do 15. 10. 1978. (koncepcija izložbe, izbor autora i djela: Arfan Hozić, Azra Begić, Ibrahim Krzović, Miloš Radić); druga “Umjetnost Bosne i Hercego-vine 1924–1945” u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine u martu i aprilu 1985. godine (koncep-cija izložbe, izbor autora i djela: Azra Begić, Danka Damjanović, Ibrahim Krzović); treća “Umjetnost Bosne i Hercegovine 1924–1945” od 27. 11. 1974. Do 15. 1. 1975. (koncepcija izložbe, izbor autora i djela: Arfan Hozić, Azra Begić, Ibrahim Krzović, Miloš Radić) i četvrta “Umjetnost Bosne i Hercego-vine 1974–1984” u periodu od 1. 2. do 1. 3. 1984. godine (koncepcija izložbe, izbor autora i djela: Azra Begić, Danka Damjanović, Meliha Husedžinović, Ibrahim Krzović, Nermina Zildžo) bila je koncipira-na kao dio kulturnog programa povodom održavanja četrnaestih Zimskih olimpijskih igara. 16 Hadžismajlović, 1986.

262


je i određivala, tumačila i prenosila njihove vrijednosti i značenja, generirala znanja utičući na konstrukciju stavova, vrijednosti, na estetski i kulturni sen-zibilitet društvene zajednice te zajedno s drugim javnim ustanovama kreirala, determinirala i usmjeravala kulturni i društveni život u Bosni i Hercegovini. Kroz uvid u funkcioniranje Umjetničke galerije može se govoriti o historio-grafiji umjetnosti, kao i o nizu društvenih, historijskih, političkih i ekonom-skih promjena koje su se neminovno reflektirale na njen rad.

Formiranje države, rat, tranzicija, podjela: postsocijalističko stanje

Formiranje države Bosne i Hercegovine išlo je u korak s dva trauma-tična procesa, krvavim ratom uslijed raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, odnosno proglašenjem nezavisnosti Republike Bosne i Hercegovine, i tranzicijskim procesima prelaska s “kontroliranog sistema” socijalne solidarnosti u “demokratski sistem” zasnovan na slobodi nacional-nog kolektiva i pojedinca.

Rat u Bosni i Hercegovini, popraćen velikim ljudskim gubicima, etničkim čišćenjem, masovnom destrukcijom gradova i kulturno-historijskog naslije-đa, svakako se odrazio i na muzejsko-galerijske institucije i njihove zbirke. Tako je tokom opsade Sarajeva, od 1992. do 1995. godine, Umjetnička ga-lerija Bosne i Hercegovine sistematski granatirana, što je dovelo do znatnih oštećenja,17 pri čemu je uništen i dio arhivske građe,18 a početkom rata u njene izlagačke prostore smjestile su se izbjeglice. Ratne 1993. godine napravljen je vanredni inventar kada je utvrđeno da je ukradeno četrdeset šest ikona, tri rukopisa islamske umjetnosti i dvije slike Ferdinanda Hodlera, što čini 1% cjelokupne galerijske zbirke.19 Međutim, uprkos činjenici da je tokom opsade Sarajeva ova kulturna institucija bila granatirana, da je služila i kao dom za

17 U ratu je na Umjetničku galeriju palo oko 40 granata, što je dovelo do značajnih oštećenja krovne konstrukcije. Samim tim cjelokupan prostor zadnjeg sprata ostao je van funkcije, kao i drugi dijelovi galerije uslijed prodora kišnice u gotovo sve prostore objekta, posebno podrumske i prostor depoa. Za više informacija vidi Maja Bobar “UGBiH 1996–2001” u: Hadžismajlović, 2001: 12. 18 S obzirom na to da je dio dokumentacije Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, gdje se nalazio i fotoarhiv, bio smješten u potkrovlje zgrade, gdje je tokom ratnih godina prodirala kišnica, on je bio dobrim dijelom uništen ili oštećen. Nažalost, neposredno nakon završetka rata, tadašnji direktor galerije je, kako navode uposlenici, odlučio da se ta građa otpiše. Gubitkom godišnjih izvještaja galerije postaje nemoguće rekonstruirati život ove institucije, odnosno njenih programskih aktivnosti (mimo izložbi) kao što su predavanja, radionice, razgovori, filmske projekcije, kao i nivo posjećenosti u predratnom periodu. Razgovor s Melihom Husedžinović, direktoricom Umjetničke galerije BiH (od 2000. do 2011. godine) (Sarajevo, mart 2013. godine). 19 Vefik Hadžismajlović “UGBiH 1992–1995” u: Hadžismajlović, 2001: 11.

263


izbjeglice, u prostoru galerije organizirane su četrdeset dvije izložbe20 i druge programske aktivnosti (pokoja radionica, razgovori ili promocija filma) i ona je dala značajan doprinos u formiranju kulture otpora opkoljenog grada.21

Period poslijeratne normalizacije za galeriju je označio potpuni gubi-tak položaja u politici vladajućih mehanizama moći, odnosno degradaciju i opstrukciju njenih osnovnih funkcija. Od svog postanka, pa sve do pro-glašenja nezavisnosti Bosne i Hercegovine, bila je u nadležnosti Skupštine Socijalističke Republike BiH i finansirala se iz republičkih fondova, da bi izmjenom Zakona o muzejskoj djelatnosti 1993. godine dobila status držav-ne institucije zajedno s Historijskim muzejom BiH, Zemaljskim muzejom BiH, Muzejom književnosti i pozorišne umjetnosti BiH. Međutim 1994. go-dine gubi finansijera, što je bio Republički javni fond za kulturu, donošenjem Zakona o prestanku rada fondova i zakona,22 a promjenom Ustava nakon pot-pisivanja mirovnog sporazuma gubi status institucije od državnog značaja.23

Najveća ironija je u tome što u okvirima države Bosne i Hercegovine Umjetnička galerija kao najautoritativnija ustanova, koja čuva izrazito vri-jedna umjetnička djela internacionalne, jugoslavenske, a najviše nacional-ne, odnosno bosanskohercegovačke umjetnosti24 i pripisuje im historijske, društvene, kulturne i estetske vrijednosti, nema status institucije od državnog interesa, niti bilo kakav pravni status, što je rezultat Dejtonskog mirovnog sporazuma iz 1995. godine, koji je izostavio kulturne institucije iz svojih aka-ta i uspostavio i legitimirao podjelu. Podijeljena u dva entiteta, Federaciju BiH i Republiku Srpsku, u kojima prevladavaju etnonacionalistički diskursi i pokušaj nacionalističkih elita da se otrgnu od socijalističke prošlosti i vrate tradiciji — religijskoj, odnosno nacionalnoj — kao i simbolima i vrijednosti-ma koje je potisnuo komunistički sistem, Bosna i Hercegovina gubi koncept jedinstvene pravne države. U tim procesima dolazi do reinvencije tradicije i nacionalnih i kulturnih identiteta i redefiniranja socijalističke prošlosti, kojoj Umjetnička galerija BiH duguje svoje postojanje, što dovodi do negiranja 20 Hadžismajlović, 2001: 10-12. Za broj izložbi organiziranih u ratu vidi http://ugbih.ba/udi/o-nama/ (stanje na dan 5. 9. 2019).21 O kulturi otpora u Sarajevu vidi: Mandić, 2011.22 Službeni list RBiH 13/94. Preuzeto iz Maja Bobar “UGBiH 1996–2001” u: Hadžismajlović, 2001: 12. 23 Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine zajedno s Historijskim muzejom BiH i Zemaljskim muze-jom BiH spada u sedam kulturnih institucija koje su bile u nadležnosti Skupštine Socijalističke Repu-blike BiH, a koje su nakon završetka rata izgubile finansijera i pravni status i tako ostale zamrznute u tranziciji. Njihov pravni status ni način finansiranja nije riješen od 1995. godine. 24 Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine danas posjeduje 6000 inventarskih jedinica podijeljenih u više zbirki: Zbirka bosanskohercegovačke umjetnosti, Zbirka Ferdinanda Hodlera, Zbirka ikona, Zbir-ka jugoslovenske umjetnosti, Međunarodna zbirka donacija, Zbirka fotografija i novih medija, Likovni arhiv “NADA”. Izvor: http://ugbih.ba/udi/o-nama/ (stanje na dan 5. 9. 2019).

264


postojanja i značaja institucije koja predstavlja simbol zajedničkog kultur-nog naslijeđa naroda koji su živjeli na ovim prostorima, a koje je nemoguće podijeliti.

Entitetska podjela dovela je do formiranja novih institucija u Republici Srpskoj, zasnovanih na preimenovanju gradskih i zavičajnih muzejskih i galerijskih institucija u entitetske. Tako već ratnih godina nastaju Muzej Republike Srpske (1992)25 i Galerija likovnih umjetnosti Republike Srpske (1994),26 čiji je identitet i entitetsku utemeljenost potvrdio Dejtonski mirovni sporazum, odnosno Zakon o muzejskoj djelatnosti iz 1999. godine donesen od strane Narodne skupštine Republike Srpske, gdje nadležnost nad ovim institucijama ima Ministarstvo nauke i kulture RS, te gdje se muzejska dje-latnost gore navedenih institucija navodi kao “djelatnost od posebnog inte-resa za Republiku Srpsku”.27 Nastali kao rezultat svjesne političke didakti-ke, muzeji su prisvojeni kao izvori etno-nacionalnog identiteta, te su trebali

25 Osnovan kao Muzej Vrbaske banovine 1930. godine (navodi se i kao Etnografski muzej, vidi Đordje Vasković, Izvještaj o pregledu Etnografskog muzeja, Muzeja narodnog oslobođenja i Narodnog pozo-rišta u Banja Luci, Arhiv BiH 1324/48), preimenovan je u Muzej Bosanske krajine, zavičajnog tipa, nakon što je Ministarstvo za nauku i kulturu Vlade FNRJ izvršilo kategorizaciju muzeja i postavilo zadatak svim narodnim republikama da se pristupi osnivanju zavičajnih muzeja i muzeja narodne re-volucije te reorganizaciji postojećih. Zavičajni muzeji po tematskoj strukturi treba da prikazuju cjelo-kupnu sliku prirode i istorijskog razvitka pojedinog kraja ili oblasti, uključujući i NOB i socijalističku izgradnju kraja. Na osnovu Zaključaka Republičke konferencije po pitanju muzeja održane u februaru 1950. godine, u Banjaluci se osniva Muzej Bosanske krajine, u kojeg će se uključiti i Muzej narodnog oslobođenja. Izvor: Arhiv BiH, 1338/50. Na osnovu toga muzej, koji je izvorno utemeljen kao etno-grafski, počinje da se razvija u pravcu “opšteg oblasnog muzeja” koji će prikazivati “prirodu, istoriju i etnografiju Bosanske krajine” (vidi: Kulišić, 1949). Odlukom o osnivanju muzeja Republike Srpske donesenom od strane vlade Republike Srpske preimenovan je u Muzej Republike Srpske. (Službeni glasnik Republike Srpske 18/1992, preuzeto iz: Cogo, 2016: 125-126. 26 Prvi koraci u osnivanju Umjetničke galerije Banjaluka, koja je preimenovana u Galeriju likovnih um-jetnosti Republike Srpske 1992. godine, neposredno su vezani za rad Umjetničke galerije Bosne i Her-cegovine, odnosno njene ekspoziture, osnovane u Banjaluci 1965. godine, koja prestaje s radom nakon katastrofalnog zemljotresa koji je 1969. godine zahvatio Banjaluku. Kao rezultat Akcije solidarnosti likovnih umjetnika Jugoslavije i svijeta, koju su mjesec dana nakon zemljotresa pokrenuli Mersad Ber-ber (tadašnji v. d. predsjednika Udruženja likovnih umjetnika Bosne i Hercegovine) i likovni kritičar Muhamed Karamehmedović iz Sarajeva, Banjaluka je dobila veliki broj umjetničkih djela te se javila potreba da se osnuje banjalučka galerija koja će preuzeti brigu o fundusu poklonjenih djela, kao i nje-govoj prezentaciji javnosti, ali isto tako i institucija koja će istraživati i prikupljati stvaralaštvo likovnih umjetnika s područja Bosanske krajine. Tako Skupština opštine Banjaluka 13. 1. 1971. donosi Odluku o osnivanju Umjetničke galerije u Banjaluci. (Tošić et al., 1981) Odlukom Vlade Republike Srpske o osnivanju galerije likovnih umjetnosti Republike Srpske, Umjetnička galerija Banjaluka mijenja naziv. (Službeni glasnik Republike Srpske 9/1994, v. u: Cogo, 2016: 127-128) Deset godina kasnije, odnosno 10. 2. 2004. godine, Odlukom Vlade Republike Srpske Galerija likovnih umjetnosti Republike Srpske preimenovana je u Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske. (Vidi: Grandić i Labović Marinko-vić 2006 i http://msurs.net/index.php/sr/info1/o-muzeju (stanje na dan 15. 9. 2019)27 Zakon o muzejskoj djelatnosti, Službeni glasnik Republike Srpske 35/1999. Preuzeto iz: Cogo, 2016: 129-138.

265


demonstrirati da postoji distinktivna kultura entiteta, što je krucijalno, kako navodi antropolog Richard Handler,28 za nacionalistički i etnički politiziran diskurs. Jer kontrolirati muzej znači kontrolirati zajednicu, kao i kontrolirati i upravljati kolektivnom memorijom, pri čemu sada izložbe umjetnosti, histo-rije, etnografije učestvuju u definiranju identiteta zajednice ili, kako navodi Ivan Karp,29 u poricanju identiteta. U ovom slučaju u pitanju su oba proce-sa, onaj koji radi na konstrukciji etnonacionalnog identiteta i pokušaja da se muzeografskim metodama konstruira etnička “državnost” i drugi koji negira postojanje bosanskohercegovačkog identiteta koji se reflektirao na poricanje institucija od državnog značaja, lociranih u Sarajevu, glavnom gradu Bosne i Hercegovine, ali za njih, u drugom entitetu. Ovdje se radi o fabriciranju nacionalnih i političkih narativa, koji su, kako navodi Preziosi u svojim pro-mišljanjima o nacionalnim muzejima i njihovim naracijama, spektakularizi-rani od strane muzeja i njima zavisnih profesija, kao što su historija, historija umjetnosti, etnologija, antropologija, i koji su vezani za ideološka vjerovanja, koja amplificiraju i perpetuiraju ranije religijske naratologije.30

Nasuprot situaciji u Republici Srpskoj, muzeji locirani na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine nemaju pravni status entitetskih ustanova. Nekadašnji zavičajni muzeji potpali su u nadležnost kantonalnih vlasti, dok su republički, čuvari kulturno-historijskog, odnosno umjetničkog bosansko-hercegovačkog blaga, ostali zamrznuti u tranziciji.

Sami po sebi, tranzicijski procesi, odnosno tokovi prelaska iz sistema društvene organizacije koji je smatran autoritativno-represivnim u demokrat-ski sistem zasnovan na slobodi pojedinca, doveli su takozvanog postkomuni-stičkog stanja, koji karakterizira potpuni prekid s prošlošću. U tom kontekstu, kako navodi teoretičar Boris Groys,31 jedino stvarno naslijeđe postkomuni-stičkog subjekta je potpuna destrukcija bilo kakvog naslijeđa, radikalni, ap-solutni prekid s historijskom prošlošću i karakterističnim, kulturnim identite-tom. Međutim u nedostatku kulturnog identiteta, on nastoji pronaći, konstru-isati novi identitet okrećući se nacionalizmu i tradiciji, što Zapad objašnjava kao “povratak potisnutom”, ali ta njegova “potraga za kulturnim identitetom koja izgleda tako agresivna, vjerodostojna i interno motivisana, je zapravo histerična reakcija na zahtjeve internacionalnog kulturnog tržišta”.32 Problem

28 prema: MacDonald, 2003: 1.29 Karp, 1992.30 Preziosi, 2009: 39-40.31 Groys, 2008.32 Ibid.: 155.

266


je, kako to vidi Groys, što postkomunistički subjekt još uvijek ne zna kako da postigne kulturnu identifikaciju.

Donekle sinhroni su i stavovi hrvatskog teoretičara Borisa Budena koji karakteristiku postsocijalističkog stanja vidi kroz “represivnu infantilizaciju društva”, gdje se oslobođen zaštite i pokroviteljstva nekadašnjeg socijalistič-kog sistema, prepušten da se snalazi u sistemu neoliberalnog kapitalizma i globalnog tržišta, postkomunistički subjekt ponaša kao izgubljeno dijete koje je upravo došlo do slobode, a nema više stabilan oslonac.33 “Pojam ‘djece komunizma’ stoga nije metafora”, navodi Buden “nego označava novu figu-ru podčinjavanja novome obliku ‘povijesne nužnosti’ koja pokreće i nadzire proces postkomunističke tranzicije”.34 Kao i svako dijete, i ono postkomuni-stičko oslobođeno je prošlosti te ne mora preuzimati bilo kakvu odgovornost, ne mora se baviti prošlošću, niti onom socijalističkom, niti novom prošlo-šću, stvorenom tranzicionim procesima, popraćenim, u našem kontekstu, i ratovima:

Štoviše, kao dijete ne mora samo preuzimati odgovornost za postkomunističke zločine: za kriminalnu privatizaciju u kojoj je bogatstvo cijelih naroda postalo imovina šačice ljudi, gotovo preko noći; na novu postkomunističku pauperizaci-ju masa sa svim društvenim i pojedinačnim posljedicama; za povijesne regresije koje su postkomunističko društvo, ekonomski, kulturno i moralno ponegdje vra-tile ispod razina već dostignutih u vrijeme komunizma, te napokon, za sav naci-onalizam, rasizam, fašizam, krvave građanske ratove, pa čak i genocid... Riječ je o primjeru iskonske društvene nedužnosti zahvaljujući kojoj postaje moguće sve što se događa, pa tako i “nedopustivo, nepodnošljivo” (Nancy) integrirati u novu junačku robinzijadu, te sve prepričati kao univerzalno razumljivu priču o nedužnome novom početku.35

U Bosni i Hercegovini represivna infantilizacija društva, iskonska druš-tvena nedužnost i pasivnost, nedostatak odgovornosti, kao i potrebe za druš-tvenom, političkom i kulturnom emancipacijom, odnosno za izlaskom iz pos-tkomunističkog tranzicijskog stanja obamrlosti, rezultirala je i nebrigom za kulturno-historijskim naslijeđem, odnosno dovođenjem nekadašnjih institu-cija utemeljenih od strane socijalističke republičke vlasti u stanje historijskih ruševina.

33 Buden, 2015.34 Ibid.: 182.35 Ibid.: 186.

267


Problem bosanskohercegovačke muzeografije

i historiografije umjetnosti

Iz današnje perspektive, odnosno druge decenije dvadeset prvog vijeka, teš-ko je da možemo govoriti o Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine kao instituciji koja aktivno učestvuje u konstrukciji bosanskohercegovačke histo-rije umjetnosti, valorizira nove pristupe u likovnoj umjetnosti, koja utiče na formiranje stavova, vrijednosti ili radi na uspostavljanju likovne scene i na njenoj međunarodnoj afirmaciji, već više o oronuloj, propaloj ustanovi bez pravnog statusa i sredstava za preživljavanje. Njeno ruševno stanje postaje dokument historiografske prakse koji govori o gubitku jedinstva, totaliteta države koja se raspršila u etno-nacionalističkoj fragmentaciji, o rušenju, uni-štavanju kulturno-historijskog naslijeđa i potrebi da se podijeli sve ono što se podijeliti može.

Institucije od državnog značaja, nepriznate od strane Republike Srpske, a istovremeno i zapuštene od strane federalnih i kantonalnih vlasti, koje nisu u stanju ni da im obezbijede stabilna sredstva za osnovne funkcije, za preživ-ljavanje, prisiljene su na rad koji devalvira njihove osnovne funkcije u smislu prikupljanja, valorizacije, klasifikacije, zaštite i izlaganja zbirki; realizacije izložbi i pratećih programa, kao i publikacija, koje su rezultat osmišljene in-stitucionalne politike i iscrpnog istraživačkog rada.

Od muzejske ustanove koja je u predratnom periodu imala izgrađenu politiku i finansijsku potporu za prikupljanje umjetničkih djela i izlagačku djelatnost — usmjerenu kako na koncepciju i realizaciju hronološko-temat-skih izložbi iz fundusa, tako i na afirmaciju bosanskohercegovačkih autora različitih generacija i na međurepubličku i međunarodnu saradnju, čime se uspostavila kao krovna bosanskohercegovačka institucija – galerija je postala institucija koja uglavnom ugošćava međunarodne izložbe, izložbe različitih lokalnih udruženja i nevladinih organizacija ili autora koji samofinansiraju svoje izložbe, odnosno koja iznajmljuje izložbeni prostor kako za izložbe ši-reg dijapazona u smislu sadržaja i kvaliteta, tako i za različite prigode.

Zbog nedostatka finansijskih sredstava, što uključuje i sredstva za hladni pogon, bila je prisiljena da izložbeni prostor, koji je bio nedostatan i 1970-ih godina, 2001. godine smanji za 10% i fizički odvoji od ostatka dvorana, da bi ga mogla iznajmljivati u komercijalne svrhe.36 Međutim sve to nije bilo

36 Dozvolom Federalnog ministarstva obrazovanja, nauke, kulture i sporta u Galeriji je 28. januara 2001. godine otvorena knjižara Buybook Art specijalizirana za literaturu iz oblasti vizuelne umjetnosti,

268


dovoljno da se omogući opstanak ove institucije, kada je 2011. godine, usli-jed neformiranja Vijeća ministara BiH te samim tim i državnog budžeta,37 kao i pravne nemogućnosti da imenuje novog direktora odlaskom Melihe Husedžinović u mirovinu,38 bila prisiljena da prvog septembra zatvori svo-ja vrata za posjetioce.39 Događaji koji su propratili ovaj nesretni čin, kao i (ne)reakcije pojedinih vladajućih struktura, pojedinaca i institucija, ilustri-raju ne samo stanje Galerije, odnosno status institucija od državnog značaja, već uopće bosanskohercegovačku društveno-političku krizu i etnonacionalna previranja.40

Zanimljivo je da je iste godine, samo šest mjeseci ranije, tadašnja direk-torica galerije Meliha Husedžinović realizirala izložbu “Otkupi – 10 godi-na UGBiH 2001–2011”, gdje je predstavila 56 umjetničkih djela, odnosno radove 52 bosanskohercegovačka autora, i to onih starijih, čija se djela već

arhitekture i dizajna i prateći kafe, kafe Karabit, u kome su se često održavale promocije knjige i raz-govori. Međutim taj prostor je doživio razne transformacije, pa se od knjižara (Buybook Art, V.B.Z.) i kafea (Karabit i kafe Om) kasnije pretvorio u bankomat ProCredit banke ili trgovinu čuvenog španskog modnog brenda Desigual. Za otvaranje knjižare Buybook Art vidi: Bobar u: Hadžismajlović, 2001: 13. 37 Iz fondova državnog budžeta Umjetnička galerija je dobivala jedan dio sredstava koja su joj omogu-ćavala preživljavanje. Izostankom ovih sredstava, pored nedostatka sredstava za hladni pogon, uposle-nici Galerije od januara 2011. godine nisu imali prihode niti zdravstveno i socijalno osiguranje. (Dopis UGBiH Ministarstvu kulture i sporta Kantona Sarajevo br. 01-115/4 od 9. 9. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH)38 Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine od 2004. godine nema Upravni odbor koji je nadležan za imenovanje direktora. 39 Šimić, 2011.40 Neposredno prije zatvaranja vrata za posjetioce, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine uputila je dopise svim nivoima vlasti (uključujući i Ured visokog predstavnika) upozoravajući na činjenicu da nema zakonski okvir niti materijalna sredstva za rad. Pored gradskih, kantonalnih i federalnih nivoa vlasti nadležnih za kulturu, dopis je upućen i Ministarstvu civilnih poslova Bosne i Hercegovine, koje predstavlja jedino tijelo na državnom nivou koje je zaduženo za pitanja vezana za kulturu, kao i Držav-noj komisiji za UNESCO BiH sa zahtjevom da obavijesti Generalnu skupštinu UNESCO-a o ugrože-nosti bosanskohercegovačke kulturne baštine uslijed situacije u kojoj se galerija našla. (Dopisi galerije Ministarstvu civilnih poslova BiH br. 01-112/2 od 25. 8. 2011. i br. 04/123/1 od 15. 9. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Ured ministra civilnih poslova BiH, gospodina Sredoja Novića, odgovorio je da Ministarstvo civilnih poslova BiH i Državna komisija za UNESCO BiH nemaju man-dat za rješavanje statusa institucija kulture te da je prema Ustavu oblast kulture u nadležnosti entiteta, odnosno kantona. (Dopisi Ministarstva civilnih poslova: dopis br. 10-35-5-1966-BČ 11 od 29. 8. 2011. i dopis br. 10-35-5-1966-JU11 od 27. 10. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Međutim, Ministarstvo kulture i sporta Kantona Sarajevo nema nadležnost nad institucijama osnovanim od strane nekadašnje republičke vlasti i navodi da to treba da bude u nadležnosti Ministarstva civilnih poslova BiH. (Dopis br. 12-40-24609/11 od 2. 9. 2011. godine, Odjeljenje dokumentacije UGBiH) Važno je na-pomenuti da je ministar civilnih poslova BiH gospodin Sredoje Nović istovremeno obnašao i funkciju predsjednika Državne komisije za UNESCO te nije čudno da je izostala reakcija UNESCO-a (vjerovat-no nije ni obaviješten) na pitanje rješavanja problema ove institucije, odnosno ugroženosti bosansko-hercegovačke kulturne baštine, što dovodi do zaključka da su etnički, tj. entitetski ciljevi postavljeni iznad Konvencije o zaštiti svjetskog kulturnog naslijeđa UNESCO-a.

269


nalaze u zbirci, ali kod kojih je evidentan pomak, i mlađih autora koji su tek stupili na likovnu scenu. Cilj ove izložbe bio je, kako navodi Husedžinović, pokazati bosanskohercegovačkoj javnosti da galerija održava kontinuitet svoga rada, kao i da ispunjava svoju zakonsku obavezu u teškim uslovima, koji su vezani za opstanak ove institucije.41 U svojih gotovo šezdeset godina rada, ovakav tip izložbe nikada nije organiziran u Umjetničkoj galeriji Bosne i Hercegovine, jer očito da nije bilo potrebno demonstrirati da ona obavlja svoje osnovne muzejske funkcije, među kojima su i prikupljanje i izlaganje umjetničkih djela, neposredno vezane za evaluaciju, odnosno valorizaciju tekuće likovne produkcije. Izložba nije imala uobičajen galerijski pristup u smislu hronološko-stilske ili tematske koncepcije, osim što je dala uvid u hronologiju i broj galerijskih akvizicija, za koje su, u predratnom periodu, nadležna ministarstva, odnosno savjeti za kulturu i samoupravne interesne zajednice za kulturu i kulturno-historijsko naslijeđe, obezbjeđivala sredstva za otkup oko trideset umjetničkih djela godišnje.42 Stoga se izložba “Otkupi 2001–2011” može posmatrati kao politički iskaz, pogotovo u kontekstu činje-nice da kada je izložba otvorena, nova vlada još uvijek nije bila formirana i da je opstanak galerije, koja svakako radi u izrazito teškim uslovima i nastoji da obavlja svoje funkcije, doveden u pitanje.

Najveći dio radova s ove izložbe otkupljen je tokom priprema prve stalne poslijeratne postavke “Jedan vijek moderne umjetnosti u BiH”43 koja je sim-bolički otvorena na Dan državnosti Bosne i Hercegovine, 25. novembra 2001. godine. S obzirom na to da je stalna postavka “legitimacija svakog muzeja”44 i da je neposredno vezana za njegovu misiju, odnosno komunikaciju muzejske politike, galerija je ovom izložbom demonstrirala svoj identitet, karakter zbir-ke, kao i politike prikupljanja, sortiranja i prenošenja značenja. Istovremeno, ona predstavlja i najznačajniji poslijeratni postav u kontekstu konstrukcije narativa o postojanju identiteta i stila nacije, odnosno naroda koji žive na tlu Bosne i Hercegovine. Izložbom je predstavljena geneza razvoja moderne umjetnosti u Bosni i Hercegovini, s posebnim osvrtom na savremenu likovnu produkciju, ali i prenesena poruka, odnosno iznesen argument da je u pitanju 41 “Nekada se otkupljivalo 30 djela godišnje, a sada pet puta manje” (Andrijana Copf u razgovoru s Melihom Husedžinović, Dnevni list, Mostar, 14. 3. 2011; Sekulić, 2018.42 Uvidom u galerijsku dokumentaciju, može se vidjeti da je i ovaj proces išao veoma teško, da postoji velika diskrepancija između stvarne, tržišne vrijednosti djela i one za koju su djela otkupljena. 43 S izložbe “Jedan vijek moderne umjetnosti u BiH”, tj. 2001. godine, otkupljeno je šesnaest radova bosanskohercegovačkih umjetnika. (Izvještaj o utrošku sredstava upućen Federalnom ministarstvu kul-ture i sporta (Fondaciji za muzičke, scenske i likovne umjetnosti), od 2. 10. 2010. godine, Odjeljenje dokumentacije Umjetničke galerije BiH) 44 Maroević, 1989: 15.

270


institucija od krucijalnog značaja za državu Bosnu i Hercegovinu, njenu hi-storiju, tradiciju, razvoj, pa i progres.45

U narednom periodu galerija je realizirala još tri stalne postavke koje nisu imale retrospektivni karakter, niti su bile vezane isključivo za procese selekcije, klasifikacije i prezentacije djela bosanskohercegovačkih autora, već su više bile usmjerene na predstavljanje šireg dijapazona fundusa koji, pored zbirke bosanskohercegovačke umjetnosti, sadrži i zbirku Ferdinanda Hodlera, zbirku jugoslavenske umjetnosti i inostrane umjetnosti.

