The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service 

 

 

POSTKOLONIJALNA KRITIKA U ENGLESKOJ KNJIŽEVNOSTI

«POSTCOLONIAL CRITICISM IN ENGLISH LITERATURE»

by Amela Lukač­Zoranić

Source:University Review (Univerzitetska misao), issue: 07 / 2008, pages: 49­57, on www.ceeol.com.

AMELA L. ZORANIĆ

POSTKOLONIJALNA KRITIKA U ENGLESKOJ KNJIŽEVNOSTI

1. Određenje pojma “postkolonijalne kritike”

Oblast postkolonijalnih izučavanja i, time, postkolonijalne kritike ulazi u žižu književnog, akademskog i, uopšte, intelektualnog interesovanja tokom sedamdesetih godina prošlog veka. Označena sa ili bez crtice, kao postkolonijalna ili post-kolonijalna kritika, ona se, kako se smatra, posebno razvija od vremena objavljivanja ključnog dela Edvarda Saida Orijentalizam (Orientalism, 1978). Ništa manje presudno nije delo iz 1989. Imperija uzvraća pisanjem: Teorija i praksa postkolonijalnih književnosti (The Empire Writes Back:Theory and Practice in Post-Colonial Literatures) autora Bila Eškrofta (Bill Ashcroft), Gareta Grifitsa (Gareth Griffiths) i Helene Tifin (Helen Tiffin).1 Iako su ova dela nesumnjivo predstavljala doprinos razvoju nove škole književne misli, ipak je ostala otvorena rasprava o odlikama i samom značenju termina “postkolonijalno.”

Postkolonijalna kritika, kao vrsta književno-kulturne kritike, u opštem smislu, predstavlja proučavanje međuodnosa i sučeljavanja evropskih naroda i društva koje su ti narodi kolonizovali u relativno moderno doba.

Veruje se da su evropske imperijalne sile, do vremena prvog svetskog rata, držale pod svojom kontrolom više od osamdeset i pet posto ostatka sveta. Takođe je ta kontrola, na nekim mestima, trajala više vekova. Lista nekadašnjih kolonija je duga i obuhvata one koje su naseljavane, poput, recimo, Australije ili Kanade, i one koje nisu, poput, Indije, Jamajke, Nigerije, Senegala ili Šri Lanke. Između ove dve grupe nalaze se zemlje poput Južne Afrike ili Zimbabvea koje su delimično naseljene kolonijalnim narodima. Budući da su, samim tim, drugačije doživljavale iskustvo kolonizacije, onda se i sam pojam “postkolonijalnan” doživljava na različite načine, primerno istorijskom iskustvu. Ono što, međutim, ostaje zajedničko jeste sufiks “post” (“posle”) koji ukazuje na nešto čemu prethodi kolonizacija. Ni ovo nije zadovoljavajuće jer bi značilo da se ovaj vid književne misli i prakse odnosi samo na period nakon sticanja nezavisnosti. Naprotiv, u svojoj denotaciji, ovaj pojam odnosi se, vrlo široko, i na pred-kolonijalno, i na kolonijalno i samo posle-kolonijalno iskustvo.

Ovde se može postaviti pitanje razloga zbog kojih se interesovanje često zadržava na pred-kolonijalnom periodu. Razlozi su, kako se često navodi, u potrebi da kulturni proizvodi i socijalne formacije iz tog doba posluže boljem i dubljem razumevanju samog čina kolonizacije.

Određenje može komplikovati i činjenica da se pod “postkolonijalno” često podvodi i ono što je iskustvo zemalja koje se “osećaju kolonizovanim” ili narode “prvog sveta” koji su manjine ili narode koji su stekli nezavisnost ali se osećaju podređenim kroz forme globalnog kapitalizma ili globalizacije.

Imajući u vidu ove vidove pojma “postkolonijalno,” lako je videti da se on ne mora primenjivati na neki određen i istorijski dat događaj već radije na period koji predstavlja posledicu raznih oblika kolonijalizma. Ili, on se može odnositi na opšti stav usmeren protiv imperijalizma i eurocentrističkih stavova a u pravcu alternativnih načina izražavanja.

U ovom radu, preciznije, pojam “postkolonijalni” odnosi se i na iskustva kolonizacije kao i na opšte stavove prema ideologiji koju ona podrazumeva. U svemu tome, naglasak je na

1Bill Ashcrof, Gareth Griffiths, Helen Tiffin , The Empire Writes Back: Theory and Practice in Postcolonial Literatures, New York: Routledge, 1989.

postkolonijalizmu kao pozitivnom kritičkom stavu i u kulturno-istorijskom i u književnom smislu.

