poradnik ochrony bociana białego dla lekarzy weterynarii

Poradnik ochrony bociana białego dla lekarzy weterynarii

�2


��

PublikacjadofinansowanaprzezWojewódzkiFunduszOchronyŚrodowiskaiGospodarkiWodnejwWarszawie–www.wfosigw.pl

Poradnik ochrony bociana białegodla lekarzy weterynarii

Spis treści

1. Wstęp 4

2. Chwytanieitransport 42.A. Bezpieczeństwo 42.B. Transport 5

3. Bocianjakopacjent 73.A. Schematbadania 73.B. Płynoterapia 93.C. Pobieraniekrwi 103.D. Wykonywanieiniekcji 103.E. Intubacja 113.F. Znieczulenie 113.G. Terapiaprzeciwpasożytnicza 123.H. Antybiotyki 143.I. Unieruchamianiekończynptaków 153.J. Leczenieoperacyjnezłamań 17

4. Muszyca 18

5. Aspergiloza 19

6. Karmienieprzymusoweorazodchówręcznybocianów 21

7. Porażenieprądem,paraliżiichrokowanie 22

8. Kryteriaeutanazji 26

9. Pozakończeniuleczenia–zezwolenie naprzetrzymywanie 29

Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” ul.Radomska22lokal32,02-323Warszawa,tel./fax:0-228225422;e-mail:[email protected]

WSPÓŁPRACA:

Ośrodek Rehabilitacji Ptaków Chronionych w Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym

ul.Ratuszowa1/3,03-461Warszawatel.(22)6702207e-mail:[email protected]://ptasiazyl.zoo.waw.pl

Tekst i zdjęcia: Lek.wet.AgnieszkaCzujkowska-OśrodekRehabilitacjiPtakówChronionychwWarszawskimOgrodzieZoologicznym

Konsultacja:AndrzejG.Kruszewicz

Zdjęcia na okładce i w rozdziale „Wstęp”:AndrzejŁukijańczuk

Skład i druk:Ejko-Druk

ISBN:978-83-60647-19-6

Nakład:3000egz.

PublikacjadofinansowanaprzezWojewódzkiFunduszOchronyŚrodowiskaiGospodarkiWodnejwWarszawiewww.wfosigw.pl.

Warszawa, 2012 r. �


4


5

1. Wstęp

Szacujesię,żecoczwartybocianbiałynaświecie jest„Polakiem”.Gatunekten,choćlicznyunas,znajdujesięnaskrajuwyginięciawwielukrajacheuropejskich.Rosną-caświadomośćspołeczeństwaorazpowiększającasięcorokuliczbaośrodkówreha-bilitacji,przyczyniająsiędozwiększonejliczbyinterwencjizudziałemdzikichptaków, wtymbocianówbiałych.Bocianybiałeniesątypowymipacjentamiwlecznicachwete-rynaryjnych,stądpomysłwydaniabroszuryzpodstawowymiwiadomościaminatematopiekinatymgatunkiemijegoleczenia.Nawet,jeśliniejestmożliwahospitalizacja,czywykonanieskomplikowanychzabiegówoperacyjnych,profesjonalnieprzeprowadzonedziałaniawramachpierwszejpomocyzwiększająznacznieszansenapowrótdozdro-wiakażdegoptaka.

2. Chwytanie i transport

2. A. BezpieczeństwoBocianybiałepolująnagryzonie,pła-

zy,gadyibezkręgowce,chwytającjepew-nym uderzeniem ostrego dzioba. Dzióbbociana, któryużywany jest zarównodopolowania,jakidoobrony,stanowijedy-nezagrożeniezestronytegoptaka.Dlate-gowszelkiemanipulacjeprzybocianiepo-winnyodbywaćsięprzyzabezpieczonymdziobie.Ptakiteuspokajająsięwciemno-ści,więczakryciegłowyprzepuszczającąpowietrze,ciemnąszmatką,powinnozmi-nimalizowaćilośćstresującychbodźców.

Trudnośćwobchodzeniusięztymptakiemsprawiająprzedewszystkimdługienogiorazskrzydła–niewprawneczybrutalnedziałaniamogąskończyćsięzłamaniamilubzwichnięciamiiskreślićszanseptakanapowrótnawolność.Chwytającptakanale-żywpierwszejkolejności,najlepiejzjednoczesnymzabezpieczeniemdzioba,chwycićskrzydła,anastępniezłożyćjewpozycjifizjologicznejwzdłużtułowiaptaka.Kolejnymetapemjestzabezpieczenienóg–możnapodłożyćjewpozycjizgiętejpodtułówpta-ka.Ptak,którybędziebadanypalpacyjnie,powinienmiećnogiwpozycjipodtułowiem. Niejestwskazaneukładanieprzytomnegoptakanastolezabiegowymznogamiwycią-gniętymidotyłu.

2. B. Transport

Informacjeotransporciebocianabiałegomogąbyćprzydatnedlalekarzawetery-nariichociażbyzewzględunaczęstosiępojawiającąpotrzebęudzieleniakonsultacjitelefonicznejosobomodpowiedzialnymzatransportptakadolecznicy.

W przypadku, gdy bocian ma otwarte złamania, zarówno skrzydeł jak i nóg, przed rozpoczęciem transportu wskazane jest ograniczenie ptakowi możliwości ruchu. Zmniejszamyw ten sposób ryzykouszkodzeniaokolicznych tkanek (nerwy,ścięgna,mięśnie), zapobiegamynasileniukrwawienia (np.pouszkodzeniunaczyń)orazdalszymzłamaniomkości,któreuptakówsąwyjątkowokruche.Ptakomzezła-maniaminależyograniczyć ruch, jednaknigdyniepowinnyoneprzebywaćdłuższyczaswpozycjiniefizjologicznej.Jakopozycjęniefizjologicznąuznajesięwprzypadkubocianadorosłegopozycjęleżącą,bezjakiejkolwiekmożliwościwyprostowanianóg,atakżeszyi.

Niedopuszczalne jest ścisłe owijanie ptaka taśmą klejącą lub sznurkiem.

Przed włożeniem do kontenera transportowego należy, w miarę możliwości,udzielićptakowipierwszejpomocy–wykonaćopatrunkiunieruchamiającezłamane/ zwichniętekończynylubtamującekrwawienie.

Wtrakcietransportujedyniepuchowepisklęta(itotylkowtedy,kiedypodróżtrwadłużejniż3-4godziny)musząbyćkarmione,aitozależyodichstanuzdrowia,ponie-ważczasemsązbytsłabe,abyjeść–wtakimwypadkupomocograniczaćsiębędziedozapewnieniaimkomfortutermicznego.Najlepiejjesttakżeniekarmićptakówbezpo-średnioprzezprzewożeniem.Gatunektenbowiemwsytuacjachstresowych,dojakichzpewnościąnależytransport,złatwościązwracapokarm.Niezalecasiętakżepojeniabocianówwtrakciedrogichyba,żetransportjestnatyledługi,żeplanowanesąprze-rwyiptakiwypuszczanesązkontenerów,aichstanzdrowiapozwalanasamodzielnepicie.Winnychwypadkachbocianypowinnybyćprzygotowanedodrogi,np.poprzezwlewdożylnypłynówielektrolitów.

Prawidłowy sposób przenoszenia bociana.

Bocian biały – jeden z symboli polskiej przyrody.

SYSTEMATYKA

Rząd:Bocianowe(Ciconiiformes)Rodzina:Bocianowate(Ciconiidae)Rodzaj:Ciconia Masa ciała dorosłego osobnika2.5-4.4kgRozpiętość skrzydeł170-220cmDługość ciała75-120cm

Szacowana liczebność polskiej populacji: 52500par


�


7

5 Na krótkie dystanse dopuszczal-ne jest transportowanie bocianów wworkach,np.poziarnie.Należywtedywykonaćotwórnagłowęorazszyjęiza-bezpieczyć drugi koniec mocnym sznur-kiem. W ten sposób bocian może byćprzewożonymaksymalnie 3 godziny. Potymczasiemożedojśćdoprzejściowychlubtrwałychuszkodzeńnóg.

1 Lite podłoże zapobiegające pośli-zgom: bociany, jako ptaki długono-gie,wtrakciemanewrówlubhamowaniałatwo tracą równowagę. Próbywstawa-nia na śliskim podłożu prawie zawszekończą się urazami stawów (najczęściejkolanowegolubbiodrowego).

2 W przypadku, gdy mamy do czy-nieniazezłamaniem jednej lubobukończyn dolnych, należy wypełnić pu-dło/transporterpopołowy(minimumdo1/3) wysokości miękkim materiałem, np.sianem,kulkamizpapieru,groszkamisty-ropianowymi – tak, aby ciężar ptaka niespoczywałnanogach.