Postavkom “Retrospectrum” (2007)46 nastojao se napraviti iskorak u kon-cepciji izložbe, gdje je osnovni princip klasifikacije i jukstapozicije umjet-ničkih djela, koja datiraju u rasponu od četiri stoljeća, bio boja. Heterogena u smislu historijsko-umjetničkih perioda, odnosno stilskih, medijskih, pa i geo-grafskih određenja, izložba je postavljena u dvanaest modula na osnovu hro-matskih vrijednosti boje.47 Kao osnovni likovni element slike, koji s plohom potvrđuje njenu medijsku specifičnost, boja predstavlja osnovu formalističke teorije koja vrhunac dostiže u teoriji Clementa Greenberga na početku druge polovice dvadesetog stoljeća, odnosno u periodu visokog modernizma. U tom kontekstu zanimljivo je da ona postaje determinirajući princip za organizaci-ju stalne postavke početkom 21. stoljeća, kada najautoritativnije institucije moderne i savremene umjetnosti, londonski Tate Modern i Muzej moderne umjetnosti u New Yorku 2000. godine, otvaraju tematske, nehronološke po-stavke kao postmodernu reakciju na velike naracije modernizma, odnosno kao “nepovjerenje ka metanaraciji”,48 čime izložbeni prostor postaje mjesto sukobljavanja historijsko-umjetničkih stilova, medija, koncepata, po principu mješavine gdje je “sve dopušteno”.49 Može se dovesti u pitanje koliko je boja validan koncept za predstavljanje tako heterogene zbirke, koja se ne može staviti pod monohromne modularne principe, ali ipak bio je to smion pokušaj Umjetničke galerije da diversificira svoju publiku, da otvori prostor i za one koji nemaju adekvatnog znanja i iskustva za percepciju likovne umjetnosti, što se posebno odnosi na najmlađi sloj populacije.

45 Stalna postavka “Jedan vijek moderne umjetnosti” autorica Melihe Husedžinović i Ivane Udovičić trajala je od novembra 2001. do avgusta 2006. godine.46 Stalna postavka “Retrospectrum” trajala je od 2007. do 2013. godine. Autorice izložbe bile su Meliha Husedžinović, Ivana Udovičić i Maja Abdomerović.47 Vidjeti Abdomerović i Udovičić, 2008.48 Lyotard, 1984: xxiv.49 Prior, 2003.

271


Nehronološki koncept imala je i stalna postavka “Oprostorena intima” (2015)50 koja potvrđuje galerijske “nove narative”51 što predstavljaju odmak od historijsko-umjetničkih narativa – periodi, tj. stilovi, pravci, škole – uno-seći lako razumljive, pristupačne tematske okvire kao odrednice u smislu se-lekcije, klasifikacije i postavke umjetničkih djela iz svojih zbirki, odnosno za strukturu stalne postavke. Tako se, u ove dvije postavke, likovno stvaralaštvo pojedinačnih bosanskohercegovačkih autora, sada iščašeno iz historijsko-umjetničkih i stilskih okvira, neopterećeno hronologijom i uobičajenim ku-stoskim naracijama i kriterijima koji determiniraju recepciju, posmatra kroz tematski okvir i kroz suodnose s produkcijom autora iz drugih kulturnih sre-dina, ali i drugih vremenskih epoha. Napuštanje hronološkog principa u orga-nizaciji stalne postavke svakako je način da se osvježe stalne postavke, da se otvore novim načinima čitanja i široj publici i da se dozvoli veća raznolikost samih postavki, međutim Claire Bishop navodi da su tematske stalne postav-ke dovele do hermeneutičkog pitanja historijskog uporišta: da li su prošlost i sadašnjost upali u transhistorijske i transgeografske nakupine, te kako se mogu razumjeti razlike između perioda i lokacija?52

Dok su gore navedene postavke vezane za relativizaciju historijskih na-rativa i apolitične, odnosno koncipirane kao ilustracija bogatstva galerijskog fundusa, Monumentum/Momentum/Memento, otvorena 22. 5. 2014. godine, povodom obilježavanja stote godišnjice početka Prvog svjetskog rata, ni po opsegu niti karakteru nije imala karakteristiku stalne postavke. Postavljena u prizemlju galerije, u prostoru od stotinjak kvadratnih metara, sastojala se od samo četiri umjetnička djela, od kojih neka nisu ni bila u vlasništvu galerije.53 Stoga ne možemo govoriti da ova stalna postavka na bilo koji način predstav-lja identitet, karakter zbirke ili politike prikupljanja institucije. Cilj galerije nije ni bio da se ponudi neki historijsko-umjetnički narativ, već da se ispriča priča o historijskom događaju i dopuni programski sadržaj u gradu, odno-sno da se priključi programu koji je pripremao Muzej grada Sarajeva: “Nova 50 Stalna postavka “Oprostorena intima”, čiju koncepciju je radila kustosica Maja Abdomerović, otvo-rena je 9. 7. 2015. godine. 51 Termin “novi narativi” upotrijebio je Nicolas Serrota u kontekstu postavki u Tate Modern i Muzeju moderne umjetnosti u New Yorku. Za više informacija vidi: Kramer, 2001. 52 Bishop, 2013: 24.53 Videorad Gavrilo Princip (2013) Alie Kurisilove i Jana Morkovske bio je posuđen od umjetnica, a za medaljon autora Eugena Borya, koji je bio dio Spomenika umorstvu, nikada nije riješeno pitanje vla-sništva. Naime, medaljon je sklonjen u Zemaljski muzej 1918. godine nakon što je spomenik uklonjen s Latinske ćuprije, a 1979. godine premješten u Umjetničku galeriju BiH da se sačuva https://ugbih.ba/2014/05/21/nova-stalna-postavka-monumentum-momentum-memento/ (stanje na dan 5. 9. 2019) Također je zanimljivo da je ova stalna postavka trajala samo deset mjeseci. Koncept i postavku izložbe radila je Maja Abdomerović.

272


stalna postava Umjetničke galerije BiH ima za cilj da u ovoj jubilarnoj godini ponudi Sarajlijama i svim gostima koji tokom 2014. godine dođu u Sarajevo kvalitetnu alternativu brojnim programima i dešavanjima.”54

Realizirane uz velika finansijska ograničenja, navedene stalne postavke održavale su neki vid kontinuiteta u odnosu na predratni period iako je tada u samo deset godina u galeriji prezentirano devet stalnih postavki.55 Što se tiče izložbi retrospektivnog karaktera, kao i izložbi koje su pratile rad bosansko-hercegovačkih umjetnika svih generacija, uključujući i mlade, neafirmisane autore, stanje je potpuno drugačije. Od posljednje retrospektivne izložbe, na-stale kao rezultat sistematskog i naučnog proučavanja bosanskohercegovačke umjetnosti od 1974. do 1984. godine, zbog nedostatka finansijske podrške i stručnih kadrova, prvenstveno kustosa (čiji se broj smanjio za 50%),56 ništa nije postignuto na tom planu iako je postojala inicijativa da se nastavi s dece-nijskim izložbama u čiju realizaciju bi se uključili bivši i tadašnji uposlenici galerije, kao i vanjski saradnici.57 Nema više ni monografskih retrospekti-va bosanskohercegovačkih autora, zasnovanih na sistematičnom i dugogo-dišnjem kustoskom istraživanju arhiva, periodike, kao i brojnih privatnih i javnih kolekcija, koja su materijalizirana u pratećim katalozima, a kakve je galerija koncipirala i organizirala prije rata. U periodu od 2001. do 2017. godine, u organizaciji samih umjetnika ili njihovih porodica ili na inicijativu i u saradnji s drugim institucijama, realizirano je pet takvih izložbi,58 tako da su ih “većinom organizovali sami umjetnici u želji da svoj dugogodišnji opus predstave publici i tako zaokruže svoju stvaralačku i životnu priču”.59

U okviru programskog rada muzeja i galerija, kao javih ustanova, po-sebno se izdvajaju izložbe koje prate rad savremenih umjetnika mlađe ge-neracije, često još neafirmisanih autora, koji su skloniji pomjeranju granica 54 https://ugbih.ba/2014/05/21/nova-stalna-postavka-monumentum-momentum-memento/ (stanje na dan 5. 9. 2019)55 Za informacije o stalnim postavkama u periodu od 1981. do 1991. vidi “Hronologija” u: Hadžismaj-lović, 1986, a za poslijeratni period “Hronologija” u: Hadžismajlović, 2001.56 Za stanje stručnih kadrova u Umjetničkoj galeriji u odnosu na predratni period vidi Bobar u: Hadži-smajlović, 2001: 14.57 Umjetnička galerija BiH: Program rada za 2004. godinu (Odjeljenje dokumentacije Umjetničke ga-lerije BiH; Dragana Brkić “Umjetnička galerija BiH 2001–2016.”, tekst za publikaciju Umjetnička galerija BiH 2001–2016. koja nije objavljena). 58 Retrospektivnu izložbu Maje Bajević “Home Again” (2006) Galerija je realizirala na inicijativu Mu-zeja savremene umjetnosti Ars Aevi i u saradnji s ovom institucijom. Izložbe Dževada Hoze (2001), Mehmeda Zaimovića (2009), Voje Dimitrijevića (2010), Muhameda Bajramovića (2014) i Šemse Ga-vrankapetanović (2016) organizirali su većinom umjetnici ili njihove porodice (kao što je slučaj s re-trospektivnom izložbom Voje Dimitrijevića). 59 Dragana Brkić “Umjetnička galerija BiH 2001–2016.” (tekst za publikaciju Umjetnička galerija BiH 2001–2016. koja nije objavljena).

273


u umjetnosti, rušenju barijera, eksperimentu, kao i umjetničkom buntovniš-tvu i aktivizmu, zainteresirani za istraživanje i kritiku svakodnevnog života okrenutu ka mogućnostima promjena. Gašenjem Studija Umjetničke galerije BiH, koji je djelovao od 1982. godine do rata, 1992. godine, čija djelatnost je najviše bila usmjerena na organizaciju samostalnih izložbi mladih bosansko-hercegovačkih umjetnika i “problemskih” izložbi, koje su imale mogućnost da uhvate, zabilježe pa čak i na neki način sačuvaju trenutačne društvene pulsacije, promjene, krize, nemire, Galerija je ostala uskraćena da na scenu donosi nešto novo ili provokativno i da na taj način konkurira drugim kul-turnim centrima, institucijama, galerijama ili muzejima. Broj grupnih izložbi najmlađe generacije bosanskohercegovačkih umjetnika, realiziran u vlastitoj produkciji ove institucije, gotovo da je i zanemarljiv.

U periodu od 2001. do 2016. godine u svom prostoru Galerija je kon-cipirala i organizirala petnaestak izložbi (uključujući i stalne postavke). Međutim, sudeći po brojčanom stanju izložbi, datom u hronologiji za ovaj period,60 mogao bi se steći pogrešan dojam, tj. da ova institucija ostvaruje zavidnu programsku djelatnost, čak i u komparaciji s osamdesetim godinama, koje predstavljaju njeno “zlatno doba”. Nažalost, karakter tih izložbi često ne odgovara nivou ove ustanove i ona je, prisiljena na komercijalnu djelatnost, na iznajmljivanje prostora različitim organizacijama, udruženjima i pojedin-cima, gotovo izgubila mogućnost da utječe na estetski i kulturni senzibilitet društvene zajednice, da funkcionira kao “stvaralac ukusa”, kao i da da dopri-nos historiografiji umjetnosti Bosne i Hercegovine.

ZaključakMuzej ne samo da izlaže dokaz o historijskom znanju već i aktivno sudjeluje u konstrukciji tog znanja. Iako u muzejima umjetnosti postoji distinkcija između umjetnosti i historijskog znanja, umjetničko djelo je nosilac informacija i ideja i vrednuje se i kao historijski dokaz, kao dokument, isto kao i estetski predmet. Kada se promatra u okvirima politike prikupljanja i izlaganja muzejskih institucija, pogotovo onih utemeljenih, kontroliranih i reguliranih od strane političkog aparata, kakav je bio slučaj s institucijama osnovanim od republičke vlasti, kao što je Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, onda ono zaista učestvuje u konstrukciji narativa o postojanju distinktivne kulture i umjetnosti njenih naroda. Kroz izložbe kao oblike diskurzivne prakse, Galerija je konstruirala narativ o postojanju bosanskohercegovačke umjetnosti, o njenoj historiji, razvoju, kao i raznolikosti i jedinstve-nosti, kojim se uključivala u procese globalne kulturne razmjene, demonstrirala i utvrđi-vala bosanskohercegovački identitet i uticala na svijest ljudi da konceptualiziraju osjećaj

60 “Hronologija izložbi u Umjetničkoj galeriji BiH od 2002. do 2016. godine” u Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 2001–2016. (neobjavljena publikacija).

274


pripadnosti, kao i da se doživljavaju kao članovi uređene države. Međutim u poslijeratnom periodu historičari umjetnosti susreću se s diskontinuitetom, prazninom, odsustvom ove in-stitucije iz procesa kojim se demonstrira postojanje i prati razvoj bosanskohercegovačke um-jetnosti. Praznina u historiografiji umjetnosti, koja je rezultirala dvodecenijskom krizom u kojoj se ova institucija našla, nudi specifičan oblik historijskog dokaza. Kao ruševina u kojoj se odigrava dijalektika između prisustva i odsustva, kao ostatak, fragment najautoritativnije institucije u domenu bosanskohercegovačke likovne umjetnosti, Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine postala je materijalnim dokazom destrukcije, manifestacijom rušilačkih pos-tdejtonskih i tranzicijskih procesa i etnonacionalnih sukoba, te se stoga, sama po sebi, može posmatrati kao reprezentacija historije.

Museography and Historiography of Bosnian-

Herzegovinian Art in the Post-Socialist State of Crisis

ConclusionIn the historiographical practice, museum has been viewed more and more as an institution which not only collects and exhibits evidence of historical knowledge, but acts as original contributor and actively participates in the construction of that knowledge. This paper exam-ines the relationship between historiography and museography in the context of curating and writing history of art of Bosnia and Herzegovina. The crowning institution in this country, a paramount example of such relationship, is the Art Gallery of Bosnia and Herzegovina, which was founded by the socialist government of the People’s Republic of Bosnia and Herzegovina in 1946, right after WWII, as a mechanism for materialization of its authority and its powers and its conscious political didactic. Established as the most authoritative insti-tution in the field of visual art, it regulated public sphere of art, and along with other museum institutions of the republic, it actively participated in the construction of its distinctive artistic tradition, its history as well as cultural identity. The gallery and is curators, engaged in systematic research, evaluation and presentation of Bosnian and Herzegovinian art, were actively involved in writing its history. The prominence of this institution and its exhibitions, especially the retrospective ones — that provided the curatorial representation of history and the first narratives on the development of modern art in Bosnia and Herzegovina — has been materialized through the four publications that still represent the only surveys of modern art of this country. Along with giving the original contribution to the history of art, this institution also played an important role in repositioning the art of Bosnia and Herzegovina from the margin to the centre of Yugoslav cultural scene in the 1980s. The collapse of socialism, that went hand in hand with the breakup of Yugoslav state and independence of Bosnia and Herzegovina, followed by the brutal war (1992–1995), horrible destruction, human loss and ethnic cleansing, resulted in the complete economic and politi-cal breakdown, in the dysfunctional, destabilized and ethnically divided state. The outcome of the Dayton Peace Agreement (1995), along with the ethno-nationalist attempts to reinvent

275


tradition and national and cultural identities, is that four museums, founded and financed by the former, Socialist Republic of Bosnia and Herzegovina, were not recognized as state institutions and thus were deprived of any legal status and stable funding. Therefore the post socialist condition or the process of post-war “normalization”, for the Art Gallery of Bosnia and Herzegovina meant exclusion, degradation and obstruction of its most basic functioning. It was like the process of gradual falling into oblivion and decay. Moving from an institution that collects, conserves, exhibits and interprets works of art, to institu-tion that mostly hosts and introduces exhibitions from abroad and acts as a venue provider by renting the exhibition space, it embodies the ruinous condition of the state, its political and economic collapse as well as the inability to respond to the pressures of the neoliberal capitalist market. The post-war history of the gallery therefore becomes an overview of its struggle for contin-ued survival rather than the account of its development. Consequently, the examination of its programming activities, especially exhibition practices, and the place which its curators have as “authors” of art historical narratives, reflects discontinuity and absence. However, the absence or silence provides a specific form of historical evidence. Torn between contested narratives and ideologies, the Art Gallery of Bosnia and Herzegovina is no more able to pro-vide significant contribution to the history of art, but can be studied as a ruin or a fragment of the ones most significant art institution or like an artefact of destruction, transition and ethno-nationalist fragmentation.

LiteraturaAbdomerović, M. i Udovičić, I. (2008) Retrospectrum, Umjetnička galerija Bosne i Herce-

govine, Sarajevo.Bennett, T. (1998) Culture: A Reformer’s Science, Routledge, London. Bishop, C. (2013) Radical Museology, or, What’s ‘Contemporary’ in Museums of Contempo-

rary Art? Koenig Books, London. Bobar, M. (2001) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001, u: Husedžinović,

M. (ur.), Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001 (3-9 i 12-17), Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo.

Buden, B. (2015) Djeca postkomunizma, u: Horvat, S. i Štiks, I. (ur.) Dobrodošli u pustinju postsocijalizma (169-189) Fraktura, Zagreb.

Cogo, I. (2016) Muzejsko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini od 1945. do 2012. godine, Muzej grada Zenica, Zenica.

Duncan, C. i Wallach, A. (1980) The Universal Survey Museum, Art History 3 (4), 448-469.Grandić V. i Labović Marinković, Lj. (2006) Od galerije do muzeja: 1971–2006, Muzej

savremene umjetnosti Republike Srpske, Banjaluka. Groys, B. (2008) Art Power, The MIT Press, London, Cambridge, MA. Hadžismajlović, V. (2001) UGBiH 1992–1995, Husedžinović, M. (ur.), Umjetnička galerija

Bosne i Hercegovine 1986–2001 (10-11), Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sa-rajevo.

Handler, R. (1988) Nationalism and the Politics of Culture in Quebec, University of Wiscon-sin Press, Madison.

Husedžinović, M. (2000) Jedan vijek moderne umjetnosti u Bosni i Hercegovini: Iz kolekcije Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine, Gradska galerija, Bihać.

276


Karp, I. (1992) On Civil Society and Social Identity, u: Karp, I., Mullen Kreamer, C. i Levine, S. D. (ur.) Museums and Communities: The Politics of Public Culture (19-33), Smithso-nian University Press, Washington DC.

Kramer, H. (2001) Tate Modern Inside & Out I: The Museum as a Culture Mall, The New Criterion (juni 2001), 4-9.

Kulišić, Š. (1945) Osnivanje novih muzeja u Bosni i Hercegovini, Pregled IV (5), Sarajevo, 377-385.

Lyotard, J. F. (1984) The Postmodern Condition: A Report on Knowledge, University of Min-nesota Press, Minneapolis.

MacDonald, J. Sh. (2003) Museums, national, postnational and transcultural identities, Mu-seum and Society 1 (1), 1-16.

Mandić, A. (2011) Formation of Culture of Critical Resistance: Exhibitions in/on Ruins, Third Text 25 (6), 725-735.

Maroević, I. (1989) Interdisciplinarnost i stalni postav muzeja, Informatica museologica 20 (1–2), 14-18.

Preziosi, D. (1995) Museology and Museography, Art Bulletin 77 (1), 13-15.Preziosi, D. (2006) Art History and Museology: Rendering the Visible Legible, MacDonald, S.

(ur.), A Companion to Museum Studies (50-63), Blackwell Publishing, Malden, MA, Oxford. Preziosi, D. (2009) Narrativity and the Museological Myths of Nationality Museum History

Journal 2, (1), 39-40.Prior, N. (2003) Having Oneʼs Tate and Eating It: Transformation of the Museum in a Hyper-

modern Era, u: McClellan, A. (ur.) Art and Its Publics (51-74), Blackwel Publishing, Oxford. Sekulić, M. (2018) Deset godina u Umjetničkoj galeriji BiH (2001–2011): Otkupi donose

interesantnu sliku o umjetnosti u BiH, Oslobođenje 15. 3. 2018, 28. Šimić, A. (2011) Umjetnička galerija BiH od prvi rujna ipak zatvorena za javnost. Oslobođenje

27. 8. 2011, 20-21.Tošić, D. et al. (ur.) (1981) Umjetnička galerija Banjaluka 1971–1981, Umjetnička galerija

Banja Luka, Banjaluka.Hadžismajlović, V. (ur.) (1986) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1946–1986.

Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Hadžismajlović, V. (ur.) (2001) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine 1986–2001, u:

Husedžinović M. (ur.) Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo. Watson, S. (2007) Introduction to Part One, u: Watson, S. ur., Museums and their Communi-

ties (27-31), Routledge – New York – London. Weil, S. (2002) The Museum and the Public, u: Weil S, (ur.) Making Museums Matter (195-

213), Smithsonian Institution Press, Washington, DC.Witcomb, A.(2007) A Place for All of Us? Museums and Communities, Watson, S. (ur.) Mu-

seums and their Communities (133-156), Routledge, New York – London.

Arhivska građaArhiv Bosne i HercegovineOdjeljenje dokumentacije Umjetničke galerije Bosne i Hercegovine

Web izvoriUmjetnička galerija Bosne i Hercegovine: http://ugbih.ba/.Muzej savremene umjetnosti Republike Srpske: https://www.msurs.net/index.php/sr/.

277

DOI: 10.5644/PI2020.186.26

Historiografija o Bosni i Hercegovini u bosanskohercegovačkim udžbenicima historije (2000–2017)

Melisa Forić PlastoOdsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu

[email protected]

Sažetak: U radu se analiziraju udžbenici historije izdati i korišteni u Bosni i Hercegovini u periodu 2000–2017. radi sagledavanja na koji način su rezultati historiografskih istraživanja o Bosni i Hercegovini inkorporirani u njihov sadržaj. Uzimajući u obzir da udžbenik u Bosni i Hercegovini, kao i u većini evropskih zemalja, i dalje služi kao osnovno nastavno sredstvo u podučavanju nastave historije te da na neki način predstavlja kanonizirano znanje, službenu verziju prošlosti koja je preporučena ili bolje reći propisana od strane državnih autoriteta, nastojalo se sagledati kakvi su historiografski odrazi o Bosni i Hercegovini dati u njima. Specifičnost udžbeničke i obrazovne politike u Bosni i Hercegovini ogleda se u dubokoj po-dijeljenosti na etno-nacionalnom principu te dodatnoj rascjepkanosti uslovljenoj administra-tivnim uređenjem Bosne i Hercegovine nakon Dejtonskog sporazuma. Umjesto jedinstvene historiografije o Bosni i Hercegovini u udžbenicima nailazimo na različite pristupe. U nekim od njih podaci o prošlosti Bosne i Hercegovine su dosta skromni ili gotovo izostavljeni, a naglasak je stavljen na prošlost susjednih država Srbije ili Hrvatske ili srpskog ili hrvatskog naroda. Radom se nastoji sagledati kakva se poruka o prošlosti šalje generacijama koje kori-ste udžbenike kroz svoje obrazovanje i kakvu ulogu ona ima za budućnost ove zemlje.

Ključne riječi: historiografija, udžbenici, nastava historije, obrazovne politike

Uvod

Prema riječima Roberta Stradlinga,1 udžbenik i dalje u većini evropskih ze-malja služi kao osnovno nastavno sredstvo u podučavanju nastave historije. U njima su na sažet način predstavljene teme iz ljudske prošlosti, a količina informacija na neki način određuje minimum znanja koji bi učenici trebali savladati i usvojiti u okviru svog obrazovanja. Na sadržaje udžbenika neri-jetko se gleda i kao na službenu verziju historije koja predstavlja apsolutnu istinu. Historiografska djela su obuhvatna i detaljno posvećena određenoj temi i problemu, dok u udžbenicima možemo pronaći samo segmente rezul-tata do kojih se došlo historiografskim istraživanjima. Upravo zbog ovakvih odrednica bitno je sagledati kakvi su to odrazi historiografije prezentirani kroz udžbenike. S obzirom na to da udžbenik nastaje na osnovu nastavnog

1 Stradling, 2003: 265.

278


kurikuluma, odnosno plana i programa koji je svojevrstan politički dokument iza kojeg stoji vladajuća ideologija, on na neki način predstavlja kanonizirano znanje, službenu verziju interpretacije prošlosti koja je preporučena ili bolje reći propisana od strane državnih autoriteta. Zbog niza ograničenja u smislu provođenja udžbeničkih sadržaja u nastavi, slika prošlosti data u udžbenici-ma često može biti pojednostavljena i stereotipna. Ukoliko uzmemo u obzir da u najvećem broju slučajeva udžbenik predstavlja i osnovni izvor saznanja u nastavnom procesu, možemo pretpostaviti da slika koju učenici dobijaju često bude samo iskrivljeni odraz prošlosti koji je često prilagođen ukusu vladajućih ideologija.

Na samom početku, važno je spomenuti da udžbenici u Bosni i Hercegovini nisu bili predmetom većih i sistematskih istraživanja. Ne nalazimo ih, naža-lost, ni u zbornicima skupova posvećenih razvoju i ocjeni historiografije u i o našoj zemlji. Tu se prvenstveno misli na naučni skup održan u organizaciji Instituta za istoriju u Sarajevu 1999.2 te skup održan u ANUBiH 2001. go-dine.3 Oni nisu u fokusu naučnih analiza i projekata, s izuzetkom nekoliko historičarki i historičara koji su na osnovu udžbenika obradili neke od aktu-elnih tema, kao što su pitanje mitova na našim prostorima,4 Prvi svjetski rat,5 Drugi svjetski rat,6 ratovi 90-ih7 i sl. Neke od međunarodnih organizacija, ali i značajnih fondacija i nevladinih organizacija, radili su projekte u kojima su analizirani udžbenici – tu bih prije svega istakla OSCE misiju u Bosni i Hercegovini, Vijeće Evrope, Georg Eckert institut, Fond Otvoreno društvo Bosne i Hercegovine, kao i EUROCLIO.8 Analize udžbenika historije, više kao studija slučaja, sprovodili su međunarodni historičari kao primjer suko-bljenih historija i različitih interpretacija zajedničke prošlosti, manipulacija, kvalitete udžbenika i slično. Ovakvim analizama nastalo je nekoliko doktor-skih disertacija u Finskoj, Kanadi, Njemačkoj i sl.9 Bitno je spomenuti skup posvećen nastavi historije na inicijativu Odbora za istorijske nauke ANUBiH i Odsjeka za historiju Filozofskog fakulteta 2011, koji je rezultirao i radovima

2 Referati s održanog skupa objavljeni su u časopisu Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu br. 29 (2000).3 Redžić, 2003.4 Agičić, 2003: 139-160.5 Gladanac, 2017: 159-174.6 Ibid., 2013: 231-252.7 Katz, 2015: 53-63; Forić Plasto, 2019: 231-267.8 Ovdje prvenstveno ističemo nekoliko značajnih publikacija u kojima su predstavljene analize udžbe-ničkih sadržaja u vrijeme sprovođenja reformi na polju obrazovanja: Low-Beer, 2001; Najbar-Agičić, 2005; Trbić, 2007; Karge i Batarilo, 2008; 2008a; Pingel, 2009; 2017; Radušić, 2015; Soldo i dr., 2017.9 Torsti, 2003; Lanahan, 2017.

279

Melisa Forić Plasto: Historiografija o Bosni i Hercegovini u bosanskohercegovačkim udžbenicima (2000–2017)

publikovanim u časopisu Radovi FF br. 2 (2012) u kojem su se neki od autora samo posredno dotakli sadržaja i funkcije udžbenika u Bosni i Hercegovini.10

Obrazovne i udžbeničke politike u Bosni i Hercegovini

Da bismo približili ulogu udžbenika u nastavi historije u Bosni i Hercegovini neophodno je dati kraći osvrt na obrazovnu i udžbeničku politiku. Obrazovni sistem u Bosni i Hercegovini kakav poznajemo danas rezultat je stanja utvr-đenog i uređenog Dejtonskim sporazumom. Sistem reflektira administrativ-nu organizaciju države i njenu podjelu na dva entiteta: Federaciju Bosne i Hercegovine i Republiku Srpsku, te Brčko distrikt, a zatim i podjelu na deset kantona unutar Federacije BiH. Na svakom od navedenih nivoa djeluje nad-ležno ministarstvo obrazovanja koje propisuje i sprovodi zakone iz oblasti obrazovanja, odnosno definira nastavne planove i programe, te odobrava udž-benike za sve predmete osnovnog i srednjeg obrazovanja. Podatak o posto-janju trinaest ministarstava obrazovanja unutar Bosne i Hercegovine11 može djelovati obeshrabrujuće, ali ipak mnogo relevantnijom se čini ona unutrašnja podjela na tri nacionalna sistema bazirana na etničkom identitetu i zasnova-na na pravu organizovanja i izvođenja nastave na jeziku konstitutivnih na-roda, odnosno postojanja nastavnih programa na bosanskom (vezuje se za Bošnjake), hrvatskom i srpskom jeziku.12

Svaki kanton u Federaciji Bosne i Hercegovine donosi svoj nastavni plan i program, a u pojedinim kantonima u kojima imamo slučajeve izvođenja nastave i na hrvatskom i bosanskom jeziku shodno tome u upotrebi su dva

10 Radovi FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, 2012, 109-180; Među objavljenim rado-vima najviše pažnje udžbenicima i udžbeničkoj politici posvetili su Zijad Šehić (2012: 109-113) i Aida Kovačević (2012: 139-149).11 Okvirni zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini, Članak 1. navodi: “Organi vlasti, mjerodavni za organiziranje obrazovnog sustava u Brčko distriktu BiH, Republici Srpskoj, Fe-deraciji BiH i županijama, sukladno Ustavu (u daljnjem tekstu: mjerodavne obrazovne vlasti), ustanove koje se prema važećim zakonima u Bosni i Hercegovini registriraju za pružanje usluga u oblasti predš-kolskog, osnovnog i srednjeg obrazovanja i obrazovanja odraslih (u daljem tekstu: škole), i druge struč-ne ustanove u oblasti obrazovanja, obvezni su primjenjivati i poštivati načela i norme utvrđene ovim zakonom i osigurati obrazovanje pod jednakim uvjetima za sve učenike. Potpune ingerencije imaju svi navedeni nivoi osim Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke koje u nadležnosti ima koordinaciju planiranja aktivnosti kantonalnih ministarstava u pogledu upravnih, stručnih i drugih poslova utvrđenih zakonom o nadležnostima Federacije u područjima obrazovanja i nauke.”12 Okvirni zakon, 2003: čl. 7. Svoje duboke korijene ova podjela ima u vremenu rata 1992–1995, a spo-menuti sistemi nastavili su živjeti legalno i u miru sve do danas i to na teritorijama gdje su spomenute nacionalne grupe u većini. Zajednička karakteristika im je izrazita monoperspekivnost i međusobna is-ključivost. Na obrazovanje se gleda kao na sredstvo kojim će se kreirati tri različite nacionalne historije, jezika i kulture, a ne kao na sredstvo kojim će se razviti zajednički državni identitet.

