nsutku-biyografik tarih yazimi icinde tarih

7/25/2019 NsUtku-biyografik Tarih Yazimi Icinde Tarih

1/28

M.. lhiyat Fakltesi Dergisi44 (2013/1), 263-290

Biyografik Tarih Yazminde Siyer

Dr. Nihal AHN UTKU*

z: Hz. Muhammedin biyografisi iin kullanlan siyer, slam tarih yazclnn temelinioluturur. Bu sebeple slam geleneinde biyografi, Batliteratrndeki tarihle ilikisine nis-petle, daha ziyade tarih yazmnn bir parasolarak grlmtr. Bu alma, tarih yazmerevesinde biyografi trnn Batgelenei iindeki geliimini ve ona elik eden metodolo-jik problemleri ele almaktadr. Bununla beraber bu problemlerin, tarihilerin yzyze geldiibenzer problemlerin esasnda bir uzants olduu ortaya konmaktadr. Batda biyografiningeliimi ve bu dal etrafndaki tartmalar, slam tarih yazclndaki durumla karlatrlm-tr. Ardndan biyografiyle ilgili problemlerin siyer yazmasndan anlamdeerlendirilmive siyerin odandaki kiinin (Hz. Peygamber) tabiatgerei, siyer yazarlarnn objektif ola-mayacaileri srlmekte, ancak tarihilerin ellerindeki belli yntemlerin yine de kullan la-bilecei sonucuna varlmtr.

Anahtar Kelimeler:Siyer, Biyografi, Hagiografi, Tarih Yazcl.

The Life of the Prophet in Historiography Based on Biographies

Abstract: Sirat, Prophet Muhammed's biography, is the starting point on which Islamic historiog-

raphy is based upon. This has caused the biographic genre to be seen more a part of historiog-raphy in the Islamic tradition, especially when compared to the genre's relation with history inthe Western literature. This article explores the development of the biographic genre in theWestern tradition within the framework of historiography and highlights the methodologicalproblems attributed to it. These problems, however, are shown to be an extension of similar prob-lems facing historians. The development of and the discussions around biography in the West arealso compared to the case in the Islamic historiography. The problems attributed to biography arethen extended to their implications for Sirat writing and it is proposed that due to the nature ofthe person around which this biography tradition has developed, it would be impossible to ap-proach the subject objectively, although certain methods available to historians could still beused.

Keywords:Sirat, Biograpy, Hagiograpy, Historiography.

Tanmlar

Yaratlefsanelerinde her millet, tanrlar tarafndan seilmiliini kutsar. Buseilmilik, insanoluna hayatta karlatklar zorluklara kar direnme gcverir. Gemite olan vakalarn ilk aktarcs saylan ozanlarn hikyelerindekahramanlarn, hem tabiat hem de tabiatst gler (tanrlar, devler, ejderhalar,periler) karsnda ortaya koyduklar mcadele ve gsterdikleri baarlar, buhikyeleri dinleyenlere insan olma gururu ve kazanma arzusunu ilham etmitir.

Tarih retmenlerinin didaktif (retici) tavr ve Bugnn sorunlaryla ba

* AratrmacYazar.


2/28

264 Nihal ahin Utku

etmek iin gemiin kahramanlarndan ders aln! mesajna odaklanmalar,muhtemelen byle balamtr. Bu anlamda tarihilik ve biyografik anlatmn el

ele yola ktmuhtemel gzkse de, tarih boyunca el ele ilerledikleri sylene-mez. Tarih yazclile biyografi yazarlarasndaki bu gergin yaknlk, esasndatarih olgu ve algsyla yakndan ilikili bir ekilde gelimive dnmtr.

En basit haliyle bir kiinin hayat hikyesi olarak tarif edebileceimiz biyogra-fi1, ehemmiyetli hayatlarn ehemmiyetli olgularn anlatr.2 Meru bir biyografi,ele ald ahs kendi kadrosundan karmakszn, onun tarihi hakikatini ortayakoyma endiesi tar.3Biyografiler, yalnzca ilgilendikleri kiiyle ilgili temel bilgile-ri ve onun bandan geen olaylarvermekle kalmaz, aynzamanda bu bilgileri veolaylaro kiinin yaadtecrbelerle birlikte ele almaya alr. Bu yanyla tarihibiyografiler, sosyal tarihi tamamlayacak nemli mozaik paralardr.4Biyografiler,bazan kuru bir bilgi aktarmalarnedeniyle tarihi bir deer tamasalar da, ya dafazlaca abartlanlatmlarnedeniyle gvenilirliklerini kaybetseler de, biyografiyekonu olan her insann, bir tarihi dnemi temsil etme potansiyeli tadunutul-mamaldr. Tek bana bir tarihyazm olamasa da, klli tarihi besleyen nemlimalzemeler olan biyografiler, bilinli kullanldklartakdirde, tarihinin yorumu-nu aydnlatr, kalemine hayat verebilirler.5Tarihilerin birincil kaynaklareleti-rel bir biimde okuyabilmeleri iin nemli metodolojik almlar sunarlar.6

te yandan tarih boyunca tarih yazm iindeki biyografik unsurlar tahlilederken veya biyografi ile tarih yazm arasndaki ilikinin geliimini incelerkenher zaman yukarda ifade edilen geniletilmianlamyla biyografiden sz edeme-yiz. Bu erevede bu makale kapsamnda biyografi konusunda ayr tanmyapmayuygun bulduk:

1- Biyografik Unsur: Tarih yazm iinde, tarih olaylar ve olgular aklarken kiilerindavranlar ve karakterlerini belli lde n plana kartan veya en azndan bunlarnetkilerini hissettiren ve kiilere ait bilgileri bu erevede veren ksm veya yaklamlarbiyografik unsur olarak tanmladk. Burada almann kendisi bizatihi biyografik bir

eser deildir ve bahse konu biyografik bilgi de salt tarih bilgi amalverilmemitir. Me-sela, Taberide belli bir ylda lenlere dair verilen bilgiyi, bu makale kapsamnda, bi-

yografik unsur olarak deerlendirmiyoruz. Dier yandan Taberinin, Hz. Aienin Hz.Osmann ehadeti ncesi ve sonrasnda sarfettii sz ve davranlaryla ilgili verdii

1 Muhtelif tarifler iin bk. Mahmut etin, Biyografi Kitab, stanbul 2012, s. 15-7.2 Leon E. Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurlar(ev. Bahaeddin Yediyldz), Ankara 1989, s. 55.3 Halkin, age, s. 56.4 lber Ortayl, Trk Tarihiliinde Biyografi nas ve Biyografik Malzeme Sorunsal, Osman-

ldan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar - I. Uluslararas Tarih Kongresi, 24-26

Mays 1993, Ankara, Tarih Yurt VakfYaynlar, stanbul, 1998 iinde, s. 62.5 Ortayl, s. 61, 63.6 zgr Tresay, Tarihyazm ve Biyografinin Dn, Doubat Halil nalck Armaan I,

Temmuz 2009, s. 348-9.


3/28

Biyografik Tarih Yazminde Siyer 265

bilgileri, Taberinin sonraki kimi olaylar aklamak maksadyla kullandndan yolakarak biyografik bir unsur olarak niteliyoruz.

2- Biyografik Derleme: slam tarih yazclnda sklkla karlatmz tabaktniteli-indeki eserleri, biyografik derleme olarak ele alyoruz. Esas itibariyle iki trlderleme ile karlayoruz. Bunlardan ilki, daha ziyade hadis ve tarih gibi dier ilimdallarna yardmcolabilecek ekilde tasarlanmve byk lde biyografik bilgiieren referans nitelikli olanlardr. kincisi ise daha ziyade didaktik bir slup benim-seyen ve tantt kiilerin niteliklerini n plana karan eserlerdir. nananlar iinmodel kabul edilen sahabenin hayatnanlatan kitaplar gibi.

3- Biyografik Eser: Bir ahs, doumundan (hatta atalarndan) vefatna kadar tmtarihesi ile ele alan, sadece bilgi vermek deil, aynzamanda o ahsn duygu, d-

nce ve tecrbelerini de aktarmak amacyla yazlan, tarihin akyla bu duygu, d-nce ve tecrbeler arasnda sebep sonu ilikisi kurulan ve ou zaman didaktikolan almalar, bu makalede biyografik eserler olarak tanmlyoruz. Son dnem-lerde tarih biyografi (historical biography) olarak tarif edilen ve amactarih bir kiili-in hayatn yeniden ina etmek olan ve tarih olaylar anlatmann yntemlerindenbiri olarak grlen

7 tarzdaki eserleri bu kapsamda deerlendiriyoruz. Tabii olarak

siyer kitaplar, bu kategoriye girmekle birlikte, slam dnyasnda bu alanda bakaeserler de ortaya konmutur.

Biyografinin Tarih Geliimi

lk szl (ve hatta yazl) tarih aktarmlarnn, ya (byk lde belli bir ah-siyetin hayatnileyen) biyografik eserlerden veya iinde byk lde biyografikunsurlar bulunduran kssa ve hikyelerden olutuunu syleyebiliriz. lk tarihanlatmlarnda tarih olgularn, kahramanlar ve dmanlaryla zdeletirildii vebu ekliyle anlatld grlecektir. Kaytl ilk biyografik eser olan GlgamDestan, tarih olmaktan ziyade edeb bir eserdir phesiz. Yine de, insanolununtabiat karsndaki konumunu ortaya koymasyla didaktiktir. Dier yandaninsanln kkeni ve tufana yapt atflarla, daha sonraki Yahudi, Hristiyan ve

Mslman ortak gelenei ile ayn

kaynaklar

paylat

n

ortaya koyduu iin de8

tarih ilmi asndan kayda deerdir.

Benzer ekilde Homeros, tarih vakalaranlatrken benimsedii efsanevi (tan-rsal) unsurlar, kahramanlar insan olan kiilerle bir arada ele alm ve kimizaman da insan kahramanlarnn tabiat ve tabiat st gler karsndaki yolcu-luklarnbiyografik unsurlarla anlatmtr.

te yandan Homerosun ada Hesiodosun Teogoni adl eserinde at

7 Birgitte Possing, The Historical Biography, ilk basm International Encyclopedia of Social andBehavioral Sciences, Elsevier, 2013 iinde, http://www.possing.dk/pdf/historicalbio.pdf, s. 1.

8 Russell Gmirkin, "Berossus and Genesis, Manetho and Exodus, Continuum, 2006, s. 103.GaryRendsburg, "The Biblical Flood Story in the Light of the Gilgamesh Flood Account," Gilgameshand the World of Assyria, (ed. Azize, J. ve Weeks, N. Peters) iinde, 2007, s. 117


4/28

266 Nihal ahin Utku

yolda, kahramanlar ve bireyler, artk genel tarih akn belli noktalarnda kala-rak, topluluklara ve toplumsal dinamiklere nispeten ok daha nemsiz bir konu-

ma inmeye balamlardr. Aynyoldan ilerleyen Herodotun Tarihlerinde etnog-rafik ve corafi unsurlar, biyografik unsurlardan ok daha nemlidir.9 Benzerekilde grg tanklarnn ifadelerini ve dier kantlar toplama konusundakihassasiyeti ve sebep sonu analizleri sebebiyle bilimsel tarihiliin babassaylanThukydides ve takipisi dier Yunan tarihilerin tarih anlaynda kahramanlarnkayda deer yeri yoktur.10 Bu anlay o kadar etkili olmutur ki, ilk biyografiyazarlararasnda anlan Tacitusun kaynpederini ele aldbiyografi, sz konusuahs anlatmak yerine Britanyann ynetimini anlatmaktadr. Siyasi ve askerolaylarn analizini temel alan bu tarih anlaynda inanlar, ibadetler, mektuplar

ve diyaloglar gibi biyografik unsurlara olduka az yer verilmitir.11Dier yandan bu tr bilgiler, biyografik eserlerde kendilerine kolaylkla yer

bulmutur. Antik dnemin nl biyografi yazarlarndan Plutarkhosa gre,kck bir hareket veya bir sz, bir insann karakteri hakknda, binlerce kiininld savalardan daha fazla ey syleyebilir.12 Tarih yazcl; tarih olgu,olaylar ve toplumsal yaplar, bunlarn geliimi ve dinamiklerini okumaya alr.Oysa biyografi yazarnn odanda tek bir kii vardr. Bu odak farkll, bu ikidisiplinin kullandklar kaynaklar ve bu kaynaklar kullan tarzlarn zamaniinde farkllatrmtr.