� Lite ściany oraz dach: ogranicza toilość docierających do ptaka bodź-ców – półmrok działa uspakajająco i eli-minujeryzykozaklinowaniasięluburazu.Jednocześnie, transporter powinien po-siadać wentylację, np. w postaci wycię-tychwkartonieotworów.

4 W praktyce najlepszym rodzajemtransporteradlabocianajestodpo-wiedniejwielkościpudłokartonowe.Wy-daje się, że rannybocian, któryosiągnąłrozmiary dorosłego ptaka (nie mylić zezdrowym osobnikiem transportowanymnp. drogą lotniczą), bardzodobrze znie-sienawetkilkugodzinny(4-6h)transportwpudleowymiarachniemniejszychniż:

• szerokość 40 cm (przy złamaniachskrzydełnawet30cm),

• długość70cm,

� Pisklęta można przewozić z mniej-szych kartonach, dostosowanychdoichwielkości a pisklętapuchowedodatko-woprzezcałądrogęmusząmiećzapewnio-nykomfortcieplny,tj.około30ºC,bezprze-

Na krótkie dystanse bociany transportować można w workach. Ważne, aby nie stykały się one bezpośrednio głowami – inaczej w trakcie jazdy może dojść do wzajem-nego okaleczania się ptaków. Bociany zawsze powinny podróżować na czczo, wynika to z niesłychanej łatwości wymiotowania w sytuacjach stresowych.

ciągów.Temperaturywyższeniż35ºCmogąprzyczynićsiędoudarucieplnegoiśmierci.Abyprawidłowoocenićzachowanieikondy-cjępisklęcianajlepiejpozostawaćwścisłymkontakciezośrodkiemrehabilitacji.

Nieprawidłowy sposób transportu bociana

Pozakrępowaniemptakanp.taśmąklejącą, nie należy transportować bo-cianóww kontenerach ze śliską podło-gąorazwklatkach–gdzie łatwomożedojść do zaklinowania nogi, głowy lubskrzydła.

W żadnym wypadku nie należy w jed-nym transporterze przewozić więcej niż jednego bociana, gdyż jest to ryzykowne nawet w przypadku piskląt.

3. Bocian jako pacjent3. A. Schemat badania

Oczywiście badanie bociana nie od-biega swoim schematem od tego po-wszechnie stosowanego i nauczanegona studiach medycznych, warto jednakzwrócić uwagę na pewne gatunkowospecyficzneniuanse.

Badanie bocianawOśrodkuRehabi-litacji Ptaków Chronionych w Warszaw-skimOgrodzieZoologicznym„PtasiAzyl”przebiegawdwóchpozycjach–powyję-ciu z transportera ptak stawiany jest nanogach(oczywiścieetaptenjestpomija-nyprzyewidentnymzłamaniukończyny).Kiedy upewnimy się, że ptak jestw sta-nie samodzielnie stać na nogach (częśćbocianów, szczególnie młodych, może

Co roku w Ośrodku Rehabilitacji Ptaków Chronionych w Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym pada smutny „re-kord” w nieprawidłowym sposobie transportu bociana. Ten karton jest zdecydowanie za mały!

Badanie palpacyjne okolicy barkowej u bociana łatwiej czasem przeprowadzić na podłodze. Młode ptaki w razie stresu instynktownie przylegają do ziemi, co znacznie ułatwia pracę.

Minimalne wymiary dobrego transportera dla bociana.

Warunki jakie powinien spełniać transporter:

• wysokość70 cm (przy tejwysokościmożliwe jest już przyjęcie pozycji nawpołowiewyprostowanychstawachskokowych).

Pamiętajmy o wycięciu w kartonie niewielkich otworów wentylacyjnych.


8


9

reagowaćnastresprzywierającdozieminazgiętychnogach)jestondelikatnieprzyci-skanydopodłożaidalejbadanywpozycjizpodkurczonyminogamiizabezpieczonymdziobem.Wpraktyce,możnatorobićnapodłodze,aletakże–dlawygodybadającego–nastolezabiegowym.Badaniabociananiedasięwsposóbprawidłowyprzeprowa-dzićjednoosobowo.

Wstępneoględzinymożliwesączasem jeszczeprzedodłowemptaka,oceniamywtedy:czyptakpodlatuje,wjakisposóbchodzi,czywykazujelękprzedczłowiekiem iczyniemaoczywistychzaburzeńwidzenia(np.wpadanaprzeszkody–chociażcza-semmożetobyćzwiązanezestresem).Najczęściej lekarzweterynariibadapacjentajuż dostarczonegodo lecznicy czy ośrodka rehabilitacji, awtedy oglądaniemożliwejestwtransporterze(jeślijestwystarczającoduży),lubpowypuszczeniuptakadoma-łejwoliery.Bardzoczęstoetaptenjestpomijany,ptakbadanypoprzezomacywanie, ajegozachowanieobserwowanejestjużpowpuszczeniudodocelowejwoliery,przezkilkakolejnychdni.Takiepostępowaniemapewnepodstawypraktyczne.Ptakzcza-semprzyzwyczajasiędosytuacjiimniejstresuje,acozatymidzie,przestajemaskowaćniektóreobjawy,np.drobnekulawiznylubopuszczaboląceskrzydło.Pozasposobemporuszaniasięczyzachowaniem,wartoprzyjrzećsięjakościpióriposzukaćewident-nychran.Piórabadamypodkątemektopasożytów,prążkówgłodowych,zabrudzeńorganicznychinieorganicznych,śladówspaleniaprądem.Czasemzdarzasię,żedopie-rodotykającpiórwyczuwanyichcharakterystycznąszorstkośćpoporażeniuprądem.Ranywpierwszejkolejnościwidocznebędąnanieopierzonychczęściachciała,awięcnogach,dziobieiwokółoczu.

Przy omacywaniuptaka należy rutynowowykonywaćwymienioneponiżej czyn-ności,przyczymodpreferencji lekarza istanupacjentazależyw jakiejkolejnościsię toodbędzie.

3. B. Płynoterapia

Bocianbiałyjestnatyledużymptakiem,żepozakilkomawyjątkami,płynymożnamupodawaćdożylnie.Dobrydostępdonaczyniakrwionośnegoznajdujesiępoprzy-środkowejstronieskoku.Bezproblemumożnawtymmiejscuumocowaćkateteriniewiążesiętozzagrożeniem,żeptakbędziepróbowałgowyrwać.Cowięcej,przyogra-niczeniuruchu,ptakitemogąotrzymywaćpłynywpowolnymwlewiedożylnymnawetprzezkilkagodzin.Niestety,zracjitwardejskóryklasycznewenflonyniemajązasto-sowaniautegogatunku.Sukcesgwarantujejedynieużycietzw.motylka,najlepiejjaknajmniejszegorozmiaru.Takikatetermożnautrzymywaćnawet3dni.

Żyłaramiennapowinnabyćdowlewówużywanawostateczności–jesttomiej-sce,któretrudnoustabilizować,awdodatkubocianyźleznosząunieruchomienietejokolicy.

Zapotrzebowaniedziennebociana(zdrowegoptaka)napłynywynosiokoło50ml/kgm.c.Dodatkowopłynypowinnybyćuzupełnioneostratywynikającenp.zkrwawie-nia.Zasadąjest,abywciągupierwszejdobyuzupełnić150%zapotrzebowania(awięcza-potrzebowaniedzienne,plusdeficyt),wciągukolejnych2dnipodawać100%dziennegozapotrzebowania.Wwarunkachterenowychosłabionebocianypowinnyotrzymaćniemniejniż150mlpłynów,podawanychbardzopowoli,najlepiejwciągucałegodnia.

Płynem z wyboru jest Roztwór Ringera, można też dodać do niego Duphalite np.mieszającjewstosunku2:1.Układwrotnynerekstanowipierwsząlinięzabezpie-czenia przed przewodnieniem ptaka – ptak będzie wydalał niezwykle rozwodnionykałomoczowyglądziewody. Jest to ostrzeżenie, które niemożebyć zignorowane,bowiemnastępnymetapemjestjużobrzękpłuc.Ptakawtrakcieinfuzjinależymonito-rowaćpodkątemtrudnościoddechowychi,jeślipojawiąsiętakieobjawy,natychmiast

Jamę ustną badamy poprzez za-glądaniedownętrzadzioba.Mogą

tam być ślady krwi świadczące o uraziezewnętrznym, błoto lub resztki pokar-mu utrudniające pobieranie pokarmu i świadczące o osłabieniu (zdrowe bo-ciany czyszczą/płuczą dziób). Co więcej, przy zaglądaniu głębiej, niejednokrotnieodnajdziemy drobne różowe przywryCathemasia hyans – będą one uciekały od światła w głąb przełyku. Oceniamy

kolor oraz stan błon śluzowych, także język (który u bociana jest bardzo krót-ki) i ujście tchawicy – czy nagłośniapra-cuje równomiernie i czy w tchawicy nie maśladówkrwilubinnejwydzieliny.

