Str. 1

S.Keko 2003/2004

POJAM DRAVE I PRAVA 1. DRAVA U irem znaenju drava je posebnim sistemom pravila (pravom) ureena drutvena organizacija sa monopolom fizike prinude koja odreeno stanovnitvo na odreenom teritoriju dri pod suverenom vlau (vlast mo upravljanja, odnos izmeu lica gdje postoji nadreenost i podreenost), sa ciljem da u datom drutvu odri postojei nain proizvodnje i politike odnosa koji su u interesu vladajue klase. Elementi drave su:

- teritorij drava se protee trodimenzialno (na kopno i na more, 1000 km vazduno i u dubinu zemlje do efektivne iskoristivosti

- stanovnitvo dravljani. Dravljanstvo je lina veza izmeu svakog pojedinca i drave. Moe se stei na vie naina (po krvi oca i majke, po krvi ocapo roenju bez obzira na roditelje.

- postojanje suverene vlasti tj. pravno-neograniene mogunosti zapovjedanja na bazi monopola za fiziku prinudu.

U uem smislu pod pojmom drave se podrazumjeva dravna organizacija ili dravni aparat. Dravna organizacija je hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolae monopolom za fiziku prinudu i moi stvaranja pravila ponaanja. Drava je jedna od druvenih organizacija, koja ne postoji iznad drutva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Ona je drutvena sila, ali ne sila iznad drutva. Dravni organ je dio dravne organizacije. Pod njim podrazumjevamo jedno fiziko lice ili skup fizikih lica koji stoje u posebnoj vezi sa dravnim aparatom (dravna slubena lica) i koji, povjerenimim sredstvima na odreenoj teritoriji vre odreeni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadlenou. 2. POJAM PRAVA Socioloki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponaanja ljudi u drutvu u kome postoji drava. Pravila po kojima se ljudi ponaaju u drutvu, nazivaju se drutvena pravila, a to su moral i obiaji. Izmeu prava i drugih sistema drutvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme. Sve druvene norme kao osnovne sastojke imaju:

- dispociju koja odreuje nain ponaanja u drutvu (primarno pravilo ponaanja) - sankciju mjera koja se izrie u sluaju krenja dispozicije (sekundarno pravilo ponaanja)

Ono po emu se pravna pravila razlikuju od drugih je zahtjev za izvrenje sankcije od strane dravnih organa. Pravne norme stvaraju dravni organi (zakonodavni organi - skuptine, organi izvrne vlasti vlada, inspekcije itd., dok sudksi organi ne donose norme nego ih primjenjuju), i pravne norme donose i nedravni organi (organizacije, pojedinci npr. kod zakljuivanja ugovora) Pravo i pravne norme se nemogu poistovjetiti. Pravo ini itav skup pravnih normi koje donose razliiti subjekti. Pravo je sistematizovan skup pravnih normi koje su hijerarsijski ustrojene (nie norme moraju biti usaglaene sa viim, a vie norme sadre Ustav i Zakon). Ovako poimanje prava nazivamo "pravo u objektivnom smislu" ili "objektivno pravo" (sve pravne norme koje je stvorila drava ili neki drugi ovlateni subjekat). Cilj objektivnog prava je usmjeravanje subjekata u eljenom pravcu. Pored ovog postoji i "pravo u subjektivnom smislu" ("subjektivno pravo"). To je ovlatenje koje ima neki subjekat, ali je zasnovano na objektivnom pravu. Nosilac subjektivnog prava (titular) ima pravo od drugog lica traiti ispunjenje odreenih pravnih normi. Primjer: Kupoprodaja izmeu lica A i B (lice A ima ovlatenje subjektivno pravo da trai da mu lice B

isporui robu, a lice B da mu lice A plati robu). Iz ovog primjera moe se vidjeti da na suprot prava stoji i

obaveza.

Elementi subjektivnog prava su: - ovlatenje na vrenje odreenih radnji, - zahtjev za ponaanje odreenog lica u sopstvenom interesu, - intervencija suda, zahtjev ili tuba u materijalnom smislu upuena dravnim organima u

sluaju kada ovlatenja nisu dobrovoljno potovana, kada pravne obaveze nisu uredno izvrene.

Pojam "pravo" ima jo jedno znaenje, on obuhvata pravni odnos vezu izmeu subjekata ureena dispozicijom ili sankcijom. Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko titular (nosilac) prava ne djeluje u svom interesu nego u tuem interesu, tada se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavljuje nadlenost. Pod obavezom se podrazumjeva dunost odreenog ponaanja, koja u krajnjoj liniji moe biti ostvarena monopolom za fiziku prinudu ili dunost nekog ponaanja ije proputanje za sobom povlai sankcu od strane dravnih organa.

Str. 2

S.Keko 2003/2004

injenica da postoji izvjestan broj krenja pravnih normi, ne utie na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vri svoju osnovnu funkciju: ouvanje postojeeg naina proizvodnje i postojeih politikih odnosa. Pravni poredak je ira kategorija od prava i moe se definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje" (dr. Radomir Luki "Uvod u pravo"). Postoje dva Elementa pravnog poretka meusobno povezana naelom zakonitosti:

- normativni (obuhvata stvaranje normi i njihovo objavljivanje) - i faktiki (stvarna primjena pravnih normi).

Kad se ostvaruje i jedan i drugi elemenat moemo rei da postoji pravni poredak, odnosno da postoji vladavina prava. U nekim zemljama (anglosaksonskim) i odreeni obiaji spadaju u pravne norme i to u faktiku stranu, a ne moraju biti u normativnoj strani. 3. PRAVNA NORMA Pravna norma je pravilo ponaanja svih subjekata koji se nau u odreenoj situaciji sa sankcijom drave. Pravna norma se sastoji iz dva elementa:

- pravni (iuridiki), a on ima dispoziciju i sankciju (normativni dio), - faktiki (materijalni), pretpostavka (hipoteza) dispozicije i pretpostavka sankcije

Primjer. Hipoteza dispozicije: Mukarac koji je navrio 18 godina ivota i zdravstveno sposoban, Dispozicija (dio norme koji sadri pravilo ponaanja): obavezan je sluiti vojni rok Hipoteza sankcije: u protivnom, Sankcija: kaznie se zatvorom do jedne godine. Hipoteza dispozicije i sankcije Iza sankcije stoji drava sa monopolom za fiziku primjenu. Hipoteza dispozicije odreuje faktiku situaciju koja treba da se desi pa da nastane obaveza da se ponaamo po dispoziciji, odnosno po pravnoj normi. I sankcija ima svoju hipotezu. To je opis radnje (dat je uslov), koja predstavlja prekraj dispozicije. Prekraj se moe sastojati u injenju ili neinjenju odreene radnje (u pozitivnoj ili negativnoj radnji). Dispozicija Dispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadrano primarno pravilo ponaanja. To je normativni dio pravne norme kojom se nareuje ta treba initi u datoj situaciji. Sama dispozicija nije pravna norma, nego pstaje tek kad joj se doda sankcija. Dispozicija (eljeno pravilo ponaanja) moe biti razliito izraeno:

- nareujua dispozicijia (graani su duni plaati porez na imovinu), - zabranjujua dispozicija (zabranjeno je voziti auto bez vozake dozvole), - ovlaujua dispozicija (graani mogu slobodno raspolagati svojom imovinom)

Neki autori djele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele i pravne norme, pa tako dispozicije mogu biti odreene i relativno neodreene. Odreenim se opisije kakvo ponaanje treba da bude dok relativno neodreenim ostavlja se manje-vie slobode subjektu. Dispozicije se dalje dijele kao i pravne norme na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponaanja. Ona predstavlja pravilo ponaanja prekrioca pravne norme. Ona je ujedno i pravilo ponaanja za dravni organ (to znai da se ne moe izrei neka druga sankcija koja nije propisanu za tu vrstu ponaanja - iz dispozicije). Sankciju iziu odreeni dravni organi. Sankcija moe biti pozitivna ili negativna, zavisno od toga kako drutvo ocjenjuje ponaanje subjekta u odnosu na pravilo ponaanja. Pravilo o sankciji kazni (misli se na negativnu) uvjek je tako formulisano tako da se u krajnjoj liniji moe izvriti primjenom monopola za upotrebu fizike sile tj. putem prinude. Ukoliko sankcija nije ostvarena, pravna norma je neefikasna, a pravni poredak ne vri svoju funkciju. Da bi se to izbjeglo i protiv dravnog organa je predviena sankcija ako ne primjeni prvu sankciju. Prilikom izricanja sankcije ostavlja se mogunost pravnog lijeka. Tako se ide obino do treesetepenosti i na takva se nain postie to pravednija sankcija. Sankcije se dijele na vie naina.

- Prema deliktima za koje se primjenjuju

Str. 3

S.Keko 2003/2004

a) krivino-pravne sankcije (poinilac se kanjava zatvorom, novanom kaznom, smru zabranom obavljanja neke funkcije itd). Krivinim djelom moe se smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviena kao krivino djelo (princip zakonitosti legaliteta). Ove sankcije pogaaju linost.

b) graansko-pravne sankcije (imovinske) pojavljuju se u sferi imovinsko-pravnih odnosa i pogaaju imovinu subjekta u vidu nadoknade nastale tete. Sankcija se ne izvrava na linosti nego na njegovoj imovini.

c) sankcije administrativne prirode za radnje manje opasne po interese drave. To je administrativna kazna a sastoji se u oduzimanju imovine, slobode ili asti ali u blaem obliku.

d) sankcije koje imaju radno-pravni karakter. Sakncije se mogu dijeliti kao i dispozicije na: odreene i relativno neodreene. Po tom mjerilu one se dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. 4. PODJELA PRAVNIH NORMI a) Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neogrnien broj sluajeva iste vrste ili je njome regulisan konkretan odnos norme se dijele na: - opte (generalne) i pojedinane (individualne). Opta pravna norma odnosi se na neodreen broj sluajeva i donosi se unaprijed za budue situacije, dok pojedinane norme odnose se na jedan odreeni sluaj i za tano odreeni broj lica, dosnosi se kada se situacija ve desila. Opte se nalaze u optim aktima, a pojedinane u pojedinanim aktima (upravni akt). Primjer: Opta norma: Lica koja imaju imovinu duna su plaati porez Individualna: K.S. duan je platiti 1.000 KM poreza na ukupan prihod. b) Norme se dijele i prema oblasti drutvenog ivota koji reguliu:

- krivino-pravne - graansko-imovinske - administrativne - radno-pravne - meunarodno-pravne norme

c) Podjela pravnih normi prema stepenu odreenosti dispozicije

- kogentne (prinudne) sadri jedno pravilo ponaanja. U dispozicije je odreeno tano kakvo se ponaanje trai. Pr. Dunik je duan vratiti dug. Ove norme spadaju u apsolutno odreene (kategorike) norme.