280


nastavna plana i programa. Za Republiku Srpsku postoji jedan važeći nastavni plan i program koji izdaje resorno ministarstvo. Sam paradoks decentralizaci-je obrazovnog sistema dolazi upravo do izražaja kroz udžbeničku politiku jer, kako je ranije navedeno, kantoni, odnosno županije su ti koje kreiraju i donose nastavne planove i programe, dok je proces izdavanja, ocjenjivanja i odobra-vanja udžbenika koji se koriste na prostoru Federacije Bosne i Hercegovine u ingerenciji Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. Ocijenjene i objav-ljene udžbenike dodatno odobravaju kantonalna ministarstva. Tako imamo slučajeve da udžbenici napisani prema nekom okvirnom NPP ne odgovaraju u potpunosti aktuelnim nastavnim programima u kantonima, pa se često u izvođenju nastave pribjegava kombiniranju više udžbenika. Udžbenike po hrvatskom planu i programu ocjenjuje i odobrava Pedagoški zavod, odnosno nadležna ministarstva u županijama sa hrvatskom većinom. Činjenica da na nivou države ne postoji ministarstvo obrazovanja, već se njegove kompeten-cije nalaze unutar odgovornosti Ministarstva civilnih poslova, govori mnogo u prilog potpunoj decentralizaciji obrazovnog sistema. Od 2008. godine na nivou institucija Bosne i Hercegovine formirana je i Agencija za predškolsko, osnovno i srednje obrazovanje sa sjedištem u Mostaru i dva područna ureda u Sarajevu i Banja Luci, s ciljem da uspostavlja “standarde znanja i ocjenjiva-nje postignutih rezultata, razvoj zajedničkog jezgra nastavnih planova i pro-grama u predškolskom, osnovnom i srednjem obrazovanju i za druge stručne poslove u oblasti standarda znanja i ocjenjivanja kvaliteta koji su određeni posebnim zakonima i drugim propisima”.13 Na obrazovanje se gleda kao na sredstvo kojim će se kreirati tri različite nacionalne historije, jezika i kulture, a ne kao na sredstvo kojim će se razviti zajednički državni identitet. Historija kao školski predmet ima značajno mjesto u obrazovnom sistemu. Uz maternji jezik i geografiju te vjeronauk, označena je kao nacionalni predmet i time je njena uloga u smislu oblikovanja i čuvanja nacionalnog i kulturnog identiteta dodatno potcrtana u ciljevima definiranim u nastavnim programima.

Udžbenici u Bosni i Hercegovini od 1992. godine do danas prošli su jedan trnovit put. Još tokom rata 1992–1995. godine u dijelovima Bosne i Hercegovine gdje su Hrvati i Srbi bili većinski narod korišteni su udžbenici

13 Vidi više na stranici Agencije: www.aposo.gov.ba.

281


uvezeni iz Srbije,14 odnosno Hrvatske,15 te su hrvatski i srpski organi u BiH, nadležni za obrazovanje, jednostavno preuzimali planove i programe od svo-jih “matičnih država”.16 Ova praksa trajala je sve do 2000. godine kada je donesena uredba da se u Bosni i Hercegovini ne mogu koristiti udžbenici za “grupu tzv. nacionalnih predmeta” iz inozemstva, odnosno iz Hrvatske i Srbije, pa su ti sadržajno isti ili donekle modificirani udžbenici, umjesto u Beogradu i Zagrebu, izdavani u Banjoj Luci, Istočnom Sarajevu, Grudama ili Mostaru.17 U dijelovima s bošnjačkom većinom od školske 1994/1995. godine uvode se udžbenici koje je izdalo Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Republike Bosne i Hercegovine, koji ostaju na snazi do 2003. godine. Navedeni udžbenici korišteni su aktivno sve do 1998. godine kada je međunarodna zajednica u Bosni i Hercegovini putem Ureda visokog pred-stavnika, OSCE misije i ureda Vijeća Evrope započela intenzivne radnje na reformi nastave nacionalnih predmeta, prije svega historije. Sve je započelo formiranjem komisije za reviziju udžbenika i uklanjanje uvredljivih sadržaja 1998. godine.18 Cilj ove revizije udžbenika bio je izbjeći očito i negativno ša-bloniziranje “drugog” ili takozvane “antidejtonske” formulacije te jamčiti da oni ne sadrže nikakve odlomke koji štete nacionalnim i religioznim osjećaji-ma nijednoga od triju konstitutivnih naroda BiH niti da pozivaju na mržnju ili nasilje. Tokom 1999. godine na osnovu zaključaka rada komisije provedeno je uklanjanje uvredljivih sadržaja koji su sadržavali govor mržnje ili interpre-tacije koje nisu bile u skladu s mišljenjem predstavnika druga dva naroda i

14 Prvi udžbenici uvezeni u Republiku Srpsku, a prerađeni konkretno za BiH, pojavili su se na trži-štu 1997. godine. Dodatak za udžbenik historije (udžbenik historije 20. stoljeća za VIII razred autora Ranka Pejića) bio je dopuna udžbenika uvezenog iz Beograda. Ovaj Dodatak korišten je u školama u Republici Srpskoj u sljedeće dvije školske godine, uključujući i školsku 1999/2000. godinu. Većina udžbenika historije u upotrebi u Republici Srpskoj, od 2000. godine, izdata je u BiH (u Republici Srpskoj), iako njihov sadržaj nije automatski odražavao bosanskohercegovačku historiju. Veliki broj tih istih udžbenika, uvezenih iz Beograda, štampan je kao izdanje izdavačke kuće u Istočnom Sarajevu. Neki udžbenici historije također su bili napisani i izdati u Republici Srpskoj, a sadržaj se obično nije posebno razlikovao od udžbenika napisanih u Beogradu. (Karge i Batarilo, 2008: 15)15 Sve do 2000. godine, hrvatski organi sa sjedištem u Mostaru odobravali su zagrebačka izdanja udžbenika, bez ikakvog prilagođavanja sadržaja uslovima u BiH. Prilagođavanje udžbenika bosan-skohercegovačkim uslovima počelo je od 2001. godine, kada je imenu autora iz Zagreba dodato ime hercegovačkog koautora te izdavanjem udžbenika u Mostaru. Dodatni sadržaj, koji se odnosio na bo-sanskohercegovačku historiju, bio je neznatan. Posljednji udžbenik, koji je neznatno izmijenjen u smi-slu bosanskohercegovačkih prilika, bio je udžbenik iz 2003. godine za VIII razred osnovne škole. Na tržištu udžbenika u BiH pojavili su se, 2006. godine, prvi udžbenici historije koje su napisali hrvatski autori (iz Hercegovine). Prilagođene verzije zagrebačkih izdanja udžbenika koji su izlazili u Mostaru također su bile u upotrebi. (Karge i Batarilo, 2008: 16) 16 Karge i Batarilo, 2008: 15.17 Katz, 2015: 53.18 Pingel, 2009: 269-277; Torsti, 2003: 162-258; Karge i Batarilo, 2008a: 10-11.

282


sl. te su takvi sadržaji precrtavani markerima u postojećim udžbenicima jer novi u tom trenutku nisu mogli biti štampani. Također, rađena je tzv. neutra-lizacija sadržaja, najvidljivija na primjeru rata 1992–1995, jer je u bosanskim i hrvatskim udžbenicima označen agresijom, dok je u srpskim bio interpre-tiran kao građanski rat. Navedene formulacije zamijenjene su “neutralnijim” nazivima – prošli rat, protekli rat, posljednji rat.19 U svojoj Preporuci 1454 (2000) Obrazovanje u Bosni i Hercegovini (april 2000), Parlamentarna skup-ština Vijeća Evrope zagovarala je da se privremeno obustavi podučavanje o periodu od 1992. do 1995. godine u BiH, sve dok historičari u BiH – uz podršku međunarodnih stručnjaka – ne utvrde zajednički pristup izučavanju ovog perioda u školi.20 Ovu preporuku prihvatila su ministarstva u dijelovima BiH s bošnjačkom većinom, završavajući sadržaj u udžbenicima s referen-dumom za nezavisnost BiH. Sprovođenje prvih koraka revizije nije bilo u potpunosti uspješno te se udžbenički sadržaji nisu znatno mijenjali. U maju 2000. godine na konferenciji ministara donesen je sporazum o harmonizaciji obrazovnih sistema u Bosni i Hercegovini, a dalje je u junu 2002. godine slijedila odluka o tome da se udžbenici nacionalnih predmeta više ne uvoze iz susjednih država.21 U procesu harmonizacije obrazovnih sistema značajni momenti su bili donošenje Okvirnog zakona o osnovnom i srednjem obrazo-vanju, Zajedničke jezgre nastavnih planova i programa te Smjernica za izra-du i ocjenu udžbenika historije i geografije u Bosni i Hercegovini. Okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini koji je donesen 2003. godine definiran je zajednički okvir devetogodišnjeg osnov-noškolskog i srednjeg obrazovanja, a za temu našeg istraživanja posebno je značajan čl. 3 kojim je definirano da je jedan od ciljeva obrazovanja “razvi-janje svijesti o pripadnosti državi Bosni i Hercegovini, vlastitoj kulturnoj sa-mosvijesti, jeziku i naslijeđu, na način sukladan civilizacijskim tekovinama, upoznajući i uvažavajući druge i drugačije, poštujući različitosti i njegujući međusobno razumijevanje, trpeljivost i solidarnost među svim ljudima, naro-dima i zajednicama u Bosni i Hercegovini i svijetu”.22 Dokument Zajednička jezgra nastavnih planova i programa potpisan također 2003. godine od strane svih ministara u Bosni i Hercegovini u osnovi nije donio nikakvu veliku pro-mjenu, jer su se zajednički sadržaji utvrđeni Zajedničkom jezgrom odnosili na teme iz svjetske, odnosno opće historije, ali su na neki način obavezivali

19 Pingel, 2017: 238-239.20 Karge i Batarilo 2008: 11; Pingel, 2009: 270-273.21 Vidi fusnotu br. 14. 22 Okvirni zakon, 2003: čl. 3, stav d.

283


kreatore nastavnih programa i autore udžbenika da se pridržavaju bar tog zajedničkog minimuma osiguravajući pokretljivost učenika unutar Bosne i Hercegovine i jedinstvenog devetogodišnjeg obrazovanja.23

Uz podršku Misije OSCE-a u BiH, Vijeća Evrope i Georg Eckert Instituta za međunarodno istraživanje udžbenika obrazovne vlasti u Bosni i Hercegovini izradile su dokument Smjernice za pisanje i ocjenu udžbenika povijesti za osnovne i srednje škole u Bosni i Hercegovini, koje su u janua-ru 2006. potpisali svi ministri obrazovanja u BiH.24 Navedenim dokumen-tom definirani su standardi za pisanje, izradu i ocjenu udžbenika u Bosni i Hercegovini u skladu s Okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obra-zovanju u BiH, preporukama Memoranduma o razumijevanju, preporukama Vijeća Evrope o podučavanju historije 21. stoljeća, preporukama UNESCO-a itd.25 Dokument je postao obavezan za sve autore udžbenika počev od 2007. godine, ali nažalost, implementacija njegovih odredbi najvećim dijelom od-nosila se na one tehničke standarde u pripremi udžbenika (7.1–7.14), a ne i na one suštinske (1.1–1.6): “1.1. Učenici dobiju osnovno razumijevanje povijesti sva tri konstitutivna naroda i nacionalnih manjina; 1.2. Bosna i Hercegovina bude glavna polazna tačka; 1.2. Tri konstitutivna naroda i nacionalne manjine budu predstavljene na nepristrasan način; 1.3. Sporna pitanja propisanog na-stavnog plana i programa budu objašnjena na način koji ne vrijeđa, te uvažava osjećanja konstitutivnih naroda i nacionalnih manjina; 1.5. Susjedne države budu predstavljene na nepristran način; 1.6. Interaktivno učenje i kompara-tivni metodološki pristupi budu primijenjeni prilikom pisanja udžbenika”.26 Upravo dokument Smjernica najbolje služi kao referentno polazište za anali-zu udžbenika koji su predmet analize u ovom radu.

23 Zajednička jezgra, 2003. Zajednička jezgra nastavnih planova i programa obavezujuća je za oba enti-teta, sve kantone i za Brčko distrikt BiH i formulirana je na sastanku svih ministara obrazovanja, kojim su predsjedavali predstavnici međunarodne zajednice, u augustu 2003. godine. Tadašnja Konferencija ministara obrazovanja u BiH sastala se tri puta, u periodu od aprila do juna 2003. godine, uporedila sve nastavne programe i izdvojila ono što im je bilo zajedničko. Zajednička jezgra nastavnih planova i programa za historiju gotovo je isključivo ograničena na međunarodne događaje i ostavlja historiju naroda BiH u potpunosti nastavnim planovima i programima kantona i entiteta. (Pingel, 2006; Karge i Batarilo, 2008a: 11)24 Smjernice, 2007.25 Ibid.26 Ibid.

284


Udžbenici kao predmet istraživanja

Analizom za potrebe ovog rada obuhvaćena su 32 udžbenika za osnovne škole objavljena u Bosni i Hercegovini u periodu od 2001. do 2017. godine s ciljem sagledavanja u kojoj su mjeri novija historiografska istraživanja o Bosni i Hercegovini pronašla svoje mjesto u njima. Analizirani su udžbenici priređeni na osnovu nastavnih planova i programa na sva tri jezika u Bosni i Hercegovini i odobreni za upotrebu od strane nadležnih institucija. Analizom nisu obuhvaćeni svi publikovani udžbenici iz navedenog perioda, već samo oni do kojih se moglo prikupljanjem doći. Interesantno je spomenuti da je najveći broj udžbenika izdat i priređen na bosanskom jeziku kao posljedica slobodnog tržišta udžbenicima koje postoji od 2003. godine i pojave nekoliko izdavačkih kuća koje su rukopise udžbenika prijavljivale na raspisani poziv Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. Na prostoru Republike Srpske kao jedini izdavač pojavljuje se Zavod za udžbenike i nastavna sredstva Istočno Sarajevo te je za svaki od razreda u navedenom periodu odobravan samo jedan udžbenik. Za nastavni program na hrvatskom jeziku pojavljuju se dva izdavača – Školska naklada Mostar te Alfa Mostar – obje ekspoziture velikih izdavačkih kuća iz Republike Hrvatske, o čemu će govora svakako biti tokom analize udžbenika.

U cilju sagledavanja u kojoj su mjeri rezultati novijih historiografskih istraživanja o Bosni i Hercegovini zastupljeni u udžbenicima, fokus je stav-ljen u prvom redu na popis literature, koji bi prema dokumentu Smjernica trebao obavezno biti sadržan u udžbenicima, ali i na nastavne sadržaje udžbe-nika. Već je ranije spomenuto da je Okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju te u dokumentu Smjernica formulirano da Bosna i Hercegovina i njen prostor kroz historiju treba biti polazna tačka u obradi sadržaja pa smo nastojali sagledati u kojoj su mjeri navedeni sadržaji zastupljeni u sadržajima udžbenika te na koji način i koja historiografska literatura je poslužila kao izvor za njihovo predstavljanje. Analizu smo podijelili po razredima, odnosno po godinama učenja predmeta Historija u školama. U vremenskom okviru koji smo odabrali za analizu sprovedeno je uvođenje sistema devetogodišnjeg ob-razovanja. Navedeni proces u Federaciji Bosne i Hercegovine počeo je škol-ske 2004/05. godine, kada je ono uvedeno u Unsko-sanskom, Tuzlanskom, Zeničko-dobojskom, Bosansko-podrinjskom i Kantonu Sarajevo, a kasni-je postepeno i u ostalim kantonima. Devetogodišnje osnovno obrazovanje u svim kantonima Federacije BiH provodi se od školske 2009/10. godine.

285


U Republici Srpskoj devetogodišnje obrazovanje uvedeno je u školskoj 2004/2005. godini. Iz tog razloga udžbenici prvobitno korišteni u petom ra-zredu osmogodišnje škole transformirani su u udžbenike za šesti razred de-vetogodišnje osnovne škole. Zbog toga što su njihovi sadržaji i primijenjeni hronološki pristup izučavanja tema iz prošlosti ostali nepromijenjeni, u ana-lizi smo koristili podjelu po godinama učenja nastavnog predmeta historija.

Prva godina učenja historije (peti razred osmogodišnje i šesti razred devetogodišnje osnovne škole)

Za prvu godinu učenja historije u osnovnoj školi analizirano je ukupno de-vet udžbenika, od čega su dva priređena prema nastavnom programu na hr-vatskom jeziku,27 jedan na srpskom,28 a šest na bosanskom jeziku.29 Prema nastavnim programima historije, za prvu godinu izučavanja historije sva tri nastavna programa u Bosni i Hercegovini nacionalna historija nije u fokusu interesovanja. U petom, odnosno šestom razredu izučavaju se sadržaji posve-ćeni prahistorijskim razdobljima i kulturama, civilizacijama starog istoka, an-tičke Grčke i Rima.30 Jedan mali segment posvećen je nalazištima i lokalite-tima iz prahistorijskog i antičkog razdoblja na prostoru Bosne i Hercegovine i njenog susjedstva31 te u tom slučaju u svim analiziranim udžbenicima do-minira kulturološko-regionalna perspektiva predstavljanja najznačajnijih ar-heoloških nalazišta na prostoru jugoistočne Evrope bez naglašavanja nacio-nalnih odrednica i uz korištenje političko-administrativnih oznaka iz antičkog perioda (Ilirik, Rimska provincija Dalmacija itd.). Tako su u udžbeniku au-tora Njemčević i Milović32 dati naslovi “Prahistorija na prostorima današ-nje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske” i “Antičko doba na 27 Cerovski i Lovrinović, 2011; Bekavac, Bradvica i Rozić, 2014.28 Njemčević i Milović, 2014.29 Brkljača, Bašalić i Mesihović, 2003; Forić, 2007; 2009; Šabotić i Čehajić, 2009; Petković i Pocrnja, 2009; Dervišagić i Hadžiabdić, 2009.30 Bitno je spomenuti da su udžbenici autora Brkljača, Bašalić i Mesihović za peti razred osnovne škole iz 2003. godine, kao i udžbenik autorice Forić iz 2007. godine, priređeni prema Nastavnom planu i programu Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke iz 2002. godine u kojem su tematski bile zastu-pljene cjeline o historiji kao nauci, čovjeku i društvu te prahistoriji i urbanim kulturama (Egipat, Stari Istok, Kreta, Indija i Kina i civilizacije Amerike), dok su sadržaji o antičkoj Grčkoj i Rimu izučavani u šestom razredu.31 U udžbeniku Njemčević i Milović (2014: 24, 101) dati su naslovi “Prahistorija na prostorima današ-nje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske” i “Antičko doba na prostorima današnje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske”, a iste nazive nalazimo u udžbeniku Bekavac, Bradvica i Rozić (2014: 148-149). U Udžbeniku Cerovski i Lovrinović (2011: 27, 35, 162) navodi se prostor BiH i Hrvatske u prapovijesti i antičkom dobu.32 Njemčević i Milović, 2014: 24, 101.

286


prostorima današnje Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Hrvatske”. Iste nazive nalazimo u udžbeniku Bekavac, Bradvica i Rozić.33 U Udžbeniku Cerovski i Lovrinović34 navodi se samo prostor BiH i Hrvatske u prapovijesti i antičkom dobu. U većini udžbenika na bosanskom jeziku dat je naglasak na prostor BiH u prahistoriji, dok se za antičko doba uzima širi prostor Bosne i Hercegovine i njenog susjedstva.35

U popisima literature na kraju udžbenika preovladavaju djela enciklo-pedijskog karaktera, historijski i arheološki atlasi, leksikoni te monografije posvećene antičkim civilizacijama u najvećem broju datirani u ʻ80. godine prošlog stoljeća.

Druga godina učenja historije (šesti razred osmogodišnje i sedmi razred devetogodišnje osnovne škole)

Za drugu godinu izučavanja predmeta historija u osnovnim školama ukupno je analizirano devet udžbenika, od čega su dva napisana prema nastavnom programu na srpskom jeziku,36 dva na hrvatskom37 i pet na bosanskom jezi-ku.38 U navedenim udžbenicima obrađuje se period od Velike seobe naroda do kraja 18. stoljeća u udžbenicima na bosanskom jeziku,39 odnosno do kraja 17. stoljeća u udžbenicima na hrvatskom jeziku.40 U udžbenicima na srpskom jeziku obrađeni period se završava s krajem 16. stoljeća i krajem osmanskih osvajanja balkanskih zemalja.41 Udžbenici štampani 2003. i 2007. godine pre-ma Nastavnom planu i programu Federalnog ministarstva obrazovanja prate nešto drugačiji koncept te obrađuju teme iz Stare Grčke i Rima te srednjeg vijeka završavajući s padom srednjovjekovne bosanske države pod osmansku vlast.42 Po ovim razlikama vidimo zapravo koliko se udžbenici i nastavni pro-grami na osnovu kojih su priređeni zapravo razlikuju jedni od drugih i koliko se zapravo zakonski dokument kao što je Zajednička jezgra zapravo i nije sprovodio, pogotovo u slučajevima tri nacionalna programa. 33 Bekavac, Bradvica i Rozić, 2014: 148-149.34 Cerovski i Lovrinović, 2011: 27, 35, 162.35 Brkljača, Bašalić i Mesihović, 2003; Forić, 2007; 2009; Šabotić i Čehajić, 2009; Petković i Pocrnja, 2009.36 Mihaljčić, 2005; 2014.37 Brdal et al., 2013; Birin, Rozić i Šarlija, 2014.38 Mesihović, Kurtović i Hajrulahović, 2003; Forić i Isaković, 2007; Dervišagić et al., 2010; Šabotić i Čehajić, 2010; Hasičić, 2010.39 Dervišagić et al., 2010; Šabotić i Čehajić, 2010; Hasičić, 2010.40 Brdal et al., 2013; Birin, Rozić i Šarlija, 2014.41 Mihaljčić, 2005; 2014.42 Kurtović, Mesihović i Hajrulahović, 2003; Forić i Isaković, 2007.

287


Istu konstataciju možemo izvući i za činjenicu da je Bosna i Hercegovina i njena historija uzeta kao polazna osnova u analiziranim udžbenicima. U slučaju udžbenika iz Republike Srpske, u udžbeniku R. Mihaljčića iz 2005. godine od ukupno 27 lekcija njih samo tri su posvećene historiji Bosne (“Postanak i razvoj Bosanske države”, “Uspon i širenje Bosne”, “Slabljenje i pad Bosne”),43 dok u lekcijama iz nacionalne historije dominiraju teme iz sred-njovjekovne srpske države (navodimo samo neke od njih: “Srpske zemlje od VII do XII vijeka”, “Srpske zemlje u doba Stefana Nemanje”, “Učvršćivanje međunarodnog položaja Srpske kraljevine i crkve”, “Srednjovjekovna kultu-ra kod Srba” itd.), iako se većina nalazi u tematskim cjelinama pod naslovom “Južnoslovenske zemlje u ranom srednjem vijeku” ili “Južnoslovenske ze-mlje u poznom srednjem vijeku”.44 U kasnijem udžbeniku istog autora ne vidi se nikakva značajnija promjena, jer od 30 lekcija i dalje su samo tri posvećene Bosni, a nazivi su ostali identični.45 Sličnu situaciju zatičemo i u udžbenicima priređenim na osnovu hrvatskog nastavnog programa. U udžbeniku Povijesti za 7. razred autora Brdal, Madunić, Lovrinović i Madžar kroz sadržaj se može vidjeti da je Bosna i bosanskohercegovački prostor zastupljen u udžbeniku kroz naslove tematskih cjelina: “Hrvatska, Bosna i Hum u ranome srednjem vijeku”, “Hrvatska, Bosna i Hum u doba Arpadovića i Anžuvinaca”, “Hrvatski i bosansko-hercegovački prostori u novome vijeku (16.–18. stoljeće)”.46 U sadržaju lekcija, zapravo, Bosne i njenog prostora u srednjem vijeku ima jako malo. Naglasak je na Hrvatskoj državi i njenim kraljevima, velikaškim rodovima i položaju spram ugarskih vladara,47 dok se Hum i Bosna na jed-nom mjestu navode pasusom od pola stranice u vezi s prvim spomenima u historijskim vrelima48 te lekcijom pod naslovom “Srednjovjekovna Bosna i Hum od 12. stoljeća do pada pod Turke”.49 U temi pod naslovom “Osmansko Carstvo prema hrvatskom etničkom prostoru i Europi”50 obrađena je uspo-stava osmanske vlasti u osvojenim bosanskohercegovačkim područjima,51 što sugerira da se navedena područja nalaze u hrvatskom etničkom prostoru. Prednost je i ovdje data širim elaboracijama odbrane hrvatskog i ugarskog plemstva od napada Osmanlija, ustroju vojne krajine itd. Bosanski prostor 43 Mihaljčić, 2005: 120-127, 176-179.44 Ibid.: 39, 92.45 Ibid., 2014: 137-146, 210-215.46 Brdal et al., 2013: 5.47 Ibid.: 42-56, 57-61.48 Ibid.: 57.49 Ibid.: 121-125.50 Ibid.: 162-179.51 Ibid.: 166-168.

288


sreće se na još jednom mjestu u okviru tematske cjeline nazvane “Hrvatski i bosansko-hercegovački prostori u novome vijeku”, gdje su kroz podnaslov “Bosanski pašaluk” obrađene društvene, ekonomske, socijalne i kulturne pri-like u Bosni od 16. do 18. stoljeća.52 U drugom obrađenom udžbeniku autora Birin, Rozić i Šarlija sadržaji koji se tiču Bosne su još reduciraniji u prikazu. Od ukupno 40 lekcija, srednjovjekovnoj Bosni i Humu su posvećene dvi-je.53 Kroz cijeli tekst se provlači teza o pripadnosti bosanskog prostora hrvat-skoj državi od doseljenja Hrvata do druge polovice 10. stoljeća i naseljenosti Hrvata u Bosni te kontinuiteta hrvatskog jezika na ovim prostorima.54 Nešto kasnije Bosna, tačnije Bosanski pašaluk, spominje se u lekciji pod naslovom “Hrvatski krajevi pod Turcima Osmanlijama”, gdje je posebna pažnja posve-ćena položaju Hrvata u Osmanlijskom carstvu, islamizaciji te odnosu vlasti prema kršćanskim crkvama.55

U udžbenicima nastalim po nastavnim programima na bosanskom jeziku u fokusu je prostor Bosne u srednjem vijeku i pod vladavinom Osmanskog carstva. Susjedi se uzgred spominju kod nekih autora, dok je kod drugih dato nešto više podataka u okviru lekcije “Južnoslovenske države u sred-njem vijeku”.56 Lekcijama o srednjovjekovnoj Bosni data je posebna pažnja s obiljem likovnih i izvornih priloga, a isti princip je primijenjen na lekcije o Bosanskom ejaletu. Kroz ove posljednje lekcije dat je naglasak na vrijednosti koje je Osmansko carstvo donijelo na ove prostore kroz procese urbanizacije, razvoja privrede i kulture, što se može ocijeniti kao jedan izrazito jednostran pristup u obradi ove teme.

Pregledom navedenih udžbenika nismo mogli u potpunosti utvrditi koja su historiografska djela korištena u njihovoj izradi jer pojedini udžbenici nisu sadržavali popise literature, iako su oni predviđeni Smjernicama za izradu i ocjenu udžbenika historije. U udžbenicima po hrvatskom programu popis korištene i preporučene literature potpuno je izostao. Udžbenik R. Mihaljčića iz 2005. godine ne sadrži jedinstven popis literature, ali je nakon svake te-matske jedinice navedeno nekoliko najznačajnijih bibliografskih jedinica kao smjernica za nastavnike za njihovu bolju pripremu i dalje čitanje. Ovdje smo za Bosnu u srednjem vijeku pronašli apsolutne klasike historiografskih djela, kao što su: Istorija naroda Jugoslavije I (1953); S. Ćirković, Istorija

52 Ibid.: 224-225.53 Birin, Rozić i Šarlija, 2014: 117-125.54 Ibid.: 118.55 Ibid.: 155-156.56 Mesihović, Kurtović i Hajrulahović, 2003: 142; Dervišagić et al., 2010: 81; Šabotić i Čehajić, 2010: 90-94. Najobuhvatniji pregled dali su autori Forić i Isaković (2007: 198-210) te Hasičić (2010: 82-92).

289


srednjovjekovne bosanske države, Beograd 1964; Desanka Kovačević Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978. te Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine, I, Društvo i privreda srednjovjekovne bo-sanske države, ANUBIH, Sarajevo 1987.57 Inovirano izdanje knjige istog autora ne sadrži popis literature, ali s obzirom na to da je tekst skoro u pot-punosti identičan, pretpostavićemo da se autor koristio istom literaturom. Navedene “historiografske klasike” pronašli smo u popisima literature udž-benika na bosanskom jeziku,58 ali su liste značajno proširene i za djela Marka Šunjića, Pavla Anđelića, Ante Babića, Nade Klaić publikovana tokom 20. stoljeća.59 Posebno je značajno uvođenje historiografskih djela autora Marka Šunjića, Narodi i države u ranom srednjem vijeku (2003), Peje Ćoškovića, Crkva bosanska u XV stoljeću (2006), Dubravka Lovrenovića, Na klizištu povijesti – Sveta kruna ugarska i sveta kruna bosanska 1378–1463. (2006), Vesne Mušeta Aščerić, Sarajevo i njegova okolina u XV stoljeću (2005), pu-blikovanih nakon 2001. godine.60 Za period osmanskog osvajanja i vladavi-ne Bosnom također nalazimo na popisu djela Branislava Đurđeva, Milana Vasića, Enesa Pelidije, Ahmeda Aličića, Hamdije Kreševljakovića, Hazima Šabanovića, Avde Sućeske, publikovana u drugoj polovici 20. stoljeća.61 Od novijih djela uvrštena su samo djela Behije Zlatar, Zlatno doba Sarajeva (1996), Mehmedalije Bojića, Istorija Bosne i Bošnjaka (2001), Mustafe Imamovića, Historija Bošnjaka (1997), Ahmeda Aličića, Pokret za autono-miju Bosne (1996), gdje vidimo orijentiranost autora udžbenika da selektivno uvrste djela i historičare uglavnom iz bošnjačkog naučnog kruga. Zanimljivo je da autori udžbenika u popisu literature navode i udžbenike drugih autora ranije generacije koje su očigledno koristili pri izradi svojih rukopisa.62

Treća godina učenja historije (sedmi razred osmogodišnje i osmi razred devetogodišnje osnovne škole)

Za navedenu godinu učenja predmeta historija analizirano je osam udžbenika, od čega dva na hrvatskom jeziku,63 dva po nastavnom programu na srpskom 57 Mihaljčić, 2005: 123, 127.58 Kurtović, Mesihović i Hajrulahović, 2003: 163; Forić i Isaković, 2007: 244; Dervišagić et al., 2010: 161-162; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184; Hasičić, 2010: 82-92.59 Ibid.60 Forić i Isaković, 2007: 244; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184.61 Dervišagić et al., 2010: 161-162; Šabotić i Čehajić, 2010: 183-184; Hasičić, 2010: 82-92.62 Tako naprimjer u udžbeniku Hasičića (2010) navode se udžbenici i historijske čitanke Kurtović, Me-sihović i Hajrulahović, 2003, i Radušić, Husić i Smriko, 2003.63 Erdelja et al., 2009; Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012.