Pokontrolijamyustnejnależyzba-daćokolicedziobaioczu.Oczydo-

brzejestoglądaćpatrzącnagłowęzgóry– widać wtedy ewentualną asymetrię gałekocznych.

Dobrze jest omacać szyję w po-szukiwaniu ran, złamań lub ciał

obcych.Niesłychanieważnymelementembadania palpacyjnego jest ocena stawubarkowego. Niejednokrotnie „zdrowe”,alemimotonielotnebociany,okazująsiębyćosobnikamizuszkodzonąkościąkru-czą, złamaną łopatką czy obojczykiem.Niezawszeurazstawubarkowegopocią-gazasobąkonsekwencjewpostaciasy-metrii skrzydeł i należy o tympamiętać.Dalej omacujemy stawy łokciowe oraz

nadgarstkowe.Nadgarstkitonajczęstszemiejsce kontaktu z liniami elektrycznymi– znajdziemy wtedy czarne strupki lubinne ślady będące dowodem kontaktu zprądemipoparzenia.

Noginajlepiejomacywaćodwyso-kości stawu biodrowego, jednak

jeśli wcześniej ptak był obserwowany i swobodnie się poruszał jest to formal-ność,mającanaceluwykrycieranipopa-rzeń,czydrobnychurazówpalców.


10


11

przerwaćpodawaniepłynów.Wprzypadkuwystąpieniaobrzękupłucnależypodstę-powaćstandardowopodając:

–furosemid1do4mg/kg,–sterydowyśrodekprzeciwzapalnynp.deksametazonwdawce1mg/kg.

Zracjiniezwykłejodpornościnautratękrwi,uptakówrzadkostosujesiętransfuzję–powolnewyrównanieobjętościkrwikrążącejpoprzezpodawaniepłynówz regułyjestwystarczające.

Podawanie bocianom płynów drogą podskórną jest mało praktyczne. Naj-bezpieczniejsządrogąpodania jestfałdskórnywokolicykolana, jednakprzydużychobjętościachpłynówptakbędzieodczuwałznacznydyskomfort imożetoutrudniaćporuszaniesię,anawetprowadzićdourazów.Drugimmiejscempodaniapłynówpodskóręjestfałdskórnynadłopatką–niejesttojednaklokalizacjapolecanaosobombezprzeszkolenia,ponieważłatwouszkodzićworekpowietrznyiprzyczynićsięwtenspo-sóbdopogorszeniastanuzwierzęcia.Maksymalnadawkapłynówpodawanychdrogąpodskórnąniepowinnaprzekroczyć50ml/kgm.c.W jednomiejsceniepowinnosiępodawaćwięcejniż20ml.Wprzeciwnymraziepozadyskomfortemmożedojśćdomar-twicyskóryipoważnych,miejscowychzaburzeńkrążenia.

3. C. Pobieranie krwi

Podobnie jak u wszystkich zwierząt,miejscami pobrania krwi są najłatwiejszew dostępie żyły. U bociana będą to żyłałokciowa, żyła ramienna, żyła jarzmowaoraz dostopowa. Trzeba jednak mieć nauwadze,żeptaknajprawdopodobniejbę-dziewyrywałsiępodczaswszelkichwyko-nywanych przez lekarza weterynarii pro-cedur.Dlategoteżpobieraniekrwizżyłnaskrzydłach nie jest najlepszym rozwiąza-

niem–wtychmiejscachbowiemłatwopowstawaćmogąkrwiaki.Żyłajarzmowatodużenaczynie,które,przyodrobiniewprawy,jestidealnedopobieraniawiększychilościkrwi.

3. D. Wykonywanie iniekcji

Wszystkie leki zarejestrowane do podawania drogą domięśniową podaje-mybocianomwmięsieńpiersiowy.Miejsceiniekcjiznajdujesięw1/3górnejmostka, wodległości około 2 palców od jego grzebienia. Nie stosuje się podskórnego po-dawania leków, jakma tomiejsce u ssaków.Dobrze jestwykonywać zastrzyki na-przemienniewlewyiprawymięsieńwodstępachjednegodnia.Niejestzalecaneani

praktykowanepodawaniezastrzykówwmięśnienóg-możetodoprowadzićdozbytwielupowikłań.

Wykonując zastrzyk domięśniowywmięsień piersiowy, należy wprowadzić igłęmniejwięcejdopołowydługości,tak,abyniepodaćpreparatuzbytpłytko,alejedno-cześnienieoprzećsięnakości,cojestbolesnedlaptaka.

3. E. Intubacja

Intubacjabocianówtozabiegstosowanyprzypłukaniużołądkalubzabiegachchi-rurgicznychwznieczuleniuwziewnym.

Bociany,takjakwszystkieptaki,posiadajązamkniętepierścienietchawicy,cojestbezwzględnym przeciwwskazaniem do napełniania powietrzem rurek z balonikiemuszczelniającym.Najmniejtraumatycznedlaptakasągumowerurkiintubacyjnedosto-sowaneśrednicądorozmiarówtchawicy(odpowiednimdlabocianajestrozmiar3.0).Intubacjęmożna przeprowadzić na ptakuw stanie sedacji, dodatkowo znieczulającchrząstkinagłośni,np.lignokainąwsprayu.Następnierurkęmocujemyzapomocąpla-stradodziobaptaka.

3. F. Znieczulenie

Znieczulenie bociana bywa czasemwyzwaniem szczególnie, jeśli lekarz niemiałwcześniejstycznościz tymgatunkiem.Ponadtodorosłeptaki,aszczególniedorosłesamce,wstresiebywająbardzoopornenadziałanieśrodkównarkotycznych.Należywtedyuważać,abyichnieprzedawkować.Planującnarkozęwziewnątrzebawziąćpoduwagę, żebocianyposiadająbardzodużąpojemnośćworkówpowietrznych i że in-dukcjasamymizofluranemjestpraktycznieniemożliwa.Stężeniapodtrzymującetegopreparatuwynoszą1.5-2.5%.Izoflurandobrzesprawdzasięubocianówjakojedenzeskładnikównarkozykombinowanej.WAzyludlaPtakówwwarszawskimZoobocia-ny standardowoznieczula sięmieszankąKetamina/Xylazynawdawce40mg i 8mg

Doskonałym miejscem do założenia dostępu dożylnego, jest żyła dostopowa. Aby uwidocznić żyłę, można założyć opaskę uciskową powyżej stawu skokowego. Miejsce do-stępu można zabezpieczyć plastrem.

Do intubacji najlepiej sprawdzają się miękkie rurki 3.0.Łatwa do wizualizacji tchawica upraszcza intubację. Zdarza się, że już w jamie ustnej dostrzeżemy małe różowe przywry Cathemasia hyans.


12


1�

–dawkanadorosłegoptaka,aprzybolesnychprocedurachptakiotrzymujądodatkowo butorfanolwdawce0.3-1mg/kg.Ptakisąintubowaneipodtrzymywanenamieszancetlenuz izofluranem.Ponadto,dostępżylnyumożliwiauzupełnianie lekówwedlepo-trzeb.Propofoldziałaubocianówniezwyklekrótko i, jakuwiększościptaków, jegodawkawynosi10mg/kg.

Substancja Dawkowanie Uwagi

Midazolam 1-2 mg/kg m.c Może być użyty do sedacji.

Ketamina + Xylazyna 25-30 mg/kg m.c. + 2 mg/kg. m.c.

Duże dawki ketaminy nie są zalecane;Wybudzanie jest bardzo długie i gwałtowne.

Diazepam 0.5-1 mg/kg m.c –

Butorfanol do 1 mg/kg m.c –

Medetomidyna do 0.3 mg/kg m.c Bociany słabo reagują na medetomidynę.

Propofol 10 mg/kg m.c Działa bardzo krótko.

Tab. 1. Dostępne w literaturze dawki poszczególnych substancji znieczulających. Nie odnoszą się one bezpośrednio do bociana białego, ale raczej do innych ptaków z te samej rodziny.

Jeśliwskładzespołulecznicyweterynaryjnejwchodzianestezjolog,zpewnościąnarkozaodbędziesiębezproblemów.

Niezwykleistotnejestmiejscedowybudzaniaznarkozy.Bocianywtrakciewybu-dzaniasięznarkozy,wzależnościodstosowanejkombinacji leków,mogąreagowaćpobudzeniem,aszamoczącsięiobijającnadgarstkiłatwodoznająurazów.Jeżelizaśpodwijająpodciałodługąszyjęigłowę,możeimgrozićuduszenie.Dlategoteżnajle-piejdowybudzaniastosowaćdużepudłokartonowe,wyścielonemiękkimtworzywem lubpoprosturęcznikami.Dobrze,abystałoonowciemnymicichymmiejscu.

