noviji istoriografski prilozi o petru i petroviću njegošu (zbornik radova)

Noviji istoriografski prilozi o Petru I Petroviću Njegošu(Zbornik radova sa naučnog skupa)

Noviji istoriografski prilozi o Petru I Petroviću Njegošu(Zbornik radova sa naučnog skupa)

IzdavačFondacija “Sveti Petar Cetinjski”

Za izdavačaDragoljub Drago Rašović

Organizacioni odborIlija Vujošević, predśednik

Dragoljub Drago Rašović, članakademik Olga Perović, član

Milan Mrvaljević, članVeselin Popović, član

Prof dr Branislav Radonjić, članProf Pavle Pejović, član

Miloš Vukanović, sekretar

Tehnička pripremaAleksandar-Saša Samardžić

ŠtampaŠtamparija “IVPE” - Cetinje

Tiraž500 primjeraka

Cetinje, oktobar 2009. godine

Noviji istoriografski prilozi o Petru I Petroviću Njegošu

(Zbornik radova sa naučnog skupa)

Ceti nje, 2009. god.

Zbornik radova


5

NAUČNI SKUP

Zbornik radova

6


7

Dragoljub Drago Rašović*

Poštovani učesnici Naučnog skupa, Uvaženi predstavnici Vlade i nevla-dinih organizacija, Vaše Ekselencije, Dame i Gospodo –

Dozvolite mi da posebno pozdravim poglavara Crnogorske pravoslavne crkve Njegovo Blaženstvo Mitropolita crnogorskog i Arhiepiskopa Cetinj-skog, gospodina Mihaila i sve prisutne građane Cetinja i Crne Gore

U ime Fondacije “Sv. Petar Cetinjski” želim svima vama dobro zdrav-lje, plodnu stvaralačku aktivnost i zajednički doprinos afi rmaciji pune istine o našoj dramatičnoj prošlosti i zaslužnim istorijskim ličnostima

Fondacija “Sveti Petar Cetinjski”, kao humanitarna nevladina organiza-cija, od svojeg osnivanja nastoji da slobodoumne tradicije klasične Crne Gore sačuva od zaborava, da naslijeđene vrijednosti dovodi u razložni suodnos sa dostignućima i zadacima našega vremena, da doprinosi bogaćenju duhovnog života i građanske samosvijesti i, naravno, da unapređuje stvaralaštvo multi-etničke Crne Gore.

Naša Fondacija ima obavezu: da doprinosi jačanju mira i razumijevanja među ljudima i narodima; da se javno angažuje za ostvarenje ravnopravnosti svih crnogorskih građana, u nastojanju da se ostvare njihova osnovna ljudska i građanska prava; da se bori za pravnu i pravednu Državu, za njegovanje kul-ture i jezika svake etničke grupe; za jačanje svestranih prijateljskih veza Crne Gore sa susjednim zemljama, sa narodima i državama Evrope i Svijeta.

Zahvaljujući prilozima naših članova, te punom razumijevanju i pomoći Ministarstva kulture, sporta i medija i drugih crnogorskih donatora, Fondaci-ja “Sveti Petar Cetinjski” nastavlja da doprinosi razvoju nauke i kulture, da stipendira uspješne studente Istorije i Crnogorskog jezika i književnosti, da podstiče i pomaže studiranje na inostranim duhovnim akademijama, pa i da se posvećuje studioznoj pripremi izdavačkih projekata od posebnog značaja za razvoj crnogorske multikulture. Takav zavjet ostavio nam je Petar Prvi, gos-podar Crne Gore i čelnik Crnogorske autokefalne crkve, humanista, državo-tvorac, borac za slobodu svoje zemlje i svojega naroda, poliglota, književnik i etičar, koga je crnogorski narod još za njegovog života smatrao svece. Mi, dakle, nastojimo da poruke i pouke Petra Prvog Petrovića Njegoša na najbolji _______________

* predsjednik UO Fondacije “Sveti Petar Cetinjski”

Zbornik radova

8

način ostvarujemo u savremenim uslovima – u interesu podizanja kulturnog, civilizacijskog i opšteduhovnog nivoa građana Crne Gore.