Nitekim modern tarihilere kaynaklk etse de, eski tarihilerin hakir grdk-leri biyografi yazm, tarih yazmna paralel olarak devam etmitir. Mesela indeM.. ikinci yzyln sonlarnda yaayan Sima Qiann Tarih Kaytlar(iji) kitab,byk lde biyografik bir derlemedir. Benzer ekilde M.S. ilk yzylda yaayanYunan kkenli RomalPlutarkhosun Paralel Hayatlar, biri Yunanldieri Romalikier ahsiyeti karlatrmalolarak ele alan biyografik bir derleme ve deneme-dir. Yine Plutarkhosun Antonyus (ve onun dnn sebebi Kleopatra) zerineyazdSezarlarn Hayatlaradlkitab, gnmze gelen ilk biyografik eser olarak

bilinmektedir.13Roma dnyas, Plutarkhostan sonra ou gnmze ulamayannemli sayda biyografik eser telif etmitir.

Tarihte biyografik eser yazmnn yeniden ykselii, kilisenin ykseliiyle ayndneme denk der. Hristiyanln temel kaynanoluturan Yahudi gelenekte,

9 Ernst Breisach, Tarihyazm(ev. Hlya Kocaoluk), stanbul 2007, s. 25-9.10 Breisach, s. 39.11 Tracy Deline, Ancient Biography, Gateway Online Academic Journal, Issue No:1 iinde,

http://grad.usask.ca/gateway/archive2.htm.12 Deline.13 Paul Murray Kendall, Biography, Enclyclopdia Britannica(Internet Edition),

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/65924/biography/51194/Firsthand-knowledge.Ayrca bk. Possing, agm, s. 2-3.


5/28


her ne kadar peygamberler, tarihi deitiren insanlar olarak grlse de, ilgin birekilde ne peygamberler ne de haham liderler hakknda biyografik eserler n

plana kmamtr.14Ancak Hristiyan ehitleri iin tutulan kataloglarn ayinlerdekendilerine yer bulmas ile balayan srete, Hristiyanlk dnyas, azizlerin vedin nderlerin hayatlarnkonu edinen biyografik (hagiografik) eserlerle dolmu-tur. Msrl St. Athanasiustan (293-373) Konstantin Bapiskoposu Kalistusa(.1363), Belikal Cizvit Jean Bollanddan (1596-1665) Fransz St. Gregorye(539-594) kadar farkl yer ve dnemlerde yaam ok deiik nitelikte insan,hayatnn nemli bir ksmnHristiyan ehit, aziz ve rnek ahsiyetlerin hayatla-rn derlemeye adamtr. Ortaya kan malzeme, tabii olarak eitici ve ahlakideerlere vurgu yapmaya odaklanm; Tanrinancnve kiliseye itimadarttrma-

y hedeflemitir. Tarih tenkidinin ok az yer tuttuu bu biyografiler, methiyegrnmnde olup, muhayyilenin zevklerini ve ahsiyet kltnn mbalaala-rn tercih etmilerdir.15Ortaa, hayatn kamu yararna ve Hristiyan ahlaknaadayan rnek (aslnda daha ziyade, istisnai) kiiliklerin hayat hikyeleri16ile kral,prens ve valyelerin biyografilerinin sklkla kaleme alnd bir dnemdir.Hagiografik eserlerdeki didaktik unsur, bu tr eserlerde yerini kahramanlklara,romantik maceralara ve asil davranlara brakmtr.

Hagiografi, din nderlerin biyografilerini ele almassebebiyle, zellikle dikka-te deerdir. Rnesans sonras sekler biyografinin ykselii ve pozitivist bilimanlaynn hakim olduu dnemlerde kaynaklara odaklanan tarihle edebiyatakayan biyografinin yollarnn ayrlmaszerine hagiografi bir dnem hor grlmolsa da, hem mikro tarih asndan hem de bu eserlerin yazlddnem ve kilisehayatna ait ipular vermesi nedeniyle yeniden ilgi oda olmutur. Bu durum,son zamanlardaki ortaaa ynelik popler ve romantik merak ile daha dapekimitir. Bugn hagiografik eserlerle ilgili akademik almalar dnda, cemi-yetler, web siteleri ve koleksiyonlar da dikkat ekmeye balamtr.17

14 Michael P. Rewa, Early Christian Life-Writing: Panegyric and Hagiography, Biography, c. 2,say: 1, K1979, s. 60-1.

15 Halkin,s. 56; Tresay, s. 334.16 Possing, s. 3; Hagiography, Enclyclopdia Britannica(Internet Edition),

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/251586/hagiography.17 Mesela bk. Socit des Bollandistes Christian Hagiography, www.kbr.be; The ORB, On-line

Reference Book for Medieval Studies iinde Hagiography ksm, www.the-orb.net/ encyc-lop/religion/hagiography/hagindex.html; Yunan Ortodoks metinleri internet ortamna sunmayaalan St. Pachomius Library projesi, www.voskrese.info/spl/index.html; Benzer ekilde ilk d-nem kilise metinlerini internette alfabetik bir ekilde sunan The Ecole Initiative, eco-le.evansville.edu/index.html; Savalarda len Hristiyan ehitlere ynelik The Military Martyrs,www.ucc.ie/milmart/; Aralarnda slam, Hint, Afrika ve Asya da olmak zere eitli alanlardatarih aratrmas yapacaklara bata internettekiler olmak zere kaynaklar listeleyen Fordhamniversitesinin Internet Medieval Sourcebooks projesi iinde Internet Medieval Sourcebook Saints Lives blm, www.fordham .edu/Halsall/sbook3.asp#nonc.


6/28

268 Nihal ahin Utku

Azizlerin hayatlarve ehadetlerinin hikyeleri, dnemin kilise merkezli teok-ratik tarih anlayyla tam olarak uyuan rnlerdi. Ortaakilisesinin teokratik

tarih anlayna gre tarih, Yunandaki gibi tekil deil, evrenseldi. Tarih vakalarinsanlarn verdikleri kararlar deil, Tanrnn izdii kader belirliyordu. Buablonun merkezindeyse sa, havarileri ve azizler yer almaktayd. sann doumu,dnya tarihi asndan en nemli hadiseydi ve bu tarihten nce vuku bulanolaylar, onun doumu ile neticelenecek gereke ve ortamoluturacak bir sebep-sonu silsilesi olarak grlyor; onun doumundan sonraki olaylarn ise sanndnya zerindeki ksa varlnn bir sonucu olduuna inanlyordu. Bu yaklam,daha nceki tarih yazmndan farkl olarak dnya tarihini dnemlere ayrmaolgusunu gelitirdi ve kimi tarih vakalar, akapayan ve aaan olaylar olarak

grlmeye baland. Dnya zerinde gerekleen birok olayda ilahi mdahale-nin olduu, zellikle azizlerin hayatlarn vahiy ve ilahi ilhamn ekillendirdiifikri dile getirildi.18

Kilise hayatnn her gne anlam bimesi ile doan takvimler ve anlmasgere-ken Hristiyan ehitleri doru zamanda unutmamak iin hazrlanan ehit listeleri(martyrologies), zellikle Katolik ve Ortodoks kiliselerde karlatmz azizkltnn ilk yazl dokmanlardr. Bunlarla birlikte kimi azizlerin hayat veehadetlerini anlatan ve adalartarafndan hazrlanan ilk biyografik eserlerinde ortaya ktgrlmektedir. Mesela kim tarafndan kaleme alndbilinme-yen ve 180 ylnda Sicilyada idam edilen 12 Kuzey Afrikal hristiyann ksahikyesini anlatan Sicilyalehitlerin Tutkusu; St. Augustinenin arkadaolan V.yzyl azizlerinden Aziz Possidus tarafndan kaleme alnan St. AugustineninHayat ve Galyal Sulpicius Severusun (363-425) yazd ada St. MartininHayatadlyazmalar, bu trn ilk rneklerindendir. Bu biyografilerin kimi anlat,kimi manzum tarzda kaleme alnmtr. Bazalmalar ise, byk lde kiliseninkullanmas amacyla tarih kaynaklar ve sylenceler kullanlarak hazrlanmtr.lk balarda monograf olarak kaleme alnan bu yazmalarn zaman iinde derlen-meye baland grlmektedir. Eusebiusun (263-339) Ton Archaion MartyrionSynagogederlemesi, ilk derlemeler arasnda saylr. Bylece hagiografi derlemele-rinde iki trn yolu almtr. Bunlardan ilki, yazarn derledii kaynaklaryeni-den kaleme alarak tek bir slup ve tarzn hkim olduu telif derlemeler; dieri isefarkl kalemlerden km biyografilerin bir araya getirildii derlemelerdir.19Ortaan en nemli derlemelerinden biri olan Tourslu Gregorynin (538-594)tek bir yaam tarzn ortaya koyan ve bu sebeple oul yerine tekil bir hayataatfta bulunan Pederlerin Hayatve sadece evrensel deil, yerel Hristiyan geleneide n plana karan tiraflarn anve ehitlerin anadlkitaplarnda, genihalk

18 R. G. Collingwood, Tarih Tasarm(ev. KurtuluDiner), Ankara 1996, s. 83-5, 87.19 Hippolyte Delahaye, Hagiogragy, The Catholic Encyclopedia, c. VII, New York, Robert Appleton

Company, 1910, s.1, www.newadvent.org/cathen/07106b.htm adresinden temin edilmitir.


7/28


kitlelerine ulamak hedeflendiinden avami bir Latince kullanlmtr.20

Bu ilk derlemelerde azizler kronolojik bir sraya tabi tutulmutur. Dier yan-dan daha farkl bir amala yaplan baka derlemelerde ise takvimin gnlerinegre bir sralama yaplmve bu tarz yerel kiliseler arasnda daha rabet grdiin zaman iinde blgesel Tutkuluklar (passionaries) veya Destanlklar(legendaries) tremitir. Bunlardan en mehuru, birok dile tercme edilmiolanJacobus Voragine (1230-1298) tarafndan derlenen Legenda Aurea (Altn Des-tan)dr. Derleme almalarnn zellikle yeniada daha bilimsel bir yol izlediigrlmektedir. zellikle Cizvit bir rahip olan Hollandal Jean Bolland (1596-1665) ve takipileri (Bollandistler) tarafndan balatlan almalarla birlikte,tm hagiografik kaynaklar tedkik ve tahkik edilmek suretiyle derlenmeye all-mtr. Bu almalar, bugn arkeolojik bulgular, dil bilimlerindeki aratrmalar vesekler tarih kaynaklarndaki bilgilerle birlikte deerlendirilerek srdrlmekte-dir. Bu erevede zellikle XIX. yzyldan itibaren bilimsel tarzda kaleme alnmyeni derlemeler neredilmitir.21

Biyografide yeniaile birlikte yaanan deiimi gstermesi bakmndan, Boc-cacenin (1313-1375) Dante ve Petrargue hakknda yazd biyografiler nemlibir balangtr. Yine, Commynesin (1445-1509) XI. Louisnin gereki birportresini izdii almas ile Voltairenin biyografi kahramann XII. Charles

olarak, milli veya kutsal tarihin dndan semesi, ortaan ina edilmi hayathikayelerinden oluan biyografi geleneinden ciddi bir kopmadr.

lah olandan beer olana yneliin iyice belirginletii Rnesansla birliktebiyografi de daha sekler ahsiyetleri ele almaya balamtr. Mteakip dnemler-de kaleme alnan Lytton Stracheyin Victorias, Duff Cooperin Talleyrand veRoseberynin Napoleonu, tarihin byk adamlarnn, efsanevi alemden karla-rak, insanlk zellikleri ile ele alndnemli rneklerdir.22

Ancak modern anlamda tarih biyografi, zellikle romantizmle birlikte n

plana kan bireycilik fikri ve Rankeci pozitivist tarih anlay ile XIX. yzylAvrupasnda itibar kazanmaya balamtr. te yandan, XX. yzyl balarndanitibaren tarihilerin bata sosyoloji, ekonomi ve arkeoloji olmak zere dier sosyalbilim dallarnn teori ve metotlarndan faydalanmaya balamasyla, hem ahslarhem de kronolojik siyasi olaylar geri plana itilmive daha yapsal ve uzun solukludeiimleri ele alan toplumsal ve ekonomik tarih almalarykselie gemitir.Buna ramen, Annales ekol temsilcilerinden Lucien Febvrenin Martin Lutherve Rabelaisi inceledii almalar, biyografi yazmna yeni bir ehre kazandrm-

20 Ian Nicholas Wood, Saint Gregory of Tours, Encyclopedia Brittanica Online,

www.brittannica.com/EBchecked/topic/245712/Saint-Gregory-of-Tours.21 Delehaye, s. 2-5.22 Halkin, s. 56-7.