Przyniestaranniewykonanejintubacjiwtchawicygromadzisięznacznailośćśluzu,utrudniającaptakowioddychanie.Ważne,abywtrakciewybudzaniausuwaćwydzieli-nę,np.wacikiem.

Uptakówdzikichzzasadyniestosujesięśrodkówprzeciwbólowych.Wsytuacji,kiedy uraz jest bardzobolesny lubptakprzeszedł rozległy zabieg,można stosować Meloksikamwdawce0.1mg/kgm.cco24h,przezmaksymalnie7dni.

3. G. Terapia przeciwpasożytnicza

Naturalnym zjawiskiem jest, że bociany, jak wszystkie ptaki dzikie, posiada-ją pasożyty zewnętrzne oraz wewnętrzne. To, co wymaga dokładnej analizy, to

z jakim stopniem inwazjimamydo czy-nienia. Lekkie inwazje u ptaków, któreniebawem powrócą na wolność, pozastwierdzeniem obecności ektopasoży-tów, nie wymagają leczenia. Ptaki bar-dzo chude oraz te z poważnym uraza-mi, powinny być każdorazowo badaneparazytologicznie. Najczęściej badaniemikroskopowe kału wykazuje licznejaja przywr (z różnych rodzin i rodza-jów), jaja Capillaria sp. oraz Syngamus sp., rzadziej znajdziemy jaja tasiemca.Kokcydiozy u bocianów występują nie-zwykle rzadko, podobnie jak inwazjeglist.Celowezatemwydajesięzastoso-wanieśrodkówprzeciwprzywromoraz nicieniom.

Substancja Dawkowanie Uwagi

Prazikwantel 10 mg/kg m.c. PO, IMTabletki dla psów powinny być stosowane w dawkowaniu opartym na zawartości prazikwantelu. Można powtórzyć po tygodniu.

Iwermektyna Do 0.5 mg/kg PO Doskonale sprawdza się w przypadku kapilariozy, zalecana kontrola po około 2 tygodniach.

Fenbendazol, Oksfendazol

20mg/kg m.c. PO x 5 dni

Słabo działa na kapilariozę, może być jednak alternatywą w przypadku bardzo słabych ptaków. Fenbendazol u młodych ptaków i pierzących się dorosłych może powodować anomalie piór.

Metronidazol 100mg/kg m.c x 3 dni W historii azylu dla Ptaków nie zdarzył się dotąd przypadek rzęsistkowicy u bociana.

Toltrazuril 20 mg/kg PO przez 3 dni Kokcydiozy u bocianów zdarzają się wyjątkowo rzadko.

Fipronil Nie należy przekraczać dawki 7.5 mg/kg m.c.

Spray może niszczyć pióra, przy przedawkowaniu silne objawy nerwowe. Nie stosować u piskląt puchowych.

Permetryna Puder Permetryna może być stosowana wielokrotnie, nawet w przypadku piskląt. Jest to preparat bezpieczny i praktycznie nie ma możliwości jego przedawkowania.

Preparat pokazujący dorosłego osobnika Chaunocephalus ferox na przekroju poprzecznym przez jelito. Widoczne głębokie zmiany w ścianie jelita oraz silna reakcja zapalna.

Tab. 2. Podstawowe leki stosowane w terapii przeciwpasożytniczej bocianów.


14


15

W przypadku stosowania środków przeciwpasożytniczych, wygodnym rozwią-zaniem jest podawanie gotowych preparatów przeznaczonych dla psów i kotów –np.tabletek.Przeciwniedoantybiotykoterapii,gdzietabletkistosujesięwyjątkowo,wleczeniuparazytozwyplucietabletkiniezniweczywieludnileczenia.

3. H. Antybiotyki

Dzikieptaki,wtymbociany,wykazująniewiarygodnąwręczodpornośćnainfekcjebakteryjne.Przekonałsięotymniejedenlekarz,doktóregodostarczonobocianazestarąranąlubsuchąmartwicąnp.skrzydła.Wtakichprzypadkachuwiększościssakówwdała-bysięposocznicainastąpiłzgon.Nieoznaczatooczywiście,żeubocianównienależysto-sowaćantybiotyków.Należytorobićjednaktylkowprzypadkubezwzględnegowskaza-niaikażdorazoworozpatrzyćryzykoaspergilozy.Wpraktyce,ogólnąantybiotykoterapięnajczęściejprowadzisięwwypadkustarychzłamańskrzydełwymagającychamputacjiorazubardzomłodychptaków,któreuległywychłodzeniulubzatruciu.Osłonęantybio-tykowąstosujesięniekiedyuskrajniewyniszczonychptakóworazosobnikówsparaliżo-wanych.Wpozostałychsytuacjachdobreefektydajeterapiamiejscowaiopatrunki.

Antybiotykoterapiaubocianów,szczególnieosobnikówmocnoosłabionych,po-winnabyćprowadzonapodosłonąlekówprzeciwgrzybicznych.Ptakizdrowepoam-putacjachrzadkokiedywymagajątakiejochrony.Wtabeliponiżejwymienionopodsta-woweantybiotyki ibakteriostatyki, jakiemogąbyćstosowaneubocianówwformieiniekcyjnej.Niestosujesięubocianówpodawanialekówwformierozrobionejwwo-dziepitnej.Zkoleipodawaniedoustnepozakilkomawyjątkaminie jestcelowe–niewiadomowielenatematichprzyswajalności,ponadtobocianyzdużąłatwościązwra-cająpokarm,coniesiezasobąryzykowypluciatabletki.

Bociany niestety nie były obiektem badań farmakokinetycznych i farmakody-namicznych, w związku z tym podane dawki są uśrednieniem dawek stosowanych uinnychgrupptaków.

Substancja czynna Dawkowanie Uwagi

Amoksycylina z kwasem klawulonowym 100 – 150 mg/kg IM Preparaty non depo powinny być stosowane

co 12 h.

Enrofloksacyna 10 mg/kg IM U większości gatunków stosowana co 12 h. Może zaburzać gojenie kości.

Marbofloksacyna 5-10 mg/kg IM Może być stosowana co 24h.

Linkomycyna 100 mg/kg IM Polecana przy złamaniach.

3. I. Unieruchamianie kończyn ptaków

Naczelna zasada w przypadku unieruchamiania złamań i urazów stawów jest dokładnietakasamajakussaków.Istniejejednakkilkazasadwłaściwychdlaptaków:

Po trwającej godzinę operacji – z czego 30 minut trwało zdjęcie gipsu – ptakowi założono usztywnienie zewnętrzne.

U ptaków nie stosujemy gipsu w unieruchamianiu złamań. Ten gips był tak ciężki, że uniemożliwiał funkcjonowanie bocianowi. Choć z pewnością zakładany w dobrej wierze, stanowił zagrożenie dla zdrowia ptaka.

Opatrunkinaokołotułowianiemogąbyćzbytciasne,jakożeptakiniemająprzepony,a ichżebrapołączonesąstawowo.Ograniczeniepo-jemnościklatkipiersiowejmożedoprowadzićdouduszenia,podobniejakzbytciasnyuchwytwtrakciezakładanieopatrunku!

Należy za wszelką cenę (kiedy tylko to możliwe) oszczędzać pióra, aszczególnielotkiisterówki.

Czasem struktury anatomiczne, np. stawy, przysłonięte są pió-rami i łatwo jest założyć opatrunek w nieodpowiednim miejscu. Dlatego teżnależyupewnić się codonaszej lokalizacjiwyczuwając jepalcami.

Pamiętajmy,żeopatrunkizałożoneuptakówniemogąbyćzbytciężkie,dlategoutejgrupyzwierzątnigdynieużywasięklasycznegogipsu!

Ptaki,szczególnietedługonogie,wstającpomagająsobieskrzydłami,dlategowprzypadkuzłamaniaskrzydłaopatrunekniemożeprzewa-żaćptakanajednąstronę,apowierzchniaklatkiniemożebyćśliska.

Nawet,jeślinieznamydobrzeanatomiiptaków,bandażujemyskrzydłowpozycjifizjologicznej,tj.takiejsamejjakskrzydłosąsiednie.

Tab. 3. Podstawowe antybiotyki i bakteriostatyki, jakie mogą być stosowane u bocianów w formie iniekcyjnej.


1�


17

Poniżej opisano specyfikę unieruchamiania poszczególnych części kończyny u ptaków:

Śródręcze – to tutajprzyczepiająsięlotki pierwszorzędowe (I). Dośrodkowo(w stronę korpusu ptaka) położony jeststawnadgarstkowy,którynależyunieru-chomićprzywiązującgowzgięciudoko-ściprzedramienia.

Kości przedramienia – (łokciowa ipromieniowa)–poniżejniejznajdujesięnadgarstek, a powyżej staw łokciowy.Skrzydłonależyunieruchomićwpozycjizgiętej.