Sama činjenica da su evropske sile kontrolisale ogroman deo zemljine kugle, taj ogroman raspon i to izuzetno trajanje kao i raspadanje imperijalističkih sistema posle Drugog svetskog rata učinili su da se postave,u osnovi, mnoga pitanja, kritička po zapadnu evropsku kulturu. Pod kritičkim, u smislu studija kulture, podrazumevamo otvorenost za jednakost, kulturnu toleranciju i komunikaciju. Pod kritičkim, u uže književnom smislu, podrazumevamo interes za književna dela koja se bave, kako bi to rekao Henri Džejms (Henry James), “međunarodnom temom,” odnosno susretima i sudarima kultura. Taj se interes ispoljava u analizi književnih tekstova koji su nastali, ili su vezani za zemlje i kulture koje su bile pod kontrolom evropskih kolonijalnih sila u nekom dobu svoje istorije. Ili, postkolonijalna kritika se može odnositi na analizu tekstova koji su napisani o kolonizovanim mestima od strane pisaca koji potiču iz kolonizovane kulture. U Orijentalizmu, Edvard Said se usredsređuje na način na koji su kolonizatori, predstavnici prvog∗ stvorili lažnu, iskrivljenu sliku i mitove o Trećem (postkolonijalnom) svetu∗ – stereotipske slike i mitove koji su na pogodan način opravdali zapadnjačku eksploataciju i dominaciju nad istočnim i blisko-istočnim kulturama i narodima.

Postkolonijalizam se, prema rečima Čarlsa I. Breslera (Charles E. Bressler), u uvodu dela Književna kritika, “Uvod u teoriju i praksu“ (Literary Criticism, “An Introduction to Theory and Practice”), može definisati kao pristup književnoj analizi koja se bavi delima napisanim u zemljama koje su nekada bile kolonije. Postkolonijalna kritika i teorija istražuju šta se dešava kada se dve kulture sukobe i kada jedna od tih kultura sebe smatra nadmoćnijom od one druge (colonizer/colonized relations).2

Druga odlika je naglašavanje borbe koja se javlja kada jedna kultura dominira drugom. Ono što su postkolonijalni kritičari spremni da naglase je činjenica da biti kolonizovan znači biti izbrisan iz istorije. To se upravo i dešava i sa kolonizovanom domorodačkom kulturom koja je u svojoj interakciji sa osvajačkom kulturom, bila primorana da bude uništena, izbrisana.

Tek kada su kolonizovani narodi imali vremena da razmisle i pišu o ugnjetavanju i gubitku kulturnog indentiteta, došlo je do pojave postkolonijalne teorije. Postkolonijalna kritika se rodila iz nezadovoljstva kolonizovanih naroda, njihovih direktnih i ličnih sukoba sa osvajačkom kulturom, kao i njihovih strahova, njihovih nadanja i snova o budućnosti i sopstvenom identitietu.

Postkolonijalna kritika nastoji, dakle, da odgovori na niz pitanja među kojima su pitanje uticaja kolonizacije na one koji su kolonizovali ali i, povratno, na njihove kolonizatore; zatim, načina na koji su kolonijalne sile uspele da zadobiju kontrolu nad tako velikom teritorijom ne-Zapadnog sveta; zatim, pitanje tragova koje su kolonijalno obrazovanje, nauka i tehnologija ostavile na postkolonijalna društva, pitanje oblika odupiranja ili otpora prema kolonijalnoj kontroli ili barem uticaja, pitanje nastajućih oblika postkolonijalnog identiteta po odlasku kolonizatora; zatim, uticaja kolonijalnog obrazovanja i jezika na kulturu i identitet

∗ Termin “prvi svet” odnosi se na kapitalističke, industrijalizovane zemlje unutar zapadne Evrope. Predstavnice prvog sveta su Belgija, Velika Britanija, Francuska i druge zemlje koje imaju razvijenu tehnologiju i čiji stanovnici imaju visok životni standard. ∗ Termin “treći svet“ odnosi se na zemalje u razvoju, koje imaju zajedničke karakteristike kao što su siromaštvo, visoka stopa nataliteta i koje ekonomski zavise od drugih naprednijih zemalja. Zemlje trećeg sveta su Afrika, Azija, Latino Amerika i Okeanija. 2 Charles, E., Bresler, Literary Criticism, “An Introduction to Theory and Practice”, New York, 1998. p. 9,10.