8/28

270 Nihal ahin Utku

tr. Yine de Febvrenin bir istisna olduunu sylemek gerekir. Nihayet geenyzyln son eyreinde, postmodernizmin etkisiyle bilim, bilimsellik, nesnellik ve

ilerleme gibi kavramlarn ve devlet, toplum ve snf gibi kavramlar zerine kurulubyk tarih modellerinin nesnellik iddialarnn ciddi anlamda sorgulandsrete, mikro-tarihe olan ilginin bir sonucu olarak biyografiye ilgi yenidenartmtr.23

slam tarihi asndan biyografi

OrtaaHristiyan dnyasnn hagiografi yazmnn henz hz kazanmaya ba-lad, kilise dtarih yazmnn ise Bizans sarayna mahsus olduu bir dnemde,

Ortadouda yeni bir tarih geleneinin tohumu at

l

yordu. Yzy

l gibi k

sa birsrede spanyadan in snrna kadar genibir corafyaya yerleen slam mede-niyeti, bnyesinde ok daha nceden balamolan hadis nakil ve derleme ilmineilaveten kendi tarihine ait ilk risaleleri vermeye balam; o vakte kadar byklde azdan aza dolaan rivayetleri kayt altna almaya balamtr. Busrete slam tarihyazmnn iki ayrkulvarda ilerlediini sylemek mmkndr:Bunlardan ilki, Hristiyan dnyada olduu gibi kronolojik aka dayal tarihyazmdr, ki hem genel slam tarihleri hem de fetih ve ehir tarihleri gibi dahazel konulara odaklanan risaleler umumiyetle kronolojiktir. Dieri ise kiilerin

hayat hikyelerine odaklanan biyografik tarzd

r.24

Bunlardan biyografik olan tarz,Batda olduu gibi tarih yazmna nispetle daha ikincil ve nemsiz grlmemi;bilakis slam tarih gelenei, Hz. Muhammedin biyografisine olan ilginin atyolda daha da genileyerek nemli eserler vermitir. slam tarihinde, Hz. Pey-gamberin yansra nemli kiiliklerin topluma rnek ahsiyetler olarak takdimedilmesi, biyografi geleneini hep gndemde tutmutur.25

Zira her eyden nce peygamberin hayatninceleyen ve slam tarih literatriinde yaygn bir yer bulan siyer, bir biyografi trdr. Dier yandan hadis ilmin-de rivayet kanallarnn ve zincirinin shhati, hadis tetkikinde giderek nemli bir

yer edinmeye baladka, sened zincirindeki iki ardk ravinin mekan ve zamanolarak bir araya gelmi olabilirliini tesis etmek iin ravilerin doum ve lmtarihleri ile nereye, ne zaman seyahat ettikleri, hocalarnn kimler olduu vekimlere ders verdii, daha da nemlisi ravinin kiilii (zellikle drstlk gibihasletleri, hafza gibi kabiliyetleri, u frkalara mensubiyet gibi hadisin ieriinietkileyebilecek durumlar) hakknda ipular verecek olaylarn aratrlmaszarureti ile hadis ravilerinin hayatlarnn yazlma ihtiyac da slam tarihindebiyografinin zel bir tr olarak ortaya kmasnda nemli bir rol oynamtr.

23 Derin Terziolu, Tarihi nsanlYazmak: Bir Tarih AnlatTr Olarak Biyografi ve OsmanlTarih Yazcl, Cogito,say29, 2001, s. 284-6.

24 Ulinka Rublack,A Concise Companion to History, Oxford 2012, s. 88.25 Mustafa sen, Tezkireden Biyografiye, stanbul 2010, s. 4.


9/28


Her ne kadar Arapada siyer, tezkire ve tabakat olarak isimlendirilen biyog-rafik eser ve derlemelerin slam corafyasna Yunancadan tercmelerle girdii

iddia edilse de, bu en azndan Hz. Peygamberin siyeri iin anakroniktir. Dahas,nesep bilgisine byk nem veren Arap kltrnde yazlolmasa da szl eyyamve ensab geleneinin de, Arap kahramanlarnn ve nde gelenlerinin hayathikyelerinin ele alnmasntevik ederek, biyografi trn besledii sylenebilir.Bata Hz. Peygamberin hayat olmak zere, sahabe, tabin ve hadis ravilerininhayatlarnn tesbiti amacyla ortaya kan bu yazm tr, zaman iinde ierikzenginlii kazanarak, dier ilim dallarndaki ulema, airler, liderler, kadlar,tabipler gibi toplumun farklkesimlerinden mehur kiileri konu edinen nemlieserler vermitir.26

slami dnemde, peygamberin hayatna olan merak ve ilginin bir sonucu ola-rak olduka erken bir dnemde yazlmaya balanan ilk tarih risaleleri, (Hz.Peygamber dneminde mslman olmu ve sonraki dnemde zellikle Yahudigeleneinde getii ekliyle peygamber kssalarnslam geleneine aktarmolankiileri saymazsak) bata hadis toplamak ve deerlendirmekle uraan kiilertarafndan kaleme alnmtr. Urve b. Zbeyr (v. 94/713), urahbil b. Sad (v.123/741), Abdullah b. Ebu Bekir b. Hazm (v. 135/752) ve zellikle bn ihab ez-Zhri (v. 124/742)nin eserleri, daha sonraki siyer yazclarnn balca kaynaolmutur. Bunlardan Urve b. Zbeyr, aynzamanda hadiste sened (rivayet zinci-ri) yntemini balatan kii olarak da bilinmektedir.

Hz. Peygamberin bir taraftan hadislerinin, dier taraftan da hayatnn, geni-leyen ve ihtiyalar farkllaan bir slam corafyas iin nemi ve slam dnyasiinde eitlenen din, siyasi ve kltrel yaplar karsnda yeniden yenidenpeygambere dnme ihtiyac, bu sreci hzlandrm; bundan sonra hadis derleyici-lii ile bata siyer olmak zere tarih yazm, farklkulvarlarda hzla gelime gs-termitir.

Tek kiiyi ele alan biyografik eserlerin banda, hi phesiz siyer kitaplarge-lir. bn shak (v. 151/768), bn Hiam (v. 218/833), Ebl-Ferec bn el-Cevzi (v.597/1200), bn Seyyidnns (705-1305), bn Kesr (v. 774-1373), Makrz (v.845/1445) ve el-Kastallnnin (v. 923/1517) eserleri, en mehurlardr. Siyerkitaplar dnda, slam toplumundaki nemli ahsiyetlerden tek bir kiiyi konualan baka biyografik eserler de yazlmtr ki, bunlar arasnda bnl-CevzninMenkb mer b. Hattab ve Menkb Ahmed b. Hanbeli, bn eddadn (d.539/1145) Selahaddini Eyyubiyi ele ald en-Nevdirs-sultaniyyesi, bn Ab-dzzhirin (v. 692/1293) I. Baybars hakknda kaleme ald er-Ravzz-zhir f

26 Casim Avc, Tabakat slam Tarihi, DA, XXXIX, stanbul 2010, s. 297; Akif Kirei, ArapDnyasnda Biyografi Prof. Dr. Mustafa sen Adna UluslararasKlasik Trk Edebiyatnda Biyog-rafi Sempozyum Bildirileri(Nevehir, 6-8 Mays 2010), Ankara 2011, s. 442-5.


10/28

272 Nihal ahin Utku

sretil-Melikiz-Zhiri gibi eserler saylabilir.27

Hadis ravileri bata olmak zere sahabe ve tabin iinden birden fazla kiinin,ortak zelliklerine gre gruplandrlarak ele alndbiyografi yazmnn en nemlitr olan tabakat kitaplar iinde, bn Sadn (v. 230/845) Kitabt-Tabakatl-Kbra adl eseri en eskisi ve en mehurudur. Eserin ilk iki cildi, Hz. Muham-medin emailinin eklendii siyerini kapsarken, 3. ve 4. ciltler sahabeye, sonraki 3cilt tabin, slam alimi ve hadis ravilerine, son cilt ise kadnlara ayrlmtr.

Biyografi tr slam tarih yazclnda ylesine nemli bir yer tutmutur ki,slam tarihi ile ilgili pek ok eserin biyografik bilgiler ierdii sylenebilir. yle kibazen mstakil, bazen de genel tarih yazm iinde ok sayda biyografi grmek

mmkndr. zellikle de siyasi tarihin, hanedanla ait yllklara dntrlme-siyle, biyografi alan ilim ehlinin hayatlarn anlatmaykutsal bir grev addedenmstakil alimlerin ilgi odahaline gelmitir.28

Es-Sicistnnin 980 ylna kadar yaamolan eskiave slam devri filozofla-rndan bahseden Svn el-hikmesi (eserin kendisi kayp olmakla birlikte muhtasaryoluyla gnmze ulamtr); bn el-Nedimin (v. 400/1010) slamn ilk drtasrndaki ilmi faaliyetin bir aynas kabul edilen ve ok sayda hadisi, tarihi,air, mutasavvf, kelamc, fakih ve kimyacnn biyografi ve eserlerini kalemeald Kitab el-Fihristi; el-Slemnin (v. 412/1021) mehur mutasavvflarnhayatlarndan bahsettii ve trnn en eskisi olan Tabakt el-Sfiyyekitab; iiralannda trnn ilk rnei saylan el-Cumahnin Tabakatu-uars; el-Selibnin devrindeki air ve ediplerden bahsettii Yetmet el-dehr f mehasini ehlel-asr adl antolojisi, Eb Naym el-Isfahnnin, (v. 430/1038) sahabe, tabiun,byk zahid ve mutasavvflarn hayatlarnele aldHilyet el-evliya ve tabakt el-esfiy adl eseri ile Isfahan tarihi ve Isfahanda yetien nemli kiilerden vealimlerden bahsettii Trih Isfahan; bn Abdlberrin (v. 463/1070) sahabebiyografilerini verdii el-stb f marifet el-Eshb kitab ile Malik b. Enes, EbuHanife ve el-fnin hayatlarnele aldel-ntik f fadail el-selset el-eimmet el-fukahas; afii fkhnn en byk alimlerinden saylan Ebu shak el-raznin (v.476/1083) afiiyye fakihlerinin ksa biyografilerini verdii Tabakt el-fukah el-afiiyyekitab, bu zengin biyografi literatrnden bazlardr.29

Arap ilim geleneinde XII. yzyl sonlarna kadar devam eden bu zengin ta-bakat gelenei, Osmanl dneminde yerini, bir kiiyi anlatan biyografi eserleriolan tercme-i hllerle, birden fazla kiinin biyografisini ieren tercim-iahvl kitaplarna brakmtr. Arap tabakat gelenei ile Fars tezkire geleneininetkisi altnda, vefeyt, ravza, riyz, glzr, glen, hadka, devha, sefine, tuhfe

27 Avc, s. 297.28 sen, s. 4-5.29 Ramazan een, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998, s. 84-92.


11/28


gibi farklisimler altnda bir ok biyografinin kaleme alndOsmanldnemindetarihi biyografiler, balangta Gelibolulu Mustafa lnin Knhl-Ahbar gibi

umumi tarih kitaplar iinde yer almtr.30 Siyer, bu dnemde edebiyatn birkonusu haline gelmi; Hz. Peygamberin hayatnyazma ii, daha ziyade edebiyat-larn zengin slubuna havale edilmitir.