Kość ramieniowa–trzebapamiętać,że u ptaków kość ta jest spneumatyzo-wana,czyliposiadazachyłkiworkówpo-wietrznych. Zatem w sytuacji złamaniaotwartego tą drogądo jamy ciałamogądostać się larwy much, bakterie, grzy-by czy zanieczyszczenia takie jak błoto. Wtymwypadkuunieruchomićnależycałeskrzydło, czyli:poniżej – stawy łokciowy inadgarstkowy,apowyżej–stawbarko-wy,cowiążesięzowinięciembandażemkorpusuptaka.

W przypadku urazów stawu barko-wego, opatrunek zakładany jest jedynieprzydużejruchomościskrzydła.

Poskończonymbandażowaniukon-strukcję można wzmocnić kawałkamiplastra. Cały czas należy kontrolowaćzachowaniesięptaka,awszelkieoznakitrudnościoddechowychpowinnyskłonićnas do przerwania procedury lub, jeślima tomiejsce po założeniu opatrunku,do jego zdjęcia lub poluzowania. Pióra

powinnyznajdowaćsięwnaturalnejpo-zycji–sąoneunerwioneipozostawieniekilku w pozycji nienaturalnej stanie siędlaptakabardzonieprzyjemnąsytuacją,jakożewsposóbciągłybędzieonodbie-rałinformacjeozłymjegopołożeniu.

U ptaków gojenie przebiega szyb-ciejniżussaków,apraktykapokazała,żeopatrunekumałychwróblowychmożnazdjąćjużpo10-14dniach,uptakówśred-nich, np. gawrona po 14-18, a u dużychgatunkówiśrednichptakówdrapieżnych,czyli także bocianów, po 21-24 dniach.

Jednak po zdjęciu opatrunku ptak powinien mieć bezwzględnie ograniczony ruch,abynieurazsięnieodnowił.Następnie,powoli,wetapach,zwiększamusięswobodę, ażdonieograniczonejaktywności.

Złamania nóg u bocianówniemają szansy na zagojenie się bez interwencjichirurgicznej. Pierwsza pomoc polega na ograniczeniu ruchu, szczególnie podczastransportu.Nienależyzachęcaćosóbpostronnychdostosowaniałupków,ponieważwprawiekażdymwypadkuzsuwająsięoneipogarszająuraz.Najlepszymsposobemnabezpiecznytransportptakazezłamanąnogąjestwąskiepudłokartonowepopołowywypełnionemiękkimmateriałem,naktórymspoczywałbędziekorpusptaka(patrzroz-dział2.B.).

3. J. Leczenie operacyjne złamań

Leczenieoperacyjnezłamańptakówtotematniezwykleszeroki,dlategoprzed-stawionezostanąjedyniepodstawowezasady,jakichnależyprzestrzegaćprzystępu-jącdoosteosyntezy.

Naczelną zasadą w ortopedii ptaków jest stosowanie, w miarę możliwości,usztywnienia zewnętrznego.Doskonale sprawdza sięonowprzypadku złamańnógptaków. Dostęp chirurgiczny do kości nóg znajduje się zawsze po bocznej i przy-środkowej stronie. Osteosyntezy kości podudzia i skoku nie należą do trudnych,a ich usztywnienie zewnętrzne można wykonać z elementów metalowych (sto-sowanych w medycynie psów i kotów), bądź wykorzystać do tego celu tworzy-wo sztuczne/klej/żywicę. Rusztowanie nie może utrudniać ptakowi poruszania się i powinnobyć zabezpieczoneprzed czynnikami zewnętrznymi, gdyżptak jużpo kil-kudniachpowinienznaleźćsięwwolierze,naświeżympowietrzu.Osteosyntezakości

Typ opatrunku stosowany przy urazach nadgarstka oraz złamaniu kości przedramienia. Przy zakładaniu tego typu opatrunku, trzeba upewnić się, że obejmujemy kość ramienną – w tym celu należy ustalić pozycję stawu łokciowego.

Drugi wariant opatrunku stosowanego przy urazach nadgarstka lub złamaniu kości przedramienia, tym razem „typu ósemkowego”. Zakładanie tego typu opatrunku przez osoby nie wprawione i przy wielokrotnych złamaniach może niestety pogłębić uraz. Jest on jednak stabilniejszy niż poprzedni.

W przypadku złamania kości ramiennej, należy wykonać obwój na około ciała ptaka. Na zdjęciu widoczne dwa pasma bandaża usztywniające opatrunek. Pierwszy pro-wadzony doczaszkowo, drugi doogonowo w stosunku do kości ramiennej. Należy zwrócić uwagę, czy bandaże obejmujące korpus nie zsuwają się uciskając na narządy lub utrudniając chodzenie.

Coraz popularniejszy sposób bandażowania nadgarstka i przedramienia – polega na połączeniu szerokich kawał-ków bandaża, wykonaniu jednego obwoju i zabezpiecze-niu plastrem. Ten typ opatrunku dobrze sprawdza się w rozległych urazach i obrzękach, a ponadto jest łatwy do wykonania.


18


19

wsposóbmechaniczny.Czasemmożnawtymceluwyrwaćpióra(niezalecanejestwy-rywanielotekisterówek–wiążesięzsilnymbólem!).Ważnejestprzeszukanietakżeokolicyrany,bowiemlarwymuchpotrafiąsięukrywaćpomiędzypiórami.Rzadkozda-rzasięodnaleźćwszystkiejaja,dlategoranęnależyzabezpieczyćstosującmiejscowoinsektycyd:

–permetrynę(proszeklubspray),–fipronil(spray–nienależyprzekraczaćdawki7.5mg/kg),–roztwóriwermektyny(10mg/lwody).

Oczywiście, okolicę zabezpieczamy dopiero po oczyszczeniu i opatrzeniu rany. Należy teżwziąćpoduwagę fakt,żeniektóreśrodki,np.fipronil, jeśli stosowanesąnaskórę–mogązaburzaćgojenie.Małąskutecznośćwykazujetakżezabezpieczanieokolicypreparatemwsprayunabaziealuminium. Jeśli rana iwysiękznajdują sięnaobszarzegłowy,należyskontrolowaćnozdrzaptaka.

Larwymuch niestety słabo reagują na większość insektycydóww dawkach nietoksycznychdlaptaków.Równieżparenteralnepodawanielekówodniesiemałysku-tek,jakożepenetracjadomiejscgdzierozwinęłasięmartwica,praktycznierównajestzeru.Dlategonależyprzedewszystkimoczyścićranęiusuwaćlarwyręcznie.Czasemzdarzają się przypadki bardzo intensywnejmuszycydanej okolicy –wtedypraktycz-nymrozwiązaniem jestzmycie ich letniąwodą,np.zprysznica.Oczywiściepraktykataograniczasiędoprzypadków,kiedymamydoczynieniazmartwymtkankami,anie zżywąranąlubotwartąkościąpneumatyczną.Należytakżepamiętaćotym,żezłama-niaotwartekościpneumatycznychptakówstanowiąwrotadojamyciała,którąchętniewykorzystująlarwymuch.

Muszycamożetakżerozwinąćsięwnaturalnychotworachciała–najczęściejdoty-czytokloaki.Takasytuacjazdarzasięzregułyupisklątunieruchomionychnagnieździelubusparaliżowanychptakówdorosłych, leżącychprzezdłuższyczas,np.nasianie.Niestety,naogółwykryciemuszycykloakiwiążesięjużzjejperforacjąizajęciempobli-skichtkanek.Jesttowskazaniedoeutanazji.

5. Aspergiloza

Aspergiloza,czyligrzybiczezapaleniepłucorazworkówpowietrznych,stanowijednoznajczęstszychpowikłańleczeniairehabilitacjibocianówbiałych.Uptakówdzi-kichjesttochorobazwiązanaprzedewszystkimzestresem,aletakżeznieodpowied-nimiwarunkamisanitarnymi.Sytuacjapierwszazdarzasię,kiedytrzymamybocianywzbytlicznejgrupielubgdysąonepoddawanecodziennymzabiegommedycznym(np.podwieszaniewhamakudlaodciążenia kończyn jest niesłychanie stresujące).

udowejjesttrudna,nietylkozpowoduutrudnionegodostępu,aletakżezracjitego,żebocianpowinienbyćwstaniesamodzielniestaćnanogachjużkilkadnipooperacji(anajlepiej tegosamegodnia).Niezawsze jesttomożliwe,zważając,żeczęstosto-suje sięw przypadku tej kości technikę kombinowaną, tj. usztywnienie zewnętrzne igwóźdźstabilizującywewnątrzkości.