Još jednom vas pozdravljam i zahvaljujem svima za učešće na ovom Skupu, s uvjerenjem da ćemo kroz saopštenja i kritički dijalog unaprijediti saznanja o svojoj prošlosti, o zaslužnim precima i o istorijskom iskustvu na osnovu kojeg će jačati naša voljnost i slobodu, tj. nezavisnost naše Domovine i sloboda svih njenih građana.

Hvala.

Na Cetinju, 31. okt. 2009.


9

Prof. dr Živko Andrijašević

PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ

(Istoriografski portret)Borba za političku nezavisnost i stvaranje države, najznačajnije je obi-

lježje novovjekovne istorije Crne Gore, zasigurno i jedno od najvećih pregnu-ća crnogorskog društva u njegovoj cjelokupnoj prošlosti. Veliki i dalekosežni su bili i rezultati tog pregnuća: izvojevana je politička nezavisnost, objedinje-na državna teritorija, izgrađene institucije i stečeno zvanično međunarodno priznanje.

Borba za političku nezavisnost počela je prvih godina 18. vijeka, kada se podlovćenska Crna Gora oslobađa vlasti Osmanskog carstva, koje njome vlada od kraja 15. vijeka. Crnogorska težnja za odbranom izvojevane politič-ke nezavisnosti, dovodi do stalnih sukoba između Crne Gore i Osmanskog carstva, koje njenu slobodu želi ugušiti. Iako vojnički moćnije, Carstvo u toj namjeri neće uspjeti. Pored vojničke i političke odlučnosti da se očuva stečena nezavisnost, uspjehu crnogorskog otpora u velikoj mjeri je koristila podrška koju je Rusko carstvo od 1711. godine pružalo Crnoj Gori.

Crnogorska borba za političku nezavisnost i stvaranje države neodvo-jiva je od dinastije Petrović Njegoš, čijim stupanjem na istorijsku pozornicu, ova borba i počinje. Dinastija Petrović Njegoš, kojoj pripada sedam vladara, bila je nosilac ideje o političkoj nezavisnosti Crne Gore i predvodnik njenog oslobodilačkog i državotvornog pokreta. Jedan od najznačajnijih vladara iz ove dinastije, koja je vladala Crnom Gorom od 1697. do 1918. godine, bio je mitropolit Petar I Petrović Njegoš.

Mitropolit Petar I četvrti je vladar iz dinastije Petrović Njegoš. Na čelo Crne Gore došao je 1784. godine i vladao je do smrti 1830. godine. Za njegove vladavine izvojevane su velike vojničke pobjede, koje su učvrstile političko jedinstvo i nezavisnost Crne Gore, i omogućile da otpočne proces njenog te-ritorijalnog širenja. Nakon tih pobjeda, Crna Gora je počela da vraća oblasti koje su joj otete osmanskom okupacijom, a njen politički uticaj sve je snažnije premašivao njene granice. U vrijeme mitropolita Petra I Petrovića Njegoša, dolazi i do uspostavljanja prvih organa centralne vlasti, čime su udareni te-melji državnim institucijama i napravljen prvi korak ka uređenoj i stabilnoj

Zbornik radova

10

državi. Krajem 18. vijeka donešen je i prvi zakonik, čime je zasnovan pravni sistem u Crnoj Gori.

Petar I Petrović Njegoš rođen je 1748. godine, a njegovo mirsko ime nije poznato. Njegov otac, Marko, bio je brat od strica mitropolita Vasilija, dok su đed Petra I, Damjan, i mitropolit Danilo, rodonačelnik dinastije, bili rođena braća. Kao darovit mladić, koji je zasigurno pokazivao sklonost prema monaškom pozivu, primljen je na službu u manastir Stanjevići. U manasti-ru Stanjevići je primio monaški čin, opismenio se i stekao osnovno crkveno obrazovanje. Prema jednom izvoru, rukopoložen je za jerođakona 1765. godi-ne, dok je arhimandrit postao 1773. godine. Treći vladar iz dinastije Petrović-Njegoš, mitropolit Vasilije, koji je bio vodeća politička ličnost u Crnoj Gori od 1744. do 1766. godine, odredio ga je za svog nasljednika. Vasilije je zasigurno kod svog sinovca prepoznao vrline i sposobnosti koje ga preporučuju za bu-dućeg crnogorskog vladara. Kao izabranik mitropolita Vasilija, odlazi s njim u Rusiju, 1765. godine. Postoji tvrdnja da je mitropolit Vasilije namjeravao da ga ostavi u Petrogradu na školovanju, ali Vasilijeva iznenadna smrt, marta 1766. godine, mijenja taj plan. Jerođakon Petar Petrović Njegoš ubrzo se iz Petrograda vratio u Crnu Goru.