- alternativne sadre dva ili vie pravila ponaanja i ostavlja se subjektu na volju da izabere jedno od tih ponaanja. Primjenjuju se u sferi obligacionih odnosa. Pr. porez se moe platiti u novcu ili polaganjem hartija od vrijdnosti

- dispozitivna sadri pravilo ponaanja s tim to je subjektima dato ovlatenje da oni sami odrede drugo pravilo ponaanja (ali u okviru pravnog poretka). Ukoliko ono nije odreeno primjenjuje se dispozitivna norma. Zbog toga ove norme se nazivaju i zamjenjljivim normama. Primjenjuje se sferi trinih odnosa. Pr. Prodavac je duan isporuiti robu srednjeg kvaliteta, ako nije drugaije ugovoreno. U pogledu formulacije ove norme najee sadre reenicu "ako nije drugaije dogovoreno".

- Diskreciono-pravne norme daju slobodu odreenom dravnom organu da odredi pravilo ponaanja prema okolnostima koje utvrdi. Ovlatenja iz diskrecionih normi na osnovu i u okviru propisa. MUP moe da traiocu pasoa ne izda paso, ako utvrdi da bi izdavanje takvog pasoa proizvelo tetne posljedice po dravu.

- Pravne norme sa pravnim standardima odnose se na one situacije u kojima pravilo ponaanja, zbog obilja razliitih konkretnih okolnosti nije mogue postaviti kategoriki. Standardno pravilo ponaanja se smatra tipino ponaanje u toj sredini. Zato se ove norme nazivaju i elastinim.

5. SISTEM PRAVA Sistem prava je jedinstvena i neprotivrjeiva cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svih vaeih pravnih normi i njihovim udruivanjem u manje ili vee, nie ili vie srodne grupe.

Str. 4

S.Keko 2003/2004

Poto se pravo se sastoji od ogromnog broja pravnih norm, da bi se ono to efikasnije i potpunije primjenilo u praksi nuno je izvriti sreivanje svih vaeih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu (sistem prava). Prema primjenjljivoj pravnoj tehnici tj. nainu regulisanja druvenih odnosa, prvenstveno u oblasti izvora prava postojei svjetski sitemi se mogu svrstati u tri velike grupe:

- evropsko kontinentalne - anglo saksonske - sistemi vjerskih i tradicionalnih prava

Elementi sistema prava

- pravna norma - pravna ustanova ili institut - grana prava - pravna oblast (ne mora biti elemenat pravnog sistema to zavisi od konkretnog pravnog

poretka) Pravna norma kao elemenat sistema prava Ona je osnovna elija prava. Ona to svojstvo ima bez obzira koju vrstu pravnih odnosa regulie, kojom metodom i u kom obimu. Sadraj pravne norme, njena obaveznost ili dispozitivnost, bez obzira da li je opta ili pojedinana, ne utie na njeno svojstvo elementa prava. Pravna ustanova ili institut je zajedniki naziv za skup pravnih normi koje zajednikim metodom reguliu razliite strane istog pravnog odnosa. Iz definicije se vidi da je to elastina kategorija. (ilustraciju za ovu tvrdnju prua institut ugovora). Grana prava je skup viih, sloenijih, ustanova koje istim osnovnim metodom reguliu iru oblast srodnih druvenih odnosa. Zbog preplitanja drutvenih odnosa i mijeanja u metodi regulisanja, kako izmeu ustanova tako ni izmeu grana prava nije mogue postaviti vrste i neopozive granice. Najvanije grane pravu su: Ustavno pravo osnovna grana svakog pravnog sistema. Njime se postavljaju temelji ekonomskog, politikog i socijalnog ureenja jednog drutva. Detaljno razrauje samo najvanija pitanja organizovanja drutveno ekonomskog ivota najviih dravnih organa i pravnog poretka. Ostala materija regulie se naelima te razrada i sankcionisanje preputeni su drugim granama. Upravno pravo ovom granom se uspostavlja ustrojstvo dravnih upravnih organa, odreuju njihovi meusobni odnosi, odnosi upravnih organa prema treim licima i propisuju pravila o nainu njihovog postupanja. Za ovo pravo karakteristian je metod nareivanja, subordinacije, jer su njegovi subjekti lica koja posjeduju monopol za fiziko nasilje u datom drutvu. Krivino pravo sistem normi kojima se kao delikt definiu najtee povrede drutvenih interesa i predviaju sankcije za njih. Delikti krivinog prava se mogu podijeliti na: krivina djela i prestupe u irem smislu (prestupi i prekraji). Krivina djela su najtei prekraji normi drugih grana prava. Privredni prestupi su povrede pravila o materijalnom i finansijskom poslovanju privrednih subjekata koje po svom tetnom intezitetu nisu takve da bi bile uvrtene u krivina djela. Za metod krivinog prava karakteristino je naelo legaliteta. Meunarodno poslovno (trgovinsko) pravo reguliu se odnosi pojedinaca i organizacija koje ne djeluju na bazi dravne suverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti. Graansko i poslovno (trgovinsko) pravo reguliu imovinske odnose subjekata (one koji nastaju u robno-novanoj razmjeni ili povodom nje), one koji nastaju povodom objekata koji u sebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu. Pravne oblasti Prema vrsti odnosa koje reguliu , po metodu kojim to ine i zavisno od domena u kome djeluje, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe, koje se nazivaju pravne oblasti. Postoji est pravnih oblasti i u nauci one se se svrstavaju u tri velike grupe:

- materijalno i procesno pravo - javno i privatno pravo - domae i meunarodno pravo

Str. 5

S.Keko 2003/2004

6. POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA Sadrina pravnog akta U prvom stadijumu svog postojanja norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su individualni unutranji i kratkoroni akt (psihiki akt). Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponaanje drugih ljudi potrebno je uiniti ih saznatljivijim, potrebno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po odreenom postupku naziva se pravni akt. Osnovna sadrina svakog pravnog akta je: jedna individualna ili kolektivna odluka volje, a moe se odnositi na: - postavljanje jedne pravne norme, - normativnog dijela pravne norme (dispozicije, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predviene u hipotezi dispozicije te norme. Oblik pravnog akta Oblik pravnog akta predstavlja dijalektiko jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao posebne drutvene i pravne tvorevine. Pojam pravnog akta sloen je iz nekoliko elemenata:

- nadlenost ovlatenje za donoenje konkretnog pravnog akta. Nadlenost subjekta za donoenje jednog akta se po pravilu konstatuje u pravnoj normi koja zauzima vii rang u hijerarhiji normativnog poretka, zatim iz prethodnog akta iste snage, meutime postoje i izuzetci od ovog pravila. Npr. Donoeenje Ustava ne mora da izvire iz neke prethodne norme, nju moe da zamjeni injenica monopola fizike prinude u datom drutvu.

- postupak za njegovo donoenje svrha postupka je precizno odreivanje sadraja i njegova pravilna materijalizacija. Pravni poredak ne regulie samo postupak donoenja pravnih akata od strane dravnih organa , nego i od strane fizikih i pravnih lica (subjekata graanskog i poslovnog prava). Za vanije akte predviena je sloenija procedura.

- materijalizacija akta tjelesna radnja kojom se akt spolja izraava, kao i materijalno srodstvo pomou kojeg se obezbjeuje eventualno njegovo trajanje. Izraavanje akta (odluka volje) moe biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugima radnjama i pismeno. U izuzetnim sluajevima predvienim zakonom i utnji se predaje isto znaenje. Najei vid trajne materijalizacije akta je pisani dokumenat.

Kriteriji podjele pravnih akata U teoriji prava kao kriterij za podjelu pravnih akata se uglavnom uzima sadrina i oblik akta. Prema glavnom elementu sadrini pravni akti se mogu podijeliti na:

- one koje sadre pravnu normu ili njene normativne elemente (u ovu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opta, bilo pojedinana pravna norma). Pr. krivini zakon, ugovori koje sadre klauzulu o ugovorenoj kazni, upravni akt, presuda)

- one koji ne sadre pravne norme (kod kojih je odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze neke ve postojee pravne norme) prijava za upis na fakultet, tuba sudu.

Podjela pravnih akata koji sadre pravnu normu ili njene normativne elemente Prema glavnom elementu sadrine pravni akti koji sadre pravnu normu dijele se na: ope ili pojedinane (zavisno da li sadre optu ili pojedinanu pravnu normu). Prema obliku donoenja pravni akti (i opti i pojedinani) se mogu podijeliti u nekoliko grupa, a kao osnovni kriterij slui nadlenost (subjekat), a kao dodatni ako je subjekat donoenja vie akata isti postupak po kome je akt stvoren. Prema obliku donoenja opti pravni akti se mogu podijeliti na slijedee podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti (uredbe, naredbe, odluke), sudske odluka sa svojstvom precedenta, obiajno pravo i opti akti drutvenih organizacija. Pojedinani pravni akti prema obliku donoenja se dijele na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rjeenje kao akte upravnih organa, sudske odluke (presude i rjeenja), odluku ovlatenih drutvenih organizacija i pravni posao. Osobine i odnosi optih i pojedinanih pravnih akata Opti pravni akt unaprijed i na uopten nain regulie niz i vie ili manje odreenih ponovljenih odnosa istih osobina, iste vrste. Nain primjene opteg akta zavisi od stepena odreenositi hipoteze dispozicije i dispozicije opte pravne norme koju sadri. Ako su ta dva elementa precizno odreena opti pravni akt je mogue neposredno primjeniti na konkretan drutveni odnos, a ako nisu potrebno je donijeti pojedinani pravni akt.

Str. 6

S.Keko 2003/2004

Osobine pojedinanog akta su da se njime regulie jedan konkretan, neponovljiv i ve postojei odnos, donosi se unazad i po pravilu je bezuslovan, donosi se na osnovu opteg pravnog akta. On predstavlja konkretizaciju opteg akta. * VRSTE OPTIH PRAVNIH AKATA

- Ustav - Zakon - Podzakonski akti - Akti drutvenih organizacija - Obiaj - Sudski akt - Ugovor

7. USTAV Pod ustavom se podrazumjevaju najvanije radnje organizovanja dravnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav u pravnom smislu (moe se posmatrati i u sociolokom) je sistem optih pravnih akata ili jedan opti pravni akt koji sadri politike i pravne norme i principe organizovanja monopola fizike prinude i pravnog poretka u datom drutvu i pravna naela organizovanja onih oblasti drutvenog ivota na kojem nosioci monopola fizike sile posebno insistiraju. Ustav ne moe sam da rijei sva pitanja koja su od bitnog interesa za vladajuu klasu i drutvo u cjelini. Ona moraju biti ureena posebnim propisima. Odredbe tih propisa zajedno sa odredbama ustava sainjavaju ustavno ureenje. Sadraj ustava Sadraj svih ustava se ne moe odrediti jedinstveno, to zavisi od konkretnih drutveno politikih uslova, ali svi oni sadre neke zajednike elemente:

- odredbe o vlasti i njenom odnosu prema drutvu, ovjeku. Akt koji ne sadri ove odredbe nije ustav. To je minimalan sadraj ustava.