Złamaniakościskrzydeł,nawetwprzypadkukrzywegozrostu,niestanowiązagro-żeniażyciabociana ibezproblemumożeonfunkcjonowaćwniewoli.Złamanianad-garstkanaogółsąpołączonezjegozwichnięciemlubmartwicąpoporażeniuprądem.Zasadyosteosyntezykościrękisątakiesamejakkościnóg,awięcstosujemyusztywnie-niezewnętrzne,askrzydłobandażujemywpozycjifizjologicznej.

Amputacje dystalnychczęściskrzydłasąniekiedyjedynymrozwiązaniem.Nienale-żywykonywaćwysokichamputacjikościramiennej.Ubociana,którymafunkcjonowaćwprzyszłościwgrupie,dopuszczalnajestamputacjaponiżejłokcia.

Bardzoważne jest, aby kikuty po zabiegach zabezpieczać, bandażując je razem zgrubąwarstwąwacików–będąoneamortyzowałyewentualneurazywwolierze.

4. Muszyca

Muszyca, czyli inwazja larw much to problem, który najczęściej pojawia się wsezonieletnim.Wtymokresiewszystkie,nawetdrobnerany,powinnybyćzabez-pieczone przed dostaniem się much – opatrunkiem, preparatami odstraszającymi

np. Fytodermem lub preparatami typuAluspray.Opatrunkipozabiegachlekar-skichimiejscaszycia,powinnybyćregu-larniekontrolowanepodkątemobecno-ścilarwmuch.

Wbrew pozorom, do rozwinięcia sięmuszycywystarcząniecałedwadni,zatemnawetjeżelipodczasbadanianiedostrze-żemy charakterystycznych pakiecików jajmuch,następnegodniapodopatrunkiemmożemy już odnaleźć larwy. Oczywiściemuszyca jest procesem wtórnym, takwięcnależyrozważyćjejewentualnewy-stąpieniewewszystkichmiejscachzabru-dzonychmaterią organiczną – a zwłasz-cza krwią. Pakiety jaj najlepiej usuwać

Muszyca może rozwinąć się w ciągu zaledwie jednego dnia. Dlatego szczególnie w sezonie letnim należy dokładnie oczyszczać i zabezpieczać przed dostępem much każdą nawet najmniejszą ranę. Założone opatrunki warto kontrolować co kilka dni – przeoczenie kilku jaj much za kilka dni poskutkuje silną inwazją rany.


20


21

Substancja czynna Dawkowanie Uwagi

Itrakonazol 10mgkg mc PO Terapia minimum 14 dni, tabletka dziennie.

Ketokonazol 5-10 mg/kg mc PO Bardziej toksyczny od Itrakonazolu, mniejsza skuteczność.

F10 Zamgławianie Zamgławianie według zaleceń producenta, szeroko stosowane u ptaków drapieżnych i papug.

6. Karmienie przymusowe oraz odchów ręczny bocianówWpraktyceweterynaryjnejzdarzająsięprzypadki,kiedykoniecznejestkarmienie

przymusowebardzowycieńczonegopacjenta. Zapotrzebowanie kalorycznebocianamożnaobliczyćzponiższegowzoru.

Stała taksonomiczna C x (masa ciała w kg 0.75 ) x 1.5 x (status fizjologiczny) = Kcal/24h

Gdzie:Cdlabociana=78;statusfizjologicznyzależynatomiastodkondycjizwierzęcia.

Status fizjologiczny zwierzęcia

Całkowity brak aktywności 0.7 do 0.9

Stany obniżonej aktywności 0.5 do 0.9

Stany wycieńczenia 0.5 do 0.7

Stan po zabiegach chirurgicznych, drobne urazy 1.0 do 1.2

Urazy głowy 1.0 do 2.0

Rozległe urazy np. poparzenia, złamania, urazy głowy, rozległe rany 1.1 do 2.0

Sepsa, infekcje bakteryjne i pasożytnicze, oparzenia 1.2 do 2.0

Wzrost, produkcja jaj 1.5 do 3.0

Otrzymane przedziały kilokalorii można wykorzystać do dozowania pokarmówstosowanych w żywieniu wycieńczonych psów lub kotów z linii np. Convalescen-se czyA/D.Warunkiem jest, aby nie zawierały onemleka i umłodychptakówbyłyzbilansowane. Pokarm taki podajemy sondą. Przyjmuje się, że jednorazowomożna podaćwtensposóbokoło10%masyciałabociana,awięcmaksymalnie300ml,jednak

Nieprawidłowewarunkisanitarnewystę-pują natomiast przy stosowaniu ściółkisłomianejlubściółkipochodzącejzinne-gorodzajuwilgotnejmateriiorganicznej,sprzyjającejrozwojowiwszechobecnegogrzybazrodzajuAspergillus.Stosowaniesterydowychśrodkówprzeciwzapalnychtotakżejednazpotencjalnychprzyczynaspergilozyubocianów.

Niestety, trudno jest mówić o ty-powych dla tej choroby objawach, czylitakich,któreułatwiłybypostawieniedia-gnozy i rozpoczęcie leczenia. Zdarzająsię ptaki, które chorując na aspergilozęmają wyraźne trudności oddechowe ibardzoniskąkondycję,aleitakie,którepadająnagle idopierosekcjazwłokwy-kazuje zmianywpłucach iworkach po-wietrznych.

Najpewniejsząmetodądiagnostycznąjestendoskopia,chociażionaobarczonajestryzykiem,jeślistosujemyjąwpocząt-kowej fazie choroby lub przy zmianachwystępujących głęboko w oskrzelach

ipłucach.Skutecznąmetodądiagnostycznąjestrównieżbadaniewypłuczynztchawicylubinnychodcinkówukładuoddechowego.ZmianynaRTGsąwidocznedopieroprzyznacznymzaawansowaniuchoroby,awtedynaogółniemamożliwościprzeprowa-dzeniaskutecznejterapiiirokowaniejestraczejzłe.Dlategowrehabilitacjidzikichga-tunków,wtymbocianów,należyraczejskupiaćsięnaprofilaktyce–awięctrzymaniutychptakówwwolierachzewnętrznychizawszelkącenęunikaniustosowaniaściółkizesłomy/siana/rębarki/kory.

Poniżejprzedstawionodawkiwybranychlekówprzeciwgrzybicznych, jakiemogąbyćstosowaneubocianów.Niestety,terapiawwiększościprzypadków(pozazamgła-wianiem)musi byćprowadzonadrogądoustną, co zawszeobarczone jest ryzykiemzwróceniapodanejtabletki.Ponadtonieznanajestfarmakokinetykaifarmakodynami-katychlekówubocianów.

Płuca ptaka, który padł nagle bez wcześniejszych obja-wów. Cały narząd wypełniony jest guzami pochodzenia grzybiczego, co potwierdzono na histopatologii.

Tab 4. Wybrane leki przeciwgrzybiczne, jakie mogą być stosowane u bocianów.


22


2�

Kolejnymproblememjestutrudnioneoddawanie kału u ptaków ze spastycz-nym porażeniem. W kloace formują sięwtedy znacznych rozmiarów kamienie zmoczanów.Podrażniająoneścianyklo-aki i utrudniają wydalanie kałomoczu.Ptaki leżące prawie nigdy nie pobierająsamodzielnie pokarmu. Oznacza to, żenależyjekarmić,orazwmiaręmożliwościnawadniać,najlepiejdrogądożylną. Z reguły ptaki, które nie wykazująpoprawydo10dni,nierokują,jakożepotakimczasie samaczynność i tonusmię-śni są na tyle upośledzone, że nie mająonaszansnasamodzielneporuszaniesię.Żmudnarehabilitacja–jakmatomiejsce uludzi-niejestmożliwaudzikich,zestre-sowanych ptaków. Chociaż nie oznaczato, że nie udaje się to w pojedynczych,nietypowychprzypadkach.

2 Drugągrupęstanowiąptaki zezła-maniamikończyn,zarównoskrzydełjakinóg.Urazysąwidocznenapierwszyrzutoka,apowodzenieleczeniazależyodstanuogólnegoptakaoraztegojakświe-żejestzłamanie.