Access via CEEOL NL Germany

kolonizovanih ili pitanje zaostatka pred-kolonijalne kulture u iznova osvojenom post-kolonijalnom identitetu. Na to se nadovezuju mogućnosti ili stepen dekolonizacije u značenju slobode od kolonijalnog uticajau odnosu na kolonizatorske sile. Kad je u pitanju dekolonizacija, još mnoštvo pitanja nastaje u sklopu zadate teme: pitanje agresivnog ili nasilnog povratka u neku pretpostavljenu prošlost ili odricanje od hibriditeta koji nužno nastaje u su-kolonijalnom životu ili pitanje rase, seksualnog identiteta i klasnog statusa u odnosu na kolonijalnu zadatost, pitanje novog kolonijalizma i njegovog uticaja, itd.

Iz mnoštva ovih i mnogo drugih stavki vezanih za postkolonijalizam mogu se izdvojiti posebno književna pitanja koja se odnose na samo stvaranje, plasiranje i čitanje ponuđenog dela u sklopu ukupnog književnog, odnosno kulturnog života. Jedno od njih, ne malo važno, jeste jezičko: treba li, na primer, pisac da koristi jezik kolonizatora (na primer, engleski) kako bi svojom porukom stigao do velikog broja ljudi ili svoj maternji koji može biti dostupan samo njegovoj jezičkoj, odnosno kulturnoj i etničkoj/rasnoj grupi? To i mnoga druga pitanja, kao i sveukupan čin književnog prevođenja kolonijalnog iskustva na iskustvo drugih naroda i kultura nametnuli su se kao predmet postkolonijalnog čitanja. U onoj meri u kojoj se odnose na pomenuta dela britanskih autora u narednom odeljku izdvajamo neke od vodećih odlika postkolonijalne kritike.

1.1.Odlike postkolonijalne kritike Posle pobede pokreta za samostalnost u zemljama Trećeg sveta u drugoj polovini 20.

veka, gde su evropske kolonije stekle samostalnost, u svetskoj kritičkoj misli iskazuju se kulturni i književno-umetnički anti-imperijalistički stavovi koji obrazuju jedno od najuticajnijih čitanja na akademijama – postkolonijalnu kritiku. Osnovni predmet bavljenja postkolonijalne kritike jeste uloga književnosti u proizvodnji Drugog.

Jedan od osnovnih principa postkolonijalne kritika i književnost koja se razvija u bivšim kolonijama upravo je osporavanje univerzalizma koji je bio u osnovi tradicionalne zapadnjačke književne kritike. Zapadnjačka kritika je zanemarivala kulturne, socijalne, regionalne i nacionalne razlike, kako u životnom iskustvu, tako i u shvatanjima kulture i stvaralaštva.

Kritičari postkolonijalne škole su odbacilikanone nadmoćnosti na kojima insistira Zapad i ukazali na njegovu kulturnu ograničenost, pri tom posebno kritikujući ograničenja u eurocentričnom viđenju drugih kultura, naročito nesposobnost ili nevoljnost Zapada da prihvati kulturne razlike.

Prema tome, postkolonijalna kritika je pobuna protiv jednostrano nametnutih kanona i težnja da marginalizovane nacionalne, jezičke i religijske grupacije ili geografska područja postignu vlastitu samoidentifikaciju i kažu koje su njihove prave vrednosti i ustavni elementi njihovog kulturnog i civilizacijskog identiteta.

Suočavajući se sa kolonijalnom percepcijom i nametnutim predrasudama o sebi, potčinjeni narodi spoznaju svoju vlastitu identifikaciju koju onda nastoje da teorijski i metodološki utemelje i odvoje od kulturnih vrednosti kolonijalnih gospodara. Takođe, u ovom kontekstu, osporavajući zapadnjački univerzalizam, želi se pokazati da zapadna literatura prikazuje kolonizovane narode onakvim kako to želi dominantni diskurs, diskurs moći zapadnjačkih gospodara, odnosno onakvim kako tom dominantnom diskursu i njegovim interesima odgovara. Naime, teoretičari3 smatraju da se tu ne radi o pukoj neinformisanosti i spletu slučajnosti. Naprotiv, u pitanju je, kako oni tvrde, najčešće smišljen čin i plan.