290


jeziku64 te četiri priređena prema nastavnom programu na bosanskom jeziku.65 Gradivo u udžbenicima na hrvatskom jeziku obuhvata razdoblje od 18. stolje-ća do kraja Prvog svjetskog rata shodno važećem nastavnom planu i progra-mu.66 Udžbenici publikovani za tržište Republike Srpske obuhvataju period od kraja 15. stoljeća, odnosno od velikih geografskih otkrića, do Berlinskog kongresa.67 Udžbenik autora Radušić, Husić i Smriko iz 2003. godine izrađen je prema tada važećem Nastavnom planu i programu Federalnog ministar-stva obrazovanja i nauke, te obuhvata period od kraja XV stoljeća do 1878. godine i Berlinskog kongresa. Ostala tri udžbenika pripremljena su po važe-ćim nastavnim planovima kantona u kojima se nastava izvodi na bosanskom jeziku i odobrena su 2011. godine prema provedenoj konkursnoj proceduri Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke. U udžbenicima je obuhvaćeno gradivo o evropskoj i svjetskoj historiji od kraja 15. do kraja 19. stoljeća, a što se tiče nacionalne historije, obrađen je Bosanski ejalet u 19. stoljeću i period austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini.68 Uzimajući u obzir sadržaje predstavljene u prethodnom razredu prema istom nastavnom progra-mu, ovdje se može primijetiti dosta nelogičnosti, odnosno da predstavljanje događaja iz svjetske historije hronološki ne prati događaje iz prošlosti Bosne i Hercegovine i njenog susjedstva, što kod učenika zasigurno može izazvati zbunjenost i ostaviti dojam nepovezanosti događaja na lokalnom i svjetskom nivou, što je zasigurno pogrešna poruka učenicima. U udžbeniku za 7. razred osnovne škole autora Bekavac, Kljajić i Rozić iznova vidimo da dominira naglasak na izučavanju historije Hrvatske. Prostor Bosne i Hercegovine pred-stavljen je kroz ukupno tri lekcije: “Bosna i Hercegovina u prvoj polovini 19. stoljeća” u okviru tematske cjeline “Hrvatski nacionalni preporod i pojava modernih nacija u Europi”, zatim “Bosna i Hercegovina pod austrougarskom vlašću” i “Politički pokret Hrvata u Bosni i Hercegovini” u okviru tematske cjeline “Europa na vrhuncu moći: Druga industrijska revolucija i nastanak prvih modernih država u Europi”. U prvoj od njih je obrađen položaj kršćana u Bosanskom ejaletu, otpor reformama i pobuna Husein-bega Gradaščevića, provedba reformi i položaj franjevaca u Bosni.69 U drugoj lekciji je obra-đeno kompleksno Istočno pitanje i Berlinski kongres, okupacija i vladavina

64 Perović, Stanojlović i Strugar, 2005; Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014.65 Radušić, Husić i Smriko, 2003; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011; Hasičić, 2011; Šabotić i Čehajić, 2011.66 Erdelja et al., 2009; Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012.67 Perović, Stanojlović i Strugar, 2005; Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014.68 Dervišagić i Hadžiabdić, 2011; Hasičić, 2011; Šabotić i Čehajić, 2011.69 Bekavac, Kljajić i Rozić, 2012: 48-49.

291


Austro-Ugarske monarhije u Bosni i Hercegovini, reforme Benjamina Kallaya i društveno-ekonomski i kulturni napredak.70 Treća lekcija je potpuno posve-ćena političkom pokretu Hrvata u Bosni i Hercegovini u vrijeme austrou-garske uprave kroz politički i kulturni angažman njihovih predstavnika.71 Zanimljivo je da se ostali narodi koji su tada živjeli i koji i danas žive u Bosni i Hercegovini gotovo i ne spominju osim u kratkom predstavljanju Kallayjeve ideje o stvaranju jedinstvene bosanske nacije. Sličan koncept primijenjen je i u udžbeniku autora Erdelja, Stojaković, Lovrinović i Madžar iz 2009. godine. U tematskoj cjelini “Svijet i Hrvatska u osvit modernog doba”72 (u sadržaju udžbenika naslov ove teme je “Svijet, Hrvatska i Bosna i Hercegovina u osvit modernog doba”, ali se u tekstu lekcije Bosna i Hercegovina slučajno, ili na-mjerno, izgubila) nalazi se lekcija “Bosna i Hercegovina pod turskom vlašću” u kojoj je dat naglasak na administrativnu organizaciju Bosanskog pašaluka i položaja sandžaka Hercegovina u njenom sastavu, kao i teškog položaja kršćana koji su u njemu živjeli.73 Na drugom mjestu Bosni i Hercegovini u sastavu Habsburške monarhije posvećena je cijela tematska cjelina u kojoj je obrađena njena okupacija, aneksija, gospodarske, političke i vjersko-pro-svjetne i kulturne prilike.74 Sve ostale lekcije koje se tiču nacionalne historije odnose se na prilike u Hrvatskoj tokom 19. i početkom 20. stoljeća.

U sadržaju udžbenika autora Perović, Stanojlović i Strugar iz 2005. go-dine prostor Bosne i Hercegovine je gotovo nevidljiv. Spominje se u svega dvije lekcije: “Bosna i Hercegovina krajem 18. i u prvoj polovini 19. vijeka”75 i “Bosna i Hercegovina od sredine 19. vijeka do 1878. godine”.76 U prvoj je opisan položaj stanovništva u Bosni pod osmanskom upravom i sprovođenje reformi, dok je druga lekcija u cjelini posvećena događajima Hercegovačkog ustanka koji su vrlo iscrpno prikazani i obrađeni. Sličnu koncepciju ima i udžbenik autora Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, u kojem se Bosna i Hercegovina spominje u naslovu tri lekcije: “Bosna i Hercegovina pod tur-skom vlašću do kraja 18. vijeka”,77 “Bosna i Hercegovina krajem 18. i u prvoj

70 Ibid.: 101-104.71 Ibid.: 105-107.72 Erdelja et al., 2009: 6.73 Ibid.: 14-15.74 Ibid.: 164-173.75 Perović, Stanojlović i Strugar, 2005: 117-121.76 Ibid.: 164-171.77 Vujadinović, Kuprešanin i Nagradić, 2014: 50-54.

292


polovini 19. vijeka” (7)78 i “Bosna i Hercegovina od sredine 19. vijeka do Berlinskog kongresa”.79

U udžbenicima priređenim po nastavnom planu i programu na bosanskom jeziku iz 2011. godine bosanskohercegovački prostor je zastupljen velikom tematskom cjelinom koja je posvećena Bosni i Hercegovini u 19. stoljeću i nalazi se na kraju udžbenika,80 dok su njoj susjedne zemlje i nacionalni pokre-ti u njima obrađeni kroz posebnu tematsku oblast nešto ranije.81 Mnogo po-vezaniji i smisleniji je pristup ranije publikovanog udžbenika Radušić, Husić i Smriko iz 2003. godine, gdje se događaji iz svjetske, evropske i regionalne historije sadržajno prepliću s temama iz bosanske historije.

Kao i u prethodnom razredu, i ovdje imamo slučaj da su u većini udžbenika izostali popisi korištene i preporučene literature za dalje čitanje. Ovakve liste uvrštene su samo u udžbenike izrađene po planu i programu na bosanskom jeziku. Među korištenom literaturom u svim udžbenicima nalaze se na djela historičara Ahmeda Aličića, Safvet-bega Bašagića, Adema Handžića, Ešrefa Kovačevića, Hamdije Kreševljakovića, Enesa Pelidije, Milana Preloga, Avde Sućeske, Hazima Šabanovića, Galiba Šljive, Ilijasa Hadžibegovića, Dževada Juzbašića, Milorada Ekmečića, Ferde Hauptmana, Hamdije Kapidžića...

Od novijih djela objavljenih neposredno prije i nakon 2000. godine navodi se Povijesni atlas Bosne i Hercegovine autora Zijada Šehića i Ibrahima Tepića (2002),82 Historija Bosne i Bošnjaka Mehmedalije Bojića (2001),83 Historija Bošnjaka Mustafe Imamovića (1998),84 Husein-kapetan Gradaščević Husnije Kamberovića (2002),85 djela Bosna i Hercegovina 1861–1869. (2005) i Omer Lutvi-paša u Bosni (2007) Galiba Šljive,86 Ali-paša Rizvanbegović i njegovo doba Hamdije Kapidžića (2001).87 Na osnovu prezentiranih naslova možemo zaključiti da su autori udžbenika ipak više ostali vezani uz rezultate ranijih istraživanja nego što su koristili rezultate onih novijih. I ovdje je, kao i u slučaju udžbenika iz prethodnog razreda, dosta citiranih starijih udžbenika, pogotovo iz perioda prije devedesetih godina dvadesetog stoljeća.

78 Ibid.: 164-16.79 Ibid.: 180-184.80 Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 94-123; Hasičić, 2011: 95-144; Šabotić i Čehajić, 2011: 90-119.81 Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 42-55; Hasičić, 2011: 47-58; Šabotić i Čehajić, 2011: 44-54.82 Radušić, Husić i Smriko, 2003: 156; Hasičić, 2011: 149; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 128.83 Šabotić i Čehajić, 2011; 122-123; Hasičić, 2011: 149; Dervišagić i Hadžiabdić, 2011: 128.84 Ibid.85 Ibid.86 Šabotić i Čehajić, 2011; 122-123.87 Hasičić, 2011: 149.

293


Četvrta godina učenja historije (osmi razred osmogodišnje

i deveti razred devetogodišnje osnovne škole)

Za posljednju godinu izučavanja historije u osnovnoj školi analizirano je ukupno šest udžbenika, od čega dva prema nastavnom planu i programu na srpskom jeziku,88 dva na hrvatskom89 i dva na bosanskom jeziku.90 I ovdje, kao i u prethodnim razredima, postoje razlike u vremenskom okviru obrađe-nog gradiva. U slučaju udžbenika po programu na hrvatskom jeziku obrađene su teme od kraja Prvog svjetskog rata do kraja 20. stoljeća. U udžbenicima iz Republike Srpske obrađene su teme od Berlinskog kongresa pa do 1992. godine, odnosno raspada socijalističke Jugoslavije. U udžbenicima na bosan-skom jeziku obuhvaćeno je 20. stoljeće kako na svjetskom planu tako i za Bosnu i Hercegovinu.

Udžbenike Povijest 8 iz 2012. te Povijest 9 iz 2015. godine pripremili su isti autori i izdala ista izdavačka kuća. Uvidom u sadržaj uočene su tek neke manje izmjene u naslovima nekih od tema, ali je generalno pristup temama nacionalne historije jednak, odnosno Hrvatska i Bosna i Hercegovina su unu-tar svih teritorijalno-političkih okvira prikazane i obrađene skupa, barem u naslovu, dok se to iz udžbeničkog teksta uopće ne vidi. Znakovito je i to da se Bosna i Hercegovina samo na jednom mjestu spominje punim imenom, inače isključivo skraćenicom BiH, kao da je autorima udžbenika, a identi-čan udžbenik postoji i koristi se u Republici Hrvatskoj, bilo lakše samo pri-dodati ovu skraćenicu u naslovu. Jedina lekcija u kojoj je istinski obrađena jest ona pod naslovom “Bosna i Hercegovina – samostalna država”.91 U ovoj lekciji obrađen je put Bosne i Hercegovine u samostalnost, početak i tok rata 1992–1995. godine te završetak rata potpisivanjem mira u Dejtonu. U udž-benicima priređenim prema nastavnom planu i programu na srpskom jeziku “Bosna i Hercegovina pod austrougarskom vlašću” obrađena je kao posebna lekcija u oba udžbenika.92 U udžbeniku R. Pejića iz 2005. godine nalazi se lekcija “Bosna i Hercegovina u Prvom svjetskom ratu” u kojoj su opisana ve-ćinom stradanja Srba u BiH pod okupacionim ratnim režimom,93 dok lekcija sličnog sadržaja u udžbeniku iz 2017. godine nosi naslov “Srbi u BiH i Prvi

88 Pejić, 2005; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017.89 Bekavac, Jareb i Rozić, 2012; 2015.90 Šehić i Marčić-Matošević, 2003.91 Bekavac, Jareb i Rozić, 2012: 216-218; 2015: 177-180.92 Pejić, 2005, 31-38; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 41-45.93 Pejić, 2005, 65-67.

294


svjetski rat”.94 Za sva kasnija razdoblja u oba udžbenika Bosna i Hercegovina se ne spominje, već je naglasak stavljen na jugoslavenski državni okvir.95 Zanimljivo je spomenuti lekciju pod naslovom “Rat u Bosni i Hercegovini i nastanak Republike Srpske” u kojoj su selektivno opisani događaji koji su prethodili ratu u Bosni i Hercegovini, dok sam rat nije obrađen, već je na-vedeno da je trajao četiri godine, da su između sebe ratovale tri nacionalne vojske: muslimanska, srpska i hrvatska te da je završen Dejtonskim mirovnim sporazumom.96

Udžbenik Z. Šehića i Z. Marčić-Matošević iz 2003. godine priređen je prema nastavnom programu Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke te obuhvata razdoblje od Berlinskog kongresa pa do samostalnosti Bosne i Hercegovine. U svim lekcijama stavljen je naglasak na položaj Bosne i Hercegovine u svakom od političko-teritorijalnih okvira u kojima se nalazila tokom 20. stoljeća, čime su autori očigledno nastojali naglasiti njenu poseb-nost. U ovom udžbeniku su teme iz svjetske historije isprepletene s temama iz historije BiH radi boljeg sagledavanja uzročno-posljedičnih odnosa, što nije slučaj s novijim udžbenikom I. Šabotića i M. Čehajića iz 2012. godine. U ovom udžbeniku cjelina Bosna i Hercegovina u 20. stoljeću nalazi se na kraju udžbenika.97 I ovdje je primijenjen koncept fokusiranja na položaj i razvoj Bosne i Hercegovine u različitim administrativnim okvirima, što je u skladu sa Smjernicama za izradu udžbenika historije.

Sagledavanje u kojoj su mjeri novija historiografska istraživanja našla svoje mjesto u udžbenicima opet je moglo biti samo parcijalno sprovedeno. S obzirom na to da udžbenici na hrvatskom jeziku ne sadrže popis literature, to je ni ovoga puta nismo mogli utvrditi. U slučaju udžbenika s prostora Republike Srpske na popisu literature za nastavnike nalaze se djela Milorada Ekmečića Susret civilizacija i srpski odnos prema Evropi (1996), Danila Markovića Globalizacija i obrazovanje (1999), Nenada Suzića Globalizacija i srpski na-cionalni interesi (2001), Koste Mihajlovića Novi svjetski poredak i oružani napad na Jugoslaviju (1999), Rajka Kuzmanovića Uporedni politički sistemi (1999), S. Mićevića, Srpski dobrovoljci u ratovima 1912–1918. (1998).98

U udžbenicima publikovanim za izvođenje nastave na bosanskom jezi-ku u popisima literature od novijih djela susrećemo djela Envera Redžića Bosna i Hercegovina u Drugom svjetskom ratu (1998), Denisa Bećirevića 94 Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 68-70.95 Pejić, 2005: 68-72, 95-109, 122-152, 172-189; Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 183-194.96 Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 195.97 Šabotić i Čehajić, 2012: 123-189.98 Pejić, Tešić i Gavrić, 2017: 97-114, 213.

295


Informbiro i sjeverostočna Bosna (2005), Hansa Fritza Bošnjak (2007), Husnije Kamberovića Mehmed Spaho (1883–1939) Politička biografija (2009).99 Po skromnom prikazu naslova čini se da su autori udžbenika ipak odlučili ostati u sigurnoj zoni korištenja starije i provjerene literature.

ZaključakPropitujući na koji je način historiografija o Bosni i Hercegovini sadržana u udžbenicima našli smo samo na djelimičan odgovor koji je prije svega uzrokovan različitom interpreta-cijom nacionalne historije od strane sva tri nastavna programa prema kojima su udžbenici izrađeni. Tako je u udžbenicima na srpskom jeziku nacionalna historija prvenstveno prezen-tirana kao historija Srbije i Srba, te djelimično Srba u Bosni i Hercegovni. Slična je praksa i u hrvatskim udžbenicima, gdje dominira historija Hrvatske i Hrvata, dok o Hrvatima u Bosni i Hercegovini ima jako malo spomena. Nastavne jedinice koje se tiču Bosne i Hercegovine za-stupljene su 10–20% od ukupnog gradiva i predstavljene samo s nekoliko lekcija. Udžbenici na hrvatskom jeziku gotovo su identični onima koji se koriste u Republici Hrvatskoj s izu-zetkom dodatka lekcija koje se tiču prostora Bosne i Hercegovine. U udžbenicima na bosan-skom jeziku nacionalna historija predstavljena kao historija Bosne i Hercegovine, tj. njenog prostora kroz historiju, iako se u nekim primjećuje i izvjesni naglasak na historiju Bošnjaka. Analizirajući popise u izradi udžbenika korištene i nastavnicima preporučene literature pri-mjećuje se da se uglavnom navode djela enciklopedijskog i monografskog karaktera nastala u periodu od sedamdesetih do devedesetih godina 20. stoljeća. Naravno, u zavisnosti od toga o kojim se udžbenicima radi (misli se na jezik i NPP, bosanski, hrvatski, srpski), favorizu-ju se autori iz vlastite nacionalne grupe. Iako se u historiografskoj produkciji u i o Bosni i Hercegovini u analiziranom periodu nalazi dosta naslova (ovdje prvenstveno ističem rezultate rada niza institucija i pojedinaca koji djeluju u njima), djela i studije novijeg datuma dosta su malobrojne u udžbenicima. Najveći broj njih vezuje se za period srednjeg vijeka i osmanskog perioda, dok su za periode savremene bosanskohercegovačke historije autori dosta suzdržani-ji. Primjetno je korištenje i navođenje starijih udžbenika historije, što bi moglo, pogrešno ili ne, navesti na zaključak da se novi udžbenici pišu na osnovu onih starijih.Generalni zaključak je da u udžbenicima koji se koriste u Bosni i Hercegovini možemo vidje-ti postojanje i utjecaj više historiografija, i to onih nacionalnih, kroz interpretacije zajedničke prošlosti međusobno suprotstavljenih i isključivih. Udžbenici su u ovom analiziranom dijelu doživjeli značajna poboljšanja barem u tehničkom smislu: format, dizajn, zastupljenost sli-kovnih i pisanih historijskih izvora, zadaci koji potiču kreativno i kritičko mišljenje. Sve se to može pripisati nastojanjima za reformiranje i unapređenje nastave historije te implementiranje nekoliko značajnih dokumenata i preporuka. Pa ipak, potcrtavamo da se udžbenici izrađuju prema važećim nastavnim planovima i programima koje izdaju nadležna ministarstva odno-sno političke instance te da je njihov sadržaj u vezi s tim i strogo usklađen s obrazovnim poli-tikama koje te vlasti provode. Od zakonskih dokumenata koji su spomenuti na početku teksta autori udžbenika biraju samo one koji su u skladu s važećim obrazovnim politikama koje i dalje teže podjelama. Tek onda kada u nastavnim planovima i programima bude implementira-no ono što je kao opći cilj predviđeno okvirnim zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju u Bosni i Hercegovini, a to je “razvijanje svijesti o pripadnosti državi Bosni i Hercegovini,

99 Šehić i Marčić-Matošević, 2003; Šabotić i Čehajić, 2012: 196-198.

296


vlastitoj kulturnoj samosvijesti, jeziku i naslijeđu, na način sukladan civilizacijskim tekovina-ma, upoznajući i uvažavajući druge i drugačije, poštujući različitosti i njegujući međusobno razumijevanje, trpeljivost i solidarnost među svim ljudima, narodima i zajednicama u Bosni i Hercegovini i svijetu” i različita viđenja prošlih događaja budu dijelom udžbenika i priruč-nika, tada sigurno nećemo imati segregaciju u obrazovanju kakvu imamo danas, s dvije škole pod jednim krovom, negiranje drugog i drugačijeg, ideologizaciju predmeta historije u cilju produbljivanja nacionalnih podjela.

Historiography on Bosnia and Herzegovina in history

textbooks used in Bosnia and Herzegovina (2000–2017)

SummaryThis paper presents an analysis of the history textbooks published and used in Bosnia and Herzegovina in the period 2000–2017 in order to answer how the results of historio-graphic research on Bosnia and Herzegovina have been incorporated into textbooks con-tent. Considering that the textbook in Bosnia and Herzegovina, as well as in most European countries, continues to serve as a basic teaching tool in history teaching, and in some ways represents a canonized knowledge, an official version of the past that is recommended or better created by national authorities an attempt was made to look at what historiographical reflections on Bosnia and Herzegovina were given in them. The specificity of textbook and educational policy in Bosnia and Herzegovina is reflected in the deep division on the ethno-national principle and the additional fragmentation caused by the administrative organization of Bosnia and Herzegovina after the Dayton Agreement. Instead of a unique historiography on Bosnia and Herzegovina, we come across different approaches in the textbooks. In some of them, information on the past of Bosnia and Herzegovina is rather modest or almost omit-ted, and emphasis is given to the history of the neighboring countries of Serbia or Croatia or of the Serbian or Croat people. The paper seeks to see what kind of message the past has sent to textbook generations through their education and the role it plays in the future of this country.In examining how the historiography of Bosnia and Herzegovina is contained in the text-books, based on the analyzed 32 history textbook, we find only a partial answer, which is primarily caused by the different interpretation of national history by the three curricula for which the textbooks were designed. Thus, in Serbian language textbooks, national his-tory is primarily presented as the history of Serbia and Serbs, and partly of Serbs in Bosnia and Herzegovina. Similar is the practice in Croatian textbooks, dominated by the history of Croatia and Croats, while there is very little mention of Croats in Bosnia and Herzegovina. Teaching units related to Bosnia and Herzegovina are represented by 10–20% of the total material and presented with only a few lessons. The textbooks in the Croatian language are almost identical to those used in the Republic of Croatia, with the exception of the addition of lessons concerning the territory of Bosnia and Herzegovina. In Bosnian textbooks, national

297


history is presented as the history of Bosnia and Herzegovina. Its space throughout history, although some emphasize some emphasis on Bosniak history.Analyzing the lists in the development of textbooks used and for the teachers of the recom-mended literature, it is noted that the works of the encyclopedic and monographic character, created in the period from the seventies to the nineties of the 20th century, are mostly cited. Of course, depending on which textbooks (think of language and NPP, Bosnian, Croatian, Serbian), authors from their own national group are favored. Although there are many titles in historiographic production in and about Bosnia and Herzegovina in the analyzed period (I primarily emphasize the results of the work of a number of institutions and individuals active in them), recent works and studies are quite small in textbooks. Most of them are related to the period of the Middle Ages and the Ottoman period, while the periods of contemporary Bosnian-Herzegovinian history are much more restrained by the authors. It is noticeable to use and cite older history textbooks, which could, erroneously or not, lead to the conclusion that new textbooks are written on the basis of older ones.The general conclusion is that in the textbooks used in Bosnia and Herzegovina we can see the existence and influence of multiple historiographies, national ones, through interpreta-tions of a common past that are mutually contradictory and exclusive. The textbooks have undergone significant improvements, at least in technical terms, format, design, representa-tion of pictorial and written historical sources, tasks that stimulate creative and critical think-ing. All this can be attributed to efforts to reform and improve the teaching of history and to implement several important documents and recommendations. Nevertheless, we emphasize that the textbooks are designed according to the current curricula issued by the competent ministries or political instances and that their content is in this respect strictly in line with the educational policies implemented by these authorities. Of the legal documents followed in textbook writing, the authors of the textbooks choose only those that is in line with current educational policies that continue to strive for division. Only when the curriculum imple-ments what is, as a general objective, envisaged by the Framework Law on Primary and Secondary Education in Bosnia and Herzegovina, which is “developing awareness of the state of Bosnia and Herzegovina, its own cultural identity, language and heritage, in a man-ner consistent with civilizational attitudes, getting to know and respecting others and others, respecting diversity and nurturing mutual understanding, tolerance and solidarity among all people, peoples and communities in Bosnia and Herzegovina and the world” and different perceptions of past events become part of the textbooks and manuals, then surely we will not have the segregation in education we have today, with two schools under one roof, deny-ing the other and different, ideologizing the subject of history in order to deepen national divisions.

DokumentiOkvirni zakon (2003) Okvirni zakon o osnovnom i srednjem obrazovanju, Službeni glasnik

BiH 18/03.Zajednička jezgra (2003) Zajednička jezgra nastavnih planova i programa za historiju.Smjernice (2007) Smjernice za pisanje i ocjenu udžbenika povijesti za osnovne i srednje

škole u Bosni i Hercegovini, Službeni glasnik BiH 05/07.

298


UdžbeniciBekavac, S., Bradvica, M. i Rozić, M. (2014) Povijest 6, Alfa, Mostar. Bekavac, S., Jareb, M. i Rozić, M. (2012) Povijest 8, Alfa, Zagreb. Bekavac, S., Jareb, M. i Rozić, M. (2015) Povijest 9, Alfa, Zagreb. Bekavac, S., Kljajić, S. i Rozić, M. (2012) Povijest 7, Alfa, Zagreb. Birin, A., Rozić, M. i Šarlija, T. (2014) Povijest 7, Alfa, Mostar. Brdal, Ž., Madunić, M., Lovrinović, N. i Madžar, I. (2013) Povijest 7, Školska naklada,

Mostar. Brkljača, S., Bašalić, V. i Mesihović, S. (2003) Historija 5, Sarajevo Publishing, Sarajevo.Cerovski, S. i Lovrinović, N. (2011) Povijest 6, Školska naklada, Mostar. Dervišagić, E. i Hadžiabdić, H. (2009) Historija 6, Bosanska knjiga, Sarajevo. Dervišagić, E. i Hadžiabdić, H. (2011) Historija 8, Bosanska knjiga, Sarajevo. Dervišagić, E., Hadžiabdić, H., Mulić, A. i Mehić, V. (2010) Historija 7, Bosanska knjiga,

Sarajevo. Erdelja, K., Stojaković, I., Lovrinović, N. i Madžar, I. (2009) Tragom prošlosti 7, Školska

naklada, Mostar. Forić, M. (2007) Historija 5, Bosanska riječ, Sarajevo.Forić, M. (2009) Historija 6, Bosanska riječ, Sarajevo.Forić, M. i Isaković, A. (2007) Historija 6, Bosanska riječ, Sarajevo.Hasičić, A. (2011) Historija 8, Sarajevo Publishing, Sarajevo. Kurtović, E., Mesihović, S. i Hajrulahović, S. (2003) Historija 6, Sarajevo Publishing, Sa-

rajevo.Mihaljčić, R. (2005) Istorija 7, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo. Mihaljčić, R. (2014) Istorija 7, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo. Nijemčević, Đ. i Milović, S. (2014) Istorija 6, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Istočno Sarajevo. Pejić, R. (2005) Istorija 9, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Istočno Sarajevo. Pejić, R., Tešić, S. i Gavrić, S. (2014) Istorija 9, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Istočno Sarajevo. Petković, A. i Pocrnja, M. (2009) Historija 6, Klett, Sarajevo. Radušić, E., Husić, A. i Smriko, V. (2003) Historija 7, Sarajevo Publishing, Sarajevo.Šabotić, I. i Čehajić, M. (2009) Historija 6, Nam, Tuzla. Šabotić, I. i Čehajić, M. (2010) Historija 7, Vrijeme – Nam, Zenica – Tuzla. Šabotić, I. i Čehajić, M. (2011) Historija 8, Vrijeme – Nam, Zenica – Tuzla. Šabotić, I. i Čehajić, M. (2012) Historija 9, Vrijeme – Nam, Zenica – Tuzla. Šehić, Z. i Marčić-Matošović, Z. (2003) Historija 8, Sarajevo Publishing, Sarajevo.Vujadinović, Ž., Kuprešanin, S. i Nagradić, G. (2014) Istorija 8, Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva, Istočno Sarajevo.

Literatura Agičić, D. (2003) Bosna je... naša! Mitovi i stereotipi o državnosti, nacionalnom i vjerskom

identitetu te pripadnosti Bosne u novijim udžbenicima povijesti, u: Historijski mitovi na Balkanu, Zbornik radova (139-160), Posebna izdanja 1, Institut za istoriju u Sarajevu, Sarajevo.

299


Dimou, A. (2015) Udžbenici istorije u jugoistočnoj Evropi: suočavanje sa izazovima 21. veka, u: Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? (34-43), Forum za tranzicionu pravdu 5, Fond za humanitarno pravo, Beograd.

Forić Plasto, M. (2018) Marginalne grupe na stranicama savremenih bosanskohercegovačkih udžbenika historije, u: Duranović, A. (ur.) Na margini povijesti (135-175), Zbornici 5, UMHIS, Sarajevo.

Forić Plasto, M. (2019) Podijeljena prošlost za podijeljenu budućnost!? Rat 1992–1995. u aktuelnim bosanskohercegovačkim udžbenicima Historije, Radovi FF (Historija, His-torija umjetnosti, Arheologija) 6, Sarajevo, 231-257.

