ocak planlamasi

8/7/2019 OCAK PLANLAMASI

1/46

T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNNGLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS

OCAK PLANLAMASI

ANKARA 2008


2/46

Milli Eitim Bakanl taraf ndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ileonaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarakyaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarndaamalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retimmateryalleridir(Ders Notlardr).

Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeyerehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek vegelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarndauygulanmaya balanmtr.

Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterliikazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmasnerilen deiikliklerBakanlkta ilgili birime bildirilir.

rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlikkazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler.

Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlndasatlamaz.


3/46

i

AIKLAMALAR ....................................................................................................................iiGR .......................................................................................................................................1RENME FAALYET1 ....................................................................................................31. MERMER OCAK TPLER ................................................................................................3

1.1. Ova Tipi Ocaklar...........................................................................................................41.2.Yama Tipi Ocaklar.......................................................................................................41.3. Tepe(Zirve) Ocaklar.....................................................................................................51.4. Ocak Az Yerinin Tespiti ............................................................................................6

1.4.1. Harita .....................................................................................................................61.5. Arazi Tetkiki ...............................................................................................................10

1.5.1. Corafi Yap ........................................................................................................101.5.2. Ulam..................................................................................................................10

1.5.3. Rezerv Tespiti......................................................................................................111.5.4. Ekonomik ltler...............................................................................................111.6. Mlkiyetlemleri.......................................................................................................12UYGULAMA FAALYET ..............................................................................................14LME VE DEERLENDRME ....................................................................................15

RENME FAALYET-2 ...................................................................................................182. OCAKTA BULUNAN MERMER VE ZELLKLER ...................................................18

2.1. Mermerin Tanm ........................................................................................................182.2. Mermerin zellikleri...................................................................................................18

2.2.1. Mermerlerin Fiziksel zellikleri ..........................................................................192.2.2. Kimyasal zellikler .............................................................................................23

2.2.3. Mekanik zellikler ..............................................................................................242.2.4. Renk.....................................................................................................................252.2.5. Saydamlk ............................................................................................................252.2.6. Cila Tutma ...........................................................................................................26

2.3. retim Maliyeti...........................................................................................................262.3.1. leri retim Ortamnda Gider Trleri ..................................................................26

2.4. rt Tabakasnn (Dekapaj) Kaldrlmas...................................................................272.4.1. Atk Alan Tespiti ................................................................................................282.4.2. Makineleri ile rt Tabakasn Kaldrma........................................................29

2.5. Gerektii Durumlarda Patlayclarla rt Tabakasn Kaldrma ................................322.5.1. Patlayclar Hakknda Genel Bilgiler...................................................................32

2.5.2. Patlayclarn Mermer Ocaklarnda Kullanlmas ................................................33UYGULAMA FAALYET ..............................................................................................34LME VE DEERLENDRME ....................................................................................35

MODL DEERLENDRME ..............................................................................................39CEVAP ANAHTARLARI.....................................................................................................40KAYNAKA.........................................................................................................................42

NDEKLER


4/46

ii

AIKLAMALARKOD 521MMI091ALAN Makine TeknolojisiDAL/MESLEK MermerlemeciliiMODLN ADI Ocak Planlamas

MODLN TANIMIMermer ocaklarndan, blok karabilmek iin i gvenliitedbirleri iersinde ocak planlamas ileminin anlatldrenme materyalidir.

SRE 40/32

N KOUL 10.Snf Makine Teknolojisi ortak alan modlleri ve MermerBlok retimi modln alm olmak.YETERLK Malzeme- ekipman ihtiyac ve ocak planlamas yapmak

MODLN AMACI

Genel AmaBu modl ile gerekli ortam salandnda her trl blokmermeri ocaklardan i gvenlii kurallarna uyarakkartabilmek iin gerekli planlamay yapabileceksiniz.

Amalar1. Mermer ocak tiplerini ve blok karma planlamasn

yapabileceksiniz.2. Mermer ocak iletmeciliinde faydal damara

ulaabilmek iin gerekli rt tabakasnkaldrabileceksiniz.

ETM RETMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Mermer ocaklar, snf ortam, mermer eitleri, mermerkarma makineleri.

LME VEDEERLENDRME

Bu modl ierisinde yer alan her faaliyetten sonra verilenlme aralar ile kendinizi deerlendirebileceksiniz.Modl sonunda, kazandnz bilgi beceri ve tavrlarnllmesi iin retmeniniz taraf ndan hazrlanan lmearac ile deerlendirileceksiniz.

AIKLAMALAR


5/46

1

GRSevgili renci,

Mermer blok retimi, zorlu doa artlarnda ak alanda bulunan mermer ocaklarndanyaplmaktadr. Mermer ocakl arazi artlarna bal olarak eitli tiplerde olabilmektedir.Bunlar ova tipi, yama tipi ve tepe ocaklar olarak araziartlarna gre iletilebilmektedir.

Gnmzde mermer retimi genelde ak ocak ve yeralt ocak iletmecilii eklindeyaplmakla birlikte yaygn olarak ak ocak iletmecilii uygulanmaktadr. Ancak sonyllarda mermere olan talep ve s derinliklerdeki rezervlerin azalmasyla birlikte kapal ocakiletmeciliine ynelimi hzlandrmtr. lkemiz mermercilik sektrnde henz kapal ocakiletmecilii uygulanmamakta ve ocaklarmzn tm ak ocak iletmecilii ileiletilmektedir.

Mermer iletmeciliinde ocak yerinin saptanmas ve ayna am faaliyetlerine n ettalmalarn yaplmas ve deerlendirilmesi sonucunda balanr. n ett; rezervi belirlenmimermer yatanda tektonik, tane boyutu, renk durumunun belirlenmesi, yol, su elektrik veorman durumunun tespiti almalarn kapsar. Mermer blok iletmecilii dnlen blgedegzlenmesi gereken balca zellikler; jeolojik kriterler, corafik kriterler ve ekonomik

kriterler olarak sralanmaktadr.

GR


6/46

2


7/46

3

RENME FAALYET1AMA

Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda mermer ocak tipini belirleyip mermerblok retimi iin mermer ocaklarnda gerekli i gvenlii tedbirlerini alarak retim iin ocakplanlamas yapabileceksiniz

ARATIRMA

Bulunduunuz yerdeki mermer ocaklarn geziniz. Hangi ocak tipine girdiinibelirleyiniz. Atk alan ve retim planlamasn belirleyiniz. Ocakta kullanlan imakinelerinin alma sistemlerini inceleyiniz.

1. MERMER OCAK TPLER

Madencilik almalarnda rt tabakasnn altnda veya yer yzeyinde faydalmadenlerin alnmas doal artlara gre ekilde olabilmektedir:

Ova tipi ocaklar

Yama tipi ocaklarTepe(zirve) ocaklar

Bu ocak tiplerindeki faydal damarlar ortaya karmak amacyla damarn durumunagre iletme ekilleri seilmelidir.letme yntemi veekli dizaynnda arazinin mevcutdurumu ok detayl olarak belirlenmelidir.

ekil 1.1: Mermer ocaklar

RENME FAALYET1

AMA

ARATIRMA


8/46


9/46

5

ekil 1.3: Yama tipi ocak

Bu ocaklar her basamak sras veya her bir basamak iin birden fazla ocak tabannasahip olabilir. Basamaklar uygun rampa serileriyle stok sahasna balanr. almaya kolayulalan ve tama yaplan alt basamaklardan balanr.

1.3. Tepe(Zirve) Ocaklar

Tepe ve da zirvelerinde, yatan st tabakalarndan balayarak, dilimler halinde,yukardan aaya doru blok alnr (ekil 1.4).

ekil 1.4: Tepe (zirve) oca

Tepe ocaklarnda, retim ncesi yol yapm gereklidir. Bu tip ocaklarda nemli sutahliye problemleri olumaz. Kar ve souk alma alma artlarn gletirir ve yllk

alma sresini snrlar.


10/46

6

1.4. Ocak Az Yerinin Tespiti

Mermer iletmeciliinde ocak yerinin saptanmas ve ayna am faaliyetlerine n ettalmalarn yaplmas ve deerlendirilmesi sonucunda balanr. n ett; rezervi belirlenmimermer yatanda tektonik, tane boyutu, renk durumunun belirlenmesi, yol, su, elektrik veorman durumunun tespiti almalarn kapsar.

Mermer ocaklarnn teknik ve ekonomikartlarda iletilebilmesi ve verimli olabilmesiiin ocak alma yerinin doru ve isabetli olarak seilmesi ile mmkndr. Bu seimdeiletilebilir rezervin yannda mermer tabakasnn zerinde bulunan dekapaj miktar,alterasyona uram zonun kalnl, blok alnma durumu gz nnde bulundurulur. Mermerocak iletmelerinde eer ocan olduu blge tektonik hareketlere fazla maruz kalmam isealterasyon zonunun altndaki ksmlarda atlak ve krk sistemleri ok devam etmez.

Seilecek ocak yeri zellikle fay zonlarndan uzak mesafelerde bulunmaldr. Yerseimi en kaln tabakalamann olduu ve ileriye doru basamaklar tekil ettirilecekekildeyaplmaldr.