3 Edward Said, Homi K. Bhabha, Gayatri Spivak, Chinua Achebe, Franz Fanon.

Jedna od metoda postkolonijalne kritike je razobličavanje i ukazivanje na principe i načine na koje su formirane i stvarane predrasude o kolonizovanim narodima, njihovim kulturama, civilizacijama, jezicima, i sl. Time se žele otkloniti predrasude i neosnovana shvatanja i upozoriti na dvostruke standarde i kriterijume kojim se najčešće koriste zapadni autori kad pišu o sebi i svojoj kulturi i kada elaboriraju i predstavljaju druge i drugačije kulture.4 Suprotno estetskom univerzalizmu, postkolonijalna kritika priznaje “Drugo” i u njemu vidi izvor različitosti i bogatstva koje leži u razlikama.

1.2. Odnosi nadređenosti i podređenosti među narodima Istorija, kao priča o prošlosti ljudskog roda, priča je, kao i sve druge, određena

prostornim i vremenskim znakovima kulture iz koje se stvara i time unapred njome ograničena. Zbog toga ona neizbežno beleži, čak i kada to neće, tragove sopstvene nemoći. Ona pamti razne vrste podela i različitosti među ljudima ili pak društvima, načinjene, pre svega, prema kulturi, religiji, boji kože, polu. Pored ovih, postoje i podele koje se i danas u modernom društvu često javljaju na političkoj, moralnoj, ideološkoj i ekonomskoj osnovi. Neke od ovih podela su nekada i svesno nametane radi ostvarenja nečijih ličnih interesa. Uzmimo za primer mnoge ratove koji su vođeni u 20. veku, gde je veliki broj ljudi izgubio živote zarad političkih ciljeva i interesa pojedinaca ili grupa.

Opšte je poznata činjenica da je uvek postojala neka nacija koja je želela ili pak dominirala drugom, namećući svoju kulturu, svoje ideale, svoj jezik i običaje onoj slabijoj, tj. potčinjenoj naciji. Određene skupine koje su sebe uzimale za meru stvari, predstavljajući se kao nadmoćne i jedine ispravne ili odgovarajuće po bilo kojoj osnovi, bilo da je to religijska, klasna, sociološka, politička ili neka druga osnova, nailazile su na potrebu da sve one, koji su drugačiji, koji “nisu kao mi”, treba upućivati na pravi put, tj. menjati ih kako bi mogli da se svrstaju u univerzalni kalup. Ovakve težnje i ostvarenja dovela su do promena u jezičkim definicijama, sintagmama, tako da je došlo do pojave pogrdnih izraza za sve ono što se jednoj tački gledišta predstavlja kao „Drugo“.

1.3. Formiranje stereotipija Ekspanzija zapadnjačke moći koja je obeležila osamnaesti i devetnaesti vek uvodila je

ideju prosvetljenja u pokoreni svet na jedan poseban način. Kao da je susret sa rasama tamnije puti, sam po sebi, podstakao i opravdao razvoj novog aspekta prosvetiteljske ideje – izvođenje na put svetlosti velikog broja osvojenih zemalja, iako su, verovatno zbog svoje egzotične trgovačke ponude, najpre zemlje Istoka bile na oštrici udara zapadnih sila. Ovo kolonizovanje bilo je praćeno raznim predrasudama o narodima koji su pokoreni, o njihovoj kulturi, mentalitetu. Učvršćivanje dominacije dovodilo je do upotrebe sile kao i do pojave ekonomske eksploatacije u kolonizovanim područijima.

Za realizaciju ovakvih stremljenja korišćena su različita sredstva. Neka od tih sredstava obuhvatala su i književnost. U književnim delima, nastalim u tom periodu, mogu se naći brojne predrasude o pokorenim narodima i to kao izraz i u cilju opravdavanja vladavine kolonijalnih sila. Kada se prepoznalo da je posledica ovakve prakse negiranje autentičnosti Drugog, i često njeno postepeno nestajanje, došlo je do pojave kulturoloških i književnih studija čiji je cilj preispitivanje zapadnjačkih vrednosti i pogleda na svet koje su upravo te zapadnjačke sile plasirale kao opravdanje za kolonizovanje određenih predela.

Prema rečima Zdenka Lešića svaki čovekov govor o sebi i o Drugom neminovno uspostavlja

4George Orwell, „Marrakech“, A Collection of Essays.