Osmanl dneminde edeb anlamda yazlan ilk biyografik eser olan Ah-mednin skendernmesi, XIV. Yzyln sonlarnda kaleme alnm olmaklabirlikte, tarih biyografinin ortaya k, stanbulun fethinin ardndan OsmanlDevletinde tarih yazclnn gelimesine paralel olarak yazlan umumi tarihkitaplarnn yazmyla balamtr. Balangta bu umumi tarih kitaplarnda yeralan biyografik bilgiler, XVI. Yzyl ortalarnda, Kanuni Sultan Sleyman dne-minde tabakat tarzndaki ilk zgn ve mstakil biyografi kitaplarolan tezkirelerednmtr. Daha ziyade belli meslek grubundaki kiilerin biyografilerini elealan ve Fars edebiyatnda zellikle airler iin yazlan tabakat kitaplar iinkullanlan tezkireler, bugnk biyografik/antolojik szlklere benzemektedir.31uar tezkireleri ile menakbnme ve ayn trdeki evliya tezkireleri, trn enyaygn rneklerdir. Saylar az olmakla birlikte, bu dnemde hattat ve musikii-naslara ait tezkireler de yazlmtr.32

Tezkireler, air biyografilerine ilaveten devrin sanat anlayve zellikleri, iir

dili, mahalli tabirler, Trkenin edebi bir dil olarak geliimi gibi konularda danemli bilgiler vermektedir. Osmanldnemindeki ilk uara tezkiresi saylan HetBehit(1538) ile balayan tezkire gelenei, iir dalanlara da sirayet ederek XX.Yzyl ortalarna kadar nemli meyveler vermitir. Klasik biyografinin olumasn-da nc saylan Latif Tezkiresinde314 airin hayatele alnp deerlendirilmitir.XVI. Yzyln en nemli air tezkirelerinden biri olan Meir-uarda (1568)k elebi, airlerin hayatnylesine uzun ele almtr ki, eser tezkireden ziyadetevrih-i uardr. ann sosyal hayatna ve edebi evrelerine de k tutaneser, sosyal bilimlere ait zengin bir malzeme sunmaktadr. Yine tezkirecilik

tarihinde en ok istinsah edilen eserlerden biri olan Knalzde Hasan elebiTezkiresi(1586), bu yzyln nemli tezkirelerinden biri olmakla beraber, ncekitezkirelerde yer alan air bilgilerini kaynaklarn gizleyerek kullanmas; ssl,adal, kusurlu anlatm; yanlbilgilere yer vermesi ve airlerin azndan yalanlaruydurmasgibi sebeplerle eletirilmitir.33

Osmanldneminde tabakat geleneinin ortaya k, muhtelif sanat ve seci-

30 Abdlkadir zcan, Tabakat OsmanlDnemi, DA, XXXIX, s. 299.31 Bk. Yusuf z, Tezkire, DA,XLI, s. 6; sen, s. 8-24.32 zcan, s. 300.33 Osmanldnemi tezkire gelenei iin bk. Mustafa Uzun, Tezkire, DA, XLI, s. 70-2; sen, s. 8-

24.


12/28

274 Nihal ahin Utku

lerle ilenerek kaleme alnan ve edeb bir mahsul olarak ortaya km olantezkire geleneini bir asr geriden takip etmitir. Yukarda da ifade edildii zere,

tabakat gelenei iinde tarih biyografilerin yazm, XVI. Yzyl ortalarndanitibaren balamtr. Takprlzde Ahmed Efendinin (v. 968/1561) Araptabakat geleneine uyarak Arapa kaleme ald e-ekikun-numniyye ilebalayan bu gelenek, XVII. yzylda daha da gelierek farklmeslek trlerini deiine alan yeni eserler vermitir. Bu yzyln nemli mellifi Ktib elebinin(1067/1657) Slleml-vsl il tabaktil-fuhladlbiyografi kitabzikre deerdir.XVIII. Yzylda daha da zenginleen ve alim, padiah, sadrazam, vezir, eyhlis-lam, reislkttab, hattat, bestekr ve hayrat sahipleri gibi ok farkl zmrelerikonu edinen Osmanl tabakat gelenei, XIX. ve XX. yzyllarda da toplu ve

bamsz biyografik eserler vermeye devam etmitir.34

Bir biyografi olarak siyer

Kendinden nce yazlmolan risaleleri kronolojik olarak tasnif eden bn s-hakn el-Mbteda vel-Mebas vel-Megazi isimli eseri, dnya tarihini bir btnolarak ele alm ve Hz. Peygamberin hayatn da dnya tarihinin bir paras vepeygamberler silsilesinin sonuncusu olarak devam ettirmitir. Bu anlamda buderlemeyi iinde biyografik unsurlarn youn olarak bulunduu bir tarih kitab

olarak deerlendirmek yerinde olacakt

r. Tabii olarak Hz. Muhammed ncesidnem salt Kuran meneli olmayp srailiyat rivayetlerine de dayandve pey-gamberler tarihi niteliinde olduu iin, bu dnya tarihi de Allahn sreklimdahaleleriyle (mucizeler, uyarmaiyetindeki felaketler) ekillenen bir grntarz etmektedir.

bn shakn eserindeki siyer ksm; nesebi, vahiy ncesi hayat, risaleti, Mekkednemindeki nemli olaylar, Medine dnemindeki gazze ve seriyyeleri, vedahacc ve vefat ile Hz. Peygamberin hayatn btn ynleriyle kronolojik birerevede ele almtr. Gerek slam ncesi dnemde, gerekse Yahudilerle ilgili

konularda, bata srailiyat olmak zere olduka zayf rivayetlerin de bulunmasverivayetleri aktarrken hadiste kullanlan yntemleri kullanmayp, rivayeti sadeceilk ravisinin azndan vermesi (tedlis) sebebiyle bn shak, bata hadisiler olmakzere genibir kitle tarafndan eletirilmitir.

Bu ilk teliflerdeki rivayetlerin eitliliinde, muhtemelen ilk ravilerin edebisslemeyle anlattvakalarn, bilahare kelimesi kelimesine gerekten olmugibiaktarlmas etkili olmutur. iirin ve edebi yaktrmalarn yaygn olduu Arapedebiyatnda bu tr anlatlarn, Kuran ve hadis gibi ok daha kat kurallarn

etkili olduu bir alana nispetle siyere s

zmas

, bu erevede anla

l

r gibi gzk-mektedir. Nitekim Arap tarihiliinin ilk ekli olan neseb anlatmlar ile Ey-34 zcan, s. 300-1.


13/28


yaml-Arab hikyelerinin dayand ifah rivayetin, slamn ilk dnemlerindede yaygn olduu bilinmektedir.35

bn shakn eserini temel alarak yeni bir siyer yazan bn Hiamn bu konudayaplan tenkitleri dikkate aldngryoruz.36Bu balamda peygamberler tarihiksmndaki muhtelif rivayetlerin, Kuranda yer almayan ve peygamberle ilgisigzkmeyen konularn, edebe aykr ifadelerin, tannm airlere ait olmayaniirlerin ayklandngrmekteyiz. Bu dzenlemelerden sonra bn shakn eseri,slam dnyasnda bn Hiamn adyla mehur olmuve genibir kabul grerek,kendinden sonra yazlacak tm siyerler iin en temel kaynak haline gelmitir.

bn shakdan sonra el-Vakd (v. 207/823), Hz. Peygamberin yalnzca Medine

dnemindeki faaliyetlerini ihtiva eden ve ounlukla da gazveler zerinde duranel-Megaziisimli eserini telif etti. Bu eser, Medine dnemi asndan daha detaylve hadis metodolojisine daha yakn olmakla birlikte, sonraki siyerler zerindeyeterince etkili olmamtr. Buna karlk Vakdnin talebesi ve ktibi bn Sad(v. 230/845) tarafndan kaleme alnan Kitab el-tabakt,Hz. Peygamberin fiziki veahlaki zelliklerini anlatan rivayetlerin yer aldemailksmyla, sonraki dnemsiyer yazclzerinde olduka belirleyici olmutur.

te yandan Hz. Muhammedin hayatn konu alan eserlerin ierdii malze-mede de zaman iinde ciddi bir artyaandngryoruz. Hadis derlemeleri ileeldeki literatrn genilemesi, sebeb-i nzul kitaplarnn telifi, nesep ve tabakatkitaplarndaki malzemelerin siyer kitaplarna aktarlmas ve bilhassa tasavvufievrelerde kssa ve menkbe geleneinin reva bulmasna bal olarak yenibiyografik siyer eserlerindeki ierik genilemive farklekillerde kullanlmtr.37

Bu tr bir peygamber portresinin, anlalmas arzulanan Hz. Muhammedinetrafna saysz mistik saygperdeleri diktii ve bylece milyonlarca Mslma-nn peygambere olan sevgilerini pekitirmekle birlikte, inananlarn gzlerinitarih hakikatten perdeledii de iddia edilmitir.38 Benzer ekilde Osmanl

dneminde kaleme alnan Muhammediyyeve Ahmediyyeisimli eserlerde kurgu ilegerek birbirine karm; menkbeler destanlatrlmtr. Bylece tarih bilgininaktarlmasndan ziyade, tasavvufla enilenmi bir Peygamber sevgisinin halkkitlelerine alanmashedeflenmitir.39

Nitekim XIX. yzyla kadar Osmanlda bilinen siyer eserlerinin, daha ziyade

35 Sabri Hizmetli, slam Tarihilii zerine, Ankara 1991, s. 37-9.36 bn Hiam, Sret-i bn Hiam slam Tarihi(ev. Hasan Ege), I, stanbul 2006, s. 9, 20-21.37 Mehmet zdemir, Siyer Yazcl zerine, Milel ve Nihal, IV, say:3, Eyll-Aralk 2007, s.

134-5.38 Annemarie Schimmel, Mslman Hayatnn ve Dncesinin Bir Merkezi Olarak Hz. Mu-

hammed (s.a.v.), Tasavvuf Dergisi, say:9, s. 406.39 zdemir, s. 141.