Nakon smrti mitropolita Vasilija, nastupaju burna politička dešavanja u Crnoj Gori – mitropolit Sava Petrović Njegoš, koji je za Vasilijeva života bio potisnut u drugi plan, nije imao snage da se nametne kao prva politička ličnost u zemlji, što će iskoristiti samozvanac Šćepan Mali, i 1767. godine preuzeti vlast u Crnoj Gori, predstavljajući se kao izbjegli ruski car. U isto vrijeme, mitropolit Sava čini veliki presedan, odlučujući da za svog nasljednika imenu-je sestrića Arsenija Plamenca, koji je ubrzo i hirotonisan za mitropolita. Iako je ovim potezom Sava ugrozio dinastičku vlast porodice Petrović Njegoš, on ipak nije mogao da zadugo eliminiše iz političkog života jerođakona Petra. Politički dar koji je, za razliku od Arsenija Plamenca, Petar imao, davao mu je u vremenu koje dolazi nedostižnu prednost i garantovao uticaj. Nažalost, mi-tropolit Sava povukao je još jedan potez kojim je za duže vrijeme ugrozio po-ziciju jerođakona Petra – godine 1770. priznao je nasljednost guvernadurskog zvanja u porodici Radonjić, i time doprinio snaženju suparničkog političkog središta u Crnoj Gori. S ova dva poteza, jerođakon Petar bio je zakratko gurnut u stranu. Ali, situacija se iznenada mijenja poslije smrti Šćepana Malog, 1773. godine. Suočeni sa napadnom ambicijom guvernadura Jovana Radonjića da potisne mitropolite i postane prva ličnost u zemlji, a nemoćni i nesposobni da mu se suprotstave, Sava i Arsenije morali su potražiti podršku od politički darovitog Petra Petrovića Njegoša, koji je u međuvremenu rukopoložen za arhimandrita. Tako je počeo njegov ponovni ulazak u politički život i približa-vanje vladarskom tronu, koji mu po pravu nasljedstva pripada.

U želji da povrati spoljnopolitičku podršku Rusije, koju su zadugo uži-vali vladari iz porodice Petrović Njegoš, i tako umanji uticaj guvernadura,


11

mitropolit Sava 1775. godine odlučuje da, kao političkog misionara, pošalje u Petrograd arhimandrita Petra. Arhimandrit Petar je u Beču stupio u kontakt sa diplomatskim predstavnicima Rusije, tražeći dozvolu i preporuku za putova-nje u Petrograd. Prema nekim tvrdnjama, arhimandrit Petar nije dobio dozvolu da produži u rusku prijestolnicu, dok je prema drugim, stigao u Petrograd i od ruskih zvaničnika dobio prijekor zbog crnogorske podrške samozvanom ruskom caru Šćepanu Malom.

Dvije godine kasnije, arhimandrit Petar učesnik je još jedne značajne diplomatske misije. U toj misiji on je bio član tročlane delegacije, u kojoj su bili i guvernadur Jovan Radonjić i serdar Ivan Petrović. Crnogorska delegacija imala je zadatak da posjeti Beč i Petrograd, i da dobije podršku za neke poli-tičke planove. Krajem 1777. godine tročlano izaslantvo stiglo je u Beč, gdje ih je primio austrijski kancelar Kaunic. Od austrijskog kancelara oni su tražili pomoć za organizovanje vojnog odreda sastavljenog od Crnogoraca, koji bi u slučaju potrebe ratovao za račun Austrije. Kancelar Kaunic, nemajući preci-znijih podataka o Crnoj Gori, nije mogao konkretno odgovoriti na njihovu po-nudu. Nakon ove misije, crnogorska delegacija nastavila je put za Petrograd, iznoseći slične prijedloge, ali u Petrogradu njihovim prijedlozima nijesu htjeli da posvete bilo kakvu pažnju.