Arazide yaplan gzlemler sonucunda toplanan verilere dayanlarak ocak balangnoktas seilir. Ta oca sektrnde ocak jeolojisi ve toporafyas gz nne alnarakyaplacak almalarn mhendislik disiplini ierisinde planlanmas gerekmektedir.

Mermer iletmeciliinde %8-10 dzeyinde verimle alan ocaklar bulunmaktadr.Kayalarn ierisindeki mevcut sreksizlikler bu dk verimin nemli nedenlerinden biridir.Tasarm aamasndaki bir ocan durayllk problemlerinin incelenmesi iin sahadakisreksizlik sistemlerinin detayl olarak incelenmesi gerekmektedir. Ayn ekilde, iletilmekteolan bir ocak iin de ileri aamalarn planlamas iin jeolojik yap ok nemlidir. Taocaklarnda, rnn birim hacminin veya arlnn e n d k maliyetle retilmesigerekmektedir. Bir ocak evresinde yakn yzey yer yapsn ortaya karlmaldr. Blgenin jeolojisi ve petrografik yaps ortaya konulduktan sonra, yakn yzey yer alt almalarndaolduka etkin yksek frekansl elektromanyetik bir yntem olan yer radar (GPR) yntemive yakn yzey yer alt sismik hz deiimini ortaya karan krlma yntemi uygulanmal vesonular deerlendirilmelidir.

1.4.1. Harita

Maden yataklarnn oluumlarndaki farkllk ve karmakla ek olarak, bilimin veteknolojideki hzl gelimelerin yannda, ne kadar sistematik ettler yaplsa da, madenyatann geometrisi ve niteliindeki deime riski; madencilik projelerindeablonzmlere olanak tanmamaktadr. Bu olumsuzluklara ramen esasen snrl olan kaynaklarnverimli kullanlmalar bakmndan, madencilik sektrndeki sorunlara proje bazndayaklam ok nemlidir.


11/46

7

Proje; teknik ve ekonomik yaplabilirlie sahip minimum yatrm eklinde ve bir

toplumda belirli bir zaman sresi iinde, mal ve hizmetlerin retimini arttrmak iin, bazimknlar yaratma, geniletme veya gelitirmeye dnk neriler olarak tanmlanabilir.

Tanmda da anlalaca zere, ele alnacak projelerin ncelikle aratrlacak yn,teknik yaplabilirliidir. Ekonomik ynden yaplabilirlikle birletirildiinde teknikyaplabilirlik anlam kazanacaktr. Projelerin yapsal ksmnn hazrlanmas; proje ile ilgiligenel bilgilerin, teknik bilgilerin, ekonomik bilgilerin ve finansal bilgilerin bir arayagetirilmesi ile mmkn olmaktadr. Bir maden iletme projesinin teknik yapsnnhazrlanmasnda u almalarn yaplmas gereklidir:

Sistematik ett ve arama almalarMaden yatann geometrisinin ve rezervinin nitelik ve nicelik ynnden belirlenmesi

Maden iletme ve planlama aamasMakine ve donanm ekipmanlarnn seimi

olarak belirlenmitir. Burada en nemli unsur; grnr ve iletilebilir rezerv hesabiin muhtelif harita ve plan almalar yaplarak her trl verilerin birliktedeerlendirilmesidir.

ekil 1.5: alma alannn blgesel jeoloji haritas (MTA., Zonguldak ve Ankara 1/500 000

lekli jeolojik haritasndan deitirilerek alnmtr).


12/46

8

Madencilik almalarnda, zar-zor elde edilen verilerin ok iyi deerlendirilerekyorumlanmas gerekmektedir. Bu bakmdan lme ile gerekletirilen plan ve kesitlerinnemi byktr. Bu aamada yaplan lmler sonucu hazrlanacak plan ve harita (ekil 1.5)almalar u ekildedir:

Poligon haritalarToporafya haritalarCevher e kalnlk haritalarCevher e tenr haritalarCevher e ykselti haritalarrt tabakas e kalnlk haritalar

Kmr e kalori haritalareitli jeolojik harita ve kesitlerBlok diyagramlarSondaj lokasyon haritalarMevcut imalat haritalar ve dier harita ve planlar

ekil 1.6: alma alannn jeoloji haritas ve AA dorultusu boyunca alnan jeolojik kesit.


13/46

9

Maden iletmeciliinde, cevheri doadan karp insanln hizmetine sunarken

yukardaki temel almalarn yaplmas zorunludur. Bu almalarn sonucunda iki seeneksz konusu olacaktr. Ak ve yeralt iletme yntemleri. Akyeralt iletme snrlarnnzmlemeleri yine, lme teknikleri sonucu yatay ve dey kesitler alnmak suretiylegerekletirilmektedir.

1.4.1.1. leklerallacak alann 1/5000 lekli jeolojik haritas hazrlanarak arenalama veya stteki

dekapaj kalnl veya yank zon saptandktan sonra 1/100 000 veya 1/25 000 lekli jeolojikharitalardan faydalanlarak 1/5000 lekli haritaya sahann tektonii ilenmelidir. Haritayadislokasyonlar, tabaka dorultular veya akma ynleri konmaldr. Ocak aynasnnsaptanmasnda karlalan en nemli faktr, karbonat mermer yatann yzeyinde grlen

atlak ve krklarn derinliklerdeki konumuna ve belirgin bir yapraklanma gstermemesinedikkat edilmelidir. Petrografik deerlendirme iin alnan numunelerde; tebeir ve plaketyapl kiretalar, marn, kil katkl kiretalarna dikkat edilmedir. nk bu kiretalarblok vermede ve fabrika kesimleri srasnda silis nodlleri iermeleri nedeniyle sorunlaraneden olurlar.

1.4.1.2. Arazi ls BelirlemeAkyeralt iletme snrlarnn zmlemeleri lme teknikleri sonucu yatay ve

dey kesitler alnmak suretiyle gerekletirilmektedir.

Madencilik faaliyetleri ncesi sonrasnda lmenin nemi byktr. Esasnda bunlarbir bakma madencilik faaliyetlerinin zdr. Harita ve planlarda ilenen konu arlklar,detaylar iletmecilik problemlerinin zmnde rehber olacaktr.

1.4.1.3. Yn BelirlemeArazide yaplan gzlemler sonucunda toplanan veriler dayanlarak ocak aynasnn

dorultusu ve ocak ilerleme yn belirlenir. Ocan gelecekte izleyecei yn jeolojikharitalara gre belirlenir.

Jeolojide endstriyel hammadde kavram kapsamnda yer alan kil kumocaklarnn, mermer yataklarnn aranmas ve derinlik-kalnlk-uzanm parametreleri ileyatak boyutlarnn belirlenmesi uygulamal jeofizik aratrmalara bir uygulama alanolmutur. Ayrca mermerin niteliklerinin yne gre deiimi isletme asndan nemli olupbelirli boyutlarda mermer blou alma sorununun zm, uygulamal jeofizik yntemlerinyn bamllk (anizotropy) almalar ile olanakl olurken ta ocaklarnn sklp kazlabilirlii de belirlenebilmektedir.

Tabakalarn kalnlk ve eimleri tespit edildikten sonra, eim ynne dik gelecekekilde ilk ayna dorultusu belirlenir ve mmkn olduunca toporafyann en st kotundan(tepe ocak) ayna ama faaliyetine balanr. nk alt kotlardan balanmas (ukur ocak)halinde baz durumlarda pasalarn alt kottaki platforma atlmas nedeniyle retimdeaksamalar, drenaj ve pasann yeniden nakli gerekebilir. retilen bloklarn boyutlar ilemefabrikasndaki katrak ve ST makinelerinin blok kesme boyutlar dikkate alnarak hazrlanr.zellikle ihracat yaplrken mmkn olduunca katrak ve ST bloklar tercih edilmektedir.


14/46

10

1.5. Arazi TetkikiMermer oca almas dnlen, blgenin toporafik olarak iletilmesi mmkn

olan yerlerde bulunmas gerekir. Bu anlamda, ok dik bir yarn yzeyinde veya derin birukurun dibinde saptanan mermer dzeyleri mermer iletmecilii asndan zor konum arzeder.

Sahann tektonik yaps ve hakim olan atlak sistemleri ok iyi analiz edilmeliatlaklardaki kapanmalara gre alt kesimlerdeki blok boyutlar saptanmaldr. Sahada aynaolabilecek yerlerde eklem sistemleri 10x10 m veya 5x5 m alanlarda blok diyagramlarnailenerek blok verimi konusunda daha gereki bir yaklam oluturulmaldr. Mermerocann tektonik hatlardan uzak ve bunlardan etkilenmemi olmas alnan bloklarnatlaksz olma ihtimalini arttrr. Ayrca gzle grlmeyen ve blok kesimi srasnda ortayakan ve byk zararlara neden olan mikro atlaklarn, klorit, biotit ve muskovit gibi tabakalsilikatlarn doldurduu ince yarklarn bulunma olasl azalr.