14/28

276 Nihal ahin Utku

tasavvufi zellikleri ile n plana kan menkbe ve hikyelerle donatld vetamamen ve ksmen manzum olarak kaleme alnd grlmektedir.40 Tanzimat

sonrasdnemde dahi, halk tarafndan en ok rabet gsterilen siyer eserlerinin,gemite telif ve tercme edilmieserler olduu anlalmaktadr.

te yandan gerek Osmanlcorafyasnda gerekse dier slam lkelerinde siyerkonusunda yeni araylarn da XIX. yzyl iinde gelitiini grmekteyiz. Budnemde geleneksel slupta yazlmkimi siyerler, zellikle batcve aklcekibiniddetli tenkitlerine maruz kalmtr.41

Bu tr tepkiler, XIX. yzyl slam corafyasnn taklit, deiim, dnm, ihyave irtica furyalarnn bir arada estii frtnal ortamnda, siyer yazmnn ciddi

lde tartmalar iinde yer aldnn nemli bir gstergesidir. XVIII. yzylnsonlarndan itibaren (Gibbon, Higgins, Carlyle gibi) ilk Batlmsteriklerin Hz.Peygambere ynelik tenkit ve takdir ieren almalarn, XIX. yzyln ortasn-dan itibaren bu kez Arapa, slam tarihi ve siyer kaynaklar konusunda yetkinWeil, Sprenger, Nldeke ve Muir gibi melliflerin ok daha sarsc tezleri takipetmitir. Bu isimler sadece ierii yorumlamam; ayn zamanda siyer ve tarihkaynaklar ve metoduna ynelik ciddi eletirilerde bulunmulardr. Hadislerinok byk bir ksmnn sonradan uydurulduuna dair tez, Caetani, Lammens veShacht gibi siyer aratrmaclar tarafndan siyer malzemesine de sokulmu ve

siyerin byk lde sonradan gelien siyasi ve itikadi olaylarn nda olutu-rulduuna dair grlerle beslenmitir.42

Batnn slam toplumlarkarsnda siyasi, iktisadi ve ilm olarak ciddi anlam-da ykselie getii bu dnemde, zellikle din eksenli gelien tartmalarn,korumaclktan reforma, zrc (apolojist) ve badatrc(konformist) yaklam-lardan inkarcla kadar olduka geni yelpazeden tutumlarla beslendii grl-mektedir. lgin bir ekilde tm slam dnyasnda yabanc saldrlara kar sa-vunma hattnn, bu dnemde peygamberin etrafnda oluturulduu grlmekte-dir.43 Modernlik ile tasavvufi gelenein sentezini yapmaya alm olan Mu-hammed kbalin u szleri dikkat ekicidir: Allah inkar edebilirsin, fakat Hz.Peygamberi asla inkar edemezsin.44 Bu erevede Hz. Peygamberin moderndnyann saldrlar ile kar karya kalan mslmanlara kimlik verebilen bir

40 Bu konuda bk. Seyfettin Erahin, Osmanl Toplumunun Hz. Muhammed Hakkndaki BilgiKaynaklarzerine Bir Bibliyografya Denemesi, slami Arastrmalar Dergisi, XVIII, say:3, 2005,s. 335-9.

41 Uzun, s. 325.42 zdemir, s. 141, 145-6.43 Bu dnemdeki tartmalar ve siyer yazmzerindeki etkileri iin bk. Nihal ahin Utku, Proto-

tip Modern Trke Siyerler ve Peygamber Algs, Siyer-Edebiyat likisi, Siyer Atlyesi-2, stanbul2010.

44 Schimmel, s. 406, 411.


15/28


g olarak yeniden doduu grlmektedir.45

Peygamber biyografisine yansyan bu dnm ve savunma olgusunun, slamcorafyasnn eitli blgelerinde birbirine yakn dnemlerde ortaya kt gz-lemlenmektedir. Farklalarn ve farklyaklamlarn benimsendii bu eserlerintmnde, artan baskkarsnda bir giriimde bulunmak ve bu giriimi peygamberodaklyapmak gayretinin temel hedef olduu anlalmaktadr. Bu erevede kimislam alimi; Hz. Muhammedin hayatn, mucizelerden, menkbelerden ve litera-tre olduka sonradan girmiolan email edebiyatndan syrarak, tarih ve sosyalkimliiyle n plana kan bir peygamber tasavvuru ina etmek istemitir. Buerevede, zamann ihtiyacna gre Hz. Peygamber, kimi zaman slahat, kimizaman halim, kimi zaman mcadeleci, kimi zaman muttaki kimlii ile ne ka-rlmtr. Tm bu farklkimlikler, Hz. Peygamberin beer vasf iine yedirilereksunulmutur.46

Peygambere yklenen anlam ve onun biyografisinin topluma verecei mesajzerinde yeniden yeniden yazlan siyerlerin bugnk durumu, gemiteki aray-lardan farkl deildir. Hz. Peygamberin hayatn duygu dolu bir yaklamla elealan eserlere gre, bilimsel almalarn kuru ifadelerle ykl tezleri, Allahnelisini sradanlatrma komplosunun tabii bir uzantsdr. Bilimsel kayglar verasyonel delil ve aklamalar benimseyenler iin ise edeb yaklamlarla ina

edilmi siyer kitaplar, tarih gereklii saptrmaktadr. Sonu itibariyle peygam-berin biyografisi ok farkl amalar, ihtiyalar ve yntemlerle tarih boyuncadefalarca yazlmve yazlmaya da devam edecektir.47

Son olarak Hz. Muhammedin hayatnn sadece siyer yoluyla aktarlmadnda belirtmek gerekir. Biyografik unsurlarla ykl bir ok edeb tr peygamberikonu edinmektedir: Mevlit, mucizt-nebi, naat, delil, esm-i nebi, evsf-nebi,miraciyye, regaibiyye, gazavatnme, email, hicretname ve faziletname gibi.

Tarih metodu asndan biyografinin temel sorunsallarve siyer yazmiinanlam

Biyografik eserlerin tarih yazmolarak deerlendirilmesi olduka yenidir. An-tik an son biyografi yazarlarndan olan Plutarkhos aka tarih yazmadn,insan hayatlarn kayda geirdiini ifade eder. 48XIX. yzyla kadar da biyografiyazm, zellikle Batdnyasnda edebiyata tarihten daha yakn durmutur. Oysa

45 Schimmel, s. 407-8.46 Utku, Prototip Modern Trke Siyerler ve Peygamber Algs, s. 73.47 Bu konuda Trkiyedeki rnekler iin bk. Nihal ahin Utku, Popler Siyer Eserlerinde

Peygamber Tasavvuru, Trkiyede Popler Siyer almalar Trkiyede ocuklara Ynelik Siyeralmalar, Siyer Atlyesi 3 ve 4, stanbul 2013.

48 Deline.


16/28

278 Nihal ahin Utku

slam dnyasnda tarih yazm siyerle balad iin biyografi ok daha kabulgrmve birok tarihi, biyografik eser ve derlemeler de kaleme almtr.

Tarih yazmn byk lde, tarih olgular bir araya getirmekten ibaret sa-yan, yazarn objektif olmasnelzem gren, yoruma yer vermeyen aklcve poziti-vist bilim anlaynn hakim olduu yllarda biyografi de kendi alannda en somutbilgilere odaklanmtr. Ancak tarihin dier sosyal bilimleri, dier sosyal bilimle-rin de tarihi kullanmaya baladXX. Yzylda, toplumun bireyin nne gemesive sosyal tarihin ykselii, biyografiyi edebiyatn kollarna itmitir.

te yandan dorunun evrenselliinin sorgulandve mikro tarihin daha birnemli grld post-modern sylemde, biyografinin tarih ilim ve metoduna

nispetle daha sfli olduu kanaati ciddi anlamda sorgulanmaktadr. Dahasbyk insanlarn tarihi ekillendirdii tezi hl tartlsa da, gnmz tarihileribiyografilerde insan hayatlarndan te, o insanlarn yaadklar dnemlere aitipularbulabileceklerini grmve biyografik eser ve malzemelere, aynen szltarih malzemelerine yaklamlarnda olduu gibi, potansiyel bir kaynak olarakyaklamaya balamlardr.49Bu sayede zellikle tarihin geleneksel kaynaklarndapek yer bulamayan toplumun genel tabakalar, kadnlar ve aznlklar gibi konula-r, bu daha genikaynak kullanmyoluyla aratrma imknbulmulardr.50Siyasitarihlerde ihmal edilen birok konu, zellikle de kltr tarihi ile ilgili konularda-

ki eksik noktalar, biyografik kitaplarn sunduu malzemeyle giderilmitir.51Biyografinin bir yntem ve tr olarak bilim dnyas iindeki ykselii, post-

modernizm ve psikolojinin ykseliiyle ezamanldr. Biyografi, artk sadecetarihiler iin yeni bir kaynak deil, aynzamanda birok sosyal bilim daliin debireysel hayat hikyelerine odaklanan yntemiyle yeni almlar salamaktadr.52Dahaszellikle kamu hizmetleri ve politikalarasndan biyografik yntemlerinkullanlmasson dnemlerde olduka ilgi grmektedir.53

Sonu itibariyle, biyografi bir tarih tr, bir aklama usul, klli tarihin bir

paras olarak grlebilir. Tabii olarak bu kabul, biyografi trnn kendi iindebelli problemleri barndrmadanlamna gelmemektedir.

Biyografiyle ilgili olarak karmza kan ilk sorun, biyografinin znesinde kar-

49 Terziolu, s. 286.50 Jeremy D. Popkin, Biography and History Review (of Barbara Caines book), Biography, c.

34, say: 2, Bahar 2011, s. 329-31. Terziolu, s. 287.51 een, s. 83.52 Biyografik yntemlerin tarih dalanlardaki kullanm iin bk. Pru Chamberlain, J. Bornat ve

Tom Wengaf (ed.), The Turn to Biographical Methods in Social Science: Comparative Issues andExamples, Routledge, Londra, 2000.

53 Bu konuda mesela bk. Prue Chamberlain, J. Bornat ve U. Apitzsch (ed.), Biographical Methodsand Proffessional Practice An International Perspective, The Policy Press, Glasgow, 2004.


17/28


mza kmaktadr. Zira biyografi yazarna poz verenler, kendi dnemlerininortalama insanlar deildir; her zaman nemli, istisnai ve kayda deer kiilik-

lerdir. Halkinin ifadesiyle, biyografinin konusu ne kadar az mehursa, tarihteyapt arptma da o nispette daha kk olacaktr. Ne yazk ki, tarihsiz biradamn tarihi, kimseyi ilgilendirmez.54 Tabii olarak biyografi bize sradan olandeil, allmn dnda, hatta artcve olaanst olananlatmaya alr. Bunedenle biyografiler, belli zellikleriyle n plana km tekil vakalar zerinealmalardr. Ancak her ne kadar, tekil bir durumu ifade etseler de, genelliklebu tekillik hem klie (stereotip) olarak alglandiin genelletirilmekte; hemde tarihin akzerindeki etkisi byltlmektedir.

Bunlardan ikincisi, yani kiilerin tarihin ak zerindeki etkisini doru oku-yamama sorunu, sadece biyografilerde deil, tarih yazmnn genelinde karla-lan bir durumdur. Carr, tarih vakalar kiilerle ilikilendirmenin, karmaksosyolojik ve ekonomik analizler yapmaktan daha kolay gzktn syler. Onagre bireylerin ahsi davranlar, iinde yaadklar toplumun genel davrankalplarndan kolaylkla ayrtrlamaz. stelik ele ald zneden zamansal vemeknsal olarak uzak olan bir tarihinin, bunu doru bir ekilde yapmasbekle-nemez.55

Carr, daha da ileri giderek tarihte nemli olann saylar olduunu, her tarih

olay ve dinamiin belli ahslarn plana kardn, ancak sz konusu olay vedinamiklerin geri planndaki toplu davranlarn, o ahslarn da parlamasnasebep olduunu dnr. Ona gre, bakaldranlar da, otoriteler kadar aynartlarn bir sonucudur ve tarih, byk adamlarn biyografilerinin toplamdeil-dir. Neticede byk adamlar nemlidir; ama onlar, iinde bulunduklartarihtensoyutlamak ve onlarn tarihin akn ciddi anlamda deitirdiini dnmekyanlolur. Adam Smith ve Hegelin ortaya koyduu zere bireysel davranlarn,bireylerin ngrdnden farkl sonular vardr. (Mesela, Adam Smithingrnmez el nazariyesine gre bireyin kendi menfaatini arttrma yolunda yaptk-

lar, toplumun da menfaatine olacaktr. Hegele gre de byk adam, annistemini ve ihtiyacn yerine getirebilen kiidir.) Tarih, bireylerin arzuladklarsonularn toplam deil, birok kiinin bilinli, bilinsiz davranlarnn etkile-imli sonucudur.56

Bununla birlikte, tarih kiiliklerin niyetleriyle, neticede gerekleen tarihvakalar arasndaki ilikiye daha fazla nem veren ve bu anlamda tarihinin hemahslarn niyetlerini anlamaya almashem de ilikiyi ortaya koymasgerektii-ni ileri sren tarihiler de vardr. Mesela, Collingwooda gre, bir olayn nedeni,

54 Halkin, s. 55.55 E. H. Carr, Tarih Nedir?, stanbul 1987, s. 62-4.56 Carr, s. 68-73.


18/28

280 Nihal ahin Utku

eylemi ile olayn olmasna yol aan kiinin zihnindeki dnce demektir. Tarihselolaylar, fizik olaylarndan farklolarak grnenin dnda, belli dnce srele-

rinden ve niyetlerden oluur. Tarihi iin, kefedilecek nesne salt olay deil,onda dile gelen dncedir.57

Bir insann isel ve mahrem sreci, bir takm grntlere dayanarak ne kadaranlalabilir? Bu anlama olsa olsa bir tahmin ve kiisel yorumdur. Biyografinin,OsmanlTrkesindeki karlolan tercme-i hal, esasnda bu anlama gayre-tini gzel bir ekilde ifade eden bir isimlendirmedir. Bu karlk, biyografinin tamolarak bakasn anlamaya ynelik bir aba olduunu gsterir. Yaanan bir m-rn, kiiye zg bir halin, bakalarna kapalolan bir yaantnn ifasve anlalrbir dille ifadesi amalanmaktadr.