U modernim drutvima minimalni sadraj ustava po pravilu obuhvata odredbe o sva etiri oblika drave:

- vladavina - politiki reim - dravno ureenje - dravna vlast

U minimalan sadraj ustava uvijek moraju da uu: - odredbe o osnovnom drutveno-ekonomskom odnosu - odredbe o vladajuem svojinskom odnosu i njegovom pravnom izrazu.

Oblik ustava Kao i u pogledu sadraja tako i u pogledu oblika jedinstveno pravilo ne postoji, ali postoje zajedniki momenti.

- Nadlenost za donoenje ustava pripada najviim dravnim organim (kojem od njih zavisi od drutvenih okolnosti u kojima se ustav donosi)

- Postupak donoenja ustava uvjek je specifian (posebna procedura predlaganja i posebna veina izglasavanja) duinom i veom sloenou)

- Prema nainu materijalizacije ustave moemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani (faktiki) ustavi su oni u kojima je skup najvanijih principa i normi organizacije dravne vlasti, organizaciji postojeih institucija i u politikoj praksi. Pisani su oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaeni pisanim dokumentima. Ako tih dokumenata ima vie i izmeu njih ne postoji vrsta pravno-tehnika veza pisani ustav se naziva nekodifikovani. Kodifikovani je onaj u kome su osnovne norme i najvaniji principi obuhvaeni jednim jedinstvenim optim pravnim aktom.

- Promjena ustava moe biti izvrena na zakonit i na nezakonit nain. Nezakonit - uspjene revolucije i kontrarevolucije, dok zakonite su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mjenja i oznaavaju evoluciju istog drutveno-ekonomskog ureenja.

- Promjena ustava moe se izvriti tako da se: potpuno donese novi tekst, da se stari tekst djelomino izmjeni i amandmanima.

Str. 7

S.Keko 2003/2004

8. ZAKON Ustavni principi su tako formulisani da ih je teko primjeniti neposredno. Zato je njihovu konretizaciju, razradu i sankcionisanje nuno izvriti u niim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to ini je zakon. Zakon se moe definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadri pravne norme bilo pojedinane ili opte. Vaenje zakona se vremenski moe unaprijed ograniiti, ali je uglavnom pravilo da se primjenjuje dok ne bude ukinut izriito ili donoenjem novijeg zakona koji regulie istu materiju. Oblik zakona je odreen donosiocem, postupkom i materijalizacijom.

- Nadleni organt (subjekt) za donoenje zakona je uvijek najvie predstavniko tijelo. - Postupak po svojoj sloenosti je odmah iza ustavnog i po pravilu se sastoji iz vie faza: 1. inicijativa za donoenje zakona koja moe biti politika i pravna 2. izrada nacrta i prijedloga 3. pretres prijedloga u strunim tijelima i domovima skuptine uz mogunost obavljanja i javne

rasprave 4. usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usaglaavanje stavova nadlenih vijea 5. proglaavanje zakona od strane poglavara drave i 6. Objavljivanje u slubenom glasilu

9. PODZAKONSKI AKT U podzakonske akte u irem smislu mogu se svstati svi pravni akti nii od zakona,bez obzira na to ko je njihov donosilac i ta sadre.U uem smislu, podzakonskim aktima podrazumjevamo jedino opte akte dravnih organa niih od skuptine.Ovi podzakonski akti takoer mogu sadravati i pojedinane pravne norme. Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje je prethodno obuhvaeno zakonom, tada norme koje sadri podzakonski akt moraju da se kreu u granicama zakona. Ovaj princip naziva se zakonitou podzakonskih akata. Postoji vie vrsta podzakonskih akata:

- Uredbe za primjenu zakona su najvaniji akti izvrnih organa, odnosno najvieg organa uprave vlade.One su neposredno ispod zakona.Njihova materijalizacija se uvijek vri u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe u slubenom listu je uslov za njihovo vaenje.

- Odluka - Izmeu odluke i uredbe,u naelu,nema bitnije razlike. Razlikovanje je mogue izvriti samo u irini predmeta regulisanja.

- Pored ovih akata organi uprave mogu donijeti i druge. Najvaniji su instrukcije za rad slubenih lica i slubi u organima uprave. 10. AKTI DRUTVENIH ORGANIZACIJA Postoje tri naina na koja drava usvaja ope akte drutvenih organizacija u pravni poredak:

1. pravno iniciranje , tj. odreivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi drutvena organizacija pravni akti.

2. pravno sankcionisanje , tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donoenja nisu imali pravni karakter.

3. "pravno iniciranje i pravno sankcioniranje" - kombinacija prethodna dva. Drava svojim propisom odreuje da je akt drutvene organizacije pravni akt ukoliko ga odreeni dravni organ potvrdi.

Prvi sistem prihvaen je u naem pravu.

11. Obiaj Obiaj je drutvena norma koja nastaje tako to se izvjestan nain ponaanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekata ne formira svijest da je takvo ponaanje obavezno i u buduim identinim situacijama.Ovo ja znaajno jer svijest o obaveznosti ponaanja povlai i mogunost da se primjeni sankcija protiv onoga ko se na ponaa po obiaju. Prema teritoriji na kojoj nastaju,obiaju se dijele na:

- ope,koji vae na teritoriji cijele drave, regionalne i lokalne. Druga podjela obiaja poiva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam) .

- U njoj ope obiaje sainjavaju oni koji vae za sve pripadnike jednog drutva,a

Str. 8

S.Keko 2003/2004

- posebne obiaje oni koji vae za pojedine ue grupe. Trea podjela obiaja,u oblasti privreivanja

- opi - da li vae za sve ili - posebni - samo za pojedine poslove,odnosno grane poslova.

U sluaju meusobnog sukoba u hijerahiji obiaja jai je i pravno primjenjljiv obia koji potie sa ueg podruja. Da bi drava sankcionisala jedno obiajno pravilo i time ga priznala kao izvor prava, ono mora ispunjavati dva uslova.

- Prvo dotini obiaj ne smije biti suprotan postojeim pravnim propisima, naelima pravnog poretka i moralnim principima datog drutva. - I drugo,on mora biti u skladu sa osnovama drutveno-politikog ureenja.

Kada se utvrdi da obiaj postoji, da je podoban da bude izvor prava i da ima potrebe za njegovim funkcionisanjem u tom svojstvu, dravnim organima stoje na raspolaganju dva naina za njegovo sankcionisanje,tj. pretvaranje u pravno pravilo.

- Prvi je tzv. zakonodavni put. On se sastoji u tome to se jednim dravnim pravnim izvorom propie dravnim organima koji primjenjuju sankcije u uem smislu (tj. mjere prinude) da se za pojedine obiaje primjenjuju te sankcije.

- Drugi nain naziva se sudsko-izvrni put. On se sastoji u mogunosti da sudovi i drugi izvrni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju obiaje kao normative,stvarajui ad hoc obiajno pravo.

Obiajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obiaj,ali su pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane dravnog organa.Norma obiajnog prava je po porijeklu obiajna,a po karakteru,tj. po sankciji,pravna. 12. Sudski akti kao opti akti Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih po teorijskom i politikom shvatanju uloge sudske odluke kao izvora prava. Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo ope akte, ili i ope i pojedinane, danas se svi teoretiari slau u tome da su odluke sudova izvor prava. Poto ustavni sudovi odluuju o saglasnosti niih opih pravnih akata sa viim, to i njihove odluke moraju imati opi karakter. Pored odluka ustavnog suda, u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvieg suda u zemlji, budui da se smatra da one imaju precedentni karakter. Presuda uvijek predstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li e njeni elementi opeg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugim istim, ili slinim sporovima to zavisi od stava drugih sudova. Ako budu usvojeni, formira se sudska praksa. Pod sudskom praksom podrazumjeva se donoenje istovjetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno slinim sporovima u duem vremenskom periodu. 13. Ugovor (kao opti pravni akt) Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili vie strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos izmeu njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. Sadri bilo opu, bilo pojedinanu pravnu normu u cjelini, ili, ee samo dispoziciju pojedinane pravne norme. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke reguliu ugovorom, ugovori mogu imati razliit karakter i spadati u razne grane prava: nasljedno, porodino, obligaciono,meunarodno itd Pitanje meunarodnih ugovora koji sadre ope norme je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno, nego da predstavljaju grau za akt ratifikacije kojim se meunarodni ugovor usvaja u domai pravni poredak. Neposredan izvor prava je sam akt o ratifikaciji :zakon ili, rjee, uredba. Ugovor koji sadri pojedinane norme li samo pojedinane dispozicije u teoriji prava se uglavnom ne smatra izvorom, meutim u skladu sa naim stavom i ovaj ugovor se moe smtarati izvorom prava 14. POJEDINANI AKTI Podjela pojedinanih akata Poto se pojedinani akt uglavnom predstavlja konkretizaciju opeg pravnog akta (na neki nain oslanja na ve postojei opi akt ili opu normu), razumljivo je da on moe,ali ne mora da sadri oba bitna elementa pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadri, govorimo o

Str. 9

S.Keko 2003/2004

potpunom pojedinanom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Ako pojedinani akt sadri samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se o nepotpunom pojedinanom pravnom aktu. Nepotpuni pojedinani akti se dijele na one koji sadre dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadre sankciju sudske odluke. Upravni akt Upravni akt je mogue razliito definisati. Ako se kao kriterij uzme sadrina akta, onda je on pojedinaan akt kojim se odreuje dispozicija koja obavezuje subjekta (ije ponaanje regulie) i protiv njegove volje. Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumjeva se na osnovu javne vlasti obavezujui akt dravnog organa, ili organizacije koja vri javna ovlatenja, donijet po posebnom upravnom postupku. Najvaniji i najtipiniji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o upravnom postupku (ZUP). Pravni posao Pravni posao je pojedinaan pravni akt nedravnog subjekta koji je on na osnovu ovlatenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipian sadraj pravnog posla je pojedinana dispozicija, ali moe sadravati i pojedinanu sankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedinaan pravni akt. (Obligacioni ugovor sa klauzulom o ugovorenoj kazni) U stvaranju pravnog posla mogu uestvovati dva ili vie nedravnih lica zajedno. Pod nedravnim subjektima treba podrazumijevati sva ona lica sa pravnom sposobnou koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom nareivanja zasnovanog na suverenoj vlasti. Pravni posao, po pravilu, obavezuje samo njegove stvaraoce, i to na osnovu njihovog sopstvenog pristanka. On je, dakle, neimperativan pravni akt. Izuzetno, imperativan karakter moe da se sretne kod jednostranih pravnih poslova. Tada se kae da privatno lice vri vlast (oinsku,starateljsku i sl.). Pravni posao se moe pojavljivati u raznim granama prava: radnom, javnom, porodinom, nasljednom i u svim granama imovinskog prava. Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o graanskopravnom poslu. Graanskopravni poslovi se mogu podjeliti na graanskopravne poslove u uem smislu i na poslove poslovnog (trgovakog) prava. Prva grupa je regulisana normama graanskog prava, druga normama poslovnog prava. Sudski akt (kao pojedinani pravni akt) Najire govorei, sudski akt se moe odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Najznaajnije vrste sudskih akata su: presuda, rjeenje i naelan stav. Presuda je sudski akt kojim se odluuje o tubenom zahtjevu, to e rei o predmetu spora. Moe se definisati i kao pravni akt koji donosi sudski organ po posebnom postupku, kojim se utvruje postojanje ili ne postojanje povreda prava u prolosti i, shodno tome, izrie ili ne izrie sankcija. Rjeenje je sudski akt kojim sud reava o svim pitanjima, osim o predmetu spora.*)