1 Pierwsza i niestety najmniej roku-jąca grupa, to ptaki sparaliżowa-ne, tj. nie wstające. Wbrew pozoromnie wszystkie te przypadki związane sąz urazem kręgosłupa, chociaż dzieje siętakwwiększościwypadków.Zawszena-leży przeprowadzić badanie iwykluczyćzwichnięcie biodra, złamanie kości udo-wej oraz zwichnięcie stawu kolanowe-go.Urazykręgosłupa,adokładnie rdze-nia kręgowego, są trudne do diagnozy,szczególnie w warunkach terenowych.Leczeniewprzypadkupodejrzeniaurazukręgosłupa polega na ograniczeniu pro-cesuzapalnegowrdzeniuorazsuplemen-tacji witaminami z grupy B.Ważne, abyniezapominać,żeprzyokazjistosowaniasterydowychśrodkówprzeciwzapalnychpojawia się ryzyko aspergilozy. Należymu przeciwdziałać podając osłonowoleki przeciwgrzybiczne, a jeśli jest takakonieczność,takżeantybiotyki.Niestety,nieistniejągotoweistandardoweproto-koły leczenia tego typuurazów. Lekiemz wyboru jest Deksametazon w dawce1mg/kgprzezpierwszedwadnicodzien-nie,anastępniecodrugidzień,jednakniedłużejniż7dni.Dodatkowonależypoda-waćwitaminyzgrupyB–wedługzawar-tościTiaminy1-2mg/kgm.c. Ptakisparaliżowaneniezawszebędąakceptowały podwieszanie. Często sąonenerwowe ipróbującwstaćnie tylkopogarszają swój stan, ale jednocześnieobijają sobienadgarstki.Możnaw takimwypadku próbować stosowaćDiazepamwdawce0.5-1mg/kg.

rzadko kiedy udaje się podać taką ilość,bowiemptakizwyklewypluwająpokarm.Bezpiecznąilościąjest80-100ml.Karmie-nie sondą wymaga przeszkolenia, gdyżpodanie zbyt szybkie lub zbyt dużej ilo-ścipokarmuskończysięjegocofnięciemdojamyustnejizachłyśnięciem.Dlategopodawanie pokarmu sondąnależy prze-prowadzaćw dwie osoby, a ptak powi-nienmiećwyprostowanąszyję, agłowędelikatnie odgiętą do tyłu. Po podaniupokarmu sondą można jeszcze chwilępotrzymaćdzióborazgłowę,abyzmini-malizowaćryzykozwracaniapokarmu.

Ważnym aspektem żywienia jest kon-trola zawartości wapnia w diecie.Umło-dychbocianówpierwiastektenpowinienstanowić1.5-2%zawartościdiety,astosu-nekwapniadofosforuwdieciepowinienwynosić zawsze 2Ca:1P. Dlatego jedno-stronne żywienie, np. karmą dla psów i kotów, czy samymmięsem z kury, jestdlatychptakówtragicznewskutkach.

Pokarmami absolutnie zabronionymi są podroby, takie jak wątroba oraz wędliny, produkty zbożowe, słodycze, mleko, ryba morska.

Ubardzowycieńczonychbocianówwżywieniuprzezkilkapierwszychdnimożnawykorzystywaćenzymy,np.Citropepsin,wktóryminkubowanesąpokarmyprzedichpodaniem.

7. Porażenie prądem, paraliż i ich rokowaniePorażenia prądem są niestety bardzo częste u bocianów białych. Dzieje się tak

zwieluprzyczyn,któreniebędąomawianezracjinadmiernejobszernościtematu.Porażoneprądemptakipodzielićmożnanagrupy,pomijającoczywiściete,które

nieprzeżyły.Obrażeniawwiększościprzypadkówwynikają zbezwładnegoupadku,którynaogółkończysięzłamaniami,aleczasemtakżepęknięciemwątroby. Porażenia prądem bardzo często skutkują amputacja

kończyny lub jej złamaniem.

Widoczna na piórach wyraźna linia głodu - w skrzydle tego ptaka doszło do wyłamania części piór z powo-du osłabienia ich struktury. Jeśli w trakcie następ-nego pierzenia ptak będzie karmiony prawidłowo, po zniszczonych piórach nie pozostanie nawet ślad.


24


25

nanogachczywokolicydziobaz regułygoją się znacznie lepiej. Wystarczy miej-scowo podany antybiotyk i opatrunek.Dobrzesprawdzająsięwtakichsytuacjachdostępnewaptekachsterylneżelestoso-wanenaoparzenia.

Zdarzają się ptaki, które poza spalo-nymipióraminiedoznałyinnychobrażeń.Taka sytuacja może mieć miejsce szcze-gólnie w deszczową pogodę – mokre

Lotki bociana spalone prądem. Ten ptak miał szczęście – nie uległ poparzeniu i nie doznał urazu podczas upadku.

Klasyczny widok piór spalonych w wyniku porażenia prą-dem. W takim wypadku należy szukać innych obrażeń spowodowanych prądem.

Klasyczny widok piór okrywowych spalonych prądem.

Bocian z poparzonym w wyniku porażenia prądem dzio-bem. Taki ptak z powodu bólu może odmawiać przyj-mowania pokarmu i picia wody. Należy brać pod uwagę karmienie ręczne oraz toaletę rany w wypadku zejścia pokrywy rogowej dzioba.

Początek obrzęku nadgarstka po porażeniu prądem jest wskazaniem do amputacji.

� Trzecia grupa to ptaki, które pod-czasupadkuodniosłyobrażeniaob-ręczybarkowej.Niesątourazyoczywisteipotwierdzasię jedopieroprzybadaniupalpacyjnym. Częstowydaje się, że ptakjest zdrowy, próbujenawetpodlatywać,jednaknie jestwstanieszybować.Takieptakiczęstobłąkająsiępopolachiudajesię je schwytaćdopieroo dłuższym cza-sie,gdyosłabną.

4 Czwartagrupatoptaki,któreuległypoparzeniu. Poparzenia związanez porażeniem elektrycznym to specyficz-na grupa urazów. Prąd elektrycznyprze-chodząc przez tkanki, koaguluje drobnenaczyniakrwionośne.Najczęściejdokon-taktuzliniąelektrycznądochodzipoprzeznadgarstek, dlatego patogeneza zosta-nieomówionawłaśnienaprzykładzie tejokolicy.Wprzypadkupoparzeniajedynymślademnaskórzemogąbyćdrobnestru-py.Dopieropokilkudniachdochodzi domasywnegoobrzękuokolicy,któregona-stępstwemjestmartwica.Właściwympo-stępowaniemwtakiejsytuacjijestrozpo-

częcieantybiotykoterapiina2-3dniprzedplanowanymzabiegiemiobserwacjaoko-licy poparzenia, a następnie odjęcie tejczęści kończyny. Oparzenia poprądowe

Wygląd nadgarstka u ptaka porażonego prądem, usunię-to pióra, co uwidacznia drobne ranki w miejscu spalenia skóry. Prawie zawsze dochodzi do obrzęku i martwicy tej części skrzydła i należy pod tym katem monitorować ptaki.

pióra są bardzo dobrym przewodnikiem. Takieosobnikizawszenależyobserwować,kontrolującm.in.stanichnadgarstków.


2�


27

Uśmiercenie ptaka należy rozpatrywać w następujących sytuacjach:

obustronnezłamanienóg;

starezłamanieotwartejednejnogi;

brakfragmentukończynydolnej;

obustronnezłamaniekościramiennych;

zaawansowanamuszyca,podejrzeniemuszycyjamyciała;

paraliżnógtrwającydłużejniż7dni;

obustronnautratawzroku;

ranydziobauniemożliwiającesamodzielnepobieraniepokarmu;

zniekształcające,zaawansowaneprocesyzapalnewstawach i pododermatitis;

stare,zrośniętezłamania(zdarzająsięjedynieupiskląt)powodującemocnezniekształceniekończyny,któreniepozwalająnaprawidłoweporuszaniesię;

stare,perforująceranybrzucha.

Bocianbiałyjestgatunkiempodlegającymochronieścisłej,któregozgodniezobowiązującymprawemniewolnozabijać.Lekarzweterynarii,chcącyzpowo-dówhumanitarnychdokonaćeutanazjizwierzęciaobjętegoochronąścisłąpowi-nienwystąpićzwnioskiemoodstępstwoodzakazujegozabiciadoGeneralnego DyrektoraOchronyŚrodowiska.

Wniosektakipowinienzawierać:

1) imię,nazwiskoiadresalbonazwęisiedzibęwnioskodawcy;

2) celwykonaniawnioskowanychczynności;

3) opisczynności,naktórąmożebyćwydanezezwolenie;

4) nazwęgatunkulubgatunków,którychbędądotyczyćdziałania,wjęzykułacińskimipolskim,jeżelipolskanazwaistnieje;

5) liczbęlubilośćosobników,którychdotyczywniosek,oilejesttomożliwedoustalenia;

6) wskazaniesposobu,metodyistosowanychurządzeńdozabijaniazwierząt, atakżemiejscaiczasuwykonaniaczynnościorazwynikającychztegozagrożeń;

7) wskazaniepodmiotu,którybędziezabijałzwierzęta.

Wzwiązkuz tym,żeczęstoprzypadki,wktórychwskazana jesteutanazjazwierzęciasąsprawaminiecierpiącymizwłoki,wartoskładającwniosekzadzwo-nićdowłaściwegourzęduwyjaśniającsprawęiproszącojejpilnerozpatrzenie.

Głębokie zmiany w podeszwie spowodowane nadmiernym obciążeniem jednej nogi. Pododermatitis może być także wynikiem zbyt szorstkiego podłoża np. betonowej posadzki w wolierze.