Biyografinin znesi olan ahstan zaman ve mekn olarak uzakta kalan veonun hayatna ancak dolayl kaynaklardan eriebilen biyografi yazar, bu haltercmesini nasl yapacaktr? Bu anlamda biyografi, inceledii kiinin iindebulunduu ortam ve tarihsel olaylar; kaynaklara, belgelere, tanklklara dayalolarak sunmak istemesiyle tarihsel bir nitelik tar, tarihsel bir yntem kullanr.Dier yandan elindeki eksik malzemeyle inceledii kii arasnda irtibat kurmak,kiinin niyetini ve dncelerini ortaya dkmek iin de tabii olarak aralardol-durmak durumunda kalacaktr. Biyografi yazar, bylece ele aldtarih olaylara

ve kiiliklere kendi slubunu, hayal gcn, kurgusunu, kiisel deerlerini, bakasn, ksaca kendi kiisel dnyasn katacaktr. Bu anlamda ilk bakta tarihbiliminden uzaklaarak edebi bir tr olan romana yaklaacaktr. Biyografinin,ou zaman tarihin deil, edebiyatn bir alt dalolarak grlmesinin temel sebebide budur. Dier yandan roman ile biyografi arasnda ciddi bir fark vardr: Romanokuyucusu, okuduunun hayali olduunu bilir. te yandan biyografi, tariholma niteliiyle gerei yanstma hevesindedir ve okur da biyografiyi okurken,her zaman gerek deerini dikkate alr. Okuduu olaylarn, kiilerin gerekolduundan emin olmak ister ve bunu hep varsayar. Bu nedenle biyografi yazar

her zaman aldatmaya, biyografi okuru da her zaman aldanmaya meyillidir.Odaktaki bireyin hayatnn farkl alanlarnn birbiri zerindeki etkileri, kkolaylar ve evre davran etkileimleri, biyografi yazar tarafndan kimi zamanabartlabilir.58 Biyografi yazar, tarihle edebiyat arasnda gidip gelir. Bu geni vesnrlarbelirsiz alan ona bir hareket serbestisi kazandrsa da, biyografinin tarihniteliini snrlar.

Dier yandan gemiteki gerei yeniden ina ettiini iddia eden tarih ilmi deayn sorunlardan mustariptir. Tarihten gnmze kalan kaynak ve delillerle,

57 Collingwood, s. 257.58 Renders, s. 120; Vefa Tadelen, Biyografi: tekine Yolculuk, Milli Eitim, say: 172, Gz/2006,

s. 12.


19/28


olaylarn gerekletii ortam birebir ina etmek yetersiz olduu iin, tarih yaz-mna ister istemez bir fiction unsuru dahil olur. Zira tarih olgular ve deliller,

tarih yazmiin elzem, ama yeterli deildir.59Nitekim Collingwoodun makas vezamk dedii ynteme gre, ki tarih yazmnn nemli bir ksm ona gre buyntemle yazlmtr, tarihi nce ne bilmek istediine, yani bugnn sorunlarylaekillenmi dnce tarz, bak as ve meraklarna gre bir aratrma konusubelirler. Ardndan kafasndaki sorulara cevap tekil eden delilleri ve kaynaklartoplamaya balar ve bylece delilleri ve kaynaklarkendi balamlarndan kopara-rak, kendi zamanna eker. Bu deliller tarihinin iinde bulunduu balam vezamann artlarnca ekillenmi n yarglarnca ayklanr, sralanr ve tarihininkafasndaki soruya, aslnda muhtemelen iinde verdii cevaba uygun bir yapda

ve kendi iinde tutarlbir ekilde derlenir.60Zaten modern tarihilerin kaynantekil eden eski tarih yazmlarda nceki tarih yazclarnn filtrelerinden benzerekilde szlmmalzemelerdir. rnein, OrtaaAvrupasmevcut kaynaklaragre ciddi anlamda sofu bir toplum gibi grnr. Kaynaklarda tersine bir delilinolmamas, sz konusu dneme ait malzemenin nemli bir ksmnn dnyaysofugrmek isteyen kilisenin vakanvislerince derlenmi olmasndan m kaynaklan-maktadr?61 Bugnden soyutlanm bir gemi algs mmkn olmad iinyetersiz ve seilmi bir tarih olgu derlemesinden hareketle tarih yazm, en iyiihtimalle tarihinin zihnindeki muhayyilede bir yeniden ina abas62 veya

tarihinin zihn balamnda empati ve inann bir arada gerekletii bir tasa-rmdan63 ibarettir. Carr, bu yzden bir tarih kitab okumadan nce, yazarntanmann nemine iaret eder.64

Toplumlarn dnm ihtiyac ortaya ktka, d kltrlerle irtibatlar art-tka, sosyal ve siyasi kurumlarda ciddi bozulmalarn olduu kabul yaygnlatk-a, tartmalarn odana hemen her zaman beeri bir ilim olarak tarihin deekildiini grrz. Bir toplumun tarih birikiminin o toplumun din, devlet vekltryle yakndan iliki iinde olmas, kimi aydnlar ideali tarihte aramayaitmi; kimilerini de o gne dek hkim olan tarih yazmnn egemen glerehizmet ettiini ve aslnda tarih gerekliin mevcut durumla ilgili ciddi skntlaraiaret ettiini iddiaya gtrmtr. Bu tr iddialar, materyalist tarihilerde veyaHristiyan ortaangzelleyen kilise tarihine karklarda grebiliriz.65

59 Carr, s. 16.60 Collingwood, s. 302-6.61 Carr, s. 21-2.62 Carr, s. 33-6.63 Collingwood, s. 38-41, 257-8.64 Carr, s. 31.65 Zeki V. Togan, Tarihte Usl, stanbul 1985, s. 136-7. Ayrca bk. Marc Bloch, Tarihin Savunusu

ya da Tarihilik Meslei(ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 1985, s. 19-21.


20/28

282 Nihal ahin Utku

Tarih, tarih vakalarn bir koleksiyonu olarak anlalmayaca gibi, tecrbilimlerden farkl olarak gemi bilginin tasvirinden de ibaret grlmemelidir.

Ortada fotorafnekebileceimiz, lm yapabileceimiz bir gereklik yoktur.Ortada byk bir bulmacann milyonlarca parasvardr ve iin ilginci bunlarfarkl ekillerde bir araya getirmek, en azndan grnrde mmkndr. Ziratarih hakikat, in edilmi bir hakikattir. Laboratuar olmayan tarihinintespitlerinin de, tahkikleri gibi gereklie ulatn ispat edecek bir mikyasbulunmamaktadr.66

Tarih yazmnn gerek ile kurgu arasndaki bu sorunsal, biyografi yazmn-daki kurgusalln etkisini ksmen hafifletmektedir. te yandan biyografi, aynkaynaklardan hareketle sadece olgu ve olaylara deil, aynzamanda o olgu veolaylarla etkileim iinde olan znelere odakland ve bu anlamda, braknzgemii, imdiki zamanda dahi zor llebilir, zor gzlemlenebilir ruh hallerini,i hesaplar, da vurulmayan veya darya kastl ve kastsz olarak yanl birekilde yansyan karlar, hayalleri, hedefleri okumaya alt iin, kurgusalina yntemine normal tarih yazmndan daha sk bavurmak durumunda kalr.Ancak neticede Chaucern biyografisinin yazar Ruth Kennedynin de ifadeettii zere, ellerindeki kaynaklar ne olursa olsun, biyograflar inceleme nesne-lerini kendi gncel ve kiisel imgelerinin etkisiyle yeniden yaratrlar.67

Biyografi yazmnda karmza kan bir baka sorun da yazar ile yazlan ara-sndaki ilikide yaanmaktadr: Bir biyografi, hemen her zaman vmeye ve su-lamaya hazr bir konumda bulunur. vg ve yerginin ortasn bulmak, bilimselbir serinkanll ve eletirel bir yaklam gerektirir. Troyat, Dostoyevskininbiyografisini yazdkitabn hemen banda unlarsyler: Nice nl adamlarnyaamlar, yaptlarlsnde deildir. Bu dosdoru yaantlar karsnda biyogra-fi yazar romancheveslerine kaplr; tamamlar, yorumlar, tretir. Gereklerdenok sanatn, kahramanndan ok kendini dnr. Byk bir adama hizmetedemez, ondan faydalanr.68Bir anlamda biyografi, biyografi yazan kii ile yazlan

kii arasnda bir alveritir. Onlar bu srete birbirlerinden ok ey alp verirler.Bu adan biyografik eserler, tarih ahsiyet ile yazar arasndaki zamanlar st

bir ilikinin sonucudur. Tarih yazmnda yazarn kafasndaki sorular, olgularekillendirirken, biyografide o olgular ayrca tarih bir kiilikle ilikilendirilir.69Burada en byk sknt, yazarn kendi deer yarglaryla tarih ahsiyeti kendi

66 Halkin, s. 13.67 Ruth Kennedy, Recreating Chaucer, Writing the Lives of Writers (haz. Warwick Gould ve

Thomas F. Staley), New York 1998, s. 54.68 Tadelen, s. 13.69 Carr, s. 31.


21/28


balamndan kararak yaptgzelleme veya yerme abalarnda ortaya kar.70

Biyografi yazmnda belki de ncelikle sorulmasgereken, bir kiinin bir ba-kasnniin anlatmak istediidir. ster edeb olsun ister tarih, biyografik bir eserkoymann iki temel gerekesi olacaktr: Bunlardan ilki, anma (commemorative)amaldr. Hakknda yazlan kiiyi ve yaptklarn anmak, onun hayatndan,baarlarndan ve tecrbelerinden bugne aktarmak bu tarz biyografileri betimler.Bu tr biyografilerde esere konu ahs, iinde yaadtoplum, artlar ve dneminrnek bir numunesi olarak deil, znel ve tekil bir varlk olarak n plana kar.Tabii olarak bilimsel bir aratrma gayreti, olgulardelillendirme telave kiininiinde bulunduu nesnel artlarn irdelenmesi bu eserlerde pek gzlemlenmez.Tam tersine edeb slup ve yntemlerin daha n plana ktsylenebilir.71

te yandan eletirel yorumlayc yaklam (critical interpretive) ise biyografikzneyi iinde bulunduu artlar muvacehesinde deerlendirmeye alr. Bireyin,toplumun geneliyle ortak ve farklyanlarn, onun bir araya gelen hangi zellikle-rinin ve hangi evresel unsurlarn ahsn tarih iindeki konumunu n planakardnanlamaya alr. Bu tarzn esasnda olduka yeni olduu sylenebilir.Renders, bu tarzn ne edebiyatta ne de tarihilik mesleinde bir gemii olduu-nu, bilakis habercilik ve gazetecilik ile doduunu iddia eder.72

Biyografi yazmnda ounlukla objektif bir meraktan ziyade hayranlk veyahusumetin n plana ktngrrz. Bu durum zellikle 19. yzyl ncesi biyog-rafilerinde ve yazlan kiinin bir peygamber, aziz ya da dini lider olduu durum-larda daha belirgindir. Zira ilk biyografiler daha ziyade kahramanlar, krallar,bilgeler, rnek kiilikler ve belli bir dinin nde gelenlerini irdelemi; kerametsahiplerinin menkbelerini ele alm ve nemli lde hayranlk ve rnek olmazellii ile ne kmtr. Keza bir din adamn yazan biri ya bu din adamnainanmaktadr ya da inanmamaktadr. nanan, ilgilendii kiiyi yceltecek; inan-mayan ise yanlln, sapknln vurgulayacak veya en iyi ihtimalle psikolojikaklamalara snacaktr. vg ve yerginin ortasn bulmak, bilimsel bir serin-kanllve eletirel bir yaklamgerektirir.