15. POJAM I HIJERARHIJA IZVORA PRAVA Pojam materijalnih i formalnih izvora prava Svi drutveni inioci koji utiu na stvaranje i primjenu pravnih normi, kao i injenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivaju jednim figurativnim izrazom izvori prava. Svi izvori prava se mogu podjeliti na materijalne i formalne. Materijalne izvore prava moemo definisati kao one drutvene injenice i one inioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podjeliti na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve one drutvene injenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. A u subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i itave klase koji aktivno uestvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi. Formalni izvori prava su, najkrae reeno, akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobliavaju. O tome postoji opta saglasnost teorije, meutim u praksi je neto drugaija situacija. Jedinstveno miljenje prestaje im se pree na konkretno utvrivanje oblika u kojima se materijalni izvori iskazuju. Nae pravo smatra da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti koji sadre bilo optu, bilo pojedinanu pravnu normu. Hijerarhija formalnih izvora prava

Str. 10

S.Keko 2003/2004

Hijerarhija uope oznaava formalno ureen odnos nadreenosti i podreenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi odreen skup opih i onih pojedinanih pravnih akata koji sadre pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktika ljudska ponaanja. Tehnika sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu naela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politiki i pozitivno-pravni vid, a koji se ogleda u pravnoj institutucionalizaciji vlasti radi spreavanja njene zloupotrebe i radi spreavanja ili sankcionisanja samovolje. Ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerahiji optih pravnih akata i njihovoj meusobnoj usklaenosti. Osnovu te hijerahije ini ustav. Pozitivistiko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifinu strukturu pravnog poretka. Naelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu je sadrinska i formalna usklaenost svih niih pravnih akata sa zakonima. Nema naela zakonitosti, ako i svi individualni akti ne izviru iz zakona i nisu podreeni zakonu. Hijerahija naih izvora prava:

1. Ustav BiH 2. Entiteski i kantonalni ustavi 3. ratifikovani meunarodni ugovori 4. zakoni 5. drugi opti akti zakonodavnih organa 6. drugi opti podzakonski akti upravnih organa 7. opti akti skuptina 8. opti akti drutvenih organizacija 9. pojedinani akti upravnih i sudskih organa 10. pojedinani akti nedravnih subjekata 11. obiaj

POJAM PRAVNIH INJENICA, DOGAAJA i LJUDSKIH RADNJI

Svi drutveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji su ureeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Pravna injenica je injenica koja uslovljava nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa, a kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. To su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo vee nastanak, izmenu i prestanak pravnog odnosa.

Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno odreuju kojim e faktikim injenicama i okolnostima dati svojstvo i dejstvo pravnih injenica.

Pravne injenice se najee odreuju pretpostavkama - dispozicije i sankcije Podjela injenica

- dogaaji i ljudske radnje DOGAAJI Dogaaji su sve promjene u prirodi i drutvu koje nastaju bez uea LJUDSKE VOLJE i SVJESTI. To mogu biti na primjer elementarne nepogode. LJUDSKE RADNJE Ljudske radnje su izraz ovjekove aktivnosti. One mogu biti preduzete BEZ VOLJE i VOLJNO. Voljne ljudske radnje su kao pravne injenice daleko znaajnije. One mogu biti pravne injenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. Ljudske radnje mogu biti dozvoljene i nedozvoljene (delikti)

Radi postizanja izvjesnih korisnih ciljeva, OBJEKTIVNO PRAVO pretpostavlja da postoje neke injenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle, postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni injenice se svjesno predstavljaju netano. Ovo je sluaj FIKCIJA u pravu. Pobijanje fikcija, FIKTIVNIH INJENICA nije dozvoljeno.

O PRETPOSTAVNI ili PREZUMPCIJI se govori kada se uzme kao dokazana neka PRAVNA INJENICA ili neko STANJE , a njihovo postojanje ili nepostojanje nije jo utvreno.

Time se prezumpcija razlikuje od fikcije: FIKCIJA Kod fikcije se svjesno ili namjerno pretpostavlja neto to se uopte nije dogodilo. Kod pretpostavke se samo ne zna da li se neto dogodilo. PREZUMPCIJA Prezumpirati se moe

- injenica (na primjer, da je neko iv kad se desila eksplozija), a moe i

Str. 11

S.Keko 2003/2004

- pravo (pretpostavka prava na zastupanje privrednog subjekta koji postoji u korist upisanog u javni registar) U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (presumpiraju) one injenice koje

najee u praksi postoje i koje odgovaraju redovnom toku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena injenica nije tana, u naelu to moe DOKAZIVATI. Takve

prezumpcije se nazivaju OBORIVIM. Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtjeva, ZAKONODAVAC moe zabraniti OBARANJE

PRETPOSTAVKE. Ova vrsta prezumpcije naziva se neoborivim. 16. PRAVNI ODNOS Pojam pravnog odnosa Pravo regulie drutvene odnose meu ljudima i drugim subjektima. Ono je regulator ponaanja subjekata jednih prema drugim u meusobnim odnosima kao i u odnosima prema dravi. Pravnim odnosima se smatraju samo oni odnosi koji su ureeni, regulisani pravnom normom, bez obzira na to da li su postojali prije donoenja norme ili ih je norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlatenja jednog subjekta i dunosti drugog subjekta koji uestvuju u tom pravnom odnosu. Prema tome, dvije su bitne komponente pravnog odnosa: ovlaenje i dunost ili obaveza. Ovlatenje je na objektivnom pravu zasnovana mogunost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaa na odreeni nain ili da od drugih lica zahtjeva ponaanje sadrano u ovlatenju. Ovlaenje i dunost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovlaenju jednog subjekta odgovara dunost drugog, i obratno. Ako se ovlaenje vri u vlastitom interesu, naziva se subjektivnim pravom. Ukoliko se to vri u tuem interesu-ime mu je nadlenost. Odnosi ovlatenja i obaveza koji postoje izmeu subjekata moraju se vriti povodom neega na neemu.To su objekti prava. Subjektivno pravo Subjektivno pravo je na objektivnom pravu zasnovano i od drave obezbjeeno ovlatenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaa na nain odreen objektivnim pravom ili da od obaveznih lica trae da se ponaaju na odreeni nain. Elementi subjektivnog prava su: ovlatenje na vrenje odreenih radnji, mogunost da se ona vre u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tuba u materijalnom smislu, upuen dravnom organu kada pravne obaveze nisu izvrene uredno. Ovlatenje je na objektivnom pravu zasnovana mogunost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaa na odreeni nain ili da od drugih lica zahtijeva ponaanje sadrano u ovlatenju. S obzirom na sloenost drutvenih odnosa, jedno ovlatenje moe sadravati vie pravno dozvoljenih mogunosti ponaanja. Mogunosti sadrane u jednom ovlatenju nazivaju se podovlatenja. (Vlasnik neke privatne svojine moe da ubire plodove sa te svojine, moe da je proda, moe da iskljui druga lica iz koritenja te imovine itd.) Postojanje ovlatenja u interesu titulara je ono to mu omoguava da subjektivno pravo ne vri ili vri, kao to mu omoguava i to da sam odredi nain vrenja svog prava. Interes titulara se kroz ovlatenje i njegovo vrenje moe realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim, objektivnim pravom. Prekoraenje tih granica predstavlja zloupotrebu prava. Trei elemenat subjektivnog prava je zahtjev ili tuba u materijalnom smislu. Zahtjev je objektivnim pravom obezbijeena mogunost nosioca subjektivnog prava da se u sluaju u kojem ne postoji dobrovoljno potovanje njegovih ovlatenja, dobrovoljno izvravanje obaveza, obrati nedlenom dravnom organu radi obezbjeenja i zatite prinudnim putem. Zahtjev ujedno znai i obavezu dravnog organa da tu zatitu prui ako su ispunjeni svi pravom predvieni uslovi. Poto se zahtjev najee trai od sudskih organa zahtjev se naziva i tubom u materijalnom smislu. Nju treba razlikovati od tube u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda trai pokretanje postupka zatite subjektivnog prava. Mogue su razliite podjele subjektivnog prava.

Str. 12

S.Keko 2003/2004

Na osnovu mogunosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, djelimo ih na neprenosiva i prenosiva. Javna prava ona koja nastaju naredbom dravne vlasti (po pravilu su neprenosiva), a imovinska u prenosiva. Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutno subjektivno pravo je ono ije ovlatenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijek je negativna, tj. sastoji se u proputanju i trpljenju. Najvanija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazako i autorsko pravo, te lina prava. Relativna subjektivna prava su ona ije ovatenje djeluje samo prema tano odreenom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu moe biti pozitivna (davanje) ili negativna (proputanje ili trpljenje onoga to se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Najznaajnija grupa relativnih prava su obligaciona.

Obaveza

Obaveza se moe definisati kao zapovijest u odreenom ponaanju, odreena u pravnoj normi i obezbijeena mogunou neposrednog ostvarenja od strane drave ili mogunou primjene sankcije za neizvrenje dunog ponaanja od strane drave.

Objekat prava

Pod objektom prava podrazumijevamo ono na ta su upereni i na emu se ostvaruju ovlatenja i obaveze. On se moe definisati i kao izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.

17. Objekti imovinskog prava Karakteristike objekata imovinskog prava

1. moraju se nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, ova osobina oznaava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravniki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu oznaava njegovu sposobnost da neposredno ili u novanom izrazu moe prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. (Posebno se ispoljava kod stvari, ljudskih radnji i intelektualinih produkata).

2. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome to se ovi objekti mogu neposredno izraziti u novcu, ili u tome to su tijesno vezani za prava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti poprimaju imovinski karakter (firma, robni ig npr.).

Objekti imovinskog prava su podjeljeni u etiri grupe: - stvari, ljudske radnje, lina dobra i proizvodi ljudskog duha.

Stvari Stvari ima vrlo razliitih i mogu se veoma razliito tretirati. U imovinskom pravu one su najvaniji objekat, to su materijalni dijelovi prirode. Da bi bile stvari u pravno-tehnikom smislu potrebno je jo da ih ovjek moe prisvajati. Postoji vie podjela stvari.To su :

1. stvari odreene po rodu i individualizirane; 2. pokretne i nepokretne stvari; 3. glavna stvar i pripadak; 4. proste i zbirne stvari; 5. potrone i nepotrone stvari;i 6. zamjenjive i nezamjenjive stvari.

Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se moe manifestovati kao injenje i davanje ili kao proputanje i trpljenje onoga to se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Ljudska radnja mora imati sljedee osobine: odreenost, da je mogua, doputenost i imovinsku prirodu.

Str. 13

S.Keko 2003/2004

Lina dobra Lina dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nejdeljiva od linosti kao pravnog subjekta (ivot, ast, ime, znanje i sl.). To su najvee vrijednosti u ivotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Za imovinsko pravo ona predstavljaju objekat i dobijaju graansko-pravnu zatitu samo onda kad ih moemo na neki nain izraziti i novanim ekvivalentom. Proizvodi ljudskog duha Proizvodi ljudskog duha uglavnom se opredmeuju kao nauna, tehnika i umjetnika djela. Ponekad se nazivaju i intelektualne tvorevine (beztjelesne tvorevine). Tvorac intelektualnih tvorevina moe sa njima da raspolae i da iz njih izvlai materijalnu korist. Prava iz imovinskopravnog odnosa koji nastaje povodom materijalnih vrijednosti se nazivaju: autorskim, pronalazakim i pravima industrijske svojine, to zanai da su najvaniji intelektualni produkti kao objekti imovinskog prava autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehniko unapreenje i know how (znati kako). 18. Uticaj vremena na pravne odnose Protekom vremena moe doi do sticanja ili gubljena prava, donosno njihove modifikacije. U pravnoj terminologiji vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticaj rokova na pravo manifestuje se pored njihovog vezivanja za poetak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, odraja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogunost prinudnog ostvarenja usljed nevrenja tokom zakonom odreenog dueg vremena. To je, dakle, gubljenje tube u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevrenja dospjelih ovlatenja u zakonom predvienim rokovima. Sudovi i drugi dravni organi po slubenoj dunosti ne paze na istek ovih rokova. Zastarjelost ima veliki znaaj u pravu:

- Zastarjelost olakava pravni promet otklanjajui mnoge tekoe i zloupotrebu naroito u pogledu dokazivanja nekog prava

- poveava - pravnu sigurnost da faktiki odnosi budu legalizovani i da im uvjek ne prijeti opasnost da budu poniteni

- stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Sva prava ne zastarjevaju: samo obligaciona potraivanja, dok apsolutna prava (svojina sluio se njome ili ne) i porodina prava ne zastarjevaju. Prekluzivni rok je vrijeme, koje nekim propisom odreeno, u kojem treba isskoristiti neko svoje pravo. Poslije isteka ovog roka pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi dravni organi po slubenoj dunosti paze na postojanje prekluzije. Kad utvrde da je ovaj rok istekao maroju odbaciti zahtjev. Odraj je pribavljanje nekog prava proteka vremena pod odreenim uslovima. Da bi se odrajem, tj. protekom vremena steklo pravo, treba da je dravina, dranje tue stvari, savjesno. Svjesno dranje znai da drilac misli o sebi da je vlasnik te stvari, budui da je do stvari doao na doputen legalan nain. To znai, kad neko kroz due vrijeme savjesno dri neku stvar, postaje njen vlasnik. Odrajem se stiu samo stvarna prava, prava na stvarima kao to su svojina i slubenost. 19. SUBJEKTI PRAVA Pojam subjekta prava Subjekti prava su lica koja koja se nalaze u pravnom odnosu i koji su nosioci ovlatenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza naziva se pravnom sposobnou. Pored fizikih lica i grupi ljudi, kolektivu, pod uslovima koje odreuje pravni poredak, moe biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava se naziva pravnim licem. Subjekti prava treba da imaju pravnu svjest, svijest o postojanju i sadrini prava. Pravna svijest se sastoji od dvije bazine komponente: saznanja prava i stava o pravu. Saznanje prava je jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. Ukoliko lice ispunjava odreene psihike i intelektualne uslove smatra se da je obavezan na saznanje pava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa kodi onome ko ga nije stekao. Fiziko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznaje svakom ovjeku, svakom fizikom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude ivo roeno i da ima ovjeiji oblik. Fiziko lice smru prestaje da

Str. 14

S.Keko 2003/2004

bide subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud moe nestalo fiziko lice proglasiti umrlim. Pravni subjekti imaju izvjesne oznake po kojima se razlikuju jedan od drugoga i koji slue za identifikaciju svakog subjekta.Te oznake se nazivaju i atributima pravnog subjekta: ime, prebivalite i boravite i dravljanstvo. Pravna, graansko-pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizikog lica Svaki je ovjek subjekat prava. Takav njegov poloaj u drutvu, mogunost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnou. Kad se radi o graanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine. Poslovna sposobnost je mogunost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogunost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Fiziko lice stie pravnu sposobnost punoljetsvom, a u izuzetnim sluajevima moe i ranije (npr. maloljetno lice kada se uda ili oeni stie poslovnu sposobnost. Poslovna sposobnost prestaje smru (medicinska kategorija prestanak rada mozga i srca) ili oduzimanjem Pravni odnos moe nastati i iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, poto je to ponaanje protivno pravnoj normi. (Djeca do 7g. ne odgovarjua preko 7g sa starateljem su odgovorna). Ta sposobnost pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnou. Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je drutvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija, koja ima svoje posebne drutveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovaraueg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i prestanka precizno se ureuju zakonom. Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljedei elementi:

1. da postoji vrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formulie svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa treim licima i ostvaruje svoje zadatke;

2. da ta organizacija ima cilj radi kojeg postoji i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa drutvenim interesima, ili da ne vrijeaju interese drutva. Drava ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne priznaje pravni subjektivitet organizacijama iji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima;

3. da istupa u svoje ime radi vrenja prava i obaveza, tj. da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji.

4. da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog lana tog pravnog lica i da samostalno odgovara.

Kao i fiziko lice,tako i pravno lice mora imati atribute koji odreuju njegov pravni subjektivitet.U njih spadaju:ime ili firma,prebivalite ili sjedite i dravljanstvo ili pripadnost. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu vriti ona prava i obaveze koje su vezane samo za fiziku linost. (pravno lice ne moete zatvoriti u zatvor). Pravna lica su ustanovljena radi postizanja nekog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tom cilju. Prema naem pravu, pravna lica mogu imati samo ona prava koja su im potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovani. Poslovna sposobnost je mogunost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogunost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Pravno lice ne moe imati svijest pa se pod svjesnim izjavama volje smatraju izjave volje ovlatenih fizikih lica (u sastavu ili ga zastupaju) i kad je ta izjava u ime i za raun pravnog lica. Znai pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje ovlatenih fizikih lica. Poto organi pravnog lica mogu da uine i protivpravnu radnju valja pravnom licu priznati i deliktnu sposobnost, i uiniti ga odgovornim za delikte. Odgovornost se danas proitila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, koja se pravda teorijom rizika po kojoj onaj koji vue korist od neke djelatnosti treba da snosi i tetu koja bi proistekla iz te djelatnosti. Ove sposobnosti pravnog lica prestaju brisanjem iz sudskog registra.. 20. Zastupanje fizikih i pravnih lica Pojam zastupnitva

Str. 15

S.Keko 2003/2004

Zastupnitvo je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik ili agent) sklapa posao ii obavlja neku pravnu radnju, daje izjevu volje, za drugo lice (vlastodavca), ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. Vrste zastupnitva Kriterija za klasifikaciju zastupnitva ima vie, a najvaniji su osnov i obim ovlatenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu injenicu na kojoj odnos zastupanja poiva (na osnovu pravnog nastanka). Prema osnovu zastupnitvo se moe podjeliti na:

1. zakonsko - nastalo na osnovu zakona (maloljetno dijete zastupa roditelj, direktor firmu) 2. statutarno - Statutarno zastupnitvo je pravno-tehniki termin. Ono obuhvata ne samo

zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih opih akata ili pravila. Ovo zastupnitvo odreuje i Zakon o obligacionim odnosima

3. zasnovano na aktu nadlenog organa Najei pojavni vid je sudsko zastupnitvo (zastupnik siromane stranke, upravitelj steajne mase i prinudnog poravnanja)

4. zastupanje po punomoju, ili ugovorno zastupnitvo Za lica koja su poslovno sposobna, ali nee ili ne mogu da vre pravne radnje. Kod ovog zatupnitva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odreuje se ovlatenjem zastupljenog, koje daje zastupljeni u vidu punomoi. Punomo je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da e u okviru punomoi smatrati punomonikove pravne radnje za svoje. U savremenom svijetu punomo se daje u pisanoj formi. Prestanak punomoi moe nastupiti protekom vremena, otkazom agenta, opozivom vlastodavca.

Prema obimu ovlatenja: 1. generalno (odreeno na najuopteniji nain ili po rodu) i posebno (za jedan ili nekoliko

konkretnih poslova) 2. ogranieno (limitiran broj bravnih poslova i na koji nain) i neogranieno (bez posebnog

naloga i upustva) 3. kvantitativna (moe sklopiti ugovore do 100.000KM) i kvalitativna (o vrsti poslova moe

sklopiti posao samo o uslugama) Ogranienja se mogu ticati i teritorije i vremena u kome zastupnik nastupa. OSNOVI OBLIGACIONOG PRAVA OBLIGACIONO PRAVNI ODNOSI (OBLIGACIJA) Pojam,vrste i subjekti obligacionih odnosa 21. Pojam i karakteristike obligacije Pojam obligacije Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje reguliu obligacione odnose. Obligacioni odnos (obligacija) je takav pravni odnos meu odreenim licima u kome je jedno lice (dunik) obavezno da drugom licu (povjeriocu) izvri odreenu radnju (prestaciju, inidbu), a to drugo lice ima pravo, ovlatenje da trai od prvog da mu to uini, a ukoliko ne uini, poto je to "pavni odnos", povjerilac moe da trai intervenciju dravnog organa radi izvrenja prinudnim pute. Obaveza i ovlatenje su u korelaciji: ono to je za jednog u tom odnosu dunost, obaveza, za drugog je pravo, ovlatenje. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa roba i usluga. U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane,s tim da na svakoj strani moe biti jedno ili vie lica. Na jednoj strani je lice koje se naziva povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). Njegovo ovlatenje da trai neto od druge strane naziva se trabinom, potraivanjem. Na drugoj strani je dunik (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti fizika i pravna lica. Poto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac moe dunika da prinudi i putem intervencije dravne vlasti da uini ono to mu je duan u tom odnosu. Karakteristike obligacionih odnosa Obligacioni odnos je graansko-pravni odnos, a njegove karakteristike su:

1. to je pravni odnos izmeu tano odreenih lica, i povodom tano odreene radnje. 2. Obligaciono pravo spada u relativna prava. Povjerilac svoje pravo iz obligacije moe ostvariti

samo prema svom duniku. Prema treim licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakva prava.

3. Povjerilac u obligacionom odnosu svoje pravo na stvar moe ostvariti samo preko dunika, to znai da ne moe sam uzeti kupljenu stvar nego mu je dunik mora predati. (za razliku od

Str. 16

S.Keko 2003/2004

stvarnog prava gdje nosilac stvarnog prava svoje pravo ostvaruje neposredno i od drugih moe traiti da ga u tome ne ometaju)

4. Radnja iz obligacionih odnosa moe se ticati kako individualiziranih (specijalno odreenih stvari), tako i stvari odreenih samo po rodu. (u stvarnom pravu pravo postoji na tano odreenim stvarim)

5. Obaveza iz obligacije je po pravilu pozitivna (dunik je duan da neto uini ili da). Rjee je negativna a sastoji se u neinjenju radnji koje bi se inae pravovaljano mogle preduzeti.

Tipina tuba za zatitu obligacije je graansko-pravna tuba: - na prvom mjestu tuba da se utvrdi da postoji potraivanje,odnosno obligacija, - a potom tuba za ispunjenje obligacije.

Sredstva prinude protiv dunika koji nee da ispuni trabinu svoga povjerioca nisu usmjerena na njegovu linost, nego na njegovu imovinu. Karakteristina sankcija je popravljanje tete. Ona se vri na razne naine:

- Izvravanje radnje koja je predmet obligacije moe se povjeriti nekom drugom licu ukoliko je to prema karakteru radnje mogue na troak dunika.

- Pored toga,sud moe procjeniti vrijednost neizvrene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine dunika. Nee li dunik dobrovoljno da isplati te izdatke, sud nareuje njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje dunikove imovine.

Obligaciona radnja (prestacija) Obligacioni odnos odreen je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme odreeno je ponaanje lica (subjekata) u toj obligaciji. To njihovo ponaanje, ono to treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a najee inidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacije. Sadrina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlaenje povjerioca da trai od dunika odreeno ponaanje i dunost dunika da udovolji tom zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan. Obligaciona radnja se moe sastojati u davanju neke stvari, u nekom injenju, u neinjenju, tj. u uzdravanju da se neto uini, u proputanju da se neto uradi, ili u trpljenju, doputanju da da povjerilac neto ini, to inae ne bi smio (postavljanje antene na moj balkon). Obligaciona radnja moe biti pozitivna ili aktivna i negativna ili pasivna. Obaveza dunika na davanje i injenje je pozitivna inidba, dok su proputanje i trpljenje negativne inidbe Karakteristike obligacione radnje:.

1. Radnja koja je predmet obligacije treba da je doputena objektivnim pravom, jer pravno nedoputene radnje niko se ne moe obavezati. Predmet obaveze je nedoputen ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu drutva.

2. Radnja, nadalje mora biti mogua, besmislica bi bila obavezivati se na neto to je nemogue uiniti. Ali, ako radnju ne moe uraditi dunik, a neko drugo bi lice moglo to uiniti, onda takva radnja moe biti predmet obligacije (objektivno je mogua). To to dunik ne moe izvrtiti radnju u pitanju je subjektivna nemogunost. Dunik moe platiti nekom drugom ko tu radnju moe izvriti, ili moe povjeriocu nadoknaditi tetu zbog neizvrenja.

3. Radnja treba da je odreena, da se po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se inidbi radi. (koju stvar treba da preda povjeriocu odnosno ta treba da uradi, kako to da uradi, na kom mjestu i kada). Kao odreene obligacione radnje smatraju se i tzv. odreive radnje (subjeti su odredili samo neke elemente na osnovu kojih se inidba moe identifikovati kad stvar jo nije proizvedena)

4. Obligaciona radnja mora biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos, a to znai da mora biti izraziva u novcu.

Ako je predmet obaveze nemogu,nedoputen,neodreen ili neodrediv,obligacioni odnos je nitav. (On je nitavan zbog predmeta obligacije). Vrste obligacija Prema vrsti radnje Prema tome da li se obligaciona radnja sastoji u injenju ili davanju ili neinjenju, trpljenju ili proputanju obligacije se dijele na:

1. aktivne ili pozitivne 2. pasivne ili negativne

Prema tome da li obligacionu radnju treba da izvri tano odreeno lice ili neko tree lice obligacije mogu biti:

1. stogo line

Str. 17

S.Keko 2003/2004

2. line (ee su) i uglavnom su pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko e mu dati stvar ili izvriti radnju

Prema tome da li se obligaciona radnja moe izvriti u odreenom, odnosno kratkom vremenu, ili izvrenje traje due vremena obligacije su:

1. trenutne - Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari 2. trajne - Trajanje obaveze moe biti za odreeno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana) ili za

neodreeno vrijeme (npr. do otkaza) S obzirom na to da li se radnja moe izvriti u dijelovima (u obrocima) ili se ne moe rastavljati obligacije su:

1. djeljive otplata duga u vie rata 2. nedjeljive prirodna nedjeljivost (predaja prodate krave) i pravna nedjeljivost (subjekti obligacionog odnosa su se sporazumjeli da se obligaciona radnja izvri odjednom u cjelini)

Prema tome da li se obaveza iz obligacije moe izvriti jednom radnjom ili je dunik duan preduzeti vie radnji koje sve zajedno predstavljaju predmet obligacije, obligacije mogu biti:

1. jednostavne ili proste (predaja prodate stvari u ratama ili odmaha "predaja stvari" je uvijek ista)

2. sastavljene ili sloene (pojedine radnje sloene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja odnosa). (instalacija IS raunarske mree u nekoj organizaciji projektovanje, nabavka opreme, instalacija softwera, testiranje i odravanje)

Sastavljene obligacije mogu se sastojati od: 1. glavna povodom koje radnje je i obligacija nastala 2. sporednih obligacija slue dopuni glavne obligacije, nisu samostalne, dijele pravnu sudbinu

glavne obligacije. Nastaju uvijek sa glavnom, a najee prestaju kad prestane i glavna. (Predaja kamata uz glavnicu)

Prema tome da li je obaveza dunika da preda stvar ili novac obligacije mogu biti: 1. novane i 2. nenovane poto predmet obligacije mora imati ekonomski karakter i ove obligacije je

veoma lako pretvoriti u novane (naknada tete kada dunik ne izvri obligaciju) Prema nainu odreivanja obligacione radnje Po kriteriju kako je odreena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generine (odreene po vrsti),alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je inidbu dunik obavezan. Radnja je specijalno odreena i obligacije se moe ispuniti samo izvrenjem te radnje (mora se vratiti ista stvar data u zakup). Karakteristika ove obligacije da ukoliko doe do propasti ove stvari iz objektivnih uslova dunik se oslobaa obaveze, odnosno dunik ne odgovara ako se inidba ne moe izvriti usljed naknadne objektivne nemogunosti. Generike obligacije - predmet obligacije je odreen samo po rodu, po vrsti. Predmet obligacije nije dovoljno odreen. Odreena je samo vrsta, rod stvari, a koja e to stvar, odnosno radnja ba biti pri izvrenju obligacije, za strane u obligacionom odnosu je manje vano. Za ovu obligaciju je karakteristino da se dunik ne oslobaa obaveze ukoliko stvar propadne iz objektivnih uslova, jedino se oslobaa kada je stvar odreena po rodu koje seimaju uzeti iz odreene mase, a masa sva propadne. Alternativna obligacija - Predmet obligacije mogu biti dvije ili vie radnji, a dunik je duan izvriti samo jednu od njih. Ako strane nisu odredile, pravo izbora pripada po zakonu duniku. Koju e od ovih radnji izabrati treba da se opredijeli do poetka izvrenja obligacije. U pogledu naknadne neomogunosti ispunjenja obaveze dunik nastale bez krivice stranaka obaveza se ne gasi nego se ograniava na preostali predmet. Fakultativna obligacija - Obligacija se tie jedne radnje, predmet joj je jedna odreena radnja, ali dunik je ovlaten da obligaciju ispuni i izvrenjem druge, ali opet odreene radnje. Dunik je ovlaten da bira kako e ispuniti obligaciju: izvrenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac moe zahtjevati samo onu koja je predmet obligacije. Ukoliko doe do naknadne objektivne nemogunosti izvrenja radnje koja je predmet obligacije ili krivicom povjerioca, dunik se oslobaa obaveze, a ako hoe moe izvriti drugu radnju.. Ako je kriv dunik on e izvriti drugu radnju ili nadokanditi tetu. Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne. One nisu pravno zatiene, ne mogu se ostvarivati putem suda, ali su pravno priznate. Dunik ako hoe moe izvriti obavezu, ali ga povjerilac ne moe natjerati. Isto tako ako bi dunik izvrio obligaciju u zabludi mislei da je prava obligacija ne moe traiti povraaj, jer bi njegova radnja predstavljala izvrenje obligacije.

Str. 18

S.Keko 2003/2004

24. Subjekti obligacije Obligacija se obrazuje izmeu najmanje dva lica koji su subjekti tog odnosa. Jedan subjekt tog odnosa je nosilac prava povjerilac, a drugi je nosilac obaveze dunik. Jedan potrauje, drugi duguje.Ti subjekti mogu biti i fizika i pravna lica, i to na svakoj strani i moe ih biti vie. Obligacioni odnos moe biti i takav da svaki subjekt i neto duguje i istovremeno neto potrauje, da je svaki od njih istovremeno i nosilac ovlatenja i nosilac obaveza (ugovorni odnos kupoprodaje PRODAVAC je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potrauje cijenu, KUPAC od prodavca potrauje kupljenu stvar, a duguje mu cijenu). Ove obligacije se nazivaju dvostranim ili dvostrano obaveznim za razliku od jednostranih gdje je samo jedna strana povjerilac, a druga dunik. Mnoina subjekata obligacije U obligacionom odnosu moe se nai u isto vrijeme vie lica na svakoj strani ponaosob tj. vie lica kao povjerioca ili vie lica kao dunika. Radnja obligacije moe biti djeljiva, pa da vie ljudi bude obavezno svi zajedno ili svaki ponaosob. Na osnovu toga razlikujemo: 1. Razdjeljene obligacije 2. Solidarne obligacije Razdijeljena obligacija To je takva obligacija kod koje je radnja djeljiva, a odnos izmeu mnoine subjekata obligacije takav da je svaki povjerilac ovlaten da trai samo svoj dio trabine, odnosno da svaki dunik duguje samo svoj dio duga. Pored toga to je radnja djeljiva, da bi obligacija mogla biti razdjeljena potrebno je da bar na jednoj strani bude vie lica i da zakonom ili ugovorom nije odreeno da je ta obligacija solidarna. Meusobni odnosi izmeu tih lica na jednoj strani mogu biti ureeni sporazumom tako da u obligaciji uestvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. To je ustvari skup vie samostalnih pojedinanih obligacija, koje su samo prividno jedna obligacija. Svaki sapovjerilac ima pravo da trai samo svoj dio duga. Svaki sudunik je obavezan da ispuni samo svoj dio obaveze i povjerilac njegov dio ne moe da trai od drugog sudunika. Zastarjelost tee ponaosob za svakog sudunika. Jednom tubom mogu se tuiti svi sudunici, a moe ponaosob svaki od njih za njihov dio duga. Solidarna obligacija To je takva obligacija kod mnoine subjekata gdje je njihov meusobni odnos tako ureen da su svi sudunici obavezni da izvre cijelu inidbu, i da su svi povjerioci ovlateni da trae izvrenje cijele inidbe i to bez obzira to je radnja djeljiva. Svi sapoverioci zajedno, a i na ponaosob mogu traiti izvrenje cijele obligacije od svih sadunika i od svakog ponaosob, pa i od onih sadunika koji su ve izvrili dio obaveze, sve dok se obaveza u potpunosti ne izvri. Odnos solidarnosti moe postojati na:

- strani povjerioca (aktivna solidarnost) i jedno potraivanje a vie ovlatenih lica, - na strani dunika (pasivna solidarnost), - jedno dugovanje a vie dunika - a moe istovremeno na obje strane.

Meusobni unutranji odnosi na jednoj strani mogu biti sporazumom razliito ureeni (jenaki ili nejednaki dijelovi). Onaj ko ispuni cijelu obligaciju ima pravo da trai od svakog sadunika da mu nadokande onaj dio koji otpada na tog sadunika, to znai da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadunika da izvri cijelu inidbu, ali ne i da snosi cio teret. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da trai svoj dio trabine od povjerioca kome je izvrena cijela obligaciona radnja, to znai da ovlatenje iz solidarne obligacije da trai izvrenje cijele inidbe pripada svakom solidarnom povjericu, ali mu ne pripada cijela korist. Vanjski ili spoljni odnos je ono to je karakteristino za solidarne obligacije: Ako se izvri obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje i smatra se da je izvrena svima zajedno i svakom ponaosob. Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u graanskom pravu, ona mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona (mjenini potpisnici su solidarni dunici zakonitom imaocu mjenice). CESIJA I INTER CESIJA U pravnom odnosu osim ako se radi o strogo linom odnosu strane koje u njemu uestvuju mogu se mijenjati. Tako i u obligacionom odnosu samo predmet obligacije ostaje isti.

Str. 19

S.Keko 2003/2004

Cesija je mjenjanje povjerioca u obligacionom odnosu, odnosno ustupanje trabine, dok je intercesija mjenjanje dunika odnosno preuzimanje duga. Lica u cesiji su:

- cedent stari povjerilac koji ugovorom svoju trabinu prenosi na - cesionara novog povjerioca dok - cesua dunik ostaje isti

Do cesije moe doi - na osnovu pravnog posla (ugovorom) - na osnovu sudske odluke, - a moe i na osnovu zakona (to su rjei sluajevi).

Na osnovu pravnog posla 1. moe se nekom pokloniti svoje potraivanje 2. moe se dug vratiti ustupanjem svog potraivanja 3. moe se platiti kupljena stvar cediranjem neke trabine 4. moe se sama trabina prodati

Predmet cesije mogu biti sve trabine osim: - onih iji je prenos zakonom zabranjen - koje su vezane za linost povjerioca - ija se priroda protivi prenoenju

Odgovornost u cesiji: - ako je trabina ustupljena bez naknade cedent ne odgovara novom povjeriocu za nju - ako je ustupljena uz naknadu cedent odgovara za njenu istinitost (veritet). Za naplativost

(bonitet) odgovara samo ako je ugovorm o ustupanju to predvieno. I tada odgovara samo do visine onoga to je primio od cesionara, zatim za kamate, trokove oko ustupanja i trokove postupka postupka protiv dunika.

Dunik u cesiji: - za punovanost cesije ne trai se pristanak dunika (njemu je svejedno kome duguje) - zakon trai da dunik bude obavjeten o cesiji, ali dotle dok ne bude obavjeten i ne sazna na

bilo koji nain o promjeni on moe cedenta smatrati za povjerioca i njemu izvriti inidbu. - poloaj dunika u cesiji ne moe se pogorati, on duguje onoliko koliko duguje

INTERCESIJA Intercesija je promjena lica na strani dunika u obligacionom odnosu. Dug iz obligacionog odnosa moe se preuzti u potpunosti tako da umjesto starog donika doe novi (intercedent), a moe i tako da ostane i stari dunik (kumulativna intercesija). Do intercesije moe doi na osnovu:

- sporazuma - a moe i na osnovu zakona to se rijee deava

Povjerioci u intercesiji: - za intercesiju potreban je pristanak povjerioca jer mu nije svejedno ko mu je dunik - dug se moe preuzeti i na osnovu sporazuma povjerioca i novog dunika i smatra se da u tom

sluaju ne treba traiti pristanak starog dunika, jer se ne radi o njegovm pravu nego o njegovom rastereenju. Tada se radi o pristupanju duga.

Dugu se moe pristupiti novi dunik a da se obaveza ranijeg dunika ne ugasi. Na dunikoj strani obligacionog odnosa se tada pojavljuju dva subjekta. Primjer zajednikog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi dunika i pored ranijeg dunika, koji se u ovom sluaju naziva glavni dunik. Odgovornost novog dunika moe biti supsidijarna (jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dunik) i to je pravilo. Pored ovoga odgovornost moe biti i solidarna. 27. IZVORI OBLIGACIJA Izvori obligacija su pravne injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije, to su razlozi usljed kojih nastaju obligacije. I zakonici i pravni pisci kao izvor obligacija navode: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne tetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora kkoje navode kao "razliite injenice", izvore "sline ugovorima i sline deliktima kvazi-ugovori i kvazi-delikti", "neopravdano obogaenje", "nezvano vrenje tuih poslova" itd.. O 1. Pravni poslovi kao izvor obligacija

Str. 20

S.Keko 2003/2004

a) Ugovori - kao pravni poslovi su najei izvor obligacija. Ugovori su izjava volje dvaju ili vie lica kojima se ta lica sporazumjevaju upravo zato da meu njima nastane odreeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvri dogovorenu inidbu b) Jednostrani graansko-pravni poslovi obligacija kao dvostrani pravni posao nastaje samo izjavom volje jednog lica (hartije od vrijednosti, mjenica, ek, dionica itd.)

2. Prouzrokovanje tete graanski delikt je izvor obligacije u tom smislu to za onoga ko protiv-pravnom radnjom nanse tetu drugome nastaje obaveza da tu tetu nadoknadi ukoliko ne dokae da teta nije nastala njegovom krivicom. teta moe biti prouzrokovana tetnom radnjom lica sa kojim tetnik nije u pravnom odnosu graanskopravna deliktna odgovornost, a moe se nanijeti i ugovornom pratneru neizvrenjem ili neurednim izvrenjem ugovorenih obaveza ugovorna odgovornost. Da bi tetnik oteenom nadoknadio tetu moraju biti ispunjena dva uslova:

a) sistem subjektivne odgovornosti o mora postojati protivpravna radnja o mora da postoji teta (teta je umanjenje imovinskog interesa i dijeli se na:

prostu umanjenje postojee imovine izgubljenu dobit (onemoguavanje uveanja imovine)

o uzrona veza protivpravne radnje i tete da je ba tom radnjom prouzrokovana teta o krivica (krivnja) da li je onaj ko je prouzrokovao tetu bio svjestan i da li je postojala

volja b) sistem objektivne odgovornosti vezan je "opasne djelatnosti", "opasne stvari" zato

pravo polazi od pretpostavke da oni subjekti koji su preduzeli ovakve radnje vie su izloeni riziku za prouzrokovanje tete pa se ne utvruje ko je odgovoran ne trai se krivnja. Na ovakav nain pravni sistem zatiuje nejake da se izlau trokovima dokazivanja krivnje nego se to pretpostavlja. titi ih od opasnih djelatnosti.

3. Neosnovano obogaenje sticanje bez osnova, neopravdano. Kada neko neto dobije ili uopte primi i time povea svoju imovinu, a nema za to pravnog osnova, kae se da se neosnovno obogatio. Obligacija se sastoji u tome da je onaj ija se imovina uveala (obogaeni), duan vratiti, odnosno nadoknaditi onome ija se imovina umanjila (osiromaenom) ono to je neosnovano prelo u njegovu imovinu. Ta vrijednost moe biti manja ili vea, ali nikako vea od one za koliko se obogaeni obogatio. Dakle osnov za ovu obligaciju je "neosnovano obogaenje". Nejei sluaj je de neko nepanjom plati neto to nije dugovao. (2x plaen raun) 4. Nezvano vrenje tuih poslova ili poslovodstvo bez naloga Poslovodstvo bez naloga je kada neko u dobroj namjeri preduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlatenja. Jo se naziva vrenjem tuih poslova ili dejstvom bez punomostva. Ako preduzetu radnju odobri i prihvati to drugo lice nastaje odnos kao kod zastupnitva. Ukoliko ne prihvati nastaje ova obligacija slina kao kada zastupnik prekorai ovlatenja. 5. Zakon kao izvor obligacije Nekada zakon stvara obligacione odnose kao npr. certifikati. Osnov je u Zakonu o potraivanju graana povjerioci su graani FBiH, a dunik FBiH ili Zakon o restituciji (koji jo nije donesen jer bi se stvorila obligacuija povrat vlasnicima ono to im je oduzeto) 28. Prestanak obligacije Svrha obligacije je da dunik ispuni radnju i time zadovolji odreeni interes povjerioca. To je najobiniji i najredovniji nain prestanka obligacije. Meutim postoje i razni drugi naini prestanka obligacije:

1. ispunjenje obligacije 2. nemogunost ipunjenja 3. prestanak subjekata 4. kompenzacija 5. novacija (prenov) 6. konfuzija 7. oprotaj duga 8. poravnanje 9. zastarjelost 10. zakonom 11. otkaz

Ispunjenje obligacije

Str. 21

S.Keko 2003/2004

Do ispunjenja dolazi kada dunik izvrava onu radnju koju je bio obavezan izviti. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dunik izvrava inidbu, a povjerilac prima ispunjenje. Niti povjerilac moe traiti od dunika da izvri neto drugo, niti dunik moe nametnuti da mu izvri drugu inidbu. Povjerilac je duan primiti primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima pravni interes da obaveza bude izvrena, ak i kad se dunik protivi ispunjenju, sem ako se radi o strogo linoj obavezi. Dunik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, tano prema njenom sadraju, odnosno na nain, na mjestu i u vremenu koje odgovaraju njenom sadraju. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelomino moe zahtjevati da mu povjerilac izda potvrdu o tome. Nemogunost ispunjenja obligacije Do nemogunosti ispunjenja obligacije moe doi zbog subjektivnih i objektivnih okolnosti. Ukoliko je dolo zbog subjektivnih okolnosti (dunikova krivica), obligacioni odnos se ne gasi nego mjenja predmet. Dunik postaje obavezan da povjeriocu nadoknadi tetu. Kod objektivnih okolnosti (okolnosti za koje dunik ne odgovara) treba razlikovati da li je predmet obligacije individualno odreena stvar ili je odreena generino. Ukoliko je individualno odreena stvar onda obligacioni odnos prestaje, dok kod generino odreenih stvari obligacioni odnos ne prestaje. Meutim strane u obligacionom odnosu se mogu sporazumjeti i ugovoriti da ostaje dunikova odgovornost u svakom sluaju. . Pretanak subjekta obligacije Smrt subjekta u naelu ne povlai gaenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike, osim ako je obaveza ili pravo vezano strogo za linost subjekta obligacije (izrada slike, plaanje alimentacije). Kompenzacija (prebijanje) Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed ega prestaju obje obligacije iji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u odnosu tako da je jedno lice dunik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, kompenzacijom prestaju obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacija e potpuno prestati ako su dugovi jednaki. Ukoliko dugovi nisu jednaki manji dug prestaje, a vei dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Cilj kompenzacije je smanjenje finanisjskih trokova ispunjenja. Do kompenzacije moe doi voljom oba subjekta obligacije, jednostranim zahtjevom jednog subjekta i zakonski . Za jednostranu kompenzaciju zakon je odredio sljedee uslove:

1. uzajamnost - da postoje dvije obligacije izmeu dva ista lica svako od tih lica je u jednoj obligaciji povjerilac, a u drugoj dunik

2. jednorodnost - trabine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje su premet obligacija budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju novane trabine, ali se mogu prebijati i trabine iji su predmet generine, zamjenjljive stvari (cigla za ciglu, jest da je malo tee jer se u obzir uzima i kvalitet);

3. obje trabine treba da su dospjele, u asu kad se trai kompenzacija da je dolo vrijeme kada treba obje izvriti;

4. trabine treba da su likvidne, tj. da su iste, da se u sluaju spora mogu lako i brzo dokazati. Kontokorent je takav odnos koji se sastoji u tome da stranke ugovore da e svaka od njih meusobna potraivanja unositi u jedan jedinstven raun (kontokorent tekui raun) i da e s vremena na vrijeme, za ugovoreni period taj raun, svaka svoj zakljuiti i potraivanje prebiti, a saldo e isplatiti ona strana iji dug bude vei. Moe se dogovoriti i da se razlika prenese na novi kontokorent. Nijedna stranka ne moe raspolagati sa trabinom koja je unesena u kontokorent tj. ne moe se ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne moe je utuiti itd. Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sprazumom subjekata se gasi postojea obligacija, a umjesto nje nastaje nova. Subjekti ostaju isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Da bi dolo do prenova obligacije treba da su ispunjenji sljedei uslovi:

1. da su stranke htjele (na bazi sporazuma) da umjesto postojee nastane nova obligacija; da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istvoremeno umjesto nje nastane nova. Ne moe na osnovu jednostrane izjave volje.

2. stara obligacija je morala biti punovana, jer ako nije bila pravnovaljana umjesto nje ne moe nastati pravno valjana

Str. 22

S.Keko 2003/2004

3. stara i nova obligacija se moraju razlikovati u neemu bitnom,u predmetu ili pravnom osnovu. (kupac i prodavac se pogode da umjesto prodatog stola prodavac za istu cijenu preda ormar).

Ostali naini prestanka obligacija

1. opratanje duga onaj ko ima ovlatenja moe da ih se i odrekne, odricanje od prava potraivanja. Oprost duga je slian poklonu pa se na oprost duga i primjenjuju pravila o poklonu. Dunik ne mora da prihvati poklon, pa prema tome ni oprost duga potreban je pristanak dunika. Ako povjerilac ipak hoe da se odrekne potraivanja, a dunik ne prihvata oprost, poverilac moe dugovani predmet poloiti kod suda. Tim deponovanjem kod suda gase se obaveze i potraivanja i obligacija prestaje

2. konfuzija je sjedinjavanje i trabine i duga kod istog lica. Obligacija se gasi u tom sluaju jer pravno niko ne moe sam sebi dugovati i u obligaciji moraju biti najmanje dvije strane i dva lica

3. Otkaz neki obligacioni odnosi due traju, i obaveza dunika se sastoji u nizu radnji koji se ponavljaju u jednakim vremenskim razmacima (mjeseno plaanje zakupnine). Ukoliko za ovakve obligacije nije unaprijed ugovoreno vrijeme ono prestaje otkazom. Otkaz je izjava volje jedne strane kojom u odreenom asu prestaje obligacioni odnos..

4. Poravnanje ili nagodba, to je ustvari ugovor izmeu subjekata jedne obligacije kojim oni svoja nejsana i osporavana potraivanja i dugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvruju ta ostaje da jedna drugoj izvri; Nejasna sadrina poravnanjem postaje jasna.Poto je to ugovor na poravnanje se odnose svi propisi i pravila koji se odnose na pravne poslove uote. Poravnanje na zakon smatra ugovornim odnosnom (ZOO). Ukoliko se radi o nagodbi ne mogu se pobijati ugovori.

5. zastarjelost; 6. moe biti donesen zakon kojim se ponitavaju ili ukidaju neki obligacioni odnosi (politike

reforme,revolucije ).

Pojam poslovnog prava 29. Pojam i predmet poslovnog prava Poslovno pavo predstvalja sinonim za trgovako ili trgovinsko pravo. Pojam privrednog prava koji se kod nas najvie koristio naputen je jer on ne odgovara poredcima na kojima je zasnovana trina ekonomija, dalje drutvena svojina na kojoj je privredno pravo izgraivano vie ne postoji. Poslovno pravo prvenstveno regulie odnose ekonomskog prometa u koje stupaju subjekti ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno. Kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se trgovaka drutva i obrtnici (imaoci radnje registrovani) Predmet poslovnog prava u najirem smislu su svi odnosi koji se tiu trgovine u pravnom smislu te rijei, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privreivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se moe definisati kao skup propisa koji se tiu trgovine, a poslovno pravo kao skup normi koje ureuju odnose u privrednom poslovanju. Suavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvreno je najpre zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinaceije. Drugi kriterij je bio da on obuhvati samo one privatno-pravne odnose koji potiu iz dinamike robno-novanih odnosa. Predmet poslovnog prava je dakle sloena kategorija. On obuhvata:

- status poslovnih subjekata, - reglementarno pravo - pravila koja reguliu odnose privrednog subjekta i drave, - trgovake ugovore (transakcije izmeu subjekata) - vrijedonosni prapiri - mjenino i ekovno pravo posebne transakcije - pravila konkurentskog djelovanja na tritu.

29.1. METOD IZUAVANJA POSLOVNOG PRAVA (nain spoznaje posl. prava) Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. itava oblast poslovnog prava za razliku od graanskog prava odlikuje se:

- dinamizmom pravni poslovi se zakljuuju u velikom broju sluajeva i velikom brzinom - privredni poslovi se obavljaju u vidu zanimanja

Str. 23

S.Keko 2003/2004

- kredit je bitan elemenat poslovanja (rasprostranjenost prodaje na kredit) - svako drutvo je zainteresovano za nesmetano odvijanje prometa pa je i dravna intervencija

mnogo ea u domenu privrednog nego u oblasti graanskog prava Ishodina taka metoda poslovnog prava je graansko-pravni metod. Specifinosti metoda poslovnog prava proistiu iz dejstva izloenih elemenata (dinamizam, ...) i ogledaju se uglavnom na etiri polja:

- izgled zajednikih osnovnih principa metoda graanskog i privrednog prava - izvori prava - pojedina materijalno-pravna tehnika rjeenja (pojava formuliranih ugovora i optih uslova

poslovanja, dalje ugovor se smatra zakljuenim najee u pisanom obliku) - postupak za ostvarenje prava.

Transformacija osnovnih osobina metoda graanskog prava (karakteristike metoda poslovnog prava) 1. Ravnopravnost subjekata i jednakost njihovih volja to pravno znai da nema nametanje

volje jednih prema drugima, dok u ekonomskom smislu jednakosti nema. Jai diktiraju uslove 2. Autonomija volje sloboda ugovaranja slobodan ulazak u transakcije. Meutim ima

sluajeva gdje je ta autonomija volje ograniena (eljeznice moraju prihvatiti robu na prevoz ukoliko ispunjavaju propisane uslove; MP robu mora prodavati svima po istaknutim cijenama)

3. dipozitivnost propisa (normi) ima oblasti gdje subjekti nisu zainteresovani da ulaze i formiraju drutva. Zbog toga se formiraju javna preduzea. S obzirom na polje korisne dravne intervencije dispozitivni propisi se znaajno koriguju sa imperativnim normama.

4. prometljivost prava i obaveza subjekti trgovinskog prava po svom poloaju mogu trgovati sa svojim pravima i obavezama.

5. imperativan karakter odnosa i sankcije sankcija imovinske priprode je bitno obiljeje privrednog prava, ali se pored ovih pojavljuju i neimovinske sankcije vanugovornog karaktera (usljed formiranja loe poslovne reputacije zabrana uea na sajmovima itd.)

30. IZVORI POSLOVNOG PRAVA

1. Ustav BiH ima samo opti okvir i ne pojavljuje se kao neposredni izvor prava 2. Zakoni na novou

a) BiH b) FBiH i RS c) Distrihta d) Kantona / upanija

3. Podzakonski akti i Akti samoregulacionih organizacija 4. Obiaji

ZAKONI Zakoni su najvaniji izvor poslovnog parva. Njima se ureuju:

- spoljnotrgovinska politika - carinska politika, - monetarna politika - uspostavljanje i funkcionisanje zajednikih i meunarodnih komunikacija, - meuentitetski transport

Meu najvanijim zakonima u oblasti prava su oni koji ureuju status subjekta poslovnih odnosa: trgovaca, tgovakih drutava ili preduzea. Za nae zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristino je da se oslanjaju na postojeu graansko-pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila biveg Austrijskog graanskog zakonika (ugovor o ortakliuku, ugovor o posudbi, ugovor o poklonu). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog naina ureivanja odnosa. Uporedo gdje god je bilo mogue i svrsishodno izvreno je ujednaavanje sa meunarodnim sporaazumima. Zakoni na nivou BiH

1. Zakon o stranim direktnim investicijama 2. Zakon o meunarodnim ekonomskim odnosima 3. Zakon o carinskoj politici i tarifi

Str. 24

S.Keko 2003/2004

4. Zakon o autorskim pravima 5. Zakon o zatiti industrijskog vlasnitva 6. Zakon o sukobu interesa u institucijama u vlasti BiH

Federalni zakoni

1. Zakon o privrednim drutvima 2. Zakon o vrijedonosnim papirima 3. Zakon o komisiji za vrijedonosne papire 4. Zakon o registru vrijedonosnih papira 5. Zakon o mjenici 6. Zakon o eku 7. Zakon o obligacionim odnosima

Tendencija zakona u BIH harmonizacija zakona na nivou FBiH i RS pa ak i distrihta. Dobar dio ovih zakona prei e na BiH Zakonodavne aktivnosti sa nivoa kantona su:

- ureenje obrta individualnog trgovanja - oblast koncesija o privrednim dobrima kojima rapspolae kanton

30.1. PODZAKONSKI AKTI I AKTI SEMOREGULACIONI