Karge, H. i Batarilo, K. (2008) Historija 20. stoljeća u udžbenicima Bosne i Hercegovine: Analiza udžbenika historije za završne razrede osnovne škole, OSCE misija u Bosni i Hercegovini, Sarajevo.

Karge, H. i Batarilo, K. (2008a) Reforma nastave historije u Bosni i Hercegovini Moderni-zacija udžbenika historije u BiH: od uklanjanja uvredljivog sadržaja iz udžbenika u toku 1999. godine do nove generacije udžbenika u školskoj 2007./2008. godini, Georg Eckert Institut, Braunschweig.

Karge, H. i Batarilo, K. (2009) Guidelines guiding history textbook production? Norms and practices of history textbook policy in Bosnia and Hercegovina, u: Dimou, A. (ur.), “Transition” and the Politics of History Education in Southeastern Europe (307-356), Eckert. Die Schriftenreihe Studien des Georg-Eckert-Instituts zur internationalen Bil-dungsmedienforschung, Bd. 124, V&R unipress, Göttingen.

Katz, V. (2015) Analiza udžbenika historije u Bosni i Hercegovini (8. i 9. razred osnovne škole, 4. razred gimnazije i 1. i 2. razred stručnih škola), u: Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? (52-63), Forum za tranzicionu pravdu 5, Fond za humanitarno pravo, Beograd.

Kovačević, A. (2012) Uloga historije u odgoju i obrazovanju u Bosni i Hercegovini, Radovi FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, Sarajevo, 139-149.

Low-Beer, A. (2001) Politics, School Textbooks, and Cultural Identity: The Struggle in Bos-nia and Herzegovina, International Textbook Research 23 (2), 215-223.

Najbar-Agičić, M. (ur.) (2005) Klio na Balkanu: usmjerenja i pristupi u nastavi povijesti (prilozi analizi stanja u nastavi povijesti u Jugoistočnoj) Europi, Srednja Europa, Zagreb.

Pingel, F. (2017) A Clash of Communication? Intervening in Textbook Writing and Cur-riculum Development in Bosnia and Herzegovina After the War of 1992–1995, u: Psaltis, Ch., Carretero, M. i Cehajic-Clancy, S. (ur.), History Education and Conflict Transfor-mation, Social Psychological Theories, History Teaching and Reconciliation (231-255), Palgrave Macmillan.

Pingel, F. (2009) From Ownership to Intervention – or Vice Versa? Textbook Revision in Bosnia and Herzegovina, u: Dimou, A. (ur.), “Transition” and the Politics of History Ed-ucation in Southeastern Europe (251-306), Eckert. Die Schriftenreihe Studien des Georg-Eckert-Instituts zur internationalen Bildungsmedienforschung, Bd. 124, V&R unipress, Göttingen.

Radušić, E. (ur.) (2015) Zloupotreba istorije u procesima koji su doveli do posljednjeg rata u BiH: Okvir za promjenu paradigme u izučavanju istorije u bosanskohercegovačkim školama, EUROCLIO HIP BiH, Sarajevo.

Redžić, E. (ur.) (2003) Naučni skup Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990.–2000., Sarajevo, 30. i 31. oktobar 2001., Posebna izdanja 120, Odjeljenje društvenih nauka 36, ANUBiH, Sarajevo.

300


Soldo, A., Salibašić, A., Marshall, A., Šabotić, D., Radušić, E., Bičo, F., Forić, M., Ibrahimović, N., Hadžiabdić, N., Veličković, N., Buljević, S., Popov-Momčinović, Z. i Smajić, Z. (2017) Obrazovanje u BiH: čemu (ne) učimo djecu? Analiza sadržaja udžbenika nacion-alne grupe predmeta u osnovnim školama, Mas media – Fond otvoreno društvo Bosna i Hercegovina, Sarajevo.

Stradling, R. (2003) Kako predavati historiju Evrope 20. vijeka, Projekat “Učenje i nastava historije Evrope dvadesetog vijeka”, Vijeće za kulturnu saradnju, Izdavaštvo Vijeća Ev-rope.

Šehić, Z. (2012) Nastava historije u osnovnoj školi, gimnaziji, srednjoj stručnoj školi i na fakultetu, Radovi FF (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 2, Sarajevo, 109-113.

Torsti, P. (2003) Divergent Stories, Convergent attitudes. A study on the presence of his-tory, history textbooks and the thinking of youth in post-war Bosnia and Herzegovina, Taifuuni, Helsinki.

Trbić, Dž. (ur.) (2007) Čemu učimo djecu? Obrazovanje u Bosni i Hercegovini. Analiza sadržaja udžbenika nacionalne grupe predmeta, Promente – Fond otvoreno društvo Bos-na i Hercegovina, Sarajevo.

301

DOI: 10.5644/PI2020.186.27

Bosna i Hercegovina u udžbenicima historije u Republici Sjevernoj Makedoniji

Zećir RamčilovićInstitut za nacionalnu istoriju – Skopje

[email protected]

Sažetak: Uloga znanja i obrazovanja je primarna za razvoj svih segmenata savremenog druš-tva. Sve naučne discipline imaju svoj značaj, svoje postavljene ciljeve u izgradnji kvalitetnog ljudskog potencijala. U ovom pravcu historija je u odgojno-obrazovnom procesu jako značaj-na, posebno u multietničkim društvima. Historija kao nastavni predmet kroz sticanje znanja o prošlosti stvara predstavu o svakom pojedincu, predstavu o sebi i predstavu o drugim. Zbog toga se često stavlja u funkciju podizanja nacionalne svijesti, patriotizma te homogenosti države, što je najčešće dovodilo do stvaranja predrasuda, podjela i diskriminacije naroda u državama regiona. Države nastale na ruševinama jugoslavenskog ideološkog sistema ne samo da imaju potrebu već moraju raditi na jačanju razumijevanja i povjerenja među naro-dima, posebno kroz nastavu koja će imati za cilj uklanjanje predrasuda i naglašavanje pozi-tivnog međusobnog uticaja različitih naroda i država. Republika Sjeverna Makedonija pravi napore da rastereti nastavne sadržaje koji stvaraju podjele i predrasude. Udžbenici trebaju odražavati postavljene ciljeve nastavnih programa, kao i metodologiju pisanja udžbenika. Nastavni programi predviđaju izučavanje historije makedonskog naroda, ali i historije usta-votvornih naroda i država njihovog porijekla srazmjerno njihovom procentualnom učešću u ukupnom stanovništvu. Bošnjaci su ustavotvorni narod RS Makedonije, a njihova matica država je Bosna i Hercegovina. Ovim radom želimo analizirati koliko su sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima zastupljeni u udžbenicima te koliko su ispravni. Ne samo zbog značaja Bošnjaka za izgradnju i razvoj makedonske države i društva već i zbog mnogih zajedničkih viševjekovnih historijskih procesa, zajedničkih država čiji su dio bili od XV do kraja XX vijeka. Jako je važno da sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima budu zastu-pljeni i pravilno predstavljeni mladoj populaciji. Ukoliko obrazovanje ispuni svoju misiju koja predstavlja ključni faktor za međusobno razumijevanje u multietničkom i multireligi-oznom makedonskom društvu, možemo očekivati i njegov dugoročni socijalni i ekonomski razvoj. Ovim istraživanjem želimo utvrditi faktičko stanje ovog aspekta udžbenika Historije iza kojih stoje institucije koje se brinu za razvoj kompetentnog, kreativnog, građanski orijen-tiranog i etički izgrađenog ljudskog kapitala.

Ključne riječi: obrazovanje, nastava, udžbenik historije, Bosna i Hercegovina, Bošnjaci

Historija u odgojno-obrazovnom procesu

Historija kao nauka i nastavni predmet jeste jedna od društvenih nauka, ali je istovremeno i humanistička nauka. To praktično znači da ona ne pruža samo znanje o prošlosti već i utiče na obrazovanje i modeliranje učenika (čovjeka),

302


u smislu što racionalnijeg saznanja o sebi i drugima, i pruža osnove za izgrad-nju identiteta. S obzirom na to da je novoj makedonskoj državi potreban novi historijski legitimitet, različit od historijskog legitimiteta saveznog jugosla-venskog poretka, makedonski historičari su morali napraviti veliki pomak, često i uz izmišljanje novih mitova i preformuliranje starih.1 Ali za razliku od historičara u regionu, stavovi makedonskih historičara nailaze na jak ot-por stranih, prije svega historičara susjednih država. Pritom su se u izgrad-nji makedonske države i odbrani makedonskog nacionalnog identiteta često marginalizirali Albanci, Turci, Bošnjaci, Srbi, Romi i drugi narodi koji žive s makedonskim narodom i kojima je, kao i Makedoncima, RS Makedonija do-movina, bez obzira na nacionalnu ili religijsku pripadnost. Korijeni ovakvog stanja mogu se tražiti od ranije.

Nakon samostalnosti 1991. godine napravljen je prvi novi nastavni pro-gram historije kojim se vrši makedonizacija sadržaja i oživljava nacionalni romantizam. Nastavni sadržaji izostavljaju druge narode, tačnije imaju 2-3 naslova o Albancima, dok o drugim manje brojnim narodima nema nijedne riječi. Već 1995. god. formira se komisija koja treba da napravi novi nastavni program, ali i tada u pitanju drugih naroda nema značajnijih promjena. Vlada RS Makedonije 2000. god. usvaja novu strategiju razvoja obrazovanja koja obuhvaća i nastavu historije. Po prvi put se ukida monopol jednog udžbe-nika historije za jedno odjeljenje, već se može praviti izbor, a usvajaju se i novi nastavni programi. I tada u pogledu nastavnih sadržaja nema značajnijih promjena, a nastavni programi su napravljeni bez konsenzusa s Albancima, što dovodi do daljih tenzija. Stavovi ostalih naroda nisu uopšte bili uzeti u obzir.2 Da ne bi došlo do preglasavanja od strane historičara većinskog ma-kedonskog naroda, već 2003. god. Ministarstvo obrazovanja i nauke formira novu komisiju koja je sastavljena od 12 članova, 6 Makedonaca, 5 Albanaca i 1 Turčina. Ostali ustavotvorni narodi: Srbi, Bošnjaci, Romi i Vlasi nisu bili zastupljeni u Komisiji. Novi nastavni programi ušli su u odgojno-obrazovni proces 2004. god. u osnovnom, odnosno 2005. god. u srednjem obrazovanju. Ove su promjene pored makedonskog promovisale albanski identitet, ali se nažalost nastavilo s daljom minorizacijom drugih etničkih zajednica.

1 Makedonski historičari, poput drugih nacionalističkih historičara, ispisuju mitove o naslijeđu, o “zlat-nom dobu”, o herojskim djelima i vrlinama, o propasti i obnovi te značaju Makedonaca i makedonske kulture za civilizacijski i svjetski napredak kako bi vrijednosti nacije prenijeli sadašnjoj generaciji i pokazali joj put u budućnost.2 Komisija je bila sastavljena od: 1 predstavnika Biroa za razvoj obrazovanja, 2 univerzitetska profe-sora, 2 naučna radnika, 1 profesora srednjeg obrazovanja, 1 profesora Albanca i 1 profesora Turčina.

303

Zećir Ramčilović: Bosna i Hercegovina u udžbenicima historije u Republici Sjevernoj Makedoniji

Činjenica da je nastavni historijski kurikulum za petnaest godina mijenjan četiri puta govori o nekonzistentnoj izgradnji održive historijske paradigme pod velikim pritiskom vanjskih faktora i politike. Pitanje je vremena kada će se zbog bilateralnih ugovora s Bugarskom i Grčkom preispitati sadržaji udžbenika.

Koncepcija pisanja udžbenika

U RS Makedoniji ostvaren je značajan napredak u pravu obrazovanja razli-čitih etničkih zajednica, prije svega preko obrazovanja na maternjem jeziku. Nova strategija odgojno-obrazovnog procesa, uvođenje devetogodišnjeg ob-razovanja i decentralizacija stvorili su sve pretpostavke za poboljšanje obra-zovanja mladih. Sve gore navedeno stvorilo je i potrebu pisanja mnogo novih udžbenika, kako zbog reforme, tako i za potrebe svih konstitutivnih naroda Makedonske države. Važan segment novih udžbenika, posebno društveno-humanističkih nauka, predstavljaju i sadržaji koji promoviraju međusobno poštovanje i koji pomažu integraciju svih etničkih zajednica. Zbog toga su napravljeni kriteriji koji vode računa o multikulturalnosti, multietničnosti i multireligioznosti makedonskog društva. Prema Ustavu, u udžbenicima Historije trebaju se poštovati prednosti svih etničkih zajednica koje učestvuju u izgradnji RS Makedonije kao zajedničke države svih.3 Ali situacija i nije tako jednostavna kako to možda na prvi pogled izgleda, i pored svih pravnih osnova i kriterija u izradi udžbenika.

Osim opštih kriterija za udžbenik Historije, kao što su odgojna funkcija i podsticanje pozitivnog odnosa prema nauci i znanju, udžbenik treba sadrža-vati multikulturalizam i toleranciju. Prije svega, kada se prikazuje historija različitih etničkih zajednica koje žive u RS Makedoniji, treba se naglasiti njihova uloga u historiji države, a ne samo historija etničke zajednice i države njihovog porijekla. Favoriziranje jedne zajednice ili religije vodi društvo u podjele. Udžbenik ima sadržaje (tekstove i ilustracije) koji trebaju prikazivati historiju, kulturu i tradiciju svih etničkih zajednica i religija. Jezik koji se ko-risti treba biti oslobođen od termina i izraza koji navode na mržnju i stvaraju sliku neprijateljstva.4 Upotreba imena i obilježja “drugih” u objašnjavanju procesa i pojava je neminovna, kao i upoznavanje historije, kulture i tradicije “drugih” pomoću sadržaja, likova, slika i sl. koje proizlaze iz različitih etnič-kih zajednica i religija ili ih se tiču. Nužno je prikazati specifičnosti različitih

3 Концепција, 2010: 43.4 Ibid.: 45.

304


zajednica koje žive u RS Makedoniji, s akcentom na zajedničke osnove u iz-gradnji makedonskog društva te njihove uzajamne odnose i miješanje naroda, religija, običaja, kultura u prošlosti i danas.

Prema Metodologiji vrednovanja udžbenika, udžbenik iz Historije, kao i svaki drugi, ima svoje razvojne i odgojno-obrazovne funkcije. Od osobitog su značaja one povezane sa spoznajom “drugih” (...prevazilaženje stereotipa i predrasuda; upoznavanje sa sličnostima i razlikama, načinom ponašanja, kul-turom i običajima, religijom, rodnom pripadnosti i sl.).5 Prema Metodologiji, udžbenik ne smije koristiti termine i izraze kojima se iskazuje omalovaža-vajući stavovi prema bilo kojoj osobi, etničkoj ili religioznoj zajednici niti sadržaje protivne Ustavu RS Makedonije. Ne manje je značajna i Koncepcija devetogodišnjeg obrazovanja, gdje je jedan od osnovnih principa razumijeva-nje “drugih” i multikulturalnost, a sadržaji koji se nude učenicima u školi tre-baju promovisati toleranciju i poštovanje razlika kao vrijednost i bogatstvo.6

Nastavne programe pripremaju timovi iz Biroa za razvoj obrazovanja (BRO). Kako smo već napomenuli, ova je komisija prema uspostavljenim kriterijima različitog etničkog sastava (6 Makedonaca, 5 Albanaca i 1 Turčin). Novi nastavni programi, umjesto da postignu ravnotežu između historije ve-ćine (Makedonaca) i historije drugih naroda, svela se na ravnotežu historije Makedonaca i Albanaca, čime smo u udžbenicima dobili binacionalnu histori-ju. Ove su razlike manje izražene u VI (šestom) i VII (sedmom) razredu, gdje preovladava opšta historija. U VIII (osmom) i IX (devetom) i u četiri godine srednjeg gimnazijskog obrazovanja u nastavnim sadržajima u udžbenicima okvirna zastupljenost sadržaja je sljedeća: opšta historija 26%, historija RS Makedonije i Makedonaca 36%, historija Albanije i Albanaca 25%, historija Turske i Turaka 3%, historija Srbije i Srba 2,5%, historija Bugarske 2%, hi-storija Grčke 2%, historije Rumunije 1%, historija Crne Gore 1%, historija Vlaškog naroda 1% i ostalih manje od 0,5% koji se mogu izdvojiti iz razli-čitih nastavnih sadržaja koji se odnose na Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Sloveniju, sporadična spominjanja Roma i sl. Dobijeni podaci ukazuju na to da, pored opšte historije koja se izučava širom svijeta, preovladavaju ma-kedonska i albanska historija. Nju slijede historije ostalih susjeda – Srbije, Bugarske i Grčke, kao i historija Turske i turskog naroda zbog zajedničkih historijskih procesa i ustavotvornosti turskog naroda. Postoje i posebne lekci-je o Vlaškom narodu. Jedino od ustavotvornih naroda nema posebnih lekcija o Bošnjacima i Romima. Da bi apsurd bio još veći, bez meni nekog poznatog 5 Методологијата, 2009: 8.6 Концепција, 2007: 15.

305


kriterija, u svim lekcijama o Balkanskim državama i narodima postoje po-sebni dijelovi o Rumuniji i Crnoj Gori, o Crnoj Gori čak i posebne lekcije. Neshvatljivo je da o Bosni i Hercegovini ne postoje posebni dijelovi, niti o Bošnjacima koji su ugradili sebe u stvaranje makedonske države i jedan su od ustavotvornih naroda RS Makedonije. Ovaj rad dopunski je argument da se ovo stanje u udžbenicima mora promijeniti.

U pisanju historijskih udžbenika jedan od autora mora biti etnički Albanac ili Turčin. Nakon konkursa koji raspisuje Ministarstvo obrazovanja i nau-ke, komisija bira najbolje udžbenike, koje Ministar potvrđuje i odobrava za upotrebu. U V razredu, nastavni program predviđa upoznavanje učenika s narodima koji žive u RS Makedoniji, s njihovim kulturama, običajima i različitostima,7 ali se to u udžbenicima ne odslikava za sve narode. U većim razredima predlaže se više nastavnih sadržaja, a od nastavnika se traži da realizuju dio njih po svom izboru.8 Udžbenici zbog toga imaju i veći broj naslova. Jako je važno da spomenemo da za isti razred postoji veći broj odo-brenih udžbenika, čime se omogućuje pravo izbora. Razlika u udžbenicima različitih autora evidentna je i značajna. Metodske jedinice su iste, naslovi lekcija također, ali im je obim i sadržaj različit. Zbog toga škole i profesori mogu da naprave izbor nastavnih sadržaja za obradu. U gimnazijskom obra-zovanju u I (prvoj) godini, od predviđenih 50 naslova, profesori obavezno trebaju realizirati 38 naslova, u II (drugoj) godini od 56 obavezno se realizuje 42 naslova, u III (trećoj) godini, od predviđena 53 naslova, profesori su dužni realizirati 40 naslova. Za IV (četvrtu) godinu nema podataka zbog manjeg broja naslova koji trebaju biti razrađeni u toku godine u cjelini. Mogućnost izbora je pozitivna, ali se otvara i mogućnost koja zavisi od volje nastavnika, da i pored ponuđenih tema o historiji drugih naroda i država, učenici veoma malo ili uopšte ne izučavaju sadržaje o “drugim”.

Zakonski i formalno-pravni preduslovi za izradu udžbenika u najvećem djelu daju dobru osnovu za pisanje kvalitetnih udžbenika, u kojima će biti zastupljene historije svih naroda i njihova uloga za RS Makedoniju te bolje međusobno upoznavanje i koji će se zasnivati na naučnim istinama i faktima koji kod mladih grade osjećaj zajedništva, međusobnog poštovanja te njego-vanja i razvoja multikulturnog i multietničkog demokratskog društva. Ipak, situacija i nije tako jednostavna kao što izgleda, i pored svih pravnih osnova i kriterija za izradu udžbenika.

7 НП по Историја, 2004: 37.8 Ibid.: 46-48.

306


Bosna i Hercegovina i Bošnjaci u udžbenicima historije

u osnovnom obrazovanju

Udžbenik Historije za osnovno obrazovanje, koji se vodi prema jedinstve-nom nastavnom programu, u kojem postoje sve predispozicije za izgradnju multietničkog i multireligijskog društva, s određenim nedostacima, dobra je osnova za izradu kvalitetnih, ali i kvalitativno različitih udžbenika. Razlike između udžbenika različitih autora očigledne su i značajne. Metodske jedini-ce su iste, naslovi lekcija također, ali su obim i sadržaj datih nastavnih jedi-nica različiti. Čak i uvodi i predgovori udžbenika daju različite kvalifikacije. Kada se definira predmet i zadaci historije u V razredu, posebno se ističe da: “Onaj ko bolje poznaje historiju, više će voljeti svoju domovinu.”9 Ova, na prvi pogled banalna rečenica, Historiji dodjeljuje ideološku ulogu, poisto-vjećujući patriotizam s historijom. To znači da ljudi koji nedovoljno poznaju historiju ne mogu biti patriote i ne mogu voljeti svoju domovinu.10 Veoma je interesantno i to što se historiji dodjeljuje uloga promotora nekritičkog mišljenja. “Osnovni zadatak historije kao nastavnog predmeta je da razvija osjećaj ljubavi prema svom narodu i domovini, ali istovremeno da podstiče osjećaj suživota i poštovanja svih drugih naroda koji žive u našoj zemlji, po-štovanje njihovog jezika, vjere, običaja, kulture i sl.”11 Osim što navedeni stav ne treba biti osnovni zadatak izučavanja historije u osnovnoj školi, u njemu se kriju i druga neodgovarajuća značenja. Naime, formulacija navedenog stava na suptilan način izdvaja makedonsku etničku zajednicu kao nosioca “prirod-nog prava” na vlasništvo RS Makedonije, dok je drugim etničkim zajednica-ma koje žive u “našoj zemlji” data uloga “podstanara” koje treba poštovati i tolerisati“.12 U tom pravcu je i zaključak za odnos prema manjinskim naro-dima, gdje se sugeriše da: “S novim Ustavom Republike Makedonije i prava manjina su proširena više nego što predviđaju međunarodni standardi.”13 Ovo stavlja Makedonce u dvojnu ulogu – “darežljive, ali i žrtve svojih građana”.14

Ovi nekritički i pogrešni stavovi u uvodima i predgovorima udžbenika stvaraju stereotipe i predrasude prema drugim narodima. Kroz udžbenike se stvara nova historijska paradigma u kojoj je izražen etnocentrizam po svaku

9 Аџиевски и др., 2005: 6.10 Петроска Бешка и др., 2011: 45.11 Мирчевски и др., 2005: 9.12 Петроска Бешка и др., 2011: 46.13 Ристовски и др., 2009: 135.14 Петроска Бешка и др., 2011: 64.

307


cijenu. Od ovog smjera odstupaju teme iz daleke prošlosti, i to kao pozitivni primjeri koji podstiču na kritičko razmišljanje. U tim prvim temama i udžbe-nicima u nižim razredima spominje se i Bosna u lekciji “Balkan i Makedonija u praistoriji”. Odnosno, u tekstu stoji: “Značajnija nalazišta iz prahistorije na Balkanu su Lepenski Vir na rijeci Dunav u Srbiji, Krapina u Hrvatskoj. Takva nalazišta postoje i u drugim balkanskim zemljama: Grčkoj, Bugarskoj, Albaniji i Bosni.”.15 Ovo je i jedino spominjanje Bosne u udžbenicima VI razreda koji sadrži teme o prahistoriji i starom vijeku.

U udžbenicima VII razreda, čije se nastavne jedinice odnose na srednji vijek, također se samo sporadično spominje Bosna. U nastavnoj temi “Balkan u ranom srednjem vijeku” u više lekcija stiče se utisak da Bošnjaci ni ne postoje na Balkanu. Ni kao starosjedioci, a ni kao naseljeni Južni Slaveni. Ovo se najbolje ogleda u sljedećim rečenicama: “Sloveni su naselili cijelo Balkansko poluostrvo. Od Južnih Slavena su nastali narodi: Slovenci, Hrvati, Srbi, Makedonci i Bugari.16 “Ostaci starosjedilaca na Balkanu su današnji Vlasi”.17 U istoj nastavnoj temi zatim se govori o stvaranju Bugarske, Raške, Duklje, Albanije i svakako Makedonije u ranom srednjem vijeku. Pored toga što ima i diskutabilnih objašnjenja o Raškoj i Duklji, problematična je i karta “Raška i Duklja od IX do XI vijeka” na kojoj je sasvim nepravilno obuhva-ćen i najveći dio Bosne.18 A to je pogrešno – čak se i u srpskoj historiogra-fiji piše da je samo mali krajnji dio današnje Bosne i Hercegovine bio pod upravom raških župana. U nastavnoj temi “Makedonija u ranom srednjem vijeku” ima posebna nastavna jedinica “Bogumilski pokret”, gdje se govori o pojavi bogumilstva, učenju i organizaciji te širenju bogumilskog pokreta i gdje stoji da se bogumilstvo proširilo i u Bosni. Na jednoj od ilustracija pri-kazan je i “Nadgrobni spomenik iz Bosne”, odnosno slika stećka.19 Također u istoj nastavnoj temi u lekciji o Makedonskoj srednjovjekovnoj državi, tačnije Samuilovom carstvu u periodu najvećeg uspona, u tekstu i na karti prikazana je i Bosna kao dio ovog carstva.20 U ovom udžbeniku, pored dijelova u kojima se spominju sve balkanske države tog perioda, čak ima posebna lekcija i o Vlasima, ali kao što sam i prethodno predstavio analizu o zastupljenosti odre-đenih država i naroda, o Bosni i Bošnjacima nema ni riječi. I pored toga što je u određenom periodu srednjeg vijeka Kraljevina Bosna bila i najmoćnija

15 Аџиевски и др., 2011: 21.16 Бошковски и др., 2016: 20.17 Ibid.: 22.18 Ibid.: 26.19 Ibid.: 41.20 Ibid.: 44.

308


država na Balkanu. Ali zato u udžbeniku imamo negiranje Bošnjaka kao usta-votvornog naroda RS Makedonije i svakako kao nosioca suvereniteta Bosne i Hercegovine. U nastavnoj temi “Balkan i Makedonija pod osmanskom vlašću do kraja XVIII vijeka”, suprotno Ustavu RS Makedonije, Bošnjaci, kao njen konstitutivni narod, prikazuju se kao vjerska skupina. “Islamizacija je bila najmasovnija u Bosni, Albaniji, kao i u Zapadnoj Makedoniji, Bugarskoj i drugim balkanskim zemljama. Islamizirano stanovništvo je poznato kao boš-njaci, torbeši i pomaci.”21 Ovaj direktan atak na nacionalni identitet Bošnjaka je neistina koja ima dalekosežne posljedice i koja je daleko od historijskih činjenica i današnje realnosti Balkana i RS Makedonije.

U udžbenicima za VIII razred u kojima su obuhvaćene teme od XVIII vije-ka do kraja Prvog svjetskog rata, i pored velikog značaja Bosne u Osmanskoj imperiji, kao i u periodu propadanja imperije, nje nema u udžbenicima. U prvom udžbeniku u nastavnoj jedinici “Osmanska imperija u XIX vijeku”, Bosna je prikazana na jednoj ilustraciji kojom se prikazuje oduzimanje teri-torija Osmanlijama, i na istoj stranici karta Balkana nakon Berlinskog kon-gresa, gdje je Bosna i Hercegovina označena kao dio teritorije koju je dobila Austro-Ugarska nakon Kongresa.22 U sljedećoj lekciji “Oslobodilački pokreti balkanskih naroda pod osmanskom vlašću”, u posebnom paragrafu “Velika istočna kriza” stoji: “Kriza je započela ustankom u Hercegovini u julu 1875. godine. Početak ustanka i njegovog brzog širenja u Bosni imali su veliki uti-caj na narode Balkana.”23 Na istoj stranici se nalazi i ilustracija “Bosanski ustanici”. U drugom udžbeniku, u prvoj temi “Svijet i Evropa od kraja XVIII vijeka do Prvog svjetskog rata” u jednoj rečenici opisan je povod za početak Prvog svjetskog rata. “Povod je bilo ubistvo austrijskog prestolonasljedni-ka Ferdinanda i njegove supruge u Sarajevu od strane srpskog nacionaliste Gavrila Principa (1914)”.24 Na istoj stranici se nalaze ilustracije G. Principa i grada Sarajeva. Veoma je zanimljiv izbor pojmova u ovom iskazu, s obzi-rom na to da se koristi riječ “ubistvo”, a ne “atentat” ili “teroristički akt” i riječ “nacionalista”, a ne “atentator” ili “terorista”. Moram napomenuti da je u ovom udžbeniku i više nego diskutabilno što je u lekciji “Razvoj gra-đanstva u Balkanskim zemljama” prisusna ilustracija Petra P. Njegoša, kao i korica knjige “Gorski vijenac”, za koju se u tekstu kaže da je njome Njegoš dobio svjetsku slavu.25 To je svakako daleko od istine. A i da jeste, iako ne 21 Ibid.: 100.22 Ачковска и др., 2016: 32.23 Ibid.: 35.24 Ристовски и др., 2016: 26.25 Ibid.: 39.