“istu autentičnu poziciju, u kojoj mi predstavljamo ‘meru svih stvari’, jer se prema nama određuje ono što je normalno, uobičajeno i ispravno, dok oni, samim tim što su drugi, zauzimaju mesto izvan sistema usvojenih normi, jer su drugačiji od nas, pa kao takvi predstavljaju odstupanje od normalnog, uobičajenog i ispravnog. Ne treba naglašavati da se iz te pozicije stalno generiraju stereotipi i način na koji ljudi misle o drugim rasama, o drugim narodima, o drugim društvenim grupama, o ženama.”5 Ljudi oduvek vide druge uz pomoć učvršćenih, stereotipskih slika; oni čak

poistovećuju druge s tim svojim stereotipima, i onda, u antitezi prema njima, grade slike o sebi. “Ako se crnci vide kao drugi,” kaže Zdenko Lešić, “onda je svejedno kako se prema njima postupa, jer oni ne pripadaju svetu koji je stvoren po našoj meri; oni, kao drugi, možda, čak i nisu ono što smo mi, tj. ljudi.“6

1.4. Lakanovo objašnjenje pojma “Drugog” Moderna kritika već duže vreme pokušava da odredi uticaj književnosti i kulturnih

obrazaca Zapada na svest pokorenih naroda, proučavajući način na koji su ti pokoreni narodi, njihova civilizacija i kultura predstavljeni u zapadnoj književnosti. Došlo je do pojave teorijskog stava koji je tvrdio da subjekt traga za identifikacijom na temelju Drugog i Drugosti, jer se jedino u odnosu sa drugim samo-identifikacija može realizovati. Takav odnos se oslikava u svim područijima aktivnosti, u umetnosti uopšte, a, zbog njene dijalogične prirode i jezičke utemeljenosti, posebno u književnosti.

Ovakvo ispitivanje motivisano je tezom koju zastupa francuski psihoanalitičar Žak Lakan (Jacques Lacan) a čije ideje predstavljaju epicentar moderne misli u vezi Drugog, Drugosti, subjektiviteta, seksualnih razlika. Lakan je osporio koncepciju autonomnog ljudskog bića koje u autorefleksiji postaje svesno sebe i svog postojanja i ističe da je identitet subjekta zasnovan na složenim relacijama, tj. relacijama koje subjekt zauzima prema drugima oko sebe.7 Tu teoriju Lakan je predstavio kao “fazu ogledala“, jer, kako on zapaža, subjekt uvek traži potvrdu sebe u odnosu na “Drugog“, on podsvesno projektuje svoju vlastitu drugu, tamnu sliku “Drugog“. Zbog toga je subjektu potreban “Drugi“ isto onoliko koliko i ogledalo. “Drugi“ je neka vrsta ogledala u kojem subjekt nalazi svoj identitet i uspostavlja integritet svoje osobenosti u odnosu na sliku o “Drugom“ koju je podsvesno kreirao.8

Mnogi kritičari polaze od stava da narodi vide jedni druge kao “Druge“, tako da ono što bi trebalo biti celina raspada se na delove koji su jedno drugom “Drugi“. Pored toga, svaki deo sebe vidi kao normu, a one “Druge“ kao odstupanje od norme. Može se, dakle, zaključiti da ovakav stav nije pitanje izbora već pitanje podsvesti, jer tek gledajući druge i u odnosu na

5Zdenko,Lešić, „O Postkolonijalnoj kritici, o Edwardu Saidu i o drugima“, Nova čitanja – Poststrukturalističkačitanja, Buybook, Sarajevo, 2003, str: 96-109. 6Ibid. 7Jacques Lacan, Ecrits: A selection, Norton & Company, New York, 1977, pp. 3:10. 8Ibid," Ja je percipirano u osnovnoj formi, pre nego što je objektificirano u dijalektiku identifikacije sa drugim, i pre nego ga jezik restaurira na to, u univerzano, funkcioniše kao subjek [...] Šta mi tu imamo je prvo očaranje slikom u kojoj se prva faza dijalektičke indentifikacije može prepoznati. … Ono što sam nazvao faza ogledala manifestuje afektivni dinamizam kojim subjekt orginalno identifikuje sebe sa vizuelnim odrazom njegovog sopstvenog tela: u odnosu na još uvek veoma dubok nedostatak koordinacije sopstvenog kretanja, predstavlja idealno jedinstvo.” („I is precipitated in a primordial form, before it is objectified in the dialectic of identification with the other, and before language restores to it, in the universal, its function as a subject [...] What we have there is the first captation by the image in which the first stage of the dialectic of identifications can be discerned...What I have called the mirror stage is interesting in that it manifests the affective dynamism by which the subject originally identifies himself with the visual Gestalt of his own body: in relation to the still very profound lack of co-ordination of his own motility, it represents an ideal unity.”), pp. 3-10.

njih stvara se sopstveni identitet. Identitet nije moguće ostvariti u samoći, van odnosa sa drugim, pa se u savremenoj psihologiji raspravlja i o socijalnim situacijama koje se ostvaruju na nivou projekcija o onome sa kim stupamo u odnos.9