1.5.1. Corafi Yapklim; yln byk bir blm kar altnda olan ve scakln ok dk olduu

blgelerde ocaktaki alma koullar ve ulam zorlatrmaktadr. Dolaysyla ylda allangn saysn azaltmakta ve ocak iletmesi ekonomik ynden olumsuz etkilenmektedir

Rakm; Toporafik olarak belirli bir ykseklikten sonra havaartlar ocakiletmeciliini olumsuz etkilemekte ve rakm ykseldike bu olumsuzluk artmaktadr.lkemizin gerek dousunda ve gerekse batsnda baz blgelerde benzer sorunlar

yaanmaktadr.Bitki rts; mermer ocann ormanlk, sk aalk ve yeni dikim gen aalarn

bulunduu blgelerde almas durumunda ED yasasna gre kesilen her aacn bedelinindenmesi gerekir, bu da ocak almas srasnda ek bir gider tekil edecektir.

Ocak aynas olarak dnlen yerinehirleraras enerji hattna uzakl ve almaalan iindeki yzey ve yer alt suyu potansiyeli iletme ekonomisi asndan nemtamaktadr.

1.5.2. UlamKullanlan veya kullanlmas dnlen herhangi bir anayoldan altrlacak mermer

ocana ulam ve mermer ocandan mermeri ileyecek fabrikaya ulam olmak zere ikiekilde ulam konusu ele alnr.

Ocan ana yoldan ok uzakta ve yol yapm koullarnn ok kt koullarda olmasve ocaktan karlacak mermerlerin piyasa deerinin ok yksek olmamas durumundaocan iletilmesi ekonomik olmayabilir. Ancak piyasa deeri yksek olan deerli mermerinbu koullarda iletilmesi ekonomik grlebilir. Gnmzde dnyaca nl mermer retimiyapan ocaklarn byk bir ounluu dzgn ocak yoluna sahip deildirler. Ayrca mermeroca ve ileme fabrikas arasndaki mesafe ok uzaksa byk nakliye giderlerine nedenolabilir.


15/46

11

1.5.3. Rezerv Tespiti

Mermer olarak iletilmesi dnlen birimin dey ve yanal devamllnn olmasyani rezervinin yeterli olmas gerekir. letilecek mermer ne kadar deerli olursa olsun rezervaz ise yaplan yatrm karlayamamas nedeniyle iletilmesi mmkn olmayabilir. Yada okdeerli olmayan ancak rezervi ok byk olan ocaklar iletmeye alnmayabilir. Bu nedenleblok verimi ve atlacak yank zon veya arena hafriyat miktar belirlendikten sonra rezervhakknda bir yaklamda bulunulmaldr.

Rezerv tayinleri ayrntl (1/10001/5000) jeolojik harita alma ve sondaj almalar ileyaplabilir. zel amal olarak hazrlanan malzeme jeolojisi haritalar ile iki boyutta ve jeolojik kesitler ile de nc boyutta bilgiler edinilir.

zellikle nc boyutla (derinlik) ilgili bilgiler jeofizik veya mekanik sondajlarladenetlenerek daha salkl sonulara varlabilir. Yeterli rezerv kavram, kaya cinsi,yaplmas planlanan yatrmn bykl, seilecek retim yntemi ve hz gibi faktrlerebal olarak deimektedir. Byk iletmelerde en az 4050 yl yetecek miktarda rezervgereklidir. Mermer iin yeterli rezerv ender olarak 10000 m, genellikle 100 000 m, hattamilyon m mertebesinde ifade edilir. Kaya cinsine bal olarak deeri arttka iletmeyegemek iin yeterli rezerv miktar azalabilir.

Sahann ierdii kullanlabilir mermer rezervinin hesab u ekilde yaplr:

Sahada yer alan mermerin nce geometrikekli belirlenir.Belirlenen geometrikeklin hacmi hesaplanr.Belirlenen hacim, en dk verimle iletilecekmi gibi dnlerek (%15) iletilebilecekmermer miktar bulunur.

1.5.4. Ekonomik ltler

1.5.4.1. Mermerin Piyasa Deeri

letilecek olan mermerin piyasa deeri yksek ve kolay pazar bulabilen nitelikteolmas iletilebilirlii kolaylatrmakta bu durumda olumsuz iletme koullarnn ou gzard edilebilmektedir. Bunun tersi olarak, iletme koullar ne kadar iyi olursa olsunmermerin piyasa deeri ok iyi deilse sz konusu mermer iletilmeyebilir.

1.5.4.2. Blok Boyutlar

Katrak bloklarn boy: 250-310 cm., genilik: 120-160 cm., ykseklik:150-180 cmarasnda ve blok hacminin 5mn stnde olmas, ST bloklarnn ise 3,5-5 m arasndahacme sahip olmas istenir. retilen bloklarn boyutunun atlak, anklav, renk ve desenleilgili kalite indeksi katrak veya ST bilgisi kesim yn (tabakalanmaya dik veya paralelkesim) bir blok deerlendirme formu ile tanmlanmas gerekir.


16/46

12

1.5.4.3. Su Temini

alma alan ve evresinde aratrma yaplarak iletme iin gerekli olan suyunnereden ve nasl salanabilecei belirlenmeli ve alternatif zmler getirilmelidir.

1.5.4.4. Enerji Temini

Planlanan ocakta, iletme srasnda gerekli olan enerjinin nereden ve naslsalanabilecei belirlenmelidir.

1.5.4.5.antiye Yerleim Yeri

Ocakta alacak olan personel iin yatakhane, mutfak, su deposu, yakt deposu, atlyevb. yaplarn yerleim emas verilmelidir. Buema ileride iletmenin nnn tkanmayacaekilde hazrlanmaldr.

1.5.4.6. Blok Mermer Depolama Alan

Ocakta retilen blok mermerlerin snflanarak sata sunulaca bir alanbelirlenmelidir. Bu alan ocak ii trafie engel olmayacak bir noktada seilmelidir(Resim1.1).

Resim 1.7: Mermer oca ve blok depolama1.6. Mlkiyetlemleri

Madencilikte arazi kullanm msaadesi dnyada ilk kez Anadolu da Eti Kraltaraf ndan verilerek kitabe halinde Ulukla nn Gmhacky mevkiinde bir kayayaoyulmutur.

Osmanl mparatorluunda 1858 tarihli Arazi Kanunu yrrle girinceye kadarmadenlerle ilgili zel dzenleme mevcut deildi. Zonguldak Kmr havzasnda edinilentecrbeler ve endstriyel gelimeler sonucu 1278 (1862) tarihinde Fransz Maden Kanunu

ndan alnan Maadin Nizamnamesi yrrle girmitir.


17/46

13

Gnmzde Maden Hukuku, esas itibariyle idari bir izin olan maden ruhsatna

dayanmaktadr. Bugn iin memleketimizde yrrlkte olan 3213 sayl Maden Kanunumaden olarak, cevherin bulunduu damarlar, maden yatan anlatmakta, madenlerin iindebulunduklar arzn mlkiyetine tabii olamayacaklarn belirterek, bunlar Devletin hkm vetasarrufu altnda bir mal saymaktadr. Baz lkelerde ise, madenler arzn mlkiyetine tabiidirve bu lkede tapu sahipleri, arazilerinin altndaki maden varlklarnn da sahibisaylmaktadr.

Yeni Medeni Kanunda mlkiyet hakknn ierii;

Madde 683.- Bireye malik olan kimse hukuk dzeninin snrlar ierisinde, oeyzerinde diledii gibi kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkisine sahiptir. Malik

maln haksz olarak elinde bulunduran kimseye kar istimlk davas alabilecei gibi, hertrl haksz el atmann nlenmesini de dava edebilir. olarak belirtilmesine karlk YeniMedeni Kanunun (3) no lu bendinde yer alan Madenler ayr bir kanunla zel bir rejimetabi tutulduundan maddeden karlmtr.

Madencilikte arazi kullanm ve mlkiyet konular son olarak 15 Haziran 1985tarihinde yrrle giren 3213 sayl maden kanununda dzenlenmitir.

5177 Sayl Ek ve Deiiklik getirilen arazi kullanm ve mlkiyet ile ilgili maddelerMaden Kanunun Madencilik Faaliyetlerindezinler, rtifak, ntifa Hakk veKamulatrma ile ilgili46. Maddesindekanuna ilave edilen, eksik ve yetersiz grlen

ksmlarnn tamamlanmas, yineKanuna lave Edilen Ek ve MaddelerblmndeEkMadde 1ve Geici maddelerblmndeGeici madde 2ile yeniden dzenlenmitir.

3213 Sayl Maden Kanunun arazi kullanm ve mlkiyetleri dzenleyenrtifak, ntifaHakk ve Kamulatrma ile ilgili 46. Maddesinde; letme ruhsat safhasnda, iletmefaaliyetleri iin gerekli olan zel mlkiyete konu tanmaz, taraflarca anlama salanmamasve iletme ruhsat sahibinin talebi zerine Bakanlka kamu yararna bulunduu kararverilmesi halinde kamulatrlr. ifadesi eklenerek madencilik faaliyetleri esnasnda madenciile mlk sahibi arasnda sre esnasnda vuku bulabilecek hukuki problemleri gidermitir.Ayrca, kamulatrlan alann tapuya Hazine adna tescil ettirilerek, ruhsat hukukunun devamettii srece, madencilik faaliyetlerinde kullanlmak zere, ruhsat sahibi adna tahsisi,

madencilik faaliyetlerinin tamamlanmas sonucu, kamulatrlan yer rayi bedel deme suretiile eski sahibi ve ruhsat sahibine tebli edilmesi, alt ay iinde almak istenmemesidurumunda hazineye kalmas getirilmitir.