Tarih bilimcilerin tarafszlk olarak tarif ettikleri ilkenin, bu erevede oubiyografi yazarnda bulunmas zor gibi durmaktadr. te yandan tarafszlk ilkesigerekten ne kadar uygulanabilir bir ilkedir? Halkin, iyi bir tarihinin, hibirdneme ve hibir lkeye mensup olmamasn isteyen Fenelon (1651-1715)untezine karkar ve bunun asla mmkn olmayacan, hatta akldbir temenniolduunu dile getirir. Her insann bazen farknda olmadan ahlaki anlaylarnve

70 Carr, s. 101-4.71 Hans Renders, Did Pearl Harbor Change Everything? : The Deadly Sins of Biographers,

Journal of Historical Biography, c. 3 (Bahar 2008), s. 100.72 Renders, s. 101-2.


22/28

284 Nihal ahin Utku

siyasi tercihlerini kendisinden tevars ettii bir ortama mensup olduunu, tarih-ilerin en bamszlarnn da hayatn kendisi olan bu mirastan kaamayacaklarn,

bu miras reddetmelerinin, kendilerini ekillendirmi olan ortam iin hakszlkolacan vurgular. Ve insan kendisine ramen, partizan olmakszn taraflolabilir, hkmn koyar.73 Hakldr da. Hakikaten Halkinin de ifadesiyle, entarafsz tarihi bile daima zamannn ve memleketinin insandr.

Tarihinin tarafszlk ilkesinin sorguland bir durumda biyografi yazarnntarafszl, tarihinin tarafszlndan nitelik olarak deil ancak nicelik olarakfark oluturacaktr. Bu durumda Collingwoodun bir tarihiden bekledikleri,zellikle biyografi yazar iin olduka anlaml durmaktadr. Zira Collingwoodagre, bir yazabasnn tarih yazmolabilmesi iin, ncelikle sorular sorabilmesibakmndan bilimsel olmas, ardndan tarihin nesnesi olarak grd insanaodaklanmas, sorulara verdii yantlar iin deliller toplamas ve nihayet insanainsananlatmak iin var olmasyeterli gzkmektedir.74

nsann tekine yapt yolculuk, bakalar yoluyla kendini kefetmesine deimkan tansa da, biyografi en az tarih kadar g bir sanat olup, tarih yazmndanbilimsel olarak fark, nitelikten ziyade niceliksel olan alandr. Bu artlar altndabiyografik bir alan olarak siyer yazmhakknda ne syleyebiliriz?

Siyer, sire kelimesinin oulu olup, szlk anlamyla, yol, davran, adet,tutum, ahlak ve yaant anlamlarna gelmektedir. Bu haliyle siyer kelimesinde,pozitif bir anlam, gizliden gizliye bir rneklik olduu ileri srlebilir. Siyeryazmna ynelik eletiriler, bizatihi siyer kelimesinden balatlabilir. Gemitetarihilerin hor grd biyografi gibi, siyer de benzer eletirilere tabi tutulmu-tur. Ancak siyer yazmnda, normalde dahi uygulanmas zor, ama belli bir sluperevesinde gizlenebilen tarafszlk ilkesi ne derece geerli olabilir?

Zira her eyden nce alglarmzla alglayamadmz ve aklmzla tahayyledemeyeceimiz bir lemden mesaj aldn syleyen tarih bir ahsiyeti, yine

byk ounluu bu ahsiyetin mesajna inanm olan insanlarn rivayetleriyledeerlendirmekteyiz. Bu deerlendirmede Hz. Muhammedin (Hz. ifadesinikullanmakla esasnda biz de tarafmzifade etmioluyoruz) bir peygamber oldu-una inanp inanmama meselesi, olduka nemli bir kriter olarak karmzakmaktadr. Zira slami inana gre 40 yanda Peygamber olan bir insannhayatnda yaanan bu ani deiimin izahn, sadece tarihin imknlaryla izahetmeye almak olduka zordur. Byle bir yaklam, materyalist ve hmanistkimliiyle ortaya kan kimi tarihiler denemitir ve neticede Peygamberinahsnda samimiyet ile sanrl ruh halini, siyasi deha ile safl, toplumsal ekim

73 Halkin, s. 12.74 Collingwood, s. 39-40.


23/28


gc ile inzivay, yaad toplum iin yadrganacak kadar ge bir yata evlen-mekle ok elilii bir araya getirmeye alan, tutarsz bir kiilik ile karlamlar-

dr.75Onun yaamnokurken, yaplan okumaya okuyann inanlarve nyargla-rister istemez karacaktr. Dolaysyla siyerin bizatihi kendisi, inancn ve inan-szln, tabii bir sbjektiflik soktuu bir alandr. Bu erevede, bazen yazarntarafnnet bir ekilde ortaya koymas, yaplan almalarn deerini dahi arttra-bilmektedir.

Siyer almalarnda inancn etkisi, tahminimizden daha derinlere nfuz ede-bilmektedir: zellikle de tarih hadiselerdeki sebep sonu ilikisi noktasnda.Carr, tarih incelemesinin, nedenlerin incelenmesi olduunu syler ve tarihinindurmadan niin sorusunu sormas gerektiini; cevap bulmay umduu srecede durmamas gerektiini ilave eder. Gerekten de tarihi nasl ve niinibilmek ister. Ve bu arzusuna, ancak olgularn birbirleri ile olan balantsna nfuzederek ulaabilir.76 Sebep sonu ilikisi zerine ina edilecek bir dnyann,David Humedan beridir felsefi sorgulamas yaplsa da, neticede elimizdeki tekmantki gere olan bu yaklambenimsemek makul gzkmektedir.

te yandan, Hz. Muhammedin peygamberliine inanan biri, Peygamberinhayatnda sebepleri, dier beer ilimlerde olduu kadar sorgulamaz. nanan iino dneme mahsus belirgin bir ilah mdahale sz konusudur. Bu erevede,

sebepleri sorgulamak yerine, hikmetlerin peine dlebilir. Siyer sz konusuolduunda, birbirleriyle irtibatltarih olaylar zincirini, dnya tesi iletiimi olanbir peygamberin sra d konumuyla irtibatlandrmaktan kaamayz ve farknavarmadan bu olaylar inan alanlarmza yerlemi belli yarglarla tahlil ederiz.Tarihiler ve tarih filozoflartarafndan youn bir ekilde ilenen tarihin, gemiolaylarn dzenli bir neden sonu srasiinde ardarda dzenlenmesinden ibaretolduu tezi, bu bakmdan, hi deilse inceledii ahsiyetin mesajna inanmbiriiin, siyer sz konusu olduunda rahatlkla tatbik edilemez.

Bu yzden objektiflik, gerekliin peinde olan tarihinin gayretlerinin ancakksm bir hedefi olarak kalabilir. Tarihi olgularvuku bulduklargibi gstermek;onlar yorumlarna sbjektif unsurlar katmakszn, imdiki zamanla aydnlatmakpeindedir. Fakat tam objektiflik de tam tarafszlk kadar ondan esirgenmitir.77nanca ait bir kabul, siyer tarih yazmnda objektiflik ve tarafgirlik ilkelerindebelli bir tavizi gerektirir.

Bununla birlikte tarihi, mmkn olan en byk objektiflii yakalamaktanvazgememelidir. Tarihi iin ahitliklerin ve yorumlarn kontrol meselesi,

75 Bu tr bir yaklama rnek olarak mesela bk. Maxime Rodinson, Hazreti Muhammed Yeni BirDnyann, Dinin ve SilahlBir Peygamberin Douu(ev. Atilla Tokatl), stanbul 1997.

76 Carr, s. 115.77 Halkin, s. 13.


24/28

286 Nihal ahin Utku

tekrarlanan incelemelere ramen, asla zaman amna uramayacak bir grevolmaldr.78

nan meselesinin siyer alanndaki etkisi tarafszlk ile snrl gzkmemekte-dir. Bu erevede siyer almalarna ynelik eletiri konusu yaplan (kendidnemlerinin deer yarglar ile tarih olgular yarglamaya alan) mutlak ve(tarih olgular imdiki duruma nispet edilebildii lde deerli gren) imdiciyaklamlara da bulamtr bu husus.79

Yukarda yaplan tarifi erevesinde mutlaklk eletirisine, hibir ekildemazeret aramamak gerekir. Zira deiken bir ada gndemle tarihi yargla-mak, beraberinde ok ciddi yanlsamalar da getiren illetli bir ruh halidir.

Oryantalist almalar, slam tarihini, bu almalarn geri planndaki siyasi(smrgeci) gndemin gerektirdii bir bakasyla yarglamtr. Bu alma-larn ne kadar arptlmbir tarih anlaynortaya koyduunu ve bu anlaynBatnn zihin dnyasn ne kadar derinden etkilediini, imdilerde daha iyianlyoruz. Benzer bir illeti, kimi adaMslman aratrmaclarn da tadnsklkla gryoruz.

Bununla birlikte mutlakyaklamlardan bir ksm, daha sonradan sistematikbir tarzda incelenmi bir konuya, gemiten malzeme bulmaya ynelmektenkaynaklanmaktadr. Ekonomiden siyaset ilmine, fizikten psikolojiye kadar birokalanda belli bir disiplin iinde ele alnan konularn tarihteki karlklar hepmerak konusu olagelmitir. Byle konularda son zamanlarda yaplm sistematikalmalardan hareketle gemiteki bir olguyu yeniden sorgulamak, mutlaklnen masum hali olarak deerlendirilebilir. Bunun, Annales okulu ktktan sonra,bu okulun gelitirdii metotlarla tarihi yeniden yorumlamaya almaktan pek birfarkyoktur.

Dier taraftan ok daha tehlikeli bir yaklam, zellikle bugnn bir ekildekabul grmolduu sylenen hkim ideallerinin, aslnda Peygamber tarafndan

icat edildiini ispat etmeye ynelik almalar olup, saylar hi de az deildir.Kimi zaman apolojist (zrc) bir noktaya varabilen bu almalar, ou keztarafszlk ilkesine uygun bir slupla kaleme alndndan olsa gerek, ilim dnya-snda olduka reva bulabilmektedir. Sonucuna iman edilmibu tr bir tezi ispatetmek iin peygamberin hayatna mracaat etme ynndeki yaklamlar, tarihiciddi bir ekilde tahrif etmektedir.

Dier yandan yine siyer almalarnda eletiri konusu olan imdici yaklam-larn, zellikle peygamberin mesajna inanm aratrmaclarn yapt siyer

78 Halkin, s. 13.79 Ahmet Davutolu, Tarih draki Oluumunda Metodolojinin Rol: Medeniyetler arasEtkile-

im Asndan Dnya Tarihi ve Osmanl,Dvn lm Aratrmalar, say: 7, stanbul 1999.