Teri Iglton (Terry Eagleton), u knjizi Književna teorija (Literary Theory), tvrdi da je “za Lakana svaki diskurs zapravo jezička omaška, […] jer nikada ne možemo

misliti upravo ono što govorimo, ili reći ono što zapravo mislimo. Značenje je uvek u nekom smislu približavanje, mešavina besmisla i nekomunikacije u smisao i dijalog.”10 Ovakvi stavovi postali su sastavni deo kritičke svesti tako da su na osnovu ovog

teorijskog viđenja pokrenuti napori u cilju istraživanja i davanja odgovora koliko je zapadnoevropska kultura poslužila evropskim kolonizatorima da potčine druge narode preko nametanja svog sistema vrednosti kao univerzalnog i svog jezika kao savršenog instrumenta komunikacije, na način da je zapadna kultura u suočenju sa drugim videla i prepoznala sebe i svoju identifikaciju.

2. Edvard Said i Orijentalizam

Na tragu gore navedenog teorijskog okvira Edvard Said11 je pisao da “razvitak i održavanje svake kulture iziskuje postojanje […] razlike i suparničkog

alter ega. Izgradnja identiteta […] uključuje uspostavljanje suprotnosti i “onog drugog”, čija je ozbiljnost uvek podvrgnuta napregnutom tumačenju i reinterpretiranju njegove različitosti od ove “naše”. Svako razdoblje i društvo iznova stvaraju svoju ‘Drugotnost’”. 12 Saidova studija Orijentalizam nastoji da pokaže da je evropska kultura ojačala

sopstvenu snagu i identitet profilirajući se spram Orijenta kao svog surogata ili čak svog skrivenog Ja. Said je analizirao onu evropsku kulturnu tradiciju koju naziva "orijentalizam", u kojoj se, na neverovatno dosledan način, Orijent identifikuje kao nešto Drugo, što je drukčije i zatim inferiorno u odnosu na Zapad.

Jer, kako Said ističe “na prvom mestu, gotovo svaki autor koji je pisao u 19. veku (a isto to važi i za

pisce iz ranijih perioda) bio je savršeno svestan činjenice postojanja imperije: taj predmet nije naročito temeljno proučavan, ali modernom specijalisti za viktorijanski

9 Nosilac ove ideje bio je poznati britanski psihoanalitičar R.D. Lang (Ronald David Lung). 10 „for Lacan all discourse is, in a sense, a slip of the tongue […] we can never mean precisely what we say, or say precisely what we mean. Meaning is always in some sense an approximation, a near-miss, a part failure, mixing non-sense and non-communication into sense and dialogue”Terry, Eagalton, Literary Theory, Blackwells, 1983, prevedeni citati u ovom delu A.Z. p. 169. 11 Edvard Said (Edward Said) istaknuti Palestinac koji je ostvario zapaženu univerzitetsku i akademsku karijeru u SAD. U svojim studijama Imperijalizam i Kultura (Imperialism and Culture) i Orijentalizam (Orientalism), Said otvoreno kritikuje stavove Zapada prema Istoku i svemu onome što je drugačije i Drugo. Said je od sedamdesetih godina prošlog veka tragao i nastojao da naučno rasvetli obrasce i svest na temelju kojih su formirane predrasude prema svemu što nije zapadnjačko. Njegova analiza orijentalističkih tekstova naglašava dokaze da neposrednost dovodi do činjenice da ne-Orijentalci svojim tekstovima zapravo predstavljaju simbol čitavog Orijenta. Za Saida imperijalizam je sveprisutan, a politika predstavlja vežbu moći i strategije otpora. Kada se postkolonijalna kritika se javila sedamdesetih godina ovog veka, mnogi kritičari su videli Saidovu knjigu Orientalizam kao prvu knjigu postkolonijalne teorije. 12 Edvard, Said, Orijentalizam, Biblioteka XX vek, Beograd, 2000, str. 4.