18/46

14

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

Mermer ocak tipini belirleyiniz.Arazi topografyasn inceleyiniz.Jeolojik haritadan faydal damar yntespiti yapnz.

Rezerv tespiti yapnz.

Sahada yer alan mermerin ncegeometrikeklini belirleyiniz,Belirlenen geometrikeklin hacminihesaplaynz.Belirlenen hacim, en dk verimleiletilecekmi gibi dnlerek (%15)iletilebilecek mermer miktarn bulunuz.

Mermer ocak az yeri tespiti yapnz.Arazide yaplan gzlemler sonucundatoplanan verilere dayanlarak ocakbalang noktasn seiniz.

UYGULAMA FAALYET


19/46

15

LME VE DEERLENDRMEBu faaliyet kapsamnda kazandnz bilgileri, aadaki sorular cevaplandrarak

deerlendiriniz.

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

1- Aadakilerden hangisi mermer ocak tiplerinden deildir?A) Ova Tipi Ocaklar B) Yama Tipi OcaklarC) Tepe(Zirve) Ocaklar D) Vadi Ocaklar

2- Ova tipi ocaklarn en nemli dezavantaj nedir?A) Yer alt suyu tahliyesi B) Nakliye sorunuC) letme sorunu D) Dekapaj kaldrma sorunu

3- Btn kaz yzeylerinin ocak taban seviyesinin zerinde olduu ocak tipiaadakilerden hangisidir?

A) Ova Tipi Ocaklar B) Vadi OcaklarC) Yama Ocaklar D) Tepe(Zirve) Ocaklar

4- Mermer oca hakknda bilimsel veriler aadakilerden hangisiyle elde edilebilir?A) Jeoloji haritalar B) Poligon haritalarC) Topografya haritalar D) Hepsi

5- Aadakilerden hangisi mermer oca jeolojik harita leidir?A) 1/50 000 B) 1/5 000C) 1/100 000 D) 1/25 000

6- Ocak retim yn belirlenirken retime alt kotlardan balanmas (ukur ocak)halinde ne gibi olumsuzluklar meydana gelir?

A) Pasann yeniden nakli B) DrenajC) retimde aksamalar D) Hepsi

7- Yln byk bir blm kar altnda olan ve scakln ok dk olduu blgelerdeocaktaki alma koullar ve ulam zorlatrmaktadr ifadesi mermer ocakiletmeciliini etkileyen aadaki faktrlerden hangisidir?

A) klim B) Bitki rtsC) Rakm D) Ulam

8- Mermer oca rezerv tespitinde yaplacak ilem sras aadakilerden hangisidir?I-Geometrikekli belirleme,II-Hacmi hesaplama,III- (%15) iletilebilecek mermer yzdesi

A) I-III-II B) II-III-IC) I-II-III D) III-II-I

L ME VE DEERLENDRME


20/46

16

Bo luk Doldurma Tipi Sorular

9- 3213 sayl Maden Kanunu maden olarak, cevherin bulunduu damarlar, maden yatananlatmakta, madenlerin iinde bulunduklar arzn mlkiyetine tabii olamayacaklarnbelirterek, bunlar altnda bir mal saymaktadr.

10- Mermer oca ve ileme fabrikas arasndaki mesafe ok uzaksa bykgiderlerine neden olabilir.

11- Mermer oca almas dnlen, blgenin toporafik olarak iletilmesi ......olanyerlerde bulunmas gerekir..

12- Ocan ana yoldan ok uzakta ve yol yapm koullarnn ok kt koullarda olmas veocaktan karlacak mermerlerin piyasa deerinin ok yksek olmamas durumunda ocaniletilmesi olmayabilir.

Do ru Yanl Tipi Sorular (D/Y)

(.......) 13. Haritaya dislokasyonlar, tabaka dorultular veya akma ynleri konmaldr.

(.......) 14. Tepe (zirve) ocaklarnda kar ve souk alma alma artlarn gletirir veyllk alma sresini snrlar.

(.......) 15. Mermer iletmeciliinde ocak yerinin saptanmas ve ayna am faaliyetlerine nett almalarn yaplmas ve deerlendirilmesi sonucunda balanr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerekkendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili konuyu tekrarlaynz.Baarlysanz bir sonraki blme geiniz.


21/46


22/46

18

RENME FAALYET-2

Mermer ocak iletmeciliinde faydal damara ulaabilmek iin gerekli rt tabakasnkaldrabileceksiniz.

Mermer ocak iletmeciliinde faydal damara ulaabilmek iin gerekli rttabakasn kaldrabileceksiniz.

2. OCAKTA BULUNAN MERMER VEZELLKLER

2.1. Mermerin Tanm

Jeolojik tanmyla Mermer kireta, dolomit gibi kayalarn belirli scaklk vebasn altnda bakalama urayarak, tekrar kristalleip, yeni bir yap kazanmalar sonucuolumasdr. Bunlar Gerek Mermer olarak isimlendirilirler.

Endstriyel anlamda Mermer ise, parlatlnca iyi cila alan ve alm satm olan hertrl kayac kapsar. Endstriyel alanda mermer olarak isimlendirilen kayalarn hepsi jeolojik anlamda mermer deildir. Ancak, kayacn tr ve bileimi ne olursa olsun blokhalinde karlabilme, kesilme ve cilalanma gibi zellikler gstermesi kayalarn mermerolarak kabul edilmesine yeterlidir. Bu snfa giren kayalara rnek olarak granit, siyenit,traverten ve oniks verilebilir.

2.2. Mermerin zellikleri

Mermer sektrnde, ocak blok iletmeciliinden, mermer fabrika iletmeciliine vehatta mermer pazarlamasna kadar tm aamalarda, mermerlerin teknik detay mhendislikzellikleri bilinmeli ve bu zellikler balamnda teknolojide gelimeler salanmaskanlmaz bir gerektir.

Doaltalar yap, doku, renk ve kimyasal bileim gibi mineralojik ve petrografikzellikleri itibariyle birbirlerinden farkl olduklar iin rakipleri ve alternatifleri de yoktur.

Mermerlerin ana kullanm alanlar binalarn ii ve dnda(yer ve duvar demeleri,basamaklar, stunlar,mineler, mutfak ve banyo-hamam, d cephe kaplamalar) bataolmak zere, ss eyalar ve hediyelik eyalardr. Mermer krntlar da mozaik olarakdeerlendirilmektedir.

RENME FAALYET2

AMA

ARATIRMA
http://oxizen.blogcu.com/1774339/http://oxizen.blogcu.com/1774339/


23/46

19

Ocaktan karlacak mermerin zelliklerinin bilinmesi pazar pay ve ocan gelecei

asndan nem tamaktadr. Yukarda anlan kullanm alanlarna uygun zellikler tayanmermerlerin seilmesi byk nem tar. Bu nedenle, mermerlerin eitli zelliklerilaboratuvar ortamnda incelenerek belirlenmelidir.

Yeterli rezervi olan bir tan iletilebilmesi iin, belirli bir kalitede olmas istenir. Yanisatlabilir ve kullanlabilir zellikler tamas gereklidir. Bu zelliklerunlardr:

Renk, desen, grnSertlikSaydamlkD etkenlere dayankllk

Homojenliklenebilme(kesip parlatlabilme)

Bir tan bu zellikler ne derece sahip olduu, standartlara gre yaplan fiziko-mekanik deneylerle belirlenmektedir.

2.2.1. Mermerlerin Fiziksel zellikleri

2.2.1.1. Sertlik

Sert mermerler, binalarda daha ok demelerde ve kap eiklerinde kullanlr. Genelolarak, silikat minerallerinin artmasyla birlikte mermerin sertlii de artar. Sert mermerlerinkesimi veekillendirilmesi daha zor ve masrafldr. Buna karlk, ok iyi cila kabul ederler.

Sertlik genelde minerallere zg bir zelliktir. Bir mineralin dtan gelen mekanik biretkiye kar gstermi olduu direntir. Yalnzca mineraller iin Mohs taraf ndan sertliktablosu hazrlanmtr. Buna gre bu tablodaki bir mineral kendisinden daha fazla sert olanbaka bir mineral taraf ndan izilebilir. Mermerin bileimindeki mineraller; Talk, Jips,Kalsit, Florit, Apatit, Feldspat, Kuvars, Topaz, Korund, Elmas.

Mermer bir veya birka mineralden oluan bir kayatr. Bu kayacn iinde bulunanminerallerin sertlii kayacn sertliini belirler. Kayacn sertliini belirleyen zelliklerunlardr:

Mineral bileimi: Sadece kalsitten oluan bir mermerin sertlii 3-3.5 arasnda deiir. Budeiim tane irilii ve dokusal zelliklerle oluur. Mermerin iine biraz dolomit girmi isesertlik biraz daha artar; mermer iinde silikat mineralleri bulunursa sertlik 4 n zerine kar.zellikle kayata kuvars bulunmas sertlii daha da arttrr. Sert mermerler grubuna girengranit, siyenit, gabro gibi silikat minerallerince zengin kayalarn sertlii 6-7 aralndadr.Tane boyutu:Mermer ne kadar ince taneli ise sertlii o kadar fazladr. nce taneli AfyonMermeri, iri taneli Bursa Mermerinden daha serttir. Ayn zellikler sert mermerler iindegeerlidir.