Efekt porażenia prądem – urwana kończyna. Ten ptak nie będzie nigdy w stanie funkcjonować normalnie, taki stan jest wskazaniem do uśmier-cenia ze względów humanitarnych.

8. Kryteria eutanazji

Rozdziałtenmazazadanieopisanieobrażeńluburazównietylkoprzekreślającychpowrótptakówdośrodowiskanaturalnego,aletakżeuniemożliwiającychimfunkcjo-nowaniewniewolibezcodziennegoznoszeniabólu,czyograniczeń,którychnie ro-zumieją.Podanekryteria i opisykonkretnych sytuacji, powinnybyć traktowane jakowskazówki,akażdyprzypadekindywidualnieanalizowanyorazwmiarępotrzebykon-sultowanyzespecjalistązośrodkarehabilitacji.Podjęciedecyzjiouśmierceniupowinnopoprzedzaćdokładnebadanieptakai–jeślitomożliwe–zebraniejaknajwiększejilościinformacji zwywiadu, copozwoli na trafniejszepostawieniediagnozy.Należy takżewziąćpoduwagęczymożliwebędziezabezpieczenieodpowiednichwarunkówdoży-ciadlaptaka,któryzewzględunadoznaneurazyniebędziewstaniesamodzielnieżyćnawolności.


28


29

obciążał stawbiodrowy i kolanowy, cowpołączeniu ze śliskąpowierzchnią, niemal napewnoskończysięzwichnięciemktóregośznich.

Ptakizurazemstawukolanowegotodrugabardzoważna,iostatniaopisanatugru-pa.Rokowaniezależyoczywiścieodrozmiarówurazu,aletakżeodtemperamentuptakaorazzapleczatechnicznego,jakimdysponujeośrodekrehabilitacji.Nawetdrobneurazystawukolanowegosąbolesneipowodująniechęćptakadoporuszaniasię.Wtedynaj-lepszymrozwiązaniemjestantypoślizgowepodłożeizapewnieniezwierzęciuspokoju. Niejestdobrymrozwiązaniemdołączanietakiegopacjentadogrupyinnychbocianów.Całkowite zerwanie ścięgien stawu kola-nowegoniedajeszansnawyzdrowienie– tj.odzyskaniechoćczęściowejsprawnościnogi.Wprzypadkach,kiedyrozmiarurazujestpośredni:pomiędzylekkimazaawan-sowanym,można próbować podwieszaćptaka na specjalnym hamaku lubmocnoograniczaćmu ruch, a następnie prowa-dzić fizjoterapię. Jednak takie działaniasąnaogółstresujące,zaśichskuteczność–niezadowalająca.

Ten młody w okresie przebywania na gnieździe do-znał złamania kości udowej i zwichnięcia stawu bio-drowego. Kości zrosły się krzywo, w efekcie cała kończyna uległa deformacji, a ptak nie jest w stanie się poruszać, co odkryto po tym, jak jako jedyny pozostał na gnieździe.

Martwica stopy na skutek niedokrwienia spowodowa-nego zaciśniętym sznurkiem. Taki ptak nie jest w stanie funkcjonować nawet w warunkach niewoli.

Tak krótko wykonana amputacja u bociana białego jest błędem w sztuce i świadczy o nieznajomości zasad reha-bilitacji tego gatunku. Ptak ten nie będzie w stanie funk-cjonować w grupie, po upadku samodzielnie nie wstanie, a upadając na tę stronę będzie całkowicie pozbawiony amortyzacji.

Powyżejwymienionokatalogurazów,przy których rokowanie jest złe i podję-cie decyzji o humanitarnym uśmierceniuwydaje się oczywiste. Sytuacja staje siębardziejskomplikowanawprzypadkuura-zów,zktórymiptakjestwstanieżyć.Czę-stojednakosobanieobeznanaztematykąrehabilitacji czybiologii danegogatunku,niejestwstanieocenićkomfortutakiegofunkcjonowania. Pierwszym, najczęściejspotykanym tego typu przypadkiem jestkrótka (wykonana powyżej stawu łok-ciowego) amputacja skrzydła. Ptak z takkrótkim skrzydłem potrafi przeżyć wie-le lat, jednak nie ma możliwości przyłą-czenia go do grupy innych ptaków, a nawybiegu, gdzie przebywa, nie powinnobyćbasenuzwodąanizagłębieńterenu.

Bociantakiwmomenciezdenerwowaniabędzie odruchowo machał skrzydłami(awtymwypadkutylko jednym!) itraciłrównowagę. Ponieważ strona po ampu-tacjiniezapewniażadnejosłony,docho-dzićbędziedoczęstychstłuczeńmięśniapiersiowego, oraz kikuta skrzydła. Cowięcej,takiptakmadużetrudnościzpod-niesieniem się po upadku,więc gdy jest wgrupie,możebyćzadeptanyprzezinneptaki,zaś,kiedyprzewrócisięwbaseniezwodą,złatwościądojdziedoutopienia.Bociany podnoszą się, wykonującmach-nięcie skrzydłami, co pozwala na utrzy-manierównowagi,aletakżeodciążanogi.Ptak z krótką amputacją będziemocniej

9. Po zakończeniu leczenia – zezwolenie na przetrzymywanie

Udzielenieprzezlekarzaweterynariipierwszejpomocyrannemuptakowi,polega-jącenapodjęciudziałańzmierzającychdozlikwidowaniazagrożeniadlażyciaizdrowiaptaka,niewymagauzyskiwaniazezwolenianaprzetrzymywaniegatunkuchronionego.Zezwolenietakienależyjednakuzyskaćwprzypadkukoniecznościdłuższegoprzetrzy-mywaniabocianaprzez lekarzaweterynarii (np.zuwaginapotrzebę jegorehabilita-cji),gdyżzgodniezustawąoochronieprzyrodymiejscem,gdziemożebyćprowadzo-ne leczenie i rehabilitacjagatunkówchronionych, jestośrodek rehabilitacji zwierząt. Zezwolenia na przetrzymywanie wydawane są przez właściwego miejscowo regional-nego dyrektora ochrony środowiska.

Jeżeli pomimo zakończonego leczenia bocian nie kwalifikuje się doponownegowypuszczenianawolność,pamiętajmy,żeptakiemtakimmożezaopiekowaćsięnietylkoośrodekrehabilitacji,alekażdypragnącypodjąćsiętegozadania„wolontariusz”.Aby odbyło się to zgodnie z prawem konieczne jest jedynie uzyskanie zezwolenia nastałeprzetrzymywanieosobnikagatunkuchronionego.


30

Czaszka

Kręgi szyjne

Kręgi piersiowe

Obojczyk

Żebra

Kośćkrucza

Kośćudowa

Kośćpodudzia

Kośćskokowa

Kościpalców

Grzebieńmostka

Kościpalców

Kościśródręcza

Kośćłokciowa

Kośćpromieniowa

Kośćkrzyżowa

Miednica

Kręgiogonowe

Łopatka

Kośćramieniowa

Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian” jestorganizacjąpożytkupublicznego.Chro-nimyzagrożonegatunki,siedliska,gromadzimydaneoprzyrodzie(kartoteka-przyrod-nicza.pl), prowadzimyedukację ekologiczną.Naszedziałania finansujemy z przyzna-nychdotacjicelowych,darowizni1%podatkuodosóbfizycznych.Tyteżmożesznam pomóc!Zobacz,jaktozrobićnastronie:www.bocian.org.pl/1procent

Ośrodek Rehabilitacji Ptaków Chronionych „Ptasi Azyl” rozpocząłswojądziałal-nośćnaterenieWarszawskiegoOgroduZoologicznegowiosną1998roku. Inicjatywata była kontynuacja wieloletniej działalności Krystyny Rogaczewskiej oraz JerzegoDesselbergera,którazasprawąuporuAndrzejaKruszewiczaidobrejwoliówczesnegodyrektoraJanaRembiszewskiegoprzerodziłasięwprofesjonalnadziałalnośćnaskalęogólnopolską.Odtamtejporyliczbaprzyjętychpacjentówregularniewzrastaiprzekro-czyłajuż3000ptakówrocznie,coczynigonajwiększymośrodkiemdlaptakówdzikichwPolsce.Od2009rokuzracjinowychobowiązkówAndrzejaKruszewicza,ośrodkiemkierujeAgnieszkaCzujkowska,wieloletniwspółpracownikorazwolontariuszAzylu.

Ryc. Maciej U. Kruszewicz


�2


��

PublikacjadofinansowanaprzezWojewódzkiFunduszOchronyŚrodowiskaiGospodarkiWodnejwWarszawie–www.wfosigw.pl

Poradnik ochrony bociana białegodla lekarzy weterynarii

poradnik ochrony bociana białego dla lekarzy weterynarii

Documents