period neće trebati mnogo da prizna da su heroji liberalne kulture, kakvi su Džon Stjuart Mil (John Stuart Mill)13, Metju Arnold (Metthew Arnold)14, Tomas Karlajl (Thomas Carlyle)15, Džon Henri Njumen (John Henry Newman)16, Tomas Makoli (Thomas Macaulay)17, Džon Raskin (John Ruskin)18, Džordž Eliot (George Eliot)19, pa čak i Čarls Dikens (Charles Dickens)20, imali vrlo određene poglede na rasu i imperijalizam, koje ćemo vrlo lako naći na delu u njihovim spisima. Tako će čak i specijalista morati da se pozabavi saznanjem da je Mil, recimo, u delima “O slobodi” (“On Liberty”) i “Predstavnička vlast” (“Representative Government”) jasno rekao da se njegovi pogledi ne mogu primeniti na Indiju zato što su Indusi inferiorni civilizacijski, ako ne i rasno.21 Pored toga, Said tvrdi da možemo bolje da razumemo trajnost i postojanost

hegemonih sistema kakav je kultura ako shvatimo da su unutrašnja ograničenja koja su zapadnjačke kulture nametale piscima i misliocima bila produktivna, a ne jednostrano ograničavajuća. Naime, pisci i filozofi pokorenih naroda počeli su isticati svoje nezadovoljstvo u delima koja su se javila kao produkt ograničenja i normi koje je nametnuo Zapad, ističući želju za slobodom.

Said je od sedamdesetih godina prošlog veka intenzivno tragao i nastojao da naučno osvetli obrasce, šablone i svest na čijem su temelju nastajale i formirale se zapadne ideje o nezapadnom svetu. Njegova analiza orijentalističkih tekstova naglašava dokaze “da neposrednost predstavljanja” dovodi do činjenice da ne-Orijentalci svojim tekstovima zapravo predstavljaju simbol čitavog Orijenta. On ističe razliku koja se javlja a to je da je takvo predstavljanje upravo predstavljanje, a ne “prirodno” odslikavanje Orijenta.∗

Ovu očiglednost možemo pronaći naglašenu na primeru mnoštva tekstova, nastalih od kraja 18. veka do našeg vremena (romana, političkih spisa, putopisa, istorijskih dela)∗, napisanih uglavnom na engleskom i francuskom jeziku.

Crpeći argumente iz raznovrsnih tekstova zapadnih autora, Said je utvrdio i pokazao kako su se stvarale i ponavljale jednoobrazne i identične slike i ideje unutar

13John Stuart Mill, (1806-1873), britanski filozof čija su razmišljanja imala veliki uticaj na bitansku misao u 19. veku, ne samo iz oblasti filozofije već i politike, logike, etike; 14Mathew Arnold (1822-1888), engleski pesnik i istaknuti književni kritičar Viktorijanskog doba. 15Thomas Carlyle (1795-1881), škotski esejista i istoričar, istaknuti društveni kritičar; 11John Henry Newman(1801-1890), engleski sveštenik, vođa Oksfordskog pokreta, istaknuti religiozni mislilac i esejista; 12Thomas Macaulay (1800-1859), britanski istoričar, esejista i državnik; 13John Ruskin (1819-1900), engleski pisac, umetnički kritičar i reformator, istaknuta ličnost Viktorijanskog perioda; 14George Eliot (1819-1880), engleska spisateljica, jedna od vodećih pisaca 19. veka; 15Charles Dickens (1812-1870), najpoznatiji engleski pisac 19. veka, moralista, satirista i društveni reformator; 16 Edvard, Said, Orijentalizam, Biblioteka XX vek, Beograd, 2000, str. 26.

∗Ne-Orijentalci ne mogu doživeti Orijent onakvim kakav on zapravo jeste te ga, prema tome, ne mogu ni jezički, misaono izraziti u njegovoj autentičnosti. Svaki tekst napisan od strane autora sa Zapada zapravo je zapadnjačko viđenje Orijenta.

∗Karl Marx, The Eighteen Bru-maire of Louis Bonaparte; Lord Cromer, Political and Literarz Essays; Jonah Ruskin, The Mythology of Imperialism; Alphonse de Lamartine, Voyage en Orient; Albert Camus, The Stranger; Rudyard Kipling, Kim;

zapadnoevropskog mišljenja o Bliskom Istoku, Islamu i Arapima, ističući da se one neretko po tom šablonu i do danas formiraju.

Snažno kritički analizirajući zapadnjačku percepciju Orijenta, Orijentalaca, pre svega, odnose prema Arapima i Islamu, na temelju brojnih tekstualnih primera i argumenata, Said je u delu Orijentalizam ukazao na manjkavosti i teorijske i metodološke nedostatke, predrasude i neosnovane stavove koji se formiraju na Zapadu o Bliskom Istoku i Arapima. Said ističe: “Orijent je bezmalo bio evropski izum; od starine je to bilo mesto romantičnih ljubavnih pustolovina, egzotičnih bića, uspomena i pejzaža koji žive u čovekovom sećanju, jedinstvenih iskustava.” 22