24/46

20

Doku: Tane snrlar dzgn ve i ie grift deilse mermer daha yumuaktr. Tane snrlar

girintili ve kntl ise mermer daha da sertleecektir. Dolaysyla metamorfizma geirip tanesnrlar dzlenmi mermerler metamorfize olmam mermerlere gre daha yumuaktr.Mermerlerde Schmidt ekici kullanarak Schmidt sertlii ve Shore Schleroskobu kullanarakShore sertlii bulunabilir.

2.2.1.2. Birim Hacim Arl

Kayalarn trlerine gre deiiklik gsteren birim hacim arl, kayacn 1 cmhacimdeki ksmnn gram cinsinden ifadesidir. Kayacn birim hacim arl hesaplanrkentoplam hacim kullanlr. Gzenek ve boluklar hesaplanmaz. kayacn birim hacim arldokusal ve mineralojik bileimine baldr. Mermerlerde bu oran en az 2.5 gr/cm olarak

kabul edilir.Mermerlerin birim hacim arlklarnn tayini iin TS ye uygun numune standartlar

kullanlmaktadr. Hazrlanan kp numuneler, nce ykanp etve yerletirilerek 105 C dekurutulur ve ayr ayr 0.01 gr hassasiyette tartlan numuneler bir kaba konularak 1/4 suiinde kalacakekilde su ilave edilir ve iki saat ara ile su ekleme ii yinelenir. Tamamen sualtnda kalacakekilde numuneler iki gn bekletilir.

Doygun hale gelen numuneler su ierisindeki Arimet terazisi ile tartlarak 0.01 grhassasiyet lm yaplr. Daha sonra deney numunesi zerindeki su damlalar slak bir bezlealnr ve beklemeksizin 0.01 gr hassasiyette lm yaplr. Bulunan bu sonular aadaki

eitlikte yerine konularak her bir numune iin ayr ayr birim hacim arl belirlenir.

GdsGdhGk

Dh

Dh - mermerin birim hacim arl, gr/cmGk - kurutulmu numune arlGdh - doygun numune arlGds - doygun numunenin su iindeki arl

Buna gre baz kayalarn birim hacim arlklar aada verilmitir.Mermer 2.200- 3.200 t/mTraverten 2.200- 2.500 t/mDolomit 2.400- 2.900 t/mKristalize Kt 2.400- 2.700 t/mBazalt 2.750- 3.200 t/mGranit 2.650- 2.850 t/m

Birim hacim arlnn bilinmesi nakliyat cretlerinin belirlenmesinde, statikhesaplarda ve yk kaldrma ilerinde kullanlan halat seiminde gereklidir.


25/46

21

2.2.1.3. zgl Arlk

zgl arlk tayini iin TS standartlarna uygun numuneler mermer sahasnn deiikyerlerinden alnr. Bu temsili 2 kglk numuneler akl 0.2 mm olan eleklerden tlerekgeirilir ve sabit arla gelene kadar 105 C scaklkta etvde kurutularak, oda scaklnakadar desikatr ierisinde soutulur.

Piknometre ile 0.01 gr hassasiyetinde tartlp arl kaydedilir (Gp). Piknometre odascaklnda su ile doldurularak kapa kapatlr ve zerindeki su zerrecikleri kurutma kadile kurutularak kapaktaki klcal boruda su seviyesi tespit edilerek 0.01 gr hassasiyetletartlarak kaydedilir (Gps).

Kurutulup soutulmu olan tlm numuneden 250 gr alnarak piknometreyekonur ve 0.01 hassasiyetle tartlarak kaydedilir(Gpn).inde rnek bulunan piknometreyernek seviyesini geecekekilde hacminin ne kadar su doldurulur. 10 -15 dakikakaynatlp su banyosunda oda scaklna soutularak su ilavesi ile kapak kapatlr.Piknometre kurulanarak 0.01 gr hassasiyetle tartlr ve kaydedilir(Gpns). Mermerin zglarl u formlle ifade edilir.

GpsGpnsGpGpnGpGpn

Do

2.2.1.4. Doluluk Oran

Doluluk oran, deimez ktleye kadar kurutulmu kayacn (105 C ), boluklar harihacminin (dolu hacim), boluklar dahil hacmine (tm hacim) orandr. Doluluk orannnhesap edilmesi iin nce kayacn birim hacim arl ve zgl arlnn tespit edilmesigerekir. Bu fiziksel zellikler bulunduktan sonra kayacn doluluk oran:

100* Do Dh

k

k - doluluk oranDh - birim hacim arlDo - zgl arlktr.

2.2.1.5. Arlka ve Hacimce Su Emme Oran

Kayalar karakterize etmekte kullanlan bu zellik, basn altnda olmakszn kayacnne oranda su alabildiini gsterir. rnein bir kap iindeki su miktar llr daha sonrakabn iine konan kaya 24 saat bekletilip kartldnda kapta eksilen su miktar, kabniine konan kayacn gzenekleri taraf ndan emilen su miktar olarak bulunur. Forml:


26/46

22

100*Gk

gk GdhSk veya 100*

GdsGdh

Gk Gdk Sk

Sk - mermerin arlka su emme oranSk - mermerin hacimce su emme oranGdh- doygun numunenin arlGds - doygun numunenin su iindeki arl

Su emme daha ok binalarn d cephe kaplamalarnda kullanlan mermerler iin nemtar. Zira, yamur sular zellikle karbonat ieren mermerlerde tesir ederek zlmelerineneden olur.

2.2.1.6. Porozite

Kayacn gzenekliliini tanmlayan porozite, kayataki boluk hacminin, toplamhacme orannn yzde olarak ifadesidir. Forml:

100*1dodn

P

P - mermerin porozitesi (%)Dh - mermerin hacim arl (gr/cm)Do - mermerin zgl arl (gr/cm)Mermer trlerine gre mermerlerin poroziteleri Tablo 2.1de gsterilmitir.

Mermer Cinsi Porozite%ankr serpantiniti 0,35zmir gl 0,15Elaz petrol yeili 0,32Krmz traverten 0,41Mula beyaz 0,09Afyon mermeri 0,02Spren 0,04Kumru ty 0,08Elaz vine 0,32Elaz sunta 0,58

Tablo 2.1: Mermer trlerine gre poroziteleriMermerlerde porozitenin artmasyla birlikte ekonomik deer azalr. Zira,atmosferin

etkilerine kar koyma zellii porozitenin artmasyla azalmaktadr. Mermerin gzeneklilikderecesinin bir lt olarak kullanlmaktadr.


27/46

23

2.2.2. Kimyasal zellikler

Kayalarn kimyasal zellikleri, onlarn fiziksel zelliklerini ynlendiren, kimyasalbileimi ve znme kabiliyetidir. Bu zellikler mermerin cinsine gre deiir.

2.2.2.1. Kimyasal Bileim

Kimyasal bileim, kayalarn iindeki elementlerin oksit cinsinden toplamdr.Kimyasal bileim kayalarn fiziksel zelliklerini deitirir. rnein SiO2 oran arttkakaya sertleir, MgO oran arttka krlganlar, Fe2O3 oran arttka rengi koyular.Kayalarn kimyasal bileimi, deiik yntemlerle saptanmaktadr. Bu yntemlerinbalcalar; ya kimya analizleri, AAS, X ray floresan analizleridir.

Kimyasal analizlerde kayacn iindeki SiO2, Al2O3, FeO, MgO, CaO, MnO, Na2O,K2O, TiO2, H2O ve kzdrma kayb yzde oranlar tespit edilir. Bu oranlarn toplamnn %100 e yaklamas analizin doruluunu gsterir. Bu temel oksitler dnda mermerlere zelrenklerini veren iz elementler iin de baz analizlere ihtiya duyulabilir

2.2.2.2.zlme Kabiliyeti

Mermerlerin zlmesi, zellikle inaatlarn d ksmlarnda kullanlanlar iin nemlibir zelliktir. nk btn hava ile temas ettikleri zaman yava da olsa kimyasal ve fizikseletkiler altnda kalarak deiime urarlar. Havada bulunan Co2 ile yamur sularnn

birlemesi sonucu oluan karbonik asit zellikle mermere etki eder. Bu nedenle karbonatlkayalarn kullanld eski yaplarda, zaman iinde bozulmalar, renk deiimleri, ayrmalarve boluklu yap oluumlar ska grlr.

zlme iddeti mermerin bnyesine ald su absorbe etme yeteneine, fiziksel vekimyasal zelliklerine baldr. En az su absorbe eden mermer d cephe kaplamalar iin enideal mermerdir.

2.2.2.3. Aside Dayankllk

Kayalarn kimyasal yaps ile ilgili olan bu zellik, bunlarn kullanmnda nemli roloynar.Karbonatl kayalar gnlk hayatta oka kullanlan limonasidi, sirke asidi, tuz ruhuve karbonik asitlerden olduka etkilenir. Oysa SiO2 oran fazla olan mermerlerde yukardasaylan asitler etkili deildir.

2.2.2.4. Pas Tehlikesi Tayini

Bu deney mermerlerde havann ve suyun etkisi ile mineral bozumalarnn olupolmadn ortaya karr. Bu etkiler sonucunda mermerin iinde bulunabilecek pirit,markazit, pirotin, magnetit, biyotit ve baz demir oksitli ve karbonatl mineraller ortamdanetkilenip mermer zerinde pasl renk bozukluklar oluturabilir.


28/46

24

Deney iin en az be ift el rnei hazrlanmaldr. Bu rnekler ifter ifter ayn blok

kayatan alnmaldr. nk biri deney iin kullanlrken dieri kyaslama iinbekletilecektir. rnekler ak bir kap iine kalnlklarnn yars kadar suya batrlarak 28 gnboyunca bekletilir. Eksilen su bu zaman boyunca tamamlanr. Sre sonucunda deneynumunesi bekletilen numune ile mukayese edilir.

2.2.3. Mekanik zellikler

2.2.3.1. Tek Eksenli Basn Dayanm

Basn dayanm, belirli boyutlardaki mermerlerin tek eksende etkiyen gerilmelerkarsnda davranlar ve krlmaya olan mukavemetleridir. Mermerlerde basn dayanm

iin yaplacak olan deneyde TS numune standartlar kullanlr.Tek eksenli basn dayanm deneyi TS 699 ve ISRM standartlarnda, kenarlar

yaklak 70 mm olan kp deney numunelerinin kullanmlar nerilmitir. Ancak kenarlar 50mm den kk olmayan kp numuneler nominal boy/ap oran 1/1 den kk olmayansilindirik deney numuneleri de kullanlabilmektedir. Ancak iri kristalli ve dokusal zelliklerideiik olan mermerlerde hem kp hem de silindirik numunelerin kenarlar 100 mm den azolmamaldr. Deneyler iin en az beer numune hazrlanr. Tabakal mermer yaplarndadeneyler numunelerin iki farkl dorultusunda yaplr.

Tabakalanma dorultusuna dik, suyuna dik kesim yn

Tabakalanma dorultusuna paralel, suyuna kesim yn.Deney numuneleri bir etvde 105C scaklkta deimez ktleye gelinceye kadar

kurutularak desikatrde oda scaklna kadar soutulur. Oda scaklnda ve %40-60 balnemli ortamda en az 48 saat sre ile kondisyonlanr. 0.1 mm hassasiyetle yzey boyutlar birkumpas ile llerek deney presi tablalar arasna yerletirilir. Saniyede ortalama 10 kg/cmlik bir basn gerilmesi altnda deney numuneleri krlncaya kadar ykleme yaplarak, herbir numunenin yenilme yk deeri ve yenilmeekli kaydedilir. Tek eksenli basn dayanmdeeri iseu bantdan bulunur.

c

=

AFc

c - tek eksenli basn dayanm kg/cmFc - numune yenilme yk deeri kgA - numune yzey alan cm

Mermerlerin kristal durumuna, poroziteye, CaCO3 miktarna ve yabanc maddeieriine gre deiken olup,500-1500 kgf/cm2 arasnda deiir. Dayanm tabakalanmaya dikynlerde daha fazla;paralel ynlerde ise daha azdr.Basn dayanm mermerin yaplardakullanm yerini belirlemede bir gsterge olarak kullanlr.


29/46

25

2.2.3.2. Eilme Dayanm

Eilme dayanm standart boyutlardaki plaka mermerlerin belirli dorultuda krlmayakar gsterdikleri direntir. Mermerlerin kullanm genellikle belirli boyut ve kalnlklardaplaka eklinde olduundan eilme direnci son derece nemlidir.

Eilme dayanmnn belirlenebilmesi iin, mermer bloklarndan tabakalama yndikkate alnarak 50mm /100 mm /200 mm boyutlarnda numunelerden en az 5 adethazrlanmaldr.

Deney numuneleri deney dzeneinde numuneler aras mesafe 180 mm olacakekildedeney presi tablalar arasna ykleme ortadan uygulanacak biimde yerletirilir. Numune

zerine yaklak5 kg kuvvetlik yk verilerek mesnetlerin tam yerletirilmesi salanr. Dahasonra yk art dakikada 450 kg gemeyecekekilde arttrlr ve yenilme anndaki ykdeeri kaydedilir.

Eilme dayanm:

EG= 223 xbxh xPxL

EG - mermerin eilmeye dayanm kg/cmP - krlmaya neden olan yk, kgL - deney numunesinin mesnetler aras mesafesib - numunenin genilii, cmh - numunenin kalnl, cm

2.2.3.3. Anma Kaybnsan trafiinin etkisiyle, srtnme sonucu taban demesi ve merdiven

basamaklarnda kullanlacak mermer plakalarda oluabilecek anma kayplarnn bilinmesi,uygun mermer seiminde nemlidir. Srtnme etkisiyle oluan anma kayplar genelliklekarbonatl mermerlerde yksek olup, mineral ierii ve ierdii minerallerin zelliklerinedeniyle magmatik kkenli mermerlerde dktr. Bu nedenle, srtnme ile anma deerimermerin kullanm alann tayin edici bir gsterge olarak kabul edilmektedir.

2.2.4. RenkGerek mermerler saf olduklarnda beyaz tonlardadr. Ancak, yeryznde renkli

mermerler daha yaygndr. Renklenme, mermeri oluturan esas mineralin yannda tali veyaaz oranda yabanc element ve minerallerin varlndan kaynaklanr.Renk ve desen almsatmnda nemli rol oynayan zelliklerdendir.

2.2.5. SaydamlkMermeringeirebilme zelliidir. nce kristalli mermerlerin saydamlk zellikleri

daha yksektir. Bu zellikleri yksek olan mermerler ss eyas yapmnda veheykeltralkta kullanlr.


30/46

26

2.2.6. Cila Tutma

Mermerlerin cila tutma zellikleri farkllklar gsterir. Genel olarak, sert mermerlerdaha iyi cila kabul ederler. Mermer iletme fabrikalarnda levha haline getirilmi veboyutlandrlm mermerlerin pazar deeri, bu malzemenin parlatlabilme zellii ile yakndailgilidir. yi parlatlamayan malzemelerin pazar deeri dktr.

2.3. retim Maliyetiretilen rnn maliyetinin hesaplanmasnda, direkt ilk madde ve malzeme, direkt

iilik ve genel retim giderlerinin toplam toplam retim maliyetini oluturmaktadr.Toplam retim maliyetinin retim miktarna blnmesi ile de birim rn maliyetihesaplanmaktadr. Hesaplanan bu maliyet, rnn fiyatnn tespitinde esas olarak

kullanlmaktadr. Dier bir ifade ile rnn fiyat maliyet tabanl olarak belirlenmektedir.Dorudan ilk madde ve malzeme ve dorudan iilik giderleri, retime dorudan

yklenirken genel retim giderleri, dolayl olarak yklenmektedir. Emek youn retiminkullanld retim ortamnda, bu unsur arasnda direkt iilik, ilk srada yer alrken direktiilii sras ile genel retim giderleri be direkt ilk madde ve malzeme izlemektedir. Genelretim giderleri, dorudan ilk madde ve malzeme ve dorudan iilik giderleri dnda kalangider trlerini ierisinde toplayan, dolayl gider trdr. Genel retim giderleri, ierisinde,toplayc zellii ile ok sayda ve farkl gider trn toplamaktadr.

leri retim ortamnda, emek youn retim yerini teknoloji youn retime braknca,maliyeti oluturan gider trleri ve bunlarn toplam maliyet ierindeki oranlar da deiime

uramtr.2.3.1.leri retim Ortamnda Gider Trleri

retim ortamnda gider trleri;

Dorudan ilk madde ve malzeme,Dorudan iilik giderleriGenel retim giderleri olarak e ayrlmaktadr.

2.3.1.1. Dorudan lk Madde ve MalzemeDorudan ilk madde ve malzeme, iletmenin tedarik ettii ve retimde dorudan

kulland malzeme ve paralardan olumaktadr. retimde kullanlacak direkt ilk madde vemalzemenin, fiziki olarak kullanmnda deiim beklenmemesine ramen, maliyetleriniazaltc yntemler gelitirilmitir. Tedarikilerin seimi ve ynetimi, kullanlan direkt ilkmadde ve malzemenin kalitesini artrrken fiyatlarn da azaltacaktr. ok sayda vetannmayan tedarikiler ile almak yetine, az sayda ve devaml iliki kurulacak tedarikilerile direkt ilk madde ve malzeme gider tr etkin birekilde kontrol altna alnacaktr.Mermer ocaklnda buna rnek olarak tel kesme makineleri, deliciler, elmas tel, matkapsaylabilir.


31/46

27

2.3.1.2. Dorudan ilik

Deien retim ortamndan en ok etkilenen gider tr, dorudan iilik giderleridir.Sermaye youn yatrmlardaki art iiliin stlendii rol azaltmtr. Bunun sonucunda dadirekt iiliin toplam maliyetler ierisindeki pay azalmtr. leri retim teknolojileri,retim sresinde azalma salarken ayn ilerin daha az sayda i gren taraf ndan yerinegetirilmesin neden olmutur. Dorudan iilikteki azalma, kendini genel retim giderlerindede hissettirmitir.