25/28


almalarnda sklkla karmza kmasnok da yadrgamamak gerekir.

Gemii aydnlatan, imdiki zamandr. imdiyi gemile anlamak nemlidir.Tarihe kendi devrimizin perspektifinden bakmaya mecbur isek, bu bizim tarihanlaymza bir perspektif getirecektir. Ve zaman deiince tarih anlaymz dadeiecektir. Burada gemii imdi ile anlamaktan deil, imdiyi gemile anla-maktan sz ediyoruz.

Siyer ilmi, malzemesi ve kaynaklar belli bir alandr. Siyer alannda yeni birey ortaya koymak, aslnda deien gndem ve artlar erevesinde tarihi yeni-den anlamaya almaktan geer. Deien toplumsal gelimeler karsnda,dnyev hayatlarile din hayatlarnattrmak istemeyen kesimlerin yaadklar

problemlere, Hz. Muhammedin hayatndan zm retme taleplerini dikkatealan almalarn olmas tabiidir. Tarihin imdici bir yaklamla ele alnmasanlamna gelecek olsa da, hayatmodel olan bir peygamberin hayatnn yenidenyeniden szgeten geirilmesi bazen zorunlu olabilmektedir. Mesela, alternatifbankaclk sistemi zerine yaplan almalar, aznlklarla olan ilikiler, anayasalhukuk, ok elilik gibi konular, bugnn modern dnyasnda inananlara, pey-gamberin hayatna yeniden bakma ihtiyachissettirmektedir.

Bu noktada tarih metodolojisi asndan nemli bir ilke olan imdici yakla-mlardan kanma ilkesi, siyer sz konusu olduunda belli lde trplenmekdurumundadr. nk siyerin bugne bakan bir yan vardr. slam dininindemden beri devam eden tevhit anlaynn son halkasolduu dikkate alnd-nda, Hz. Muhammedin hayatnn, tm insanla yaptbir arnn olduununda kabul edilmesi gerekmektedir. Bu noktada da siyer ilminin, bir ahsn biyogra-fisini olduka aan ve insanla bakan mesaj yn gz ard edilemeyecektir. Bubakmdan biz Hz. Muhammedi yalnzca tarih bir ahsiyet olarak alglayamayz.Siyerin, tarih olann olmazsa olmaz iki nemli vasf olan zaman ve meknboyutunu aan bir yannn olduunu vurgulamamz gerekmektedir. Tabii olarakbugne k tutacak bir mesaj siyerden karmak ok da kolay deildir vesonularnn doru bir ekilde okunmas ve iyi bir ekilde deerlendirmeye tbitutulmasicap etmektedir.

Sonu

Battarihyazmnda kimi zaman horlanm, kimi zaman da tarihiliin nemlibir paras olarak grlm olan biyografi yazm, slam tarih yazcl iindebandan itibaren el stnde tutulmutur. Bunda hi phesiz en nemli etken,Hz. Muhammedin hayatna olan ilgi ve bunun slam tarih yazmnn temeli ve

ekirdeini oluturmasdr. Buna ilaveten biyografi yazm, siyerle snrlkalmamve tarih yazmyla ezamanl olarak bata sahabe, tabin ve dier hadis ravileriolmak zere toplumun rnek ahsiyetlerinin hayatlarnele alan ilm bir disiplin


26/28

288 Nihal ahin Utku

olarak ok sayda rn vermitir. slam corafyasnda biyografinin edeb birslupla ele alnmas, bu ilk formel abalardan sonraki dnemlere tekabl etmek-

tedir.Dier taraftan biyografi yazmnn tarih boyunca geliimi, bu tarzn tarih me-

todu asndan ierdii sorunlar daha belirgin bir ekilde ortaya koymaktadr.Her ne kadar biyografi yazmna ynelik eletirilerin nemli bir ksm, tarih yazmiin de geerliyse de, biyografilerde zellikle ba gsteren yazar ile yazlan ahsarasndaki ilikinin nitelii, odaktaki ahsn tarih iindeki konumu ve tarihinaknne lde etkiledii ve ondan ne lde etkilendii gibi hususlar, biyogra-fik almalarn bilimselliini daha bir sorgulanr yapmaktadr. Grndndendaha karmak olan sbjektiflik-objektiflik meselesi, biyografi yazmnda ok dahakatlanmaktadr.

Biyografik bir tarih yazmolarak siyerin bu tr eletirilere daha da ak oldu-u grlmektedir. Zira vahiy aldn ilan etmibiri hakknda yazan kiinin onainanp inanmad meselesi, zorunlu olarak hem yazar ile siyerin merkezindekiHz. Muhammed arasndaki ilikiyi, hem de yazarn slam peygamberinin tarihinaknne lde deitirdii ile ilgili tutumunu belirlemektedir. Bu alma, tarihyazclnda kutsanan objektiflik ilkesinin, siyer yazmnda mmkn olamayacatezini savunmaktadr. Bilakis yazarn Hz. Peygambere olan yaklamn net

olarak ortaya koymas, eserin daha shhatli bir ekilde deerlendirilmesini mm-kn klacaktr. Bu erevede kaynaklarn, tarih metodu asndan da tasnifedilmesi ve hassasiyetle kullanlmastavsiye edilmektedir.

Bibliyografya

Avc, Casim, Tabakat slam Tarihi, DA, XXXIX, stanbul 2010, s. 297-9.

Bloch, Marc, Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei(ev. Mehmet Ali Klbay),Ankara 1985.

Breisach, Ernst, Tarihyazm(ev. Hlya Kocaoluk), stanbul 2007.Carr, Edward Hallett, Tarih Nedir(ev. Misket Gizem Grtrk), stanbul 1987.

Chamberlain, Prue, (ed. J. Bornat ve U. Apitzsch), Biographical Methods and Proffessi-onal Practice An International Perspective, The Policy Press, Glasgow, 2004.

Chamberlain, PruE, (ed. J. Bornat ve Tom Wengaf), The Turn to Biographical Met-hods in Social Science: Comparative Issues and Examples, Routledge, Londra,2000.

Collingwood, R. G., Tarih Tasarm(ev. KurtuluDiner), Ankara 1996.

etin, Mahmut, Biyografi Kitab, stanbul 2012, s. 15-7.

Davutolu, Ahmet, Tarih draki Oluumunda Metodolojinin Rol: MedeniyetlerarasEtkileim Asndan Dnya Tarihi ve Osmanl,Dvn lm Aratrmalar,say: 7, stanbul 1999.


27/28


Delahaye, Hippolyte, Hagiogragy, The Catholic Encyclopedia, c. VII, New York,Robert Appleton Company, 1910, s. 1,

www.newadvent.org/cathen/07106b.htm adresinden temin edilmitir.Deline, Tracy, Ancient Biography, Gateway Online Academic Journal, Issue No:1

iinde, http://grad.usask.ca/gateway/archive2.htm.

Erahin, Seyfettin, OsmanlToplumunun Hz. Muhammed Hakkndaki Bilgi Kay-naklarzerine Bir Bibliyografya Denemesi, slami Arastrmalar Dergisi,XVIII, say:3, 2005, s. 335-9.

Gmirkin, Russell, "Berossus and Genesis, Manetho and Exodus, Continuum, 2006.

Hagiography, Enclyclopdia Britannica(Internet Edition),http://www.britannica.com/EBchecked/topic/251586/hagiography.

Halkin, Leon E., Tarih Tenkidinin Unsurlar(ev. Bahaeddin Yediyldz), Ankara1989.

Hizmetli, Sabri, slam Tarihilii zerine, Ankara 1991.

bn Hiam, Sret-i bn Hiam slam Tarihi, (ev. Hasan Ege), I, stanbul 2006.

sen, Mustafa, Tezkireden Biyografiye, stanbul 2010.

Kendall, Paul Murray, Biography, Enclyclopdia Britannica(Internet Edition),http://www.britannica.com/EBchecked/topic/65924/biography/51194/Firsthand-knowledge.

Kennedy, Ruth, Recreating Chaucer, Writing the Lives of Writers(haz. WarwickGould ve Thomas F. Staley), New York 1998.

Kirei, Akif, Arap Dnyasnda Biyografi, Prof. Dr. Mustafa sen Adna UluslararasKlasik Trk Edebiyatnda Biyografi Sempozyum Bildirileri(Nevehir, 6-8 Mays2010), Ankara 2011, s. 441-447.

Ortayl, lber, Trk Tarihiliinde Biyografi nasve Biyografik Malzeme Sorunsa-l, Osmanldan Cumhuriyete Problemler, Aratrmalar, Tartmalar - I. Ulusla-rarasTarih Kongresi, 24-26 Mays 1993, Ankara Tarih Yurt VakfYaynlar,stanbul, 1998 iinde.

z, Yusuf, Tezkire, DA,XLI, stanbul 2012, s. 68-9.zcan, Abdlkadir, Tabakat OsmanlDnemi, DA, XXXIX, s. 299 301.

zdemir, Mehmet, Siyer Yazclzerine, Milel ve Nihal, IV, say:3, Eyll-Aralk2007, s. 134-5.

Popkin, Jeremy D., Biography and History Review (of Barbara Caines book),Biography, c. 34, say: 2, Bahar 2011, s. 329-31.

Possing, Birgitte, The Historical Biography, ilk basmInternational Encyclopedia ofSocial and Behavioral Sciences, Elsevier, 2013 iinde,http://www.possing.dk/pdf/historicalbio.pdf,

Renders, Hans, Did Pearl Harbor Change Everything? : The Deadly Sins of Biog-raphers,Journal of Historical Biography, c. 3 (Bahar 2008), s. 100.


28/28

290 Nihal ahin Utku

Rensburg, Gary, "The Biblical Flood Story in the Light of the Gilgamesh FloodAccount," Gilgamesh and the World of Assyria, (ed. Azize, J ve Weeks, N. Pe-

ters) iinde, 2007.Rewa, Michael P., Early Christian Life-Writing: Panegyric and Hagiography,

Biography, c. 2, say: 1, K1979, s. 60-1.

Rodinson, Maxime, Hazreti Muhammed Yeni Bir Dnyann, Dinin ve SilahlBirPeygamberin Douu(ev. Atilla Tokatl), stanbul 1997.

Rublack, Ulinka,A Concise Companion to History, Oxford 2012.

Schimmel, Annemarie, Mslman Hayatnn ve Dncesinin Bir Merkezi OlarakHz. Muhammed (s.a.v.), Tasavvuf Dergisi, say:9, s. 406.

ahin Utku, Nihal, Prototip Modern Trke Siyerler ve Peygamber Algs, Siyer-Edebiyat likisi, Siyer Atlyesi-2, stanbul 2010.

ahin Utku, Nihal, Popler Siyer Eserlerinde Peygamber Tasavvuru, TrkiyedePopler Siyer almalar Trkiyede ocuklara Ynelik Siyer almalar, Siyer

Atlyesi 3 ve 4, stanbul 2013.

een, Ramazan, Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul 1998.

Tadelen, Vefa, Biyografi: tekine Yolculuk, Milli Eitim, say: 172, Gz/2006, s. 8-15.

Terziolu, Derin, Tarihi nsanlYazmak: Bir Tarih AnlatTr Olarak Biyografi ve

Osmanl

Tarih Yaz

c

l

, Cogito,say

: 29, 2001, s. 284-6.Togan, Zeki V., Tarihte Usl, stanbul 1985.

Tresay, zgr, Tarihyazmve Biyografinin Dn, DOUBATI Halil nalckArmaan-I, Temmuz 2009.

Uzun, Mustafa, Tezkire, DA, XLI, stanbul 2012, s. 70-2.

Wood, Ian Nicholas, Saint Gregory of Tours, Encyclopedia Brittanica Onli-ne,www.brittannica.com/EBchecked/topic/245712/Saint-Gregory-of-Tours.

nsutku-biyografik tarih yazimi icinde tarih

Documents