309


zbog književne vrijednosti, obrazovanje mora uklanjati sadržaje koji sadrže najblaže rečeno govor mržnje. To je ep koji obiluje nasiljem, šovinizmom i genocidom nad Bošnjacima i drugim muslimanima Crne Gore. Ovo je djelo u kojem je masakar i progon muslimana prikazan kao junački i etički čin, prema kojem će mlade generacije stvarati stav prema Bošnjacima i drugim muslimanima.26 Najtragičnije je što je pjesma o genocidu u srednjem obrazo-vanju dio lektire za obradu na makedonskom nastavnom jeziku. Slično kao i u prethodnom udžbeniku, u temi “Balkan od kraja XVIII vijeka do Prvog svjet-skog rata” nema nekih značajnijih sadržaja o Bosni. Postoji ista konstatacija da je Istočna kriza započela ustankom u Bosni i Hercegovini. “U 1875. godi-ni započeo je bosanskohercegovački ustanak hrišćanskog stanovništva protiv osmanske vlasti. Time je i započela Istočna kriza”27 i jedna rečenica više, da je “Austro-Ugarska (je) iskoristila političku nestabilnost Turske i anektirala Bosnu i Hercegovinu”.28

U udžbenicima za IX razred obuhvaćene su teme od Prvog svjetskog rata do kraja XX vijeka. Određeni tekstovi se i ponavljaju, kao što je slučaj o povodu za početak Prvog svjetskog rata. “Kao povod za rat, zemlje Trojnog saveza iskoristile su Sarajevski atentat, koji se desio 28. juna 1914. godine u Sarajevu, kada je bio ubijen austrougarski prestolonasljednik Franc Ferdinand i njegova supruga, od Gavrila Principa, člana tajne revolucionarne organiza-cije Mlada Bosna.”.29 U ovoj rečenici su date činjenice na osnovu kojih se mogu graditi različite interpretacije. U nastavnoj jedinici “Balkanske države i narodi u Prvom svjetskom ratu” daje se prikaz toka rata, uz konstataciju da su balkanski narodi i države ratovali na stranama oba zaraćena saveza. U jed-nom paragrafu se kaže da su “Slovenci, Hrvati, Srbi i Muslimani iz zemalja austrougarske vlasti bili prinuđeni da uzmu učešće u ratu i da se bore za tuđe interese, a protiv svoje volje.”.30 Pored toga što se generalizuje, ova rečenica nije ni dovoljno jasna niti dobro formulirana. Ono što također nije uredu je činjenica da se Bošnjaci nazivaju Muslimani. Iako tada nije bila dozvoljena nominacija Bošnjak, ne treba posebno obrazlagati da su muslimani Bosne i nekadašnji, ali i današnji Bošnjaci, čiji je kontinuitet i više nego jasan. S obzirom na to da tada nisu bili priznati ni Makedonci, kako bi bilo da za njih koristimo imena kojima su tada bili nazivani? Ima i mnogo drugih primjera u prošlosti kada su u određenom periodu neki narodi (npr. Srbi, Hrvati, Albanci 26 Рамчиловиќ, 2013: 344.27 Ристовски и др., 2016: 57.28 Ibid.: 129.29 Павловски и др., 2005: 8.30 Ibid.: 12.

310


i dr.) imali drugačija imena, ali se u udžbenicima i u tom periodu nazivaju sa današnjim imenom naroda. Tako da je potrebno imati isti kriterij.

Da su Bošnjaci, kao ustavotvorni i konstitutivni narod RS Makedonije, još uvijek u podređenom položaju u obrazovanju, govori i podnaslov “Stvaranje Kraljevine SHS”: “Stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca prethodile su aktivnosti Srba i Hrvata, međutim nisu uzete u obzir činjenice da postoje i drugi narodi, kao na primjer: makedonski, crnogorski, albanski i dr.”31 Ova rečenica je jasna i tačna, ali je problematična što pored navedenih nije nave-den i bošnjački narod. Nije naveden čak ni pod nazivom koji je iskorišten u prethodnoj lekciji, kao Muslimani, iako se radi o tada trećem po broju narodu Kraljevine. U udžbeniku dalje postoji i cijela nastavna jedinica “Stvaranje Kraljevine SHS”, gdje se slično kao i u već navedenom ne poštuje realnost i zaobilaze Bošnjaci: “U ovoj novoj državi bila su priznata nacionalna pra-va samo tri navedena naroda, zapostavljajući pravo samoopredeljenja i na-cionalne samobitnosti drugih jugoslavenskih naroda. Makedonski narod u Kraljevini SHS bio je ponovo obespravljen i podložan velikosrpskoj naci-onalnoj asimilaciji, u istom takvom položaju su bili i Crnogorci.”.32 Ovakvi propusti u udžbenicima dovode do pogrešne slike kod mladih makedonskih građana o njihovim sugrađanima Bošnjacima, ali i o Bosni i Hercegovini i cijelom regionu.

U drugoj temi “Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu”, u dijelu o oku-pacionim zonama, pored ostalih država nastalih nakon raspada Jugoslavije, navedeno je i da je Bosnu i Hercegovinu okupirala Njemačka, kao i ustanak 27. jula 1941. godine.33

U posljednjoj temi kojom se zaokružuje ciklus u osnovnom obrazovanju prikazan je i “Raspad Jugoslavije”, gdje je stvaranje Bosne i Hercegovine dje-lomično pogrešno prikazano. Prva rečenica je tačna: “U 1992 godini, nakon uspješnog referenduma, i Bosna i Hercegovina je postala nezavisna država.” Ali nakon nje slijedi druga koja je pogrešna: “Nakon krvavog građanskog rata i Dejtonskog sporazuma (1995. godine) nezavisnost Bosne i Hercegovine bila je međunarodno priznata.” U ovoj rečenici postoje dvije pogrešne konstata-cije, koje su različite težine. Prvo, Bosna i Hercegovina je bila međunarodno priznata nakon Referenduma za nezavisnost i primljena u Ujedinjene nacije 22. maja 1992. godine. Drugo, na ovu međunarodno priznatu državu izvršena je agresija najprije od strane tadašnje države Srbije i Crne Gore, a zatim i od

31 Ibid.: 14.32 Ibid.: 33.33 Ibid.: 79-80.

311


Hrvatske, čiji su tadašnji predsjednici imali plan i dogovor o podjeli Bosne i Hercegovine. Ovo je potvrdio i Međunarodni sud pravde, tj. da je rat imao međunarodni karakter i da je izvršen genocid nad bošnjačkim stanovništvom.

Bosna i Hercegovina i Bošnjaci u udžbenicima historije u srednjem obrazovanju

Kako u osnovnom, tako je i u srednjem obrazovanju. Udžbenici su na bazi jedinstvenog nastavnog programa koji je dobra osnova za izradu kvalitetnih udžbenika, ali su kvalitativno različiti. Ipak u pitanju Bosne i Hercegovine i Bošnjaka i ne mnogo jer oni skoro da nisu zastupljeni u nastavnim jedinica-ma, a provlače se i iste greške koje sam sreo u udžbenicima osnovnog obra-zovanja. Nastavlja se ideološka uloga historije, poistovjećujući patriotizam s historijom. U prvoj lekciji udžbenika za I godinu gimnazije u “Uvod u hi-stoiju” ističe se da: „Što bolje poznajemo historiju, to ćemo više voljeti svoju domovinu”.34 Skoro identično rečenici iz petog razreda gdje stoji: “Onaj ko bolje poznaje historiju, više će voljeti svoju domovinu.” I ma dosta drugih sličnih primjera kojima se zloupotrebljava predmet i cilj historije kao nastav-nog predmeta.

U udžbeniku za I godinu gimnazije u temi prahistorija ne spominje se Bosna, a i u temama za stari vijek skoro je identična situacija. Govori se o prostoru Balkana, o Ilirima i sl. i jedino u nastavnoj temi “Balkan u starom vijeku”, kada se govori o ilirskim državama, ima ilustracija “Ilirska tvrđava Daorson kod Stoca – Hercegovina”.35 Ono što se radi u kontinuitetu je što se, kada je u pitanju Bosna i Hercegovina, nalazi se način da zaobiđe cjelina, ono što danas predstavlja država, kao u ovom slučaju gdje se kaže da je u Hercegovini.

U nastavnim temama o srednjem vijeku, kao i u osnovnom obrazovanju, stiče se utisak da Bošnjaci ne postoje na Balkanu. Nisu spomenuti kao staro-sjedioci, a ni kao doseljeni Južni Slaveni. Ovo se najbolje ogleda u sledećoj rečenici: “U prvim decenijama VII vijeka su naselili Balkanski poluotok. Od Južnih Slovena nastali su kasnije narodi: Slovenci, Hrvati, Srbi, Crnogorci, Makedonci i Bugari.”36 Za razliku od iste lekcije u VII razredu, ovdje su napi-sani i Crnogorci, koji su kao i Bošnjaci prethodno bili izostavljeni. Obrađene su iste srednjovjekovne države kao u VII razredu, s istim diskutabilnim

34 Бошковски и др., 2006: 7.35 Ibid.: 55.36 Ibid.: 147.

312


tekstovima o Raški i Duklji, i istom problematičnom kartom “Raška i Duklja od IX do XI vijeka”, gdje je sasvim nepravilno obuhvaćen i najveći dio Bosne i Hercegovine.37 U temi “Makedonija u ranom srednjem vijeku”, u lekcijama o Samuilovom carstvu u periodu najvećeg uspona, u tekstu i na karti prika-zana je i Bosna kao dio ovog carstva.38 Na oko dvjesta stranica udžbenika u temama o prahistoriji, starom i ranom srednjem vijeku, još manje nego u istim temama u osnovnom obrazovanju, jednom je spomenuta Hercegovina i jednom Bosna.

Udžbenik za II godinu srednjeg obrazovanja nastavlja s temama od ra-nog srednjeg vijeka do Prvog svjetskog rata. I u svim tim temama Bosna se prvi sput pominje tek na str. 103 u lekciji “Evropa u drugoj polovini XIX i početku XX vijeka” kojom se označava početak Istočne krize. “Istočna kriza od 1875. do 1878. godine započela je ustankom u Bosni i Hercegovini u lje-to 1875. godine.”39 Na sljedećoj stranici stoji jasna konstatacija: “Odlukama Berlinskog Kongresa Srbija, Bugarska, Crna Gora i Romanija dobile su ne-zavisnost, Bosna i Hercegovina je bila data Austro-Ugarskoj, a Makedonija i dalje ostala pod osmanskom vlasti.”40 Slična konstatacija je i u lekciji o slabljenju Osmanske države, gdje je pored drugih izgubljenih teritorija u XIX vijeku spomenuta i Bosna i Hercegovina.41 Nažalost i u srednjem se obrazovanju bez nekih posebnih kiterija govori o državama kao Crna Gora, Rumunija i dr. koje nisu susjedi, niti su Crnogorci ili Rumuni ustavotvorni na-rodi RS Makedonije. Posebno je problematično ponovno veličanje Njegoša, jer u lekciji o Crnoj Gori postoji njegova ilustracija, kao i dopunski tekstovi o “Gorskom vijencu” i nekoliko pitanja o njemu i njegovom stvaralaštvu,42 o čemu sam pisao u dijelu o osnovnom obrazovanju. Slično kao i u prethodnom udžbeniku za I godinu, do Prvog svjetskog rata, nema ničeg više o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima.

U drugom udžbeniku, za II godinu srednjeg obrazovanja, također nema značajnijih tekstova o Bosni i Hercegovini ili o Bošnjacima, osim u dijelu koji govori o Istočnoj krizi. “Bosna i Hercegovina u XIX vijeku bila je naj-nemirnija pokrajina u Osmanskom carstvu. Nisu pomogle ni reforme koje je preuzela centralna vlast da bi poboljšala položaj seljaka i siromašnog stanov-ništva. Zbog toga često su izbijali ustanci. U 1875. godini ustanak su podigli

37 Ibid.: 151.38 Ibid.: 180.39 Бошковски и др., 2009: 103.40 Ibid.: 104.41 Ibid.: 110.42 Ibid.: 115-116.

313


hrvatski seljaci u Hercegovini. U početku se mislilo da je to jedan od uobičaje-nih ustanaka, ali ubrzo je ustao i srpski narod u istočnoj Hercegovini, a zatim se ustanak proširio i u Bosni. Ustanak je privukao pažnju susjednih država i velikih sila. Zbog toga se događaji i ratovi u vezi sa bosanskohercegovačkim ustankom nazivaju Velika istočna kriza. Prijestolnica u Vieni već od ranije je imala plan da pomogne oslobađanje Bosne i Hercegovine, a zatim da je stavi pod svoju vlast.”.43 Tekst prati i ilustracija “Bosna i Hercegovina za vrijeme ustanka (1875–1878).” U svim udžbenicima ovo je najduži tekst koji govori o situaciji u Bosni i Hercegovini krajem XIX vijeka. Ali i tekst o čijim se stavovima može diskutirati. Na primjer, paušalna je konstatacija da je Bosna i Hercegovina bila najnemirnija pokrajina u Osmanskom carstvu u XIX vije-ku. Također, smatram da je pravilnije istaći da je ustanak podiglo kršćansko stanovništvo Bosne i Hercegovine, a ne “hrvatski seljaci” i “srpski narod”. Nelogična je i rečenica u kojoj se tvrdi da Beč hoće da pomogne oslobođenje Bosne i Hercegovine, a zatim da je stavi pod svoju vlast. Pomaganje promje-ne vlasti od osmanske u austrougarsku, nije i ne može biti oslobođenje. Na sljedećoj stranici o Berlinskom kongresu stoji: “Austro-Ugarska dobija pravo da privremeno zaposjedne Bosnu i Hercegovinu i tamo sprovede upravne re-forme, ali i da riješi agrarne probleme.”44 Na str. 106 u lekciji “Osmanska dr-žava u XIX vijeku i početkom XX vijeka“ ima ilustracija “Austrijanci skidaju tursku, a postavljaju austrijsku zastavu u Jajcu (Bosna), u 1878. god.” Jedna od rečenica koja opisuje teško stanje Osmansked je:“Prodor jeftine industrij-ske robe, a posebno odvajanje Bosne i Hercegovine, Tesalije i Bugarske od Turske, imao je razorno djelovanje na zanatstvo u Carevini i na prve početke industrijskog razvoja, kao i na trgovinu.”45 Lekcija o Crnoj Gori je nerazdvoj-ni dio i u ovom udžbeniku,46 iako, kao što sam već napomenuo, niti Crna Gora ima neki značaj za istoriju Makedonije, niti su Crnogorci jedan od ustavo-tvornih naroda RS Makedonije.

U jednom od udžbenika za II godinu lekcija “Organizacija Osmanske dr-žave i uspostavljanje timaro-spahiskog sistema” je tendenciozna, loše konci-pirana, diskutabilna, čak i pogrešna i kod učenika izaziva predrasude, čak i mržnju prema svim onima koji sebe smatraju nasljednicima Osmanske impe-rije ili muslimanima uopšte. Indirektno je vezana i za moje istraživanje jer je na prvoj stranici lekcije prikazan kratak izvadak iz romana Na Drini ćuprija

43 Аџиевски и др., 2002: 96.44 Ibid.: 97.45 Ibid.: 106.46 Ibid.: 112.

314


od Ive Andrića. Od učenika se traži da analiziraju tekst koji govori o stvaranju janjičarske vojske.

Toga novembarskog dana stigla je na lijevu obalu rijeke dugačka povorka nato-varenih konja i zaustavila se da tu konači. Janjičarski aga, s oružanom pratnjom, vraćao se za Carigrad, pošto je po selima istočne Bosne pokupio određen broj hrišćanske dece za adžami-oglan. Već je šesta godina prošla od posljednjeg ku-pljenja ovog danka u krvi, zato je ovog puta izbor bio lak i bogat; bez teškoća je nađen potreban broj zdrave, bistre i naočite muške djece između desete i petna-este godine, iako su mnogi roditelji sakrivali djecu u šumu, učili ih da se pretva-raju da su maloumni ili da hramlju, odijevali ih u dronjke i puštali u nečistoći, samo da izmaknu aginom izboru. Neki su i stvarno sakatili rođenu djecu, sijekući im po jedan prst na ruci.47

Pored navedenog, u ovom se udžbeniku još na pet mjesta pojavljuju tek-stovi koji su veoma diskutabilni i historijski neodrživi. U ovom slučaju prvo je metodološki problematično stavljanje književnog teksta u udžbenik Historije. Historija se kao nauka ne može i ne smije temeljiti na književnim djelima u kojima se iskazuju lični stavovi pisca, a pisac čak nije ni svjedok tih događaja. U djelu se pisac ne poziva na svjedoke ili dokumente, već je njegovo pisanje najčešće proizvod njegove fantazije i znanja. Veoma često pisac ima i namje-ru da uputi određenu poruku kao sredstvo za ostvarivanje nekog cilja ili odre-đene ideologije, da opravda ili inicira reakciju i djelovanje. U ovom slučaju tekst stvara predrasude, podjele i mržnju. U tekstu piše: “Već je šesta godina prošla od posljednjeg kupljenja ovog danka u krvi...” Ili u istom tekstu stoji: “Neki su i stvarno sakatili rođenu djecu, sijekući im po jedan prst na ruci.” Sama formulacija zakona Devširme kao danka u krvi rezultat je mitologiza-cije koju je započeo Jovan N. Tomić krajem XIX vijeka, kada se po prvi put javlja ovaj termin.48 Tomićevo se djelo ne poziva na dokumente i historijske izvore i pisano je oko dvjesta godina poslije posljednje regrutacije momaka u 1705. godini u vrijeme sultana Ahmeda III (1703–1730). Od tada, najprije strani srpski naučnici i intelektualaci, a zatim i njihovi susjedi, počinju koristi ovaj termin. Sistem Devširme, uglavnom pod imenom danak u krvi, mnogo je eksponiran, s posebnom pažnjom na nastavni materijal historije u školi. Na taj način je postao dio kolektivne svijesti balkanskih naroda i nametnuo se kao istina o kojoj se ne treba diskutirati, a s ciljem sataniziranja određene zajednice bez postojanja naučnih dokaza.

47 Бошковски и др., 2009: 58.48 Томић, 1898.

315


Kao u ovom, tako i u drugim tekstovima zaobilaze se mnoge činjenice. Jedna od najznačajnijih je i ta da se vršila regrutacija i djece muslimana, prije svega u Bosni i Albaniji. Regrutacija se, prema najvećem broju autora, vršila svake četvrte,49 odnosno pete godine,50 po jedan dječak na oko 40 kuća. I pre-ma uzrastu imamo različite podatke koji se kreću od 12 do 18 godina, najče-šće od 14 do 20 godina. Čak i J. Tomić navodi da se jedinci nisu regrutovali,51 kao ni oni što su učili zanat.52 Oženjeni se također nisu regrutirali, tako da je mnogo logičnije, ukoliko ne želite da vaše dijete obuhvati regrutacija, da ga pratite na zanat ili mladog da ga oženite.53 Devširme je bila dobro smišljena akcija, prema tačno utvrđenim kriterijima, a podršku za školovanje je dobijao tačno utvrđen broj djece iz svake administrativne cjeline. S pogledom na mo-gućnost da na ovaj način zarade lokalni čelnici, verovatno je bilo izoliranih slučajeva izmame ili nasilja nad stanovništvom. Imalo je roditelja obje vjere koji su podmićivali službenike da uzmu njihovu djecu. Ovo se značajnije dešavalo kasnije, kada su roditelji uvidjeli da na ovaj način njihova djeca imaju bolju budućnost i mogu da dođu i na najviše položaje u državi. Na osnovu izoliranih slučaja zloupotrebe od strane tadašnjih lokalnih čelnika ili na osnovu ideološki motiviranih tekstova ne smijemo obrazovati i odgajati mlade generacije jer oni stvaraju dopunske podjele u našem multietničkom i multikonfesionalnom društvu.

Udžbenik za III godinu srednjeg obrazovanja nastavlja s temama od Prvog svjetskog rata do raspada nekadašnje Jugoslavenske federacije. U nastavnim sadržajima o Prvom svjetskom ratu, kao i u osnovnom obrazovanju, navodi se povod za rat i ubistvo prestolonasljednika Ferdinanda i njegove supruge: “28. juna 1914. godine u Sarajevu su ubijeni prestolonasljednik Austro-Ugarske imperije Franc Ferdinand i njegova supruga od strane Gavrila Principa, člana ilegalne organizacije Mlada Bosna.”54 Tekst prati i slika “Hapšenje atentatora Gavrila Principa”. Ono što je za obilježavanje jest to što se po prvi put kada se govori o stvaranju Kraljevine SHS, zajedno s Makedoncima i Crnogorcima, spominju i Bosanci. “Neriješeno nacionalno pitanje u Jugoslaviji (neprizna-vanje Makedonaca, Crnogoraca i Bosanaca) doprinijelo je da etnički konflikt daje poseban biljeg jugoslavenskom političkom životu”.55 Za razliku od udž-

49 Самарџић, 1961: 708; Uzunçarşılı, 1943: 14.50 Ђоровић, 1933: 292.51 Томић, 1898: 7; Uzunçarşılı, 1943: 17.52 Mulić, 2005: 201.53 Рамчиловиќ, 2013: 41.54 Ристовски и др., 2006: 9.55 Ibid.: 45.

316


benika u osnovnom obrazovanju gdje do tada nema Bošnjaka pod bilo ko-jim nazivom, ovdje se govori o neriješenom nacionalnom pitanju i Bosanaca. U dijelu o Drugom svjetskom ratu postoji jedna diskutabilna konstatacija: “U Hrvatskoj i u Bosni počeo je krvavi građanski rat između Hrvata, Srba i Bošnjaka.”56 Ova rečenica više liči na uvod za ratove pri raspadu Jugoslavije pedeset godina kasnije. Ali, također je i prvo spominjanje pravilne nomina-cije Bošnjaka za period Drugog svjetskog rata. U istom udžbeniku u dijelu o Raspadu Jugoslavije, Bošnjaci, se ponovo nominiraju kao Muslimani: “Bosna i Hercegovina u 1992. godini, poslije uspješnog referenduma, na kojem su glasali samo Muslimani i Hrvati, proglasila je svoju nezavisnost. Nakon kr-vavog građanskog rata i Dejtonskog sporazuma (1995), nezavisnost Bosne i Hercegovine je bila priznata. Bosna i Hercegovina je organizirana na fede-rativnom principu (Hrvatsko-muslimanska federacija i Republika Srpska)”.57 Također se potencira da su samo Bošnjaci i Hrvati glasali na referendumu, što je uglavnom tačno ga je jer najveći broj Srba bojkotovao, iako smatram da je to za učenike nepotrebna informacija koja stvara podjele. Bolje je kao u sljedećoj rečenici kada se govori o RS Makedoniji, da je “...nakon uspješ-nog referenduma proglasila svoju nezavisnost”, iako je najveći dio Albanaca bojkotovao referendum. Obje konstatacije su tačne, ali je za učenike zbog njihovog uzrasta drugi pristup daleko prikladniji.

U drugom udžbeniku u temi “Svijet, Evropa i Balkan u Prvom svjetskom ratu” također ima pozitivnih pomaka u izučavanju Bosne i Hercegovine. U dijelu o neriješenim nacionalnim pitanjima navodi se da “U Austro-Ugarskoj Imperiji nije bilo riješeno slovensko, hrvatsko, poljsko, češko, slovačko, bosansko i romansko pitanje”,58 dok je povod za Prvi svjetski rat identično zapisan kao i u prethodnom udžbeniku. Na žalost u ovom udžbeniku u dije-lu o stvaranju Kraljevine SHS ne spominje se neriješeno pitanje Bošnjaka. “Novostvorena država bila je ustavna monarhija na čelu s dinastijom Karađorđević u kojoj nisu bili priznati makedonski i crnogorski narod.”59 U stvaranju Kraljevine SHS govori se i o državama ili administrativnim cjeli-nama, gdje se spominje i Bosna i Hercegovina: “Prije Prvog svjetskog rata, Srbija i Crna Gora bile su posebne države, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Vojvodina bile su u sastavu Austro-Ugarske, a Makedonija je bila podijeljena nakon Balkanskih ratova.” Zatim se navodi: “Ustavom je bio priznat jedan

56 Ibid.: 99.57 Ibid.: 159-160.58 Велјановски и др., 2006: 9.59 Ibid.: 24.

317


ʻjugoslavenskiʼ narod od tri ʻplemenaʼ – Srbi, Hrvati i Slovenci. Makedonski i crnogorski narod nisu bili priznati.”60 Kada se analiziraju ove dvije reče-nice, dolazimo do zaključka da Bosna postoji, ali ne postoje Bošnjaci. Ova konstatacija prvo nije tačna, a zatim spomenuti narodi nemaju nimalo veću argumentaciju za njihovo spominjanje. Doodatno to što su Bošnjaci i ustavo-tvorni narod u RS Makedoniji, za razliku od Crnogoraca. I u ovom udžbeniku provlači se diskutabilna konstatacija u dijelu o Drugom svjetskom ratu: “U Hrvatskoj i u Bosni u toku rata vodio se krvavi građanski rat između Hrvata, Srba i Bošnjaka.”61 Na kraju, u dijelu o raspadu Jugoslavije imamo konstata-ciju gdje je pogrešan period ratova od 1980 do 1990, iako su se ratovi desili nakon 1990. godine: “U nekim dijelovima Jugoslavije (Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina) došlo je do ratnih sukoba u periodu od 1980. godine do 1990. godine, odnosno međunacionalnih konflikata koji su bili razlog za raspad federacije.”62

U udžbenicima za III godinu u nastavnoj jedinici “Okupacija i podjela Makedonije”, kao ni u ostalim sadržajima o Drugom svjetskom ratu, nema nijedne riječi o učešću Bošnjaka, iako je zakonom predviđeno da budu za-stupljene i sadržine koje se tiču drugih naroda koji žive u RS Makedoniji. Osim učešća Makedonaca i Albanaca, drugi kao da nisu bili dio antifašistič-kog pokreta i borbe. Prvenstveno mislim na Aliju Avdovića, koji je bio jedan od osnivača KPM i antifašističkog pokreta u Makedoniji i koji je strijeljan 1941. god. u logoru Banjica kod Beograda. Ni u nastavnoj temi “Balkan na-kon Drugog svjetskog rata” također se ne spominje Bosna i Hercegovina niti Bošnjaci, za razliku od drugih naroda i bivših jugoslavenskih republika. Isto se odnosi i na temu “Makedonija nakon Drugog svjetskog rata”. U nastav-nim sadržajima se govori i o iseljavanju stanovništva u Tursku. Ali, govori se samo o iseljavanju Albanaca, tako da učenici dobijaju utisak da se Bošnjaci, Turci, Makedonci i drugi muslimani nisu iseljavali, što nije tačno. Isti je slu-čaj i s tekstovima o iseljavanju između dva svjetska rata.

U udžbeniku za IV godinu, kao izborni predmet obrađuju se teme krajem XX i početkom XXI vijeka. U nastavnoj jedinici “Politički, ideološki i drugi pokreti u svijetu”,63 u prvom dijelu lekcije, kada se govori o antirasističkim i separatističkim pokretima, imamo pozitivne primjere koji se vežu s religijom. Za razliku od ovog, u drugom dijelu, kada se govori o terorizmu, ima ozbiljnih

60 Ibid.: 58-59.61 Ibid.: 125.62 Ibid.: 203.63 Петреска и др., 2009: 26-30.

318


grešaka, kada se teroristi vezuju s religijom, odnosno samo s islamom. Kao posljedica islamskog fundamentalizma i vjerske netrpeljivosti navodi se pri-mjer Bosne i Hercegovine, odnosno gruba neistina: “U Bosni i Hercegovini nakon raspada SFRJ, isto tako vršio se međusobni genocid između katolika, pravoslavnih i muslimana itd.”64 Očigledna je namjera relativizacije i izjedna-čavanja zločinaca i nevino ubijenih. U Bosni i Hercegovini desio se genocid samo nad Bošnjacima. U gornjoj rečenici se upotrebljavaju religijski termini koji su također neadekvatni, iako je religija imala veliki uticaj na genocid učinjen nad Bošnjacima koji su u najvećem dijelu islamske religije. Treba dodati da je Genocid počinjen nad Bošnjacima potvrđen i međunarodnim de-klaracijama, ali i izglasan u Skupštini RS Makedonije i kao takav se treba prezentovati učenicima, a ne kao “međusobni genocid”.

U nastavnoj jedinici “Funkcioniranje jugoslavenske federacije i razlozi njenog raspada” na početku se govori o stvaranju federacije: “Njeni konstitu-tivni narodi bili su oni koji izvan Jugoslavije nisu imali svoju maticu državu: Slovenci, Hrvati, Srbi, Makedonci i Crnogorci. Za Bosnu i Hercegovinu bio je utvrđen poseban status zbog njenog miješanog etničkog sastava.”65 Previše uprošćena, pogrešna i protivrječna konstatacija. Nameće se pitanje koji je etnički sastav Bosne i Hercegovine. U toku Drugog svjetskog rata u svim dokumentima Bošnjaci su ravnopravno nabrajani s ostalim jugoslavenskim narodima, uglavnom kao Muslimani. Većinski narod Bosne i Hercegovine su Bošnjaci, kojima je bilo uskraćeno pravo da imaju svoju republiku i koji nisu bili priznati kao narod i u ovoj novoj Jugoslaviji. Ovo je daleko isprav-nija konstatacija koju učenici trebaju znati. Bošnjaci nisu imali drugu maticu državu, većinski su narod Bosne i Hercegovine i nije tačno da je zbog njenog miješanog etničkog sastava dobila drugačiji status.

Kada je u pitanju raspad Jugoslavije, ponovo se daju pogrešne kon-statacije o Bosni i Hercegovini: “U 1992. godini nezavisnost je objavila i Bosna i Hercegovina, gdje je došlo do međusobnih obračuna između ra-zličitih šovinističkih formacija Muslimana, Srba i Hrvata. Građanski rat u Bosni i Hercegovini bio je jedan od najstrašnijih u dvadesetom vijeku zbog stradanja civilnog stanovništva.”66 S gorenavedenim, kao i u drugim udžbenicima osnovnog i srednjeg obrazovanja, relativizuje se genocid nad Bošnjacima i agresija na međunarodno priznatu državu Bosnu i Hercegovinu. Sljedeća rečenica o novonastalim državama je katastrofalna: “Od nekadašnje

64 Ibid.: 28.65 Петреска и др., 2009: 49.66 Петреска и др., 2009: 58.

319


Jugoslavenske federacije do 1995. godine formirale su se posebne države: R. Slovenija, R. Hrvatska, R. Makedonija, Hrvatsko-muslimanska federaci-ja, Srpska Republika Bosna i Savezna Republika Jugoslavija (Srbija i Crna Gora).”67 Ovo je predstavljeno i na karti na istoj stanici: “Nova politička karta bivše SFRJ”. Ovdje se ne radi o nepoznavanju i neznanju autora koji su na-pisali ove redove, već o klasičnoj manipulaciji u prilog ideologija koje imaju pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, ideologija koje su dovele do genocida nad Bošnjacima.

ZaključakRS Makedonija je od svoje nezavisnosti do danas prošla jedan turbulentan period. Period u kom je i obrazovanje, a posebno Historija kao predmet, pretrpjela značajne promjene u sadržajima. Najprije je jačala etnocentrizam, patriotizam i nacional-romantizam u kojem je makedonski narod nosilac svih procesa nastanka i razvoja države, ali i civilizacijskih procesa i pokreta značajnih za cijeli svijet. Pritom su se u odbrani makedonskog nacionalnog identi-teta često marginalizirali Albanci, Turci, Bošnjaci, Srbi, Romi i drugi narodi koji žive s ma-kedonskim narodom i kojima je, kao i Makedoncima, RS Makedonija domovina, bez obzira na nacionalnu ili religijsku pripadnost. RS Makedonija zbog toga pravi napore da rastereti nastavne sadržaje koji stvaraju podjele i predrasude. Zato danas nastavni programi predvi-đaju izučavanje historije makedonskog naroda, ali i historije ustavotvornih naroda i država njihovog porijekla srazmjerno njihovom procentualnom učešću u ukupnom stanovništvu. Bošnjaci su ustavotvorni narod RS Makedonije, a njihova država matica je Bosna i Hercegovina. Ovo podrazumijeva da sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima budu za-stupljeni u udžbenicima, ne samo zbog ustavotvornosti i značaja Bošnjaka za izgradnju i razvoj države i društva već i zbog mnogih zajedničkih viševjekovnih historijskih procesa, za-jedničkih država čiji su dio bili od XV do kraja XX vijeka. Jako je važno da sadržaji o Bosni i Hercegovini i Bošnjacima budu zastupljeni i pravilno predstavljeni mladoj populaciji. Zakonski i formalno-pravni preduslovi za izradu udžbenika u najvećem dijelu daju dobru osnovu za pisanje kvalitetnih udžbenika u kojima će biti zastupljene historije svih naroda i njihova uloga za RS Makedoniju te bolje međusobno upoznavanje. Ali situacija i nije tako jednostavna kako to možda na prvi pogled izgleda i pored svih pravnih osnova i kriterija za izradu udžbenika. Udžbenici, umjesto da postignu ravnotežu između historije Makedonaca i historije drugih naroda, sveli su se na ravnotežu historije Makedonaca i Albanaca, čime smo dobili binacionalnu historiju u udžbenicima. Ove razlike su manje izražene u nižim razre-dima osnovne škole, gdje preovladava opšta historija. U višim razredima osnovne škole i u četiri godine srednjeg gimnazijskog obrazovanja ove su razlike više nego očigledne. Pored opšte historije koja se izučava širom svijeta, preovlađuju makedonska i albanska historija, zatim historije ostalih susjeda – Srbije, Bugarske i Grčke, kao i historija Turske i turskog naroda zbog zajedničkih historijskih procesa i ustavotvornosti turskog naroda. Postoje i po-sebne lekcije o vlaškom narodu. Jedino od ustavotvornih naroda nema posebnih lekcija o Bošnjacima i Romima. Da bi apsurd bio još veći, bez meni nekog poznatog kriterija, postoje

67 Петреска и др., 2009: 58.

320


posebni dijelovi o Rumuniji i Crnoj Gori, čak i posebne lekcije. Neshvatljivo je da o Bosni i Hercegovini niti o Bošnjacima ne postoje posebni dijelovi. Kada sam počeo istraživanje, pretpostavljao sam da ću naći malo teksta u kojem će se samo taksativno nabrajati određeni događaji iz prošlosti Bosne i Hercegovine i Bošnjaka koji su značajni za historiju svijeta ili regiona. Potvrdile su se moje pretpostavke u odnosu na cje-lokupni materijal, ali ne i u odnosu na neke druge države iz regiona i narode koji su manje značajni za Makedonsku državu od Bošnjaka. Ono što uopšte nisam slutio je da su udžbenici, pored toga što imaju toliko malo teksta u kvantitetu, veoma loši i u kvalitetu.Udžbenici su pravljeni na osnovu jedinstvenog nastavnog programa koji je dobra osnova za izradu udžbenika i kvalitativno su različiti. Ipak, u pitanju Bosne i Hercegovine i Bošnjaka i nisu, jer oni skoro da nisu zastupljeni u nastavnim jedinicama, a provlače se i iste greške kod različitih autora. U tim prvim temama i udžbenicima u nižim razredima Bosna je nabro-jana kao jedna od zemalja Balkana u kojoj postoje značajnija nalazišta iz prahistorije i to je i jedino spominjanje Bosne u udžbenicima koji sadrže teme o prahistoriji i starom vijeku. U istim temama u srednjem obrazovanju Bosna se nigdje ne spominje. U temama koje se odnose na srednji vijek u osnovnom i srednjem obrazovanju također se samo sporadično spominje Bosna. Stiče se utisak da Bošnjaci ne postoje na Balkanu. Ni kao starosjedioci, a ni kao doseljeni Južni Slaveni, za razliku od ostalih balkanskih naroda. Ali zato ima i negiranja Bošnjaka kao naroda RS Makedonije i svakako kao nosilaca suvereniteta Bosne i Hercegovine. Bošnjaci se prikazuju kao vjerska skupina, kao islamizirano stanovništvo koje je poznato kao “bošnjaci, torbeši i pomaci”. Ovaj direktan atak na nacionalni identitet Bošnjaka je neistina koja ima dalekosežne posljedice i koja je daleko od historijskih činjenica i današnje realnosti Balkana i RS Makedonije.U udžbenicima u kojima su obuhvaćene teme od XVIII vijeka do kraja Prvog svjetskog rata, i pored velikog značaja Bosne u Osmanskoj imperiji, nje nema u udžbenicima. Jedino se, kao dio ustanaka u Bosni i Hercegovini i početka velike istočne krize, spominje austrougarska okupacija, atentat i povod za Prvi svjetski rat. Ustanci, okupacija i atentat u različnim udžbe-nicima različito se i uglavnom terminološki netačno interpretiraju. U jednom od udžbenika lekcija o organizaciji Osmanske države je tendenciozna, loše koncipirana, diskutabilna, čak i pogrešna i kod učenika izaziva predrasude, čak i mržnju prema svima onima koji sebe smatraju nasljednicima Osmanske imperije ili muslimanima uopšte. Indirektno je vezana za moje istraživanje jer je na prvoj stranici lekcije prikazan kratak izvadak iz romana “Na Drini ćuprija” od Ive Andrića. Od učenika se traži da analiziraju tekst koji Andrić predstavlja kao danak u krvi. Pored navedenog, u ovom udžbeniku na još pet mjesta se pojavljuju tekstovi s istom tematikom, koji su veoma diskutabilni i historijski neodrživi. U ovom slučaju prvo je metodološki problematično stavljanje književnog teksta u udžbenik Historije. Historija se kao nauka ne može i ne smije temeljiti na književnim djelima, u kojima se iskazuju lični stavovi pisca, a pisac čak nije ni svjedok tih događaja. U djelu se pisac ne poziva na svjedoke ili dokumente, već je njegovo pisanje najčešće proizvod njegove fantazije i znanja. Veoma često pisac ima i namjeru da uputi određenu poruku kao sredstvo za ostvarivanje nekog cilja ili određene ideologije, da opravda ili inicira reakciju i djelovanje. Na ovaj način se zloupo-trebljava i nastava historije.O tome da su Bošnjaci kao ustavotvorni i konstitutivni narod RS Makedonije još uvijek u po-dređenom položaju u obrazovanju govore i sadržaji o stvaranju Kraljevine SHS. U osnovnom i srednjem obrazovanju, pored Srba, Hrvata i Slovenaca, uvijek se kaže da nisu uzete u obzir činjenice da postoje i drugi narodi, kao na primjer: makedonski, crnogorski, albanski i dr. Ovakvi propusti u udžbenicima dovode do pogrešne slike kod mladih makedonskih građana

321


o njihovim sugrađanima Bošnjacima, ali i o Bosni i Hercegovini i cijelom regionu. Samo u jednom udžbeniku za srednju školu zajedno s Makedoncima i Crnogorcima se spominju i Bosanci kao nepriznati narodi. U svim tekstovima, bez obzira na period, Bošnjaci se najčešće nazivaju Muslimani. Iako tada nije bila dozvoljena nominacija Bošnjak, ne treba posebno obrazlagati da su muslimani Bosne i nekadašnji, ali i današnji Bošnjaci čiji je kontinuitet i više nego jasan. S obzirom na to da tada nisu bili priznati ni Makedonci, kako bi bilo da za njih koristimo imena kojima su tada bili nazivani? Ima i mnogo drugih primjera u prošlosti kada su u određenom periodu neki narodi (npr. Srbi, Hrvati, Albanci i dr.) imali drugačija imena, ali se u udžbenicima i u tom periodu nazivaju današnjim imenom naroda. Tako da potrebno je imati isti kriterij.U posljednjoj temi kojom se zaokružuje ciklus u osnovnom obrazovanju prikazan je i raspad Jugoslavije gdje je stvaranje Bosne i Hercegovine djelomično pogrešno prikazano – da se u Bosni i Hercegovini desio građanski rat i da je nakon rata i Dejtonskog sporazuma (1995. godine) bila međunarodno priznata. Prvo, Bosna i Hercegovina je međunarodno priznata nakon referenduma 1992. godine i drugo, nije se desio građanski rat, već agresija na među-narodno priznatu državu, najprije od tadašnje Srbije i Crne Gore, a zatim i od Hrvatske. Ovo je potvrdio i Međunarodni sud pravde – da je rat imao međunarodni karakter i da je izvršen genocid nad bošnjačkim stanovništvom. Identično je i u udžbeniku za srednju školu, gdje se nabrajaju i države nastale raspadom SFRJ. Pored svih postojećih država danas, jedino se ne spominje Bosna i Hercegovina, već su njeni dijelovi nabrojani kao države, i to kao Hrvatsko-muslimanska federacija i Srpska Republika Bosna. Ovdje se ne radi o nepoznavanju i ne-znanju autora koji su napisali ove redove, već o klasičnoj manipulaciji u prilog ideologija koje imaju pretenzije na Bosnu i Hercegovinu, ideologija koje su dovele do genocida nad Bošnjacima, što je krajnje neprihvatljivo i problematično.U sadržajima koji govore o terorizmu krajem XX i početkom XXI vijeka ima ozbiljnih greša-ka, kada se teroristi vezuju s religijom, odnosno samo s islamom. Kao posljedica islamskog fundamentalizma i vjerske netrpeljivosti navodi se primjer Bosne i Hercegovine, odnosno gruba neistina da se u Bosni i Hercegovini nakon raspada SFRJ isto tako vršio međusobni genocid između katolika, pravoslavnih i muslimana itd. Očigledna je namjera relativizacije i izjednačavanja zločinaca i nevino ubijenih. U Bosni i Hercegovini desio se genocid samo nad Bošnjacima. U gornjoj rečenici se upotrebljavaju religijski termini koji su također neadekvat-ni, iako je religija imala veliki uticaj na genocid učinjen nad Bošnjacima koji su uglavnom muslimani. Treba dodati da je genocid počinjen nad Bošnjacima potvrđen i međunarodnim deklaracijama, ali i izglasan i u Skupštini RS Makedonije i kao takav se treba prezentovati učenicima, a ne kao “međusobni genocid”. Nažalost, ima još mnogo primjera kojima se vrši zloupotreba obrazovanja i znanja u svrhe koje ne pomažu humaniziranju čovjekovog života, niti demokratiziranju društava. Vješto se manipulira činjenicama, “istinama” i “znanjem” i svjesno usmjeravaju pojedinci i grupe da misle i djeluju onako kako to odgovara određenom sistemu i režimu. Neophodno je da RS Makedonija u daljem periodu rastereti udžbenike od sadržaja koji izazivaju netoleranciju, diskriminaciju, predrasude i stereotipe prema Bošnjacima. I ne samo prema Bošnjacima, uočljive su još veće greške u pogledu predstavljanja religije i procesa koji se vezuju za nju. Nažalost, izučavanje historije u osnovnom i srednjem obrazovanju u RS Makedoniji ne ide u prilog međuetničkom i međureligijskom upoznavanju i razumijevanju. Ovaj rad dopunski je argument za to da se ovo stanje u udžbenicima Historije mora promijeniti.

322


Bosnia and Herzegovina in history textbooks

in the Republic of North Macedonia

ConclusionThe Republic of North Macedonia has undergone a turbulent period since its independence. This is a period in which education, and especially History as a subject, has also undergone significant changes in content. First it strengthened ethnocentrism, patriotism and national romanticism, in which the Macedonian people were the bearers of all the processes of origin and development of the state, but also of civilizational processes and movements signifi-cant for the whole world. In defence of the Macedonian national identity, Albanians, Turks, Bosniaks, Serbs, Roma and other peoples who live with the Macedonian people and whose homeland, same as for the Macedonians, is the NR Macedonia, regardless of their national or religious affiliation, were often marginalized. NR Macedonia is therefore making efforts to disperse teaching content that creates divisions and prejudices. That is why the curricula today envisage the study of the history of the Macedonian people, as well as the histories of the constituent peoples and their countries of origin in proportion to their percentage share in the total population.Bosniaks are the constituent people of the Republic of North Macedonia and their home country is Bosnia and Herzegovina. This implies that the content on Bosnia and Herzegovina and Bosniaks is represented in textbooks. Not only because of the constitutionality and im-portance of Bosniaks in the construction and development of the state and society, but also because of the many common centuries-old historical processes, the common states of which they were part of from the 15th to the end of the 20th century. It is very important that the content on Bosnia and Herzegovina and Bosniaks be represented and properly presented to the young population.In legal terms, formal prerequisites for the development of textbooks, for the most part, pro-vide a good basis for writing quality textbooks that will represent the histories of all peoples and their role for NR Macedonia, as well as better mutual understanding. However, the situ-ation is not as simple as it may seem at first glance, despite all the legal bases and criteria for textbook development. Instead of striking a balance between the history of the Macedonians and the history of other peoples, the textbooks have been reduced to achieving the balance between the history of the Macedonians and Albanians, giving a binational history in the textbooks. These differences are less pronounced in the lower grades, where study of general history is dominant. In higher primary school grades and during the four years of secondary education these differences are more than obvious. In addition to the general history studied throughout the world, Macedonian and Albanian histories are dominant. Then the histories of the other neighbours – Serbia, Bulgaria and Greece, as well as the history of Turkey and the Turkish people because of the common historical processes and constitutionality of the Turkish people. There are also special lessons about the Vlach people. Regarding the con-stituent peoples, only ones with no specific lessons are Bosniaks and Roma. To make the absurdity even greater, without any criteria known to me, there are special parts dedicated to

323


Romania and Montenegro, and even special lessons. It is incomprehensible that there are no dedicated parts about Bosnia and Herzegovina, or about Bosniaks.When I started my research, I assumed that there would be only a small amount of text that would only list the specific events from the past of Bosnia and Herzegovina and Bosniaks that are significant for the history of the world or the region. My assumptions were confirmed in relation to the overall material, but not in relation to some other countries and peoples in the region that are less significant than Bosniaks for the Macedonian state. What I didn’t expect at all was that in addition to the fact that textbooks have so little text in quantity, those that exist are very poor in quality.Textbooks are based on a unique curriculum which is a good basis for creation of textbooks, which qualitatively differ. However, in terms of Bosnia and Herzegovina and Bosniaks, these textbooks are not as good, because they are almost non-represented in the teaching units, and there are recurring mistakes made by different authors. In these first topics and textbooks in lower grades, Bosnia is listed as one of the Balkan countries where there are significant sites from prehistory, and this is the only mention of Bosnia in textbooks containing topics on prehistory and old age. Within the same topics in secondary education, Bosnia is nowhere mentioned. In topics related to the Middle Ages in primary and secondary education, Bosnia is only sporadically mentioned. One would get an impression that Bosniaks do not exist in the Balkans – neither as indigenous peoples, nor as Southern Slav settlers, unlike other Balkan nations. In addition, there is even denial of Bosniaks being one of the peoples of NR Macedonia, and certainly their negation as the holders of the sovereignty of Bosnia and Herzegovina. Bosniaks are portrayed as a religious group – as Islamized population known as Bosniaks, “Torbeši” and “Pomaci”. This direct attack on the national identity of Bosniaks is a falsehood that has far-reaching consequences and is far from the historical facts and present-day reality of the Balkans and NR Macedonia.Textbooks that cover topics from the eighteenth century to the end of World War I, despite the great significance of Bosnia in the Ottoman Empire, it is not included in the textbooks. It is only mentioned as part of the uprisings in Bosnia and Herzegovina and the beginning of the Great Eastern Crisis, the occupation of Austria - Hungary, the assassination and the cause of World War I. Uprisings, occupation and assassination in different textbooks are interpreted differently and mostly incorrect in terminological sense. In one of the textbooks, the lesson about the organization of the Ottoman State is tendentious, ill-conceived, debatable and even misleading, and provokes prejudice in students or even hatred of all those who consider themselves heirs to the Ottoman Empire, or Muslims in general. It is indirectly related to my research because the first page of the lesson shows a short excerpt from the novel “The Bridge on the Drina” by Ivo Andrić. Students are asked to analyse the text in which Andrić treats what he calls “tribute in blood”. In addition to this, texts with the same subject mat-ter appear in five other places in this textbook, which are highly debatable and historically uncorroborated. In this case, the first methodologically problematic fact is the placement of a literary text in a history textbook. History as a science cannot and should not be based on lit-erary works that express the personal views of the writer, and the writer is not even a witness to these events. In the work, the writer does not refer to witnesses or documents, but most often his writing is a product of his imagination and knowledge. Very often, the writer even intends to send a specific message as a means of achieving a goal or a particular ideology – to justify or initiate a reaction or action. The teaching of History is thus abused.Fact that Bosniaks, as constitutional and constituent people of NR Macedonia, are still in a subordinate position in education is also evident in content related to the creation of the

324


Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes. In elementary and secondary education besides Serbs, Croats and Slovenes, it is always said that the fact that there were other peoples, such as Macedonian, Montenegrin, Albanian and others, is not taken into account. Such omis-sions in textbooks lead Macedonian youth to a distorted picture about their fellow citizens Bosniaks, but also about Bosnia and Herzegovina and the entire region. Only one textbook for high school, along with Macedonians and Montenegrins, mentions Bosnians as unrecog-nized peoples.In all texts, regardless of period, Bosniaks are commonly referred to as Muslims. Although the Bosniak nomination was not allowed at the time, one should not have to specifically state that Muslims of Bosnia are also former and current Bosniaks, whose continuity is more than clear. Since Macedonians were also not recognized at that time, what would it look like if we were to use the names they were called back then when referring to them? There are many other examples in the past when some peoples (for example, Serbs, Croats, Albanians, etc.) had different names in a certain period, but in the textbooks they are called with the contem-porary name of the people even when talking about that specific period. Therefore, same criteria are necessary. The last topic that rounds up the cycle in primary education also illustrates the breakup of Yugoslavia, where the creation of Bosnia and Herzegovina is partially misrepresented. It states that a civil war had occurred in Bosnia and Herzegovina and that after the war and the Dayton Agreement (1995) it was internationally recognized. First, Bosnia and Herzegovina was internationally recognized after the 1992 referendum, and second, there was no civil war but aggression against an internationally recognized state, first from the then Serbia and Montenegro and then from Croatia. This was also confirmed by the International Court of Justice, which found that the war had an international character and determined that a geno-cide was committed against the Bosniak population. Identical situation is in the textbook for secondary school, where the countries created by the breakup of the SFRY are listed. Apart from all the existing states today, only Bosnia and Herzegovina is not mentioned but rather its parts which are listed as states, and at that they are listed as the Croat-Muslim Federation and the Serb Republic of Bosnia. This is not a case of ignorance and lack of knowledge of the authors who wrote these lines, but a case of classic manipulation that supports the ideologies that have aspirations to claim Bosnia and Herzegovina, ideologies that led to the genocide against Bosniaks, which is extremely unacceptable and problematic.In the content that treats terrorism in late XX and early XXI century there are serious er-rors, where terrorists are associated with religion – that is, only with Islam. In terms of consequences of Islamic fundamentalism and religious intolerance the case of Bosnia and Herzegovina is mentioned. A gross falsehood is introduced that in Bosnia and Herzegovina, after the dissolution of the SFRY, there was also a mutually conducted genocide between the Catholics, Orthodox and Muslims, etc. There is obvious intent for relativization and equa-tion between the criminals and the innocent killed. In Bosnia and Herzegovina, genocide occurred only against Bosniaks. The above sentence also uses religious terms that are also inadequate, although religion has had a great influence on the genocide committed against Bosniaks, who are mostly Muslims. It should be added that the genocide committed against Bosniaks was confirmed with international declarations, but was also confirmed by vote in the Assembly of the NR of Macedonia, and should be presented to students as such, not as a “mutual genocide”.Unfortunately, there are many more examples of abuse of education and knowledge for purposes that do not help humanize human life or democratize societies. Facts, “truths” and “knowledge”

325


are skilfully manipulated with, and individuals and groups are consciously directed to think and act as appropriate to a particular system and regime. Going forward, it is necessary that the NR Macedonia relieves the textbooks from content that causes intolerance, discrimination, prejudice and stereotypes towards Bosniaks. And not only towards Bosniaks. There are even greater mistakes regarding the representation of religion and the processes that relate to it. Unfortunately, the study of History in primary and secondary education in NR Macedonia does not support inter-ethnic and inter-religious coming together and understanding. This paper is a supplementary argument that this situation in history textbooks must change.

LiteraturaАчковска, В. и др. (2016) Историја за осмо одделение, Табернакул, Скопје.Аџиевски, К. и др. (2002) Историја за II година гимназиско образование, Табернакул, Скопје.Аџиевски, К. и др. (2005) Историја за 5 одделение, Табернакул, Скопје.Аџиевски, К. и др. (2011) Историја за 6 одделение, МОН, Скопје.Бошковски, М. и др. (2006) Историјa за прва година гимназиско образование,

Просветно дело, Скопје.Бошковски, М. и др. (2009) Историја, за II година гимназиско обраѕование, П. Дело, Скопје. Бошковски, М. и др. (2016) Историја за 7 одделение, Просветно Дело, Скопје.Велјановски, Н. и др. (2006) Историја за III година гимназиско образование, П. Дело,

Скопје.Концепција (2007) Концепција за деветгодишно основно воспитание и образование,

Биро за развој на образованието, Скопје. Концепција (2010) Концепција за изработка на учебник и методологија за вреднување

на учебник, Биро за развој на образованието, Скопје. Методологијата (2009) Методологијата за вреднување на учебниците за основно и

среднообразование, Биро за развој на образованието, Скопје. Мирчевски, Б. и др. (2005) Историја за 5 одделение, Македонска Искра, Скопје.Mulić, J. (2005) О nekim posebnostima vezanim za postupak prihvatanja islama u Bosni

i netačnostima koje mu se pripisuju, Anali Gazi husrev-begove biblioteke u Sarajevu XXIII–XXIV, Sarajevo, 179-204.

НП по Историја (2004) Наставни програми по Историја од V –VIII одделение, Биро за развој на образованието, Скопје.

Павловски, Ѓ. и др. (2005) Историја за девето одделение, Просветно дело, Скопје.Петреска, Д. и др. (2009) Историја за четврта година гимназија, Табернакул, Скопје. Петроска Бешка, В. и др. (2011) Интегрална анализа на содржината на учебниците по

Историја за основно образование, ракопис, Скопје.Рамчиловиќ, З. (2013) Бошњаците во Македонија во текот на XX век, БКЗ, Скопје.Ристовски, Б. и др. (2006) Историја за III година гимназиско образование, Алби, Скопје.Ристовски, Б. и др. (2009) Историја за 8 одделение, Алби, Скопје.Ристовски, Б. и др. (2016) Историја за осмо одделение, Алби, Скопје.Самарџић, Р. (1961) Београд и Србија у списима француских савременика, XVI–XVII

век, Историјски архив Београда, Београд. Томић, Ј. Н. (1898) Данак у крви, приложак проучавању историје српског народа у XVI

веку, Ђорђе Станојевић, Београд. Ђоровић, В. (1933) Историја Југославије, Народно дело, Београд.Uzunçarşılı, İ. H. (1943) Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları, I–II, Türk Tarih

Kurumu, Ankara.

327

DOI: 10.5644/PI2020.186.28

Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske i današnji vid obrazovanja za učiteljsko zvanje

Snježana ŠušnjaraOdsjek za pedagogiju, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu

[email protected]

Sažetak: Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske je točka polaznica ovoga istraži-vanja. Naime, u vrijeme Austro-Ugarske monarhije u Bosni i Hercegovini se po prvi put u povijesti institucionalizira školstvo i ono postaje pokretačka sila koja utječe na mnoge pojave u društvu. Učiteljske škole koje se ustanovljuju u vrijeme ove Monarhije bivaju stje-cište tadašnje inteligencije koja se uključivala u skoro sva zbivanja u društvu i bila prisutna čak i u donošenju važnih odluka vezanih za obrazovanje. Prosvjetni djelatnici toga vremena su zorno bilježili promjene u školstvu, broju učenika, nedostatku kvalificiranog učiteljskog kadra, načinima njihova školovanja i izvođenja prakse u za to namijenjenim vježbaonicama, te viđenju uloge učitelja u široj zajednici. Zahvaljujući njima, danas možemo stvarati sliku o nastanku i razvoju obrazovanja učitelja u vrijeme Austro-Ugarske. Ovim se radom nastoji prikazati obrazovanje učitelja nekad i sad kroz aktualnu historiografiju, točnije od 2001. do 2017. Koliko se zapravo unijelo promjena i koliko se one tiču kvalitete ili se samo formalno provode, ostaje za vidjeti. Je li se kvaliteta žrtvovala zarad nekih drugih utjecaja i ispunjenih obrazaca, nastojali smo ovim radom razotkriti.

Ključne riječi: Austro-Ugarska, državno školstvo, učitelji, učiteljske škole, Bolonjski pro-ces, školovanje učitelja, Bosna i Hercegovina

Osnivanje učiteljskih škola u vrijeme Austro-Ugarske

Iz literature dostupne u doba Austro-Ugarske saznajemo da su se učiteljske škole u Bosni i Hercegovini osnivale po modelu organizacije ovih vrsta ško-la u cijeloj Monarhiji. O ovom fenomenu je najviše pisao Ljuboje Dlustuš, koji je radio kao Vladin povjerenik za prosvjetna pitanja, a bio je i ured-nik Školskog vjesnika, prvog pedagoškog časopisa u Bosni i Hercegovini (1894–1909). Dlustuš je prikupljao i objavljivao u Školskom vjesniku po-datke o školstvu i obrazovanju prije i nakon dolaska Austro-Ugarske. Pisao je i o antičkom odgoju, ali i o suvremenicima, kao npr. S. S. Kranjčeviću. Tako pronalazimo: Dlustuš, Lj. (1894) Školske prilike u BiH od okupacije do danas; Dlustuš, Lj. (1897) Naše državne više djevojačke škole; Dlustuš, Lj. (1897) Školske prilike u Bosni i Hercegovini od okupacije do danas; Dlustuš, Lj. (1909) Promjene u organizaciji školstva u Bosni i Hercegovini; Dlustuš,

328


Lj. (1907) Uzgoj u drevnih Helena; Ivanović, E. (1902) Povjerenje i učitelj; Jovanović, A. (1904) Prvi jubilej bosanskog školstva. Drugi pedagoški ča-sopis toga doba bio je Učiteljska zora koju je osnovao učitelj Ivan Jukić. U ovom časopisu su učitelji objavljivali članke o postignućima pedagogije toga doba, o novim nastavnim metodama, ali i o nepovoljnom položaju učitelja i odnosu države prema njima. Tako pronalazimo sljedeće autore: Truhelka, J. (1912) Nekoji problemi ženskog uzgoja I; Ilijić, S. (1913) O ženskom uzgoju; Prelodin, A. (1912) Pravni položaj škole i učitelja; Janjčić, D. (1910) Naši pravedni zahtjevi.

Iz većine izvora saznajemo da po dolasku Austro-Ugarske u BiH nije bilo dovoljno kadra za rad u školama, te se prvo 1882. godine osniva učiteljski tečaj koji je trajao tri godine i zvao se Obrazovalište za pomoćne učitelje. U ovo Obrazovalište išli su mladići s najmanje 16 godina starosti, uglavnom slabe prethodne obrazovanosti. Tečaj je trajao 3 godine i mogli su ga upisa-ti učenici koji su završili samo četverorazrednu osnovnu školu, ali je bilo i onih koji su završili poneki razred gimnazije ili trgovačku školu. Po svršetku tečaja, polagali su ispit za zvanje pomoćnog učitelja. Obrazovalište je bilo spojeno s Prvom narodnom dječačkom školom i podređeno upravitelju tog zavoda, kako bi polaznici obavljali praksu u ovoj školi. A nastavno osoblje škole poučavalo je i polaznike Obrazovališta. U Obrazovalištu je bila prisut-na sljedeća pedagoška grupa predmeta – Pedagogija, Didaktika i Metodika, s nešto reduciranim programom u odnosu na cjelovite učiteljske škole koje su funkcionirale u Monarhiji. Ovo Obrazovalište je 1866. godine preraslo u Mušku učiteljsku školu, koja je slijedila nastavni plan i program učitelj-skih škola Monarhije. U ovoj školi su predavani svi predmeti predviđeni za obučavanje budućeg učiteljskog kadra, ali kako su polaznici bili siromašnog predznanja, moralo se iznalaziti načine za popunjavanje postojećih praznina i tek onda krenuti s obukom za učiteljsko zanimanje. Posebna pažnja pri-davala se praktičnom osposobljavanju budućih pomoćnih učitelja. Obvezno hospitiranje je provođeno u osnovnoj školi, a krajem trećeg godišta svaki kandidat je morao po tjedan dana samostalno držati nastavu u svakom razredu pod nadzorom razrednih učitelja.1 Prva generacija pomoćnih učitelja izlazi iz ove škole 1884/85. školske godine. Trinaest kandidata je osposobljeno za pomoćne učitelje u ovoj godini, a u narednoj generaciji bilo ih je 12. Za četiri školske godine njih 25 je uspjelo završiti ovu školu.2

1 Dlustuš, 1894.2 Ibid.

329

Snježana Šušnjara: Obrazovanje učitelja u vrijeme Austro-Ugarske i današnji vid obrazovanja za učiteljsko zvanje

Od autora koji su nakon Drugog svjetskog rata istraživali o školstvu rani-jih razdoblja nalazimo imena kao što su: Papić, Pejanović, Bogićević, Ćurić.3 Kasnije izlazi i specijalna edicija biblioteke Veselin Masleša koja obuhvaća djela: Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austro-ugarske okupacije (1878–1918); Bogićević, V. (1975) Pismenost u Bosni i Hercegovini; Ćurić, H. (1983) Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine; Papić, M. (1982) Hrvatsko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine; Papić, M. (1978) Istorija srpskih škola u Bosni i Hercegovini; Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878–1918); Papić, M. (1984) Školstvo u Bosni i Hercegovini 1918–1941. Zahvaljujući ovim djelima doznajemo da je godine 1892/93. Uprava Zemaljskog okruga, uz pomoć Zemaljske vlade, otvorila musliman-sko učiteljsko obrazovalište, čiji je zadatak bio podučiti kandidate (softe) koji pohađaju medresu pedagoškim i drugim svjetskim strukama po suvremenoj metodi, kako bi bili dobri učitelji u reformiranih mektebima. Ovdje su prima-ni samo mladići od 15–20 godina, koji su najmanje 2 godine proveli u nekoj reformiranoj medresi. Tečaj je bio dopuna medresi i trajao je 3 godine.4

Godine 1884. dopušteno je kongregaciji “Kćeri Božje ljubavi” da u svom samostanu u Sarajevu otvori privatnu žensku učiteljsku školu u Zavodu sv. Josipa, koju pohađaju učenice svih konfesija. Do 1899. godine škola je trajala tri godine, a nakon 1900. pet godina. To je bila prva potpuna učiteljska škola koja je radila po programu i planu učiteljskih škola u Monarhiji. U ovu školu su se mogle upisati učenice svih konfesija sa završenom Višom djevojačkom, odnosno građanskom školom.5 Škola je imala svoje nastavničko osoblje, 11 učiteljica i 1 vjeroučitelja.6

Godine 1886. gore spomenuto Obrazovalište prerasta u Mušku učiteljsku školu u Sarajevu. Školovanje u ovoj školi također traje tri godine sve do 1900. godine, kad se uvodi četverogodišnje obrazovanje. Svršeni kandidati dobiva-ju naziv pomoćni učitelji, a nakon dvogodišnjeg službovanja polažu učiteljski ispit pred vladinim povjerenstvom.7 Ove dvije škole su predstavljale početak sustavnog, organiziranog školovanja i pripremanja budućih učitelja i time je završena prva faza institucionalizacije obrazovanja učitelja u BiH.8

3 Papić, 1976; 1987; 1966; Pejanović, 1953; Bogićević, 1965; Ćurić, 1965.4 Pejanović, 1953; Papić, 1972; Šušnjara, 2013.5 Bevanda, 2001.6 Dlustuš, 1894.7 Učiteljska škola, 1889: 6.8 Papić, 1972.

330


Novija izdanja koja se bave školstvom u Bosni i Hercegovini u razdoblju koje je navedeno u naslovu ovog rada jesu: Šušnjara, S. (2013c) Učiteljstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme Austro-Ugarske; Šušnjara, S. (2014) Školovanje ženske djece u Bosni i Hercegovini u doba Austro-Ugarske; Šušnjara, S. (2013b) The Position of Teachers in Bosnia and Herzegovina during the Austrian-Hungarian Monarchy, History of Education & Children Literature; Šušnjara, S. (2015b) Počatky vzdelavani učitelunižšich škol v Bosne a Hercegovine, Učitelve stredni a jihovychodni Evrope; Šušnjara, S. (2016) Iskoraci u školstvu u vrijeme Austro-Ugarske Monarhije; Mitsutoshi, I. (2015) Pedagogija i psihologija u Učiteljskoj školi u Sarajevu (1886.–1918.) za Austrougarske vladavine.

Zakon o obaveznoj nastavi je izglasan 1911. godine u Bosanskom saboru. Ovaj zakon se nije odnosio na djecu koja su pohađala konfesionalne škole, niti na muslimansku žensku djecu.9 Nakon silnih pritisaka i dopisa javnosti da se otvori i Državna ženska učiteljska škola u Sarajevu, ona se i otvara 1911. godine i radi po istom programu kao i muška, s tim da Muška učiteljska škola te godine dobiva novo ime – Muška preparandija u Sarajevu.10 Kadrovi iz učiteljske škole koju su vodile Kćeri Božje ljubavi i iz ove škole uspješno su popunjavali učiteljska mjesta sve do 1911. godine. To Vlada i obrazla-že u Izvještaju o upravi Bosne i Hercegovine iz 1906. godine: “Napošljetku neka je i to spomenuto, da se još ne pokazuje potreba za osnivanje državne ženske preparandije i to s razloga, što se potreba u ženskijem učiteljskijem snagam za bosansko-hercegovačke osnovne škole za dugo vremena unapri-jed može podmiriti iz ove privatne učiteljske škole o kojoj je bila riječ”.11 Početkom školske godine upisale su se 84 učenice u Državnu žensku učitelj-sku školu (42 srpskopravoslavne, 36 rimokatoličke, 4 Jevrejke i 2 evangeličke vjeroispovijesti).12 Po osnivanju ove škole samo su ravnatelj i jedna učiteljica bili stalno uposleni, a ostalo su bili učitelji, pomoćni učitelji i vjeroučitelji iz Državne muške učiteljske škole.13

Početkom školske 1913/14. otvorena je u Mostaru učiteljska škola pod nazivom Druga državna učiteljska škola, koja je odmah naredne godine zbog rata, zajedno sa sarajevskom školom, premještena u Derventu. Škola je ra-dila u Derventi do 1926. godine i bila je mješovita, zajedno su je pohađali i

9 Šušnjara, 2013c.10 Učiteljska škola, 1911: 43.11 Papić, 1972: 72.12 Ženska preparandija, 1911/12: 20.13 Školski glasnik, 1912: 311.

331


učenice i učenici.14 U Sarajevu je 1913. godine otvoren i tečaj za obrazovanje učiteljica muslimanki, koji je imao karakter muslimanske ženske učiteljske škole i mogle su ga pohađati samo djevojke sa završenom višom djevojačkom školom.15

U svim ovim školama se velik značaj pridavao izučavanju pedagogije i metodike školskog rada, jer su škole, kako smo već naglasili, radile po ugle-du na takve škole u Monarhiji. Pedagogija se izučavala već od I. razreda, dva sata tjedno u II. razredu, u III. razredu tri sata, a u IV. pet sati. Specijalna metodika i praktične vještine u nastavi podučavani su u III. i IV. razredu. Učenici su bili dužni pratiti nastavu u vježbaonici i sami držati nastavne sate. Imali su i obveznu praksu u jednoj školi u trajanju od mjesec dana, kako je već prethodno i navedeno.16

Nastavu su izvodili kvalificirani profesori, pedagozi, a u vježbaonicama su radili iskusni učitelji. Knjižnice ovih škola su imale dovoljan broj peda-goških knjiga. Austrougarska vlast je bila svjesna važnosti odgoja mladih, ali i uloge učitelja na selu i gradu, pa je imala pojačan nadzor nad ovom popula-cijom, osobito nad provedbom nastavnog plana i programa.17

I nakon odlaska Austro-Ugarske, u vremenu između dva rata, učiteljske škole su uglavnom radile po programu naslijeđenom iz prethodnog razdoblja, s tim da su neki predmeti bivali izmijenjeni s obzirom na postojeći državni ustroj i vladajuću ideologiju. Nakon Drugog svjetskog rata, u bivšoj državi Jugoslaviji, učiteljske su škole zauzimale važno mjesto u osiguravanju po-trebnog kadra za rad u osnovnim školama. Sve do njihova ukidanja, 1972. godine, ove škole su bile glavna izvorišta potrebnog učiteljskog kadra. Nakon 1972. godine, Pedagoške akademije postaju jedina mjesta za obrazovanje uči-telja u osnovnim školama i tada su i učitelji sa svršenom učiteljskom školom morali završiti dvije dodatne godine Pedagoške akademije.18

Obrazovanje učiteljskog osoblja danas

Obrazovanje učitelja se danas odvija kroz inicijalno obrazovanje, uvođe-nje u posao i pripravništvo.19 Slično se činilo i u austrougarskom razdoblju. Promjene se ogledaju jedino u razlikama u trajanju inicijalnog obrazovanja,

14 Papić, 1972.15 Šušnjara, 2013c.16 Ibid.17 Bevanda, 2001.18 Smajkić, 2004. Ovo potvrđuju i objavljeni radovi: Šušnjara, 2017; 2015a.19 Spasenović, 2013.

332


načinima njegove organizacije (dodiplomski studij ili školovanja uz rad) te instituciji u kojoj se provodi. Dakle, danas se učitelji obrazuju uglavnom na pedagoškim akademijama i pedagoškim fakultetima. Kurikulum po kojem se školuju propisan je od strane Ministarstva obrazovanja i sastoji se od svih oblasti koje jedan učitelj treba svladati. Trajanje školovanja učitelja nije ujed-načeno u zemljama Europe i svijeta (od 3, preko 4, do 5 godina). U Bosni i Hercegovini se, slijedeći Bolonjski proces, učitelji uglavnom školuju po prin-cipu 4+1 i stječu 240 ECTS bodova i naziv bakalaureat razredne nastave. Diplomski studij traje godinu dana (2 semestra) i nosi 60 ECTS bodova i donosi naziv magistar razredne nastave.20 Kad je riječ o pedagoško-psiho-loškoj grupi predmeta, na prvoj godini studija polaznici slušaju 5 predmeta (Filozofija odgoja, Opća psihologija, Opća pedagogija 1, Opća pedagogija 2 i Književnost za djecu 1). Na drugoj godini slušaju Razvojnu psihologiju 1, Didaktiku 1, Razvojnu psihologiju 2, Didaktiku 2, Književnost za djecu 2 te Kulturu govora 1 i 2. U okviru predmeta Pedagogija 2 i Didaktika 2 previ-đena je pedagoška praksa. Na trećoj godini slušaju Edukacijsku psihologiju i metodike iz svakog pojedinog predmeta. U četvrtoj godini imaju školsku i obiteljsku pedagogiju, te 6 metodika. Nakon toga slijedi izrada završnog diplomskog rada. Za vrijeme petogodišnjeg studija polaznici izučavaju četiri opća predmeta, 18 stručnih predmeta, 54 predmeta iz pedagoško-psihološke i didaktičko-metodičke grupe predmeta, te 10 izbornih. Na oba ciklusa se orga-nizira i pedagoška i metodička praksa u okviru 23 predmeta, po 1 ili 2 sata.21

Članci koji su istraživali ovu tematiku su: Protner et al. (2012) The Development of Teacher Training in the States of Former Yugoslavia; Protner at al. (2014) The Bologna Reform of Subject Teacher Education in the Newly Founded States in the Territory of the Former Yugoslavia; Šušnjara, S. (2015a) Development of school systems and pedagogy in Bosnia and Herzegovina from the period after the World War II to the 1970s; Šušnjara, S. (2016) Pedagogy of Bosnia and Herzegovina between past and future; Šušnjara, S. i Bjelan-Guska, S. (2015) Kreiranje nastavnih aktivnosti u funkciji poticanja kvalitete života studenata – prilog visokoškolskoj didaktici.

Važno je spomenuti i doktorske radnje koje su se bavile procesom Bolonje i primjenom pedagoškog modula u obrazovanju budućih nastavnika iz razli-čitih oblasti. Tu je doktorska disertacija obranjena na Filozofskom fakulte-tu Univerziteta Sarajevo, kandidatkinje Emine Dedić Bukvić22 (2016) pod

20 Protner i sur., 2014.21 Dedić Bukvić, 2016.22 Ibid.

333


nazivom Kompatibilnost formalno stečenih i praktično potrebnih kompeten-cija za odgojno-obrazovni rad – mogućnost rekonceptualizacije izobrazbe na-stavnika u Bosni i Hercegovini. Doktorski rad Sandre Bjelan-Guska23 (2017) Visokoškolska nastava u svjetlu tradicionalnih i savremenih didaktičkih spo-znaja, također je obranjen na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu. Obje disertacije potvđuju neophodnost unaprjeđenja odgojno-obrazovnog rada, pogotovu nastavnog rada koji zahtijeva nove kompetencije usklađene s izazovima današnjice i postavljenim ishodima učenja.

Inkluzivna nastava

Neophodno je spomenuti i inkluzivna nastojanja na svim razinama obrazova-nja, pogotovu u učiteljsko-nastavničkom zvanju, pa su radovi koji su obrađi-vali ovu tematiku prisutniji danas nego u razdobljima koja su im prethodila: Šušnjara, S. (2009) Special education contained in educational magazines and school practice in Bosnia and Herzegovina and Croatia, 1958–1990.; Šušnjara, S. (2013a) Razvoj specijalnog školstva u Bosni i Hercegovini od 1958. do 1990. godine; Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska, S. (2014) Razvijanje kompetencija budućih nastavnika za inkluzivno obrazovanje na tercijarnoj obrazovnoj razini; Šušnjara, S., Hodžić, L., Kafedžić, L., Zukić, M., Bjelan-Guska S. (2017) Potrebe studenata s invaliditetom u procesu tranzicije od obrazovanja do tržišta rada; Kafedžić, L. i Šušnjara, S. (2016) Stručna potpora u realizaciji odgojno-obrazovnog procesa u cilju osigura-nja obrazovanja za sve; Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska, S. (2016) Inkluzivni odgoj i obrazovanje – šansa za učenike koji su daroviti.

ZaključakKako je vidljivo iz svega navedenog, danas je situacija glede obrazovanja učitelja slična onoj u vrijeme bivše Jugoslavije i inzistiranju da učitelji moraju imati više školske stupnjeve bez obzira je li to opravdano potrebama prakse, praktičnim radom, profesionalnim zahtjevima ili kvalitetom. Svako vrijeme traži svoje promjene i zahtjevi učiteljske izobrazbe se mijenja-ju, s obzirom na promjene u drugim strukama i znanostima. Međutim, potrebno je provesti drugačiju organizaciju i fokus staviti na veći broj praktičnog rada u školama. U primjenu Bolonjskog procesa se ušlo bez neke osobite analize i prihvatilo se promjene koje se nisu pokazale uspješnima. Osobito je to prisutno pri obrazovanju budućih učitelja gdje se i naziv učitelj izgubio i zamijenjen je robusnom titulom koja zbunjuje učenike i roditelje, a ne po-tvrđuje osobitu promjenu u izvedbi nastavnog procesa i ne pridonosi dodatnoj kvaliteti same osposobljenosti za ovaj poziv. Danas budući uposlenici u procesu razredne nastave moraju

23 Bjelan-Guska, 2017.

334


imati MA diplomu, a broj sati prakse koja je, kao što smo vidjeli, ključna za ovu profesiju, umanjen je i simboličan u odnosu na austrougarsko razdoblje. U tom razdoblju, pa i u vrije-me bivše države, uz učiteljske škole su postojale i osnovne škole koje su odmah služile kao vježbaonica za ogledne sate i praksu polaznika. Smanjen broj sati prakse danas dovoljno govori o nerazumijevanju biti ovog poziva. Uvode se neki novi predmeti koje se opravda-va ECTS bodovima, a poradi zadovoljavanja standarda koji su izvan prosvjetne struke i ne služe boljitku samog procesa nastave i boljoj izobraženosti samog učitelja. Dok je u vrijeme Austro-Ugarske budući učitelj morao dvije godine raditi u školi u svojstvu pomoćnog učitelja kako bi dokazao da je sposoban samostalno prihvatiti ovu funkciju, danas se tomu ne prida-je toliko značaja, što je posebice vidljivo iz Nastavnog plana i programa V. godine studija. Danas nakon pola godine ili godine pripravničkog staža, svršenici polažu stručni ispit pred komisijom koja se različito formira ovisno o kojem entitetu, distriktu ili kantonu / županiji je riječ. Dodatna smetnja provođenju dovoljnog broja sati prakse jest uvođenje financiranja prakse. Naime, već godinama fakulteti plaćaju školama, osnovnim i srednjim, obavljanje prakse njihovih studenata. Nije ni čudo da se smanjuje broj sati prakse jer novac uvijek stvara pomutnju i nije cilj niti potvrda kvalitete obrazovanja. U vrijeme Austro-Ugarske učitelji su bili cijenjeni u društvu, kulturno osviješteni i pokretači mnogih aktivnosti vezanih za školu, ali i širu zajednicu. Danas učitelj gubi ugled pred inim (ne)uglednicima od kojih mu zavisi plaća i egzistencija. Predmeti i broj sati koji su vidljivi iz oba razdoblja dovoljno svjedoče o nesuglasju i nepotrebnoj opterećenosti današnjih mladih ljudi koji izlaze s fakulteta s “viso-kim” diplomama. Sve je ovo vidljivo iz mnoštva radova koji su se bavili ovom tematikom i koji upozoravaju na moguće pogreške, ali nude i rješenja.

Comparison of Teacher Education in the Austrian-

Hungarian period and today in Bosnia and Herzegovina

ConclusionEducation of teachers in the Austrian-Hungarian period was starting point of this research. Namely, during the Austrian-Hungarian Monarchy education in Bosnia and Herzegovina was institutionalized for the first time in its history. Education became a moving force which ef-fected life and society of that time. Teacher training schools were founded in this period of time and accumulated intellectuals who participated in social and cultural life of the country bringing important decisions in relation to education. School’s buildings that were construct-ed during the Austrian-Hungarian Monarchy are at the same service even today. Therefore, the attempt of this work is to compare teacher education in the past and today. It is important to detect how many changes were made regarding quality and practical implementation of teaching subject matters. The question is has quality kept its level of importance or has it ex-posed to some other influences or formal attempts? The intention of this paper is to research those facts and present them with regard to their specificity.

335


Izvori i literaturaARBiHZM, br. 6026/BH.1880Bevanda, M. (2001) Pedagoška misao u Bosni i Hercegovini od 1918. do 1941., Filozofski

fakultet, Sarajevo.Bjelan Guska, S. (2017) Visokoškolska nastava u svjetlu tradicionalnih i savremenih

didaktičkih spoznaja, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u Sarajevu.Bogićević, V. (1965) Istorija razvitka osnovnih škola u Bosni i Hercegovini u doba turske i

austrougarske uprave (1463–1918), Zavod za izdavanje udžbenika BiH, Sarajevo.Bogićević, V. (1975) Pismenost u Bosni i Hercegovini: od pojave slovenske pismenosti u IX

v. do kraja austrougarske vladavine u Bosni i Hercegovini 1918. godine, Veselin Masleša, Sarajevo.

C. i Kr. zajedničko ministarstvo financija (1906) Izvještaj o upravi u Bosni i Hercegovini, izd. C. i Kr. zajedničko ministarstvo financija, Zagreb.

Caratan, A. i Mutić, B. (1982) Provincija Božje providnosti Družbe Kćeri Božje ljubavi 1882.–1892., Zbornik “Kačić” – Provincija božje providnosti Družbe božje ljubavi, Split – Zagreb.

Ćurić, H. (1965) Školske prilike Muslimana u Bosni i Hercegovini 1800–1878, Naučno delo, Beograd.

Ćurić, H. (1983) Muslimansko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Veselin Masleša, Sarajevo.

Dedić Bukvić, E. (2016) Kompatibilnost formalno stečenih i praktično potrebnih kompeten-cija za odgojno-obrazovni rad – mogućnost rekonceptualizacije izobrazbe nastavnika u Bosni i Hercegovini, Doktorska disertacija, Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu.

Dlustuš, Lj. (1894) Školske prilike u Bosni i Hercegovini od okupacije do danas, Školski vjesnik 1, Sarajevo, 50-54; 155-161.

Dlustuš, Lj. (1897) Naše državne više djevojačke škole, Školski vjesnik 4, Sarajevo, 579-592. Dlustuš, Lj. (1907) Uzgoj u drevnih Helena, Hrvatski pedagogijsko-književni zbor, Zagreb. Dlustuš, Lj. (1909) Promjene u organizaciji školstva u Bosni i Hercegovini, Školski vjesnik

4–5, Sarajevo, 1-16. Ilijić, S. (1913) O ženskom uzgoju, Učiteljska zora 2, Sarajevo, 39. Inaba, M. (2015) Pedagogija i psihologija u Učiteljskoj školi u Sarajevu (1886.–1918.) za

austrougarske vladavine, Anali za povijest odgoja 14 (38), 31-47.Ivanović, E. (1902) Povjerenje i učitelj, Školski vjesnik 6–7, Sarajevo, 381-385. Janjčić, D. (1910) Naši pravedni zahtjevi, Učiteljska zora 4, Sarajevo, 103-105.Jovanović, A. (1904) Prvi jubilej bosanskog školstva, Školski vjesnik 6, Sarajevo, 319-321.Kafedžić, L. i Šušnjara, S. (2016) Stručna potpora u realizaciji odgojno-obrazovnog procesa

u cilju osiguranja obrazovanja za sve, Suvremena pitanja 22, Mostar, 9-22.Lesourne, J. (1993) Obrazovanje & društvo: izazovi 2000. godine, Educa, Zagreb. Papić, M. (1966) Stazama prosvjete i kulture, Zavod za izdavanje udžbenika, Sarajevo.Papić, M. (1972) Školstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme austrougarske okupacije (1878–

1918), Veselin Masleša, Sarajevo.Papić, M. (1976) Tragom kulturnog nasljeđa, Svjetlost, Sarajevo.Papić, M. (1978) Istorija srpskih škola u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo.Papić, M. (1982) Hrvatsko školstvo u Bosni i Hercegovini do 1918. godine, Veselin Masleša,

Sarajevo.Papić, M. (1984) Školstvo u Bosni i Hercegovini 1918–1941., Veselin Masleša, Sarajevo.

336


Papić, M. (1987) Učitelji u kulturnoj i političkoj istoriji Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sa-rajevo.

Pastuović, N. (1999) Edukologija: integrativna znanost o sustavu cjeloživotnog obrazovanja i odgoja, Znamen, Zagreb.

Pejanović, Đ. (1953) Srednje i stručne škole u Bosni i Hercegovini od početka do 1941 go-dine, Svjetlost, Sarajevo.

Potkonjak, N. i Šimleša, P. (ur.) (1989) Pedagoška enciklopedija 1, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva – Školska knjiga – Svjetlost – Republički zavod za unapređivanje vaspitanja i obrazovanja – Zavod za izdavanje udžbenika, Beograd – Zagreb – Sarajevo – Titograd – Novi Sad.

Prelodin, A. (1912) Pravni položaj škole i učitelja, Učiteljska zora 4, Sarajevo, 166-172. Protner, E., Medves, Z., Batinic, S., Miovska Spaseva, S., Radeka, I., Spasenovic, V., Susn-

jara, S., Zoric, V. i Vujisic Zivkovic, N. (2012) The Development of Teacher Training in the States of Former Yugoslavia, u: Nemeth, H. i Skiera, E. Lehrerbuilding in Europa? Geschichte, Struktur und Reform (239-265), Frankfurt am Main et al.

Protner, E., Medves, Z., Batinic, S., Miovska Spaseva, S., Radeka, I., Spasenovic, V., Sus-njara, S., Zoric, V. i Vujisic Zivkovic, N. (2014) The Bologna Reform of Subject Teach-er Education in the Newly Founded States in the Territory of the Former Yugoslavia, Zbornik Instituta za pedagoška istraživanja 46 (1), Beograd, 7-28.

Smajkić, S. (2004) Obrazovanje nastavnika osnovne škole u Bosni i Hercegovini (1946–1986), Pedagoška akademija, Sarajevo.

Spasenović, V. (2013) Školski sistemi iz komparativne perspektive, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd.

Školski glasnik (1912) Školski glasnik, god. III, Sarajevo.Šušnjara, S. (2009) Special education contained in educational magazines and school prac-

tice in Bosnia and Herzegovina and Croatia, 1958–1990. University of Joensuu, Joensuu. Šušnjara, S. (2013a) Razvoj specijalnog školstva u Bosni i Hercegovini od 1958. do 1990.

godine, Synopsis, Zagreb – Sarajevo.Šušnjara, S. (2013b) The position of teachers in Bosnia and Herzegovina during the Austro-

Hungarian Monarchy, History of Education & Childrenʼs Literature VIII (1), 85-106.Šušnjara, S. (2013c) Učiteljstvo u Bosni i Hercegovini za vrijeme Austro-Ugarske, Anali za

povijest odgoja 12, 55-74.Šušnjara, S. (2015a) Development of school systems and pedagogy in Bosnia and Herze-

govina from the period after the World War II to the 1970s, Journal of Contemporary Educational Studies 2, 78-94.

Šušnjara, S. (2015b) Počatky vzdelavani učitelunižšich škol v Bosne a Hercegovine, Učitelve stredni a jihovychodni Evrope, Akademia – Narodni pedagogicke museum a knihovna J. A. Komenskeho, Praha.

Šušnjara, S. (2016) Pedagogy of Bosnia and Herzegovina between past and future, Journal of Contemporary Educational Studies 3, 86-103.

Šušnjara, S. (2017) School memories of students from Teacher school in Travnik. School Memories: New Trends in the History of Education, Springer International Publishing Switzerland.

Šušnjara, S. (2018) Schooling of girls in Bosnia and Herzegovina during the Austrian-Hun-garian Empire, u: Cagnolati, A. i Canales Serrano, A. F. (ur.), Women’s Education in Southern Europe. Historical Perspectives (19th–20th centuries) (53-94), Vol. 2, Aracne Editrice.

337


Šušnjara, S. i Bjelan Guska, S. (2015), Kreiranje nastavnih aktivnosti u funkciji poticanja kvalitete života studenata – prilog visokoškolskoj didaktici, Unapređenje kvalitete života djece i mladih 6, 196-204.

Šušnjara, S., Hodžić, L., Kafedžić, L., Zukić, M. i Bjelan-Guska S. (2017) Potrebe studenata s invaliditetom u procesu tranzicije od obrazovanja do tržišta rada, u: Matijević, M. i Žiljak, T. (ur.), Komu treba obrazovanje odraslih? Zbornik radova 7. međunarodne kon-ferencije o obrazovanju odraslih Komu treba obrazovanje odraslih? održane u Zagrebu i Vodicama 26. 28. rujna 2016. (144-152), Agencija za strukovno obrazovanje i obrazo-vanje odraslih, Zagreb.

Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan Guska S. (2014) Razvijanje kompetencija budućih nastavnika za inkluzivno obrazovanje na tercijarnoj obrazovnoj razini, u: Pedagogija, obrazovanje i nastava: zbornik radova 2. Međunarodne znanstvene konferencije Mo-star, 21.-23. ožujka 2013. (376-385), Sveučilište, Fakultet prirodoslovno-matematičkih i odgojnih znanosti, Mostar.

Šušnjara, S., Kafedžić, L. i Bjelan-Guska S. (2016) Inkluzivni odgoj i obrazovanje – šansa za učenike koji su daroviti, u: Zrilić, S. (ur.), Suvremeni pristup odgoju i obrazovanju darovite djece i učenika. Zbornik radova s međunarodnoga znanstveno-stručnog skupa, Zadar 25.–27. veljače 2016 (53-67), Sveučilište u Zadru, Odjel za izobrazbu učitelja i odgojitelja, Zadar.

Teodosić, R. i Vučenov, N. (1967) Pedagoški rečnik, Zavod za izdavanje udžbenika Socijalističke Republike Srbije, Beograd.

Truhelka, J. (1912) Nekoji problemi ženskog uzgoja I, Učiteljska zora 1–2, Sarajevo, 12. Učiteljska škola (1889) Prvi godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska

štamparija, Sarajevo. Učiteljska škola (1910a) Prvi godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska

štamparija, Sarajevo.Učiteljska škola (1910b) Osamnaesti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska

štamparija, Sarajevo.Učiteljska škola (1910c) Peti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zemaljska

štamparija, Sarajevo.Učiteljska škola (1911) Dvadeset i četvrti godišnji izvještaj Učiteljske škole Sarajevo, Zem-

aljska štamparija, Sarajevo.UNICEF (2007) Analiza potreba nastavnika u pogledu stručnog usavršavanja i Analiza

budžeta za kvalitet u osnovnom i srednjem obrazovanju, Sarajevo.Ženska preparandija (1911/12) Izvještaj Ženske preparandije u Sarajevu za školsku 1911/12.

godinu, Arhiv BiH, Sarajevo.

339

Safet BandžovićInstitut za historiju Univerziteta u [email protected]

Robert DoniaLSA, International Institute,University of [email protected]

Srećko M. DžajaPovjesničar u mirovini, Mü[email protected]

Melisa Forić PlastoOdsjek za historiju, filozofski fakultetUniverziteta u [email protected]

Armina GalijašUniversity of Graz, Centre for SoutheastEuropean Studies (CSEES)[email protected]

Ivo GoldsteinOdsjek za povijest, Filozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

Ladislav HladkýInstitute of History of the Czech Academy of Sciences, [email protected]

Marko Atilla HoareDepartment of Political Science andInternational RelationsSarajevo School of Science and [email protected]

Aladin HusićOrijentalni institut Univerziteta u [email protected]

Merisa Karović-BabićInstitut za istraživanje zločina protivčovječnosti i međunarodnog pravaUniverziteta u [email protected]

Azem KožarDruštvo historičara [email protected]

Asja MandićOdsjek za historiju,Katedra za historiju umjetnosti,Filozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

Zilha Mastalić-KošutaInstitut za istraživanje zločina protivčovječnosti i međunarodnog pravaUniverziteta u [email protected]

Nenad MoačaninPovjesničar u mirovni, [email protected]

Edin MutapčićPravni fakultet Univerziteta u [email protected]

Jasna PašićStudent doktorskog studijaOdsjek za historiju, Filozofski fakultetUniverziteta u [email protected]

Adrese autora

340


Mirko PejanovicAkademija nauka i umjetnostiBosne i [email protected]

Željka PoloniStudent doktorskog studijaOdsjek za historiju, Filozofski fakultetUniverziteta u [email protected]

Edin RadušićOdsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

Zećir RamčilovićInstitut za nacionalnu istoriju – [email protected]

Аранђел СмиљанићФилозофски факултет, cтудијски програмисторијеУниверзитет у Бањој Луци[email protected]

Izet ŠabotićFilozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

Amra Šačić BećaOdsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

Mesud ŠadinlijaInstitut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog pravaUniverziteta u [email protected]

Zijad ŠehićOdsjek za historiju, Filozofski fakultet Univerziteta u [email protected]

František ŠístekInstitut za istoriju, Češka akademija nauka, [email protected]

Snježana ŠušnjaraOdsjek za pedagogiju, Filozofski fakultetUniverziteta u [email protected]