2.3.1.3. Genel retim Giderleri

Genel retim giderleri, toplam retim maliyetlerinin erisinde en fazla arla

sahiptir. Direkt ilk madde ve malzeme ve direkt iilik giderleri dnda kalan giderlerintopland genel retim giderleri ierisinde farkl tr ve yapda giderler yer almaktadr.Teknolojik yatrmlarn art gstermesi ile genel retim giderlerinin ierisinde daha okteknolojik yatrmla ilgili gider trleri yer almaktadr. Amortismanlar, tehizat yenilemeleriiin yaplan harcamalar ve bakm onarm giderleri gibi unsurlar genel retim giderleriierisinde en arlkl grubu oluturmaktadr.

Maliyet, sadece retim maliyetleri yani, fabrika snrlar iinde deildir. letmelerdemaliyet yapsnda artan karmaklk kendini teknolojik geliim ile gstermektedir. Maliyet,retim maliyeti olarak tanmlanmayp verilecek stratejik kararlarda nemli bir deikenolmaktadr. Maliyet sistemleri, iletmelerin stratejilerinin belirlenmesinde ve bu stratejileri

izleyecek taktiklerin uygulanmasnda da nemli bir belirleyici olmaktadr.

2.4. rt Tabakasnn (Dekapaj) Kaldrlmas

Ak iletme projesine gre maden yatann zerindeki veya kontandaki rttabakasnn gevetilmesi, kazlmas, yklenmesi, tanmas, toprak harmanna dklmesi,serilmesi, harman sahasnn dzeltilmesi, toprak harman ve kademe yollarnn yapm vebakm gibi muhtelif ameliyeleri kapsayan ilemlerin tm dekapaj tanmlamaktadr.

Mermer ocak iletmeciliinde mermer tabakasnn zerini amak, toprak rts veyabanc maddeleri kaldrmak retim iin birinciarttr. Mermer yataklarnn yzeyde veyayzeye yakn blgelerde bulunmalarndan dolay zerlerinde fazla miktarda rt tabakasbulunmamaktadr. Ancak mermer ocaklarnda oluum itibari ile bozumu olan alterasyonzonunun kalnl bazen az, baz durumlarda ise fazla kaln olabilmektedir. Bu gibidurumlarda alterasyon zonunu kaldrmak olduka maliyetli olabilmektedir. Resim 2.1demermer ana ktlesi zerindeki rt tabakas ve tabakann alnm hali grlmektedir.


32/46

28

Resim 2.1: Dekapaj (rt tabakas) ve rtnn kaldrlm hli

Mermer yataklar genellikle byk mostralar vermektedir. zerinde rt tabakasbulunmayan mermer ocaklarnda hemen retime balamak mmkndr. rt tabakasbulunan mermer ocaklarnda ise yaplacak ilem, rt tabakasnn kaz ve yklememakineleri ile temizlenmesi ve daha sonra retime geilmesidir.

2.4.1. Atk Alan Tespiti

Mermer tabakas zerindeki rt tabakasndan kan harfiyatn dklecei atk alannceden tespit edilmelidir. Bu alan ocak almalarn etkilemeyecekekilde seilmelidir.

Resim 2.2: Atk sahas, blok stok sahas ve mermer oca


33/46

29

Ocak ilerleme yn tespitinden sonra aksi istikamette atk alan seilmelidir. rt

tabakasndan kan harfiyat rastgele dklecek olursa faydal damar zeri tekrar bir rttabakas ile kaplanm olacaktr. Bu da iletmeye ek maliyet ykleyecektir. Resim 2.2debelirlenmi atk alanna dklen atklar, blok stok sahas ve mermer oca grlmektedir.

2.4.2. Makineleri ile rt Tabakasn Kaldrma

Mermer ocaklarnda bulunan rt tabakasn kaldrma ileminde;

Greyderler,Dozerler,Kepeler,

Krclar,Ekskavatrler,Kamyonlar

kullanlmaktadr. Ancak son zamanlarda mermer ocaklarnda dekapaj, yarma amakamacyla kullanlan krclar yaygn olarak kullanlmaktadr.

2.4.2.1. Ykleyiciler

Mermer ocak iletmeciliinde ykleme, tama, kaldrma gibi ilerde kullanlmakzere deiik tip ve yaplarda ykleyiciler kullanlmaktadr. Ykleyiciler, rt tabakasnn

kullanlmasnda ne madeni skm iinde kullanlrlar. Mermer ocak iletmelerininvazgeilmez arac ykleyicilerdir. Bunlar fazla yatrm gerektiren i makineleridir. Resim2.3te zincir korumal lastik tekerlekli ykleyici ile mermer bloun yklenmesigrlmektedir.

Resim 2.3: Zincir korumal lastik tekerlekli ykleyici ile mermer bloun yklenmesi


34/46

30

Ykleyicilerin seiminde en nemli faktr yaplacak iin cinsi ve iin kapasitesidir.

Mermer ocak iletmeciliinde kullanlacak ykleyiciler hem dayankl hem de yksekkapasiteli makineler olmak zorundadr. nk ykleyicilerle ta skm, tama ve ocaktanbyk boyutlu bloklarn srklenerek stok sahasna tama ilemleri yaplmaktadr. Buamala ykleyici seimi yaplrken alma yeri ve artlarnn detayl olarak belirlenmesigerekir. Ykleyicilerden maksimum verim alabilmek iin ilerin belirli plan ve programiersinde yaplmas salanmaldr.

Madencilik sektrnde kullanlan ykleyiciler, iin ve i yerinin zelliklerine gre;

Lastik tekerlekliPaletli

olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Uzun yllar mermer ocak iletmelerinde paletli ykleyicilerkullanlmtr. Bunun nedeni allan zeminin sert ve andrc malzemeler olmasndandolay idi. Ancak son yllarda lastik tekerlekli ykleyicilerin lastiklerine koruyucu zincirtaklmas sunucunda bu ykleyicilere olan talebi artrmtr. Lastik tekerlekli ykleyicilerinok hareketli ve seri olmas kullanm yaygnlatran nemli ikinci etken olmutur. Resim2.4te zincir korumal lastik tekerlekli ykleyici grlmektedir.

Resim 2.4: Zincir korumal lastik tekerlekli ykleyici

Her iki tip ykleyicinin birbirine gre stnlkleri olmakla beraber ikisi de yaplacakiin zelliine gre vazgeilmez birer makinedir.

Ykleyiciler ana hatlar ile;Dizel motor,Aktarma organlar,asi,Palet ya da lastik tekerlekler,Kumanda kabini,Kepe kovas,Hidrolik ve mekanik kollardan olumaktadr.


35/46

31

Resim 2.5: Paletli ykleyici ile kamyona dekapaj yklenmesiPaletli ykleyiciler, geni bir alma yelpazesi iin idealdir. Genel ya da ok amal

kovas ile; ar ykleme, dzleme, kazma, malzeme tama, kamyon ykleme, engebelizeminlerde alma ve daha birok ii yapabilecek zelliklere sahiptir. Kolay bakm vegl anzman ile dk maliyetli alma salar. Resim 2.5te zincirli ykleyici ilekamyona dekapaj yklenmesi grlmektedir.

Paletli ykleyici; paletli alt ksm, asi, palet dzenei, yrtme mekanizmas,kumanda ksm, kepe kovas bom ve hidrolik kollardan meydana gelmektedir.

2.4.2.2. Ekskavatr

Kaz ykleme ilerinde ska kullanlr. Bunlarn da lastik tekerlekli ve paletli tiplerivardr. Mermer ocaklarnda genellikle paletli tip ekskavatrler kullanlr. Hidrolik prensibiile alrlar. Kollara atal, kepe ve krclar taklmak sureti ile alma alangeniletilebilmektedir. Resim 2.6da zincirli ekskavatr grlmektedir.

Resim 2.6: Paletli ekskavatr


36/46

32

2.4.2.3. Kamyonlar

Mermer ocaklarnda dekapajn kaldrlmasnda ve mermer bloklarn nakliyesindekullanlrlar. Resim 2.7de para bloklarn kamyona ykleyici taraf ndan yklenmesigrlmektedir. Mermer ocaklarnda ar tonajl ve damperli kamyon tipleri kullanlr.

Resim 2.7: Kamyon ve ykleyici almas

2.5. Gerektii Durumlarda Patlayclarla rt Tabakasn Kaldrma

lke olarak ocaklarda patlayc kullanlmamaldr. Patlayclar, patlama srasndayarattklar ok dalgasnn etkisi ile ana kaya iinde var olan atlaklarn biraz dahabymesine ve yeni ve dzensiz atlak oluumlarna yol aarlar. Bu nedenle retim amacylaocaklarda patlayc kullanmaktan mmkn olduu kadar uzak durulmaldr. Ancak bazdurumlarda zellikle kaln olan dekapajn kaldrlmasnda pasa temizliinin hzl bir ekildeyaplp ocak aznn temizlenebilmesi iin patlayc kullanmak gerekebilir.

2.5.1. Patlayclar Hakknda Genel Bilgiler

Maden karlmasnn her trnde, araziden ktklerin ve iri kaya paralarnntemizlenmesinde patlayclardan yararlanlr. Bu zanmandan ve maliyetin drlmesiasndan faydaldr.

Patlayc madde s (termal) veya mekanikok etkisiyle, hzl bir ekilde bozunan veayn zamanda byk miktardas ve gaz meydana getiren bir maddedir. Patlayc maddekapal bir hacim iersinde bulunuyorsa, scak gazlar son derece byk bir basncndomasna sebep olurlar. Esas olarak tip patlayc madde vardr:

MekanikAtomikKimyasal


37/46

33

Yapc olarak sodtum veya potasyum nitrat ieren btn dumansz barutlara ta barutu

ismi verilir. Ticari patlayc maddelerin ounluu, fiyat ucuz olan amonyum nitratkarmlarn esas almaktadr. Bu karmlar ya nceden paketlenmi olarak bulundurulur yada i banda hazrlanr.

2.5.2. Patlayclarn Mermer Ocaklarnda Kullanlmas

Ocaklarda her trl patlaycnn kullanm izne baldr. zinsiz patlayc kullanmyasal deildir. Patlayc kullanlmadan nce ocaklarda alnmas gereken birtakm nlemlervardr. Bunlar ncelikle gvenlikle ilgili olanlar, daha sonra da retim yaplmas dnlenkayann zarar grmemesine ynelik teknik nlemlerdir.

Patlayc maddeler ocaklarda kullanldklarnda kayalar zerinde byk tahribatyaparak yeni atlak oluumlarna yol aarlar. Var olan eski atlaklarn ise genilemesinisalarlar. Patlayc kullanld srece bu byle devam ederek ocaklarn verimlilii bykoranda der. Ancak baz durumlarda ocaklarda patlayc kullanlmas zorunlu olabilir. Ozaman patlaycnn kullanlaca alanda tel kesme ile alt ve yan kesimler yaplarak istenilenynlerde sreksizlikler oluturulur. Bu durumda patlaycdan kaynaklananok dalgalar busreksizlik dzlemlerinden geemeyecekleri iin sadece istenilen ksmlar paralanaraktemizlenmi olur.


38/46

34

UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar nerilerToprak tabakas (dekapaj) kalnlbelirlemek.

Faydal damar zerindeki toprakkalnln gzle belirlemeye alnz.

Kalnla uygun i makinesi semek Kalnlk 10-15 cm ise kepe seiniz.Kalnlk fazla ise ekskavatr seiniz.

Toprak tabakasn kaldrmak Toprak atk alan belirleyiniz.Baret, eldiven, bot ve gzlk kullannz.

UYGULAMA FAALYET


39/46

35

LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda kazandnz bilgileri, aadaki sorularda verilen boluklardoldurarak deerlendiriniz.

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

1- Kire ta, dolomit gibi kayalarn belirli scaklk ve basn altnda bakalamaurayarak, tekrar kristalleip, yeni bir yap kazanmalar sonucu olumasaadakilerden hangisinin tanmdr?

A) OniksB) MermerC) KayaD) Mermerit

2- Yeterli rezervi olan bir tan iletilebilmesi iin, aadaki zelliklerden hangisininbilinmesi gerekli deildir?

A) Renk,desen,grnB) SertlikC) D etkenlere dayankllk

D) Bulunduu yer3- Kayacn 1 cm hacimdeki ksmnn gram cinsinden ifadesi aadakilerden hangisinitanmlar.

A) Birim hacim arlB) SertliiC) DokusuD) Doluluk oran

4- Birim hacim arlnn bilinmesi, aadakilerden hangisinin belirlenmesindegerekli deildir.

A) Nakliyat cretlerinin belirlenmesindeB) Dayanmnn belirlenmesindeC) Statik hesaplardaD) Halat seiminde

5- Mermerlerin su emme zellikleri hangi kullanm alanlarnn seiminde nemtamaktadr?

A) Ss eyalar yapmndaB) mine yapmndaC) D cephe kaplamalarndaD) Eik yapmnda

LME VE DEERLENDRME


40/46

36

6- Belirli boyutlardaki mermerlerin tek eksende etkiyen gerilmeler karsndadavranlar ve krlmaya olan mukavemetleri aadakilerden hangisinin tanmdr?A) Basn dayanmB) Eilme dayanmC) Anma kaybD) zlme kaabiliyeti

7- retilen rnn maliyetinin hesaplanmasnda ve toplam toplam retim maliyetinioluturmaktadr?

A) Direkt ilk madde ve malzemeB) Direkt iilik

C) Genel retim giderleriD) Hepsi

8- Aadakilerden hangisi mermer ocak iletmeciliinde retimde kullanlan dorudanilk madde ve malzeme grubuna girer?

A) Elmas telB) Nakliye giderleriC) ilikD) Haberleme giderleri

9- Maden yatann zerindeki rt tabakasnn gevetilmesi, kazlmas, yklenmesi,

tanmas gibi muhtelif ameliyeleri kapsayan ilemler aadakilerden hangisinitanmlamaktadr?A) NakliyeB) retimC) DekapajD) Galeri iletmesi

10- Mermer ocaklarnda bulunan rt tabakasn kaldrma ileminde aadaki imakinelerinden hangileri kullanlmaz?

A) GreyderlerB) Dozerler

C) ForkliftlerD) Kamyonlar

Do ru-Yanl Tipi Sorular (D/Y)

(.......) 11. Sert mermerlerin kesimi veekillendirilmesi daha zor ve masrafldr. Bunakarlk,ok iyi cila kabul ederler.

(.......) 12. Mermerlerde porozitenin artmasyla birlikte ekonomik deer azalr.

(.......) 13. Eilme dayanm standart boyutlardaki plaka mermerlerin belirli dorultudakrlmaya kar gsterdikleri direntir.


41/46

37

(.......) 14. Yumuak mermerler daha iyi cila kabul ederler.(.......) 15. Mermer ocak iletmeciliinde kullanlacak ykleyiciler hem dayankl hem de

yksek kapasiteli makineler olmak zorundadr.

Bo luk Doldurma Sorular .

16- Ocaktan karlacak mermerin .. bilinmesi pazar pay ve ocangelecei asndan nem tamaktadr.

17- Kayacn iinde bulunan .sertlii kayacn sertliini belirler.

18- Mermer iersindeki SiO2 oran arttka kaya ...

19- rt tabakas bulunan mermer ocaklarnda yaplacak ilem, rt tabakasnnile temizlenmesi ve daha sonra retime geilmesidir.

20- Ocaklarda her trl patlaycnn kullanm. baldr.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz ve doru cevap saynz belirleyerekkendinizi deerlendiriniz. Yanl cevapladnz konularla ilgili konuyu tekrarlaynz.Baarlysanz bir sonraki blme geiniz.


42/46

38

B. UYGULAMALI TEST

Yaptnz bu uygulamay aadakiltlere gre kontrol ediniz.

AIKLAMA:Aada listelenen davranlar kendinizde gzleyemediyseniz Hayr,gzlediyseniz Evet kutucuunu iaretleyiniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr

1. Toprak tabakas (dekapaj) kalnln belirlediniz mi?

2. Kalnla uygun i makinesini setiniz mi?

3. Toprak tabakasn kaldrdnz m?

DEERLENDRME

Cevaplarnz kontrol ederek kendinizi deerlendiriniz, HAYIRyantlarnz var ise buyantlarnzla ilgili konuyu tekrarlaynz. Tamam EVET ise dier renme faaliyetinegeiniz.


43/46


44/46


45/46

41

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 B2 D3 A4 B5 C6 A7 D

8A

9 C10 C11 D12 D13 D14 Y15 D

16 zelliklerinin17 Minerallerin18 Sertleir

19Kaz veykleme

makineleri20 izine


46/46

KAYNAKA

Alimolu Mermer Ocaklar, scehisar,Afyonkarahisar, 2007.

GK ., Mermer Kesme veleme Makineleri, Yaymlanmam Ders Notu,Afyonkarahisar,2000.

GNE A. N., R. ALTINDA, Mermerlerdeki Mineralojik-PetrografikYapnn Kesim Performans zerindeki Etkisi, SDU Mh. Mim. Fak.MadenMh. Bl.,32260 Isparta.

HELVACI C. ve S. BOZKURT, Beypazar (Ankara) Granitinin Jeolojisi,Mineralojisi ve Petrojenezi, Trkiye Jeoloji Blteni., 37, 2, 31-42, 1994.

KAYGUSUZ S., leri retim Ortamnda Maliyet Muhasebesi Sistemleri,Uluda niversitesi,BF., letme Blm, Bursa, 2007.

Maden Kanunu 5177 sayl kanunla deiik 3213 sayl, Yrrlk Tarihi:(15.06.1985 Tarih 18785 Sayl Resmi Gazete)

ONARGAN T., KSE H., Mermer, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik

Fakltesi Yaynlar Nu.:220,zmir, 1997.YELKAYA L., Mermer Madencilii, Afyonkarahisar Kocatepe niversitesiYaynlar, Afyonkarahisar, 1996.

http://www.stemur.selcuk.edu.tr/calismalar_dosyalar/diger_calis_dosyalar /mermer

KAYNAKA

ocak planlamasi

Documents