pH, ASİTLER, BAZLAR ve TAMPONLAR: pH Ölçülmesi

ve Önemi

Doç.Dr. Mustafa ALTINIŞIK

ADÜTF Biyokimya AD

2007

Bir su molekülü, çok az sayıda bile olsa komşu su molekülü lehine bir proton yitirebilir ve böylece bir hidronyum iyonu (H3O+) oluşturabilir.

pH

Su, az da olsa hidronyum ve hidroksil iyonlarına ayrışır.

Sulu çözeltilerde, saf suda olduğu gibi H+ ile OH’nin konsantrasyonları eşit olduğunda, çözeltinin nötral pH’ da olduğu ifade edilir.

Nötral pH’da H+ ile OH’nin konsantrasyonu birbirine eşit ve 10-7M’dır.

Bir çözeltideki H+ iyonları konsantrasyonunun eksi logaritması çözeltinin pH’ı olarak ifade edilir.

25oC’de nötral bir çözeltinin pH’ı 7’dir.

Bir çözeltinin pH’ı 7’den küçükse (H+ iyonu konsantrasyonu daha yüksek), çözelti asidiktir.

Bir çözeltinin pH’ı 7’den büyükse (H+ iyonu konsantrasyonu daha düşük), çözelti alkali veya baziktir.

ASİTLER VE BAZLAR

Asitler proton vericisi (donör), bazlar proton alıcısıdırlar (akseptör).

Asitler, yüksek konsantrasyonda H+ iyonu (proton) içeren sulu çözeltilerdir.

Bazlar, yüksek konsantrasyonda OH¯ iyonu içeren sulu çözeltilerdir.

Hem proton vericisi (donör), hem proton alıcısı (akseptör) olan maddelere amfoter maddeler denir.

Asit ve bazların suda çözündüklerinde iyonize oluşları faklıdır. Buna göre zayıf asit – kuvvetli asit veya zayıf baz – kuvvetli baz tanımı yapılır.

Suda çözündüklerinde büyük oranda iyonize olan asitler kuvvetli asitlerdir (Ka değerleri büyük, pKa değerleri küçük).

Suda çözündüklerinde az miktarda iyonize olan asitler zayıf asitlerdir (Ka değerleri küçük, pKa değerleri büyük).

Zayıf asitlerin pKa değerleri, titrasyon grafiği çizilerek bulunabilir. Bunun için, belirli volümdeki asit örneği, konsantrasyonu bilinen kuvvetli bir baz (genellikle NaOH) çözeltisi ile titre edilir. NaOH, bir indikatör boya veya bir pH metre ile nötralizasyon sağlandığı anlaşılıncaya kadar, aside yavaş yavaş ilave edilir. Asidin belirli bir volümüne belirli miktarlarda NaOH eklendikçe pH ölçümü yapılır.

Eklenen NaOH miktarlarına karşılık pH değerlerinin grafiği çizilir. Buradaki grafikte bulunan pH değeri, zayıf asidin pKa değeridir.

Bir proton donörü ve ona uygun proton akseptörü, bir konjuge asit-baz çifti oluştururlar.

Bilinen birçok konjuge asit-baz çifti vardır.

Zayıf asidin pKa değerine eşit pH’da, zayıf asit ve bunun konjuge bazı eşit konsantrasyonlarda bulunur. Daha düşük pH’larda asit konsantrasyonu fazladır; daha yüksek pH’larda ise asidin konjuge bazının konsantrasyonu fazladır.

Biyokimyacılar için, suda çözündüklerinde tamamen iyonize olmayan zayıf asit ve bazların davranışı önemlidir.

Zayıf asit ve bazlar, biyolojik sistemlerde bulunurlar; metabolizmada ve metabolizmanın düzenlenmesinde önemli rol oynarlar.

Zayıf bir asit (proton donörü) ve onun konjuge bazını (proton akseptörü) eşit miktarlarda içeren karışımlar tampon sistemi olarak bilinirler.

Tamponlar

Tamponlar, küçük miktarlarda asit (H+) veya baz (OH) eklendiğinde pH değişikliklerine karşı koyma eğiliminde olan sulu sistemlerdir.

Bir tampon sisteminin tamponlama özelliği, iki reverzibl reaksiyonun sonucudur.

pH, zayıf asit ile onun konjuge bazının bir karışımının tamponlama etkisi ve zayıf asidin pKa’sı arasındaki

kantitatif ilişki, Henderson-Hasselbalch denklemi ile ifade edilir

Henderson-Hasselbalch denklemi, her hangi bir pH’da proton donör ve proton akseptörün molar oranını hesaplamaya yarar.

Örneğin; asetik asidin pKa değeri 4,76 olduğuna göre asetat ve asetik asitten pH’ı 5,30 olan asetat tamponu hazırlamak için gerekli asetat ve asetik asidin molar konsantrasyon oranı:

Henderson-Hasselbalch denklemi, verilen bir pKa ve

molar orana göre bir asit-baz çiftinin pH’ını hesaplamaya yarar.

Kanda önemli bir tampon sistemi olan bikarbonat/karbonik asit tampon sistemi için Henderson-Hasselbalch denklemi:

Hem asitlerle hem bazlarla tuz oluşturabilen maddelere amfolitler veya amfoter elektrolitler denir.

Amfolitler, amfolitin izoelektrik noktası denen bir pH ortamında, eşit sayıda negatif () ve pozitif (+) yük içerirler (H+A):

Amfolitler, izoelektrik noktadan düşük pH ortamında (asit ortam), katyon (pozitif yüklü iyon; H+

2A) halinde bulunurlar; izoelektrik noktadan

yüksek pH ortamında (bazik ortam) ise anyon (negatif yüklü iyon; A) halinde bulunurlar.

Sulu çözeltide ortamın H+ iyonu konsantrasyonuna (pH’ına) göre renk değiştiren maddeler indikatör olarak tanımlanırlar. İndikatörler, titrasyonlarda sık kullanılırlar

İndikatörler, genellikle amfoter maddelerdir.

Litmus, zayıf bir asittir; iyonlaşmamış halde kırmızı, iyonlanmış halde mavi renklidir.

Methyl orange zayıf bir asittir; iyonlaşmamış halde kırmızı, iyonlanmış halde sarı renklidir.

Phenolphthalein, zayıf bir asittir; iyonlaşmamış halde renksiz, iyonlanmış halde pembe renklidir.

İndikatörün renk değiştirdiği noktaya dönüm noktası denir.

Sulu çözeltilerin pH’ı, genellikle bir amfolit olan ve ortamın H+ iyonu konsantrasyonuna (pH’ına) göre renk değiştiren indikatör boyalar yardımıyla ölçülebilir.

Bu yöntemlere kolorimetrik yöntemler denir.

Sulu çözeltilerin pH’ı, elektrometrik yöntemler denen, iki elektrot arasındaki potansiyel farkının bir galvanometre ile ölçülmesi esasına dayanan yöntemlerle daha hassas olarak ölçülebilir.

pH metre denen aletlerde elektrottan çıkan sinyal, şiddetlendirilir ve pH’ı bilinen bir çözelti tarafından oluşturulan sinyal ile karşılaştırılır.