Said je, takođe, istakao da se Evropa i Orijent geografski i kulturološki međusobno prožimaju i kulturno prepliću i to tako što predrasuda o Orijentu treba da posluži učvršćenju predrasude Zapada o sebi samom:

“Orijent nije samo sused Evrope; on je i mesto najvećih, najbogatijih i najstarijih evropskih kolonija, izvor njenih civilizacija i jezika, njen suparnik u kulturi i jedna od njenih najdubljih i najčešćih ideja o Drugome. Uz to, Orijent je pomogao da se Evropa (ili Zapad) definiše kao njegova kontrastna slika, ideja, ličnost, iskustvo.”23

Stavove koje je Said razvio u Orijentalizmu moguće je proveravati i potvrđivati na književnim primerima brojnih autora evropskog kulturnog miljea. Prema njegovim rečima svim proučavaocima književnosti i književne kritike orijentalizam pruža izvanredan primer odnosa između društva, istorije i tekstualnosti, takođe naglašava da kulturna uloga koju je Orijent igrao na Zapadu povezuje orijentalizam sa ideologijom, politikom i logikom moći, stvarima koje imaju značaja za književnu zajednicu.

Literatura:

1. Achebe, Chinua, An Image of Africa,http://social.chass.ncsu.edu/wyrick/debclass/achcon.htm//

2. Ashcrof, Bill, Gareth Griffiths, Helen Tiffin, The Empire Writes Back: Theory and Practice in Postcolonial Literatures, New York: Routledge, 1989;

3. Bhabha, K., Homi, The Location of Culture, Routledge London and New York, 1994; 4. Brantlinger, Patrick, “Heart of Darkness: Anti-Imperialism, Racism, or

Impressionism,” in Case Studies in Contemporary Criticism: Heart of Darkness. New York: Bedford Books, 1996;

5. Bresler, E., Charles, “An Introduction to Theory and Practice”,Literary Criticism,New York, 1998;

6. Chatmen, Seymor, Story and Discourse, Cornel University Press, Ithaca and New York, 1978, preveo Zdenko Novački;

7. Derrida, Jacques, Glas, translated by John P. Leavey, Jr., and Richard Rand, University of Nebraska Press Lincoln, 1986;

8. Dizdar, Srebren, Određenja afričke književnosti, http://www.openbook.ba/izraz/no01/01_srebren_dizdar.htm

9. Doyle, Arthur, C., “From The Crime of the Congo”,JOSEPH CONRAD’s Heart of Darkness, Oxford University Press, New York, 2004;

10. Eagalton, Terry, Literary Theory, Blackwells, 1983; 11. Forster, E.M., Put do Indije, preveo Z.Crnković, Liber, Zagreb, 1981. 12. Harrison, Nicholas, Postcolonial Criticism, Blackwell Publishers, Malden, 2003;

22Ibid, str.9. 23Ibid, str.10.

13. http://instruct.uwo.ca/english/200/poco.html. 14. http://social.chass.ncsu.edu/wyrick/debclass/achcon.htm// 15. http://www.generation-online.org/p/pfoucault.htm 16. http://www.vokabular.org. 17. http://zomnis.awardspace.info/dokumenti/Pojmovnik.pdf 18. Lacan, Jacques, Ecrits: A Selection, Norton & Company, New York, 1977; 19. Lazarus, Neil, The Cambridge Companion to Postcolonial Literary Studies,

CambridgeUniversity Press, 2004; 20. Lešić, Zdenko, „O Postkolonijalnoj kritici, o Edwardu Saidu i o drugima“, Nova

čitanja – Poststrukturalističkačitanja, Buybook, Sarajevo, 2003; 21. Said, Edvard, Orientalizam,Biblioteka XX vek, Beograd, 2000; 22. Spivak, Gantry, “Can the Subaltern Speak?”, The Postcolonial Studies Reader.

Routledge New York, New York, 1995;

Amela L. Zoranić POSTCOLONIAL CRITICISM IN ENGLISH LITERATURE

One of the possible definitions as well as some major characteristics of the postcolonial criticism are given in the second section. The postcolonial criticism is defined as a rebellion against the imposed canons and aspirations for marginalized national, linguistic and religious groups or geographic regions, and pronouncement of their rights to reach self-identification, to establish their own real values, as well as constitutional elements of their cultural and civilization identity.

Edward Said,one of the leading literary critics, in his work Orientalism, pointed on the historic presumptions of the postcolonial criticism.

Key Words: Postcolonialism, Subaltern, Superior, Inferior, Hybridity, Mimicry, Liminality.