Odbijeni od Rusije, crnogorski izaslanici se nešto kasnije ponovo obra-ćaju Austriji. Aprila 1779. guvernadur Jovan Radonjić, serdar Ivan Petrović i arhimandrit Petar Petrović, koji se potpisivao kao “namjesnik mitropolijski”, podnijeli su austrijskom caru Josifu II prijedlog ugovora o savezu između Crne Gore i Austrije. Crnogorski predstavnici su iskazali želju da prihvate Austriju kao pokrovitelja, s tim što bi joj, kao protivuslugu za tu zaštitu, stavili na raspolaganje svoje vojne snage. Ni ovu ponudu bečka vlada nije prihvatila.

Nakon ovih spoljnopolitičkih aktivnosti, arhimandrit Petar se u nekoliko narednih godina morao posvetiti borbi za čelnu poziciju u Crnoj Gori. Mi-tropolit Sava umro je 1781. godine, a naslijedio ga je njegov sestrić Arsenije Plamenac. On je bio bez ikakvog političkog dara, ugleda i uticaja, što će za pretenzije guvernadura Jovana Radonjića, koji je želio da postane prva ličnost u zemlji, biti pravi božiji dar. Arhimandrit Petar, smatrajući se zakonitim na-sljednikom mitropolijske stolice, nije se želio nje tako lako odreći, ali ni dopu-stiti guvernaduru Radonjiću da se nametne kao svjetovni gospodar Crne Gore. U toj borbi, od koristi mu je bila podrška većine glavara i ugled i umijeće koje je dotadašnjim političkim djelovanjem stekao.

Prilika da sjedne na mitropolitsku stolicu, koja mu je po nasljeđu pripa-dala, i kojoj je svojim političkim iskustvom bio dorastao, ukazala se arhiman-dritu Petru prije nego što je mogao i pretpostaviti. Već 1783. godine mitropolit Arsenije Plamenac, budući neizlječivo bolestan, potpuno je udaljen od svih mitropolijskih poslova. Zbog toga arhimandrit Petar sredinom 1783. odlučuje

Zbornik radova

12

da pođe u Sremske Karlovce i tamo primi episkopski čin. Dok je arhiman-drit Petar boravio u Austriji, čekajući zvanično odobrenje za hirotoniju, maja 1784. godine umro je mitropolit Arsenije Plamenac. Arhimandrit Petar bio je jedini mogući nasljednik.

Oktobra 1784. arhimandrit Petar je rukopoložen za episkopa u Srem-skim Karlovcima. Ubrzo nakon hirotonije uputio se u Rusiju, ne bi li obnovio tradicionalne veze i predstavio se kao jedini gospodar u Crnoj Gori. I pored iskazivanja bezmjerne odanosti Rusiji, on nije dočekan kao što je očekivao. Glasine da je crnogorski vladar u prijateljskim odnosima s nekim ličnostima koje su među ruskim zvaničnicima smatrane problematičnim, naglo su skra-tile njegov boravak u carskoj prijestolnici. Novembra 1785. ruska vlada je donijela odluku o njegovom protjerivanju iz zemlje.

Dok je mitropolit Petar boravio u Rusiji, na Crnu Goru je napao ska-darski Mahmut-paša Bušatlija. Oko 18.000 Bušatlijinih vojnika je polovinom juna 1785. napalo na Crnu Goru, i za svega nekoliko dana Bušatlija je uspio da je pokori. Nakon poraza crnogorske vojske, Mahmut-paša je došao na Cetinje, a zatim se nekoliko dana kasnije vratio u Skadar. Ni narednih godina skadarski paša neće ostavljati Crnu Goru na miru. Cilj njegovih napada bio je ne samo da suzbije snaženje Crne Gore, već i da spriječi da se ideja nezavisnosti raširi među plemenima koja žive na njenim granicama i koja se nalaze pod osman-skom vlašću. Mitropolit Petar znao je što je Bušatlijin zadatak, pa se trudio da u samoj Crnoj Gori osnaži političko jedinstvo, ali i da u okolnim krajevima ra-zvije svijest o neophodnosti njihovog jedinstva sa slobodnom Crnom Gorom. Njegova poruka i jednima i drugima bila je ista: bilo koga od njih da Bušatlija napadne, moraju se braniti zajedno. Napori mitropolita Petra I da učvrsti ova-kvu svijest među Crnogorcima i Brđanima, odnosno da im predoči da se bez zajedništva i sloge ne mogu odbraniti od prejakog neprijatelja, bili su temelj svih njihovih kasnijih vojničkih i državotvornih uspjeha.

Ideja o zajedništvu sa slobodnom Crnom Gorom, koju je kod okolnih plemena osnaživao mitropolit Petar, morala je izazvati bijes skadarskog Ma-hmut-paše Bušatlije. Da bi prekinuo snaženje te ideje u pograničnim kraje-vima Crne Gore, ali i da bi prekinuo veze brdskih plemena s Crnom Gorom, Mahmut-paša je sredinom 1796. godine počeo da priprema kaznenu ekspedi-ciju na Bjelopavliće i Pipere. Saznavši za velike Bušatlijine vojničke pripre-me, mitropolit Petar je odlučio da svojim sunarodnicima pošalje pomoć. S odredom koji je imao nešto više od tri hiljade ljudi, mitropolit Petar je krenuo prema Bjelopavlićima, pograničnoj crnogorskoj oblasti pod osmanskom vla-šću. Nasuprot njemu stajala je Bušatlijina vojska, koju je predvodio sam Ma-hmut-paša. Prema nekim podacima, Bušatlija je vodio oko 17.000 vojnika. Do sukoba između crnogorske i Bušatlijine vojske došlo je 11. jula 1796. godine kod sela Martinići. U ovoj bici, pod vođstvom mitropolita Petra, Crnogorci su nanijeli veliki poraz pašinoj vojsci.


13

Slavoljubivi Bušatlija, nije se mirio s porazom, već avgusta iste godi-ne počinje pripreme za novi pohod. Kada se na Cetinju saznalo da se usko-ro može očekivati Mahmut-pašin napad, sazvan je opštecrnogorski Zbor na kome su se Crnogorci zakleli da će “jedan drugom biti u pomoć” ukoliko bi neprijatelj napao na njih ili na njihovu “braću Brđane”. Crnogorci su se tako obavezali da će se zajednički suprotstaviti Bušatliji, ali i da će jednako biti spremni da se žrtvuju za slobodu svojih sunarodnika pod pašinom vlašću. Ova zakletva imala je šest tačaka i poznata je pod imenom “Stega”. Pretpostavlja se da je autor najvećeg dijela teksta “Stege” mitropolit Petar Petrović Njegoš, a ideja da se napravi jedan ovakav dokument, i da ga kao zakletvu potpišu predstavnici crnogorskih plemena, zasigurno pripada njemu.

Do ponovnog napada Mahmut-paše Bušatlije došlo je septembra 1796. godine. Prema tvrdnji jednog savremenika događaja, Bušatlijina vojska imala je navodno 23.000 ljudi, a crnogorska vojska, koju je predvodio mitropolit Petar, imala je nešto manje od četiri hiljade. Do bitke je došlo 22. septembra 1796. godine na Krusima (selo nedaleko od Podgorice). U ovoj bici Buša-tlijina vojska pretrpjela je još teži poraz nego na Martinićima, a sam paša je posječen.

Crnogorska pobjeda na Krusima bila je sjajan vojnički uspjeh nad moć-nim skadarskim pašom, i uopšte, do tada najveća crnogorska pobjeda nad Tur-cima. Ipak, bila je još važnija po svom političkom značenju, jer je Osmansko carstvo konačno počelo da gleda na Crnu Goru – ne kao na svoju odmetnutu oblast, već kao na nezavisnu državu. Poslije pobjede nad Bušatlijom, u sastav Crne Gore ušle su oblasti Bjelopavlića i Pipera, koje su u vrijeme vladavi-ne Crnojevića bile dio crnogorske države. Njihovim oslobađanjem od turske vlasti započeo je proces teritorijalnog širenja Crne Gore na njene nekadašnje državne oblasti, i proces vraćanja teritorija koje je tokom 15. vijeka okupiralo Osmansko carstvo. U vrijeme Petra I Petrovića Njegoša Crna Gora će, 1820. godine, pored Bjelopavlića i Pipera, uspjeti da pripoji još dvije plemenske oblasti: Rovca i Moraču.

Poslije značajnih pobjeda nad skadarskim pašom, mitropolit Petar I je odlučio da se obrati ruskoj vladi, smatrajući da je sada pogodan trenutak za traženje zvaničnog ruskog pokroviteljstva. Krajem 1796. godine uputio je mo-lbu ruskom diplomati u Beču, knjazu Platonu Zubovu, da interveniše kod car-ske vlade ne bi li stavila Crnu Goru pod svoju zaštitu. Molbu slične sadržine crnogorski vladar je uputio i Ivanu Andrejeviču Ostermanu (1797). Mitropolit je tražio da se položaj Crne Gore reguliše posebnim aktima, kao i da se utvrdi stalna novčana pomoć. Da bi čitav ovaj posao bio ubrzan, mitropolit Petar I i crnogorski glavari odlučili su da se u Rusiju pošalje Nikola Ćirković, ruski državljanin, rođen u Podgorici. Noseći sa sobom akte koje ga ovlašćuju da u ime Crnogoraca pregovara s carem, Ćirković je uspio da, početkom februara

Zbornik radova

14

1797. godine, bude primljen kod cara Pavla. Govoreći u ime mitropolitovo, Ćirković je zatražio od cara da uzme Crnu Goru pod svoje zvanično pokro-viteljstvo. Car Pavle, naravno, nije ispunio ovu davnašnju crnogorsku želju, jer bi takva jednostrana odluka bila presedan u međunarodnim odnosima. Na Cetinju su bili uporni, pa su krajem maja 1798. odlučili da u Rusiju pošalju novog izaslanika. Crnogorski zbor je za novog izaslanika izabrao arhiman-drita Stefana Vučetića. Prema instrukcijama koje mu je dao mitropolit Petar, arhimandrit Vučetić je trebalo da izvijesti ruskog cara o prilikama u Crnoj Gori, da zatraži od cara da pošalje jednog ofi cira, te da izdejstvuje isplatu za-ostale novčane pomoći i ponovi molbu za “javno pokroviteljstvo Rusije nad Crnom Gorom”. Noseći sa sobom pismo (“Prošenije”) crnogorskog naroda caru Pavlu I, i pisma za ruske zvaničnike i Sveti sinod, arhimandrit Vučetić je krajem jula 1798. stigao u Petrograd. U Petrogradu je upoznao ruske zva-ničnike s crnogorskim molbama. Ruska vlada, razumije se, nije htjela ni da razmatra zahtjev o zvaničnom pokroviteljstvu nad Crnom Gorom, ali je osta-le zahtjeve, posebno one materijalne prirode, odmah riješila. Odlukom ruske vlade, najprije je donijet akt o isplati novčane pomoći Cetinjskom manastiru za šest godina unaprijed, kao i odluka o donaciji od 2.000 rubalja za kupovinu crkvenih stvari. Za “narodne potrebe” određeno je da se isplaćuje 1.000 duka-ta godišnje. Ruska vlada je donijela i odluku da se carskom gramatom utvrdi da će Rusija uvijek štititi Crnu Goru od pritisaka Austrije i Turske. Ruski diplomatski predstavnici u Dubrovniku, Carigradu, Beču i Napulju dobili su posebne instrukcije o pružanju pomoći Crnoj Gori.

Dobijanje velike fi nansijske pomoći omogućilo je mitropolitu Petru I da ostvari svoju ideju o uspostavljanju organa državne vlasti i donošenju zakona. Krajem oktobra 1798. godine on je sazvao skupštinu narodnih glavara na ko-joj je trebalo ustanoviti zemaljski sud i usvojiti zakonik. Skupština je održana u manastiru Stanjevići. Na toj skupštini crnogorski glavari su usvojili odluku o osnivanju centralnog suda, odnosno, Praviteljstva suda crnogorskog i brd-skog, koji je ubrzo dobio narodsko ime “Kuluk”. U ovaj sudski organ izabrano je pedeset glavara iz svih krajeva Crne Gore. Istog dana proglašen je “Zakonik opšti crnogorski i brdski”. Zakonik je imao 16 članova, a dopunjen je avgusta 1803. godine s novih 17 članova. Zakonik strogo sankcioniše ubistva, krađe, bračne prestupe, fi zičko nasilje, a jednim dijelom uređuje i imovinske odnose.

Dok se u Crnoj Gori radilo na uspostavljanju centralne vlasti, u njenom susjedstvu, Primorju koje je pod mletačkom vlašću, dolazi do velikih promje-na: Mletačka republika poražena je u ratu s Francuskom 1797. godine, i od tada ona prestaje da postoji kao država. Njene posjede podijelili su Francuska i Austrija. Prema ugovoru u Lebenu, koji su sklopile Francuska i Austrija, iz-vršena je podjela teritorije Mletačke republike. Francuskoj su pripala Jonska ostrva, dok je Austrija dobila Istru, Dalmaciju i Crnogorsko primorje. Ne zna-


15

jući za ovaj dogovor, mitropolit Petar je s Crnogorcima, čim je srušena Mle-tačka Republika, zaposjeo Budvu. No, Budva neće dugo ostati u crnogorskim rukama. Nepuna dva mjeseca kasnije, austrijski general Rukavina zaposjeo je primorske oblasti koje su pripale Austriji, pa i Budvu. Mitropolit Petar mu je morao predati ključeve grada. Austrijska okupacija Crnogorskog primorja koje je pripadalo Mletačkoj Republici, ozvaničena je mirom u Kampoformiju, oktobra 1797. godine.

Prvih godina 19. vijeka, na mitropolita Petra snažno je djelovala Napo-leonova pojava. Vjerujući da bi Napoleon svoju ratnu mašinu mogao okrenu-ti i protiv Osmanskog carstva, crnogorski vladar se 1802. godine jednim pi-smom obraća Napoleonu, nudeći mu savezništvo i vojničku podršku u slučaju da zarati protiv Osmanskog carstva. Za mitropolitove prijedloge Napoleonu, ubrzo je saznao ruski konzul u Dubrovniku, koji je o tome odmah izvijestio Petrograd. Za rusku vladu to je bio akt izdaje, pa je u Petrogradu, 1803. godi-ne, donijeta odluka o njegovom uklanjanju s vlasti. Najprije je Sveti sinod Ru-ske pravoslavne crkve zatražio od mitropolita Petra da napusti položaj, jer za njega nije dostojan, a zatim se Crnogorcima proglasom slične sadržine obratio i ruski car. Ove teške optužbe na račun crnogorskog vladara, crnogorski Zbor je odbacio kao neistinite, iskazujući potpunu vjeru u mitropolitovu nevinost. Sa Zbora je poručeno ruskom Sinodu da on ne može smjenjivati mitropolita u Crnoj Gori, već da to mogu uraditi isključivo sami Crnogorci. Rusi su poku-šali i da fi zički uklone mitropolita Petra iz Crne Gore (nasilnom deportacijom u Sibir), ali je i taj pokušaj propao. Ova teška epizoda iz crnogorsko-ruskih odnosa, uvjerila je mitropolita Petra koliko može biti opasna i najmanja neo-bazrivost u odnosima s jednom velikom silom.

Nakon neuspješnog pokušaja uklanjanja crnogorskog mitropolita, ru-ska vlada je odlučila da ublaži svoj stav prema Crnoj Gori, smatrajući da joj je ipak korisnije da u vrijeme Napoleonovog nadiranja na Balkan, ima Crnu Goru na svojoj strani. Kao znak popuštanja, ruska vlada je otvorila 1804. go-dine konzulat u Kotoru, koji je trebalo da bude zadužen za Crnu Goru, a na-redne godine stigao je stigao specijalni ruski izaslanik, koji je donio pomoć od 3.000 dukata i carsku gramatu kojom se potvrđuje davnašnja ruska naklonost prema Crnogorcima. Time je okončan nesporazum između mitropolita Petra i ruske vlade, koji je mogao biti fatalan za crnogorskog vladara.

Već od kraja 1805. godine mitropolit Petar ponovo će se naći izme-đu velikih sila, čije su se politike sudarale u Crnoj Gori i oko nje. Austrija, koja je vladala nekadašnjim mletačkim posjedima u Primorju, doživjela je krajem 1805. godine poraz u ratu s Napoleonom, tako da je morala prista-ti da dâ Francuskoj posjede u Dalmaciji i Boki Kotorskoj. To je značilo da će Napoleonova vojska uskoro doći do crnogorske granice. Naravno, Rusija nije mogla mirno gledati kako se Napoleon učvršćuje na Balkanu, i odlučuje

Zbornik radova

16

da mu se suprotstavi. Ruska fl ota, s nekoliko hiljada vojnika, došla je 1806. godine u Boku Kotorsku, gdje su ih već čekali odredi Crnogoraca na čelu s mitropolitom Petrom. Crnogorski vladar je iskazao namjeru da zajedno s Ru-sima drži pod svojom vlašću ove oblasti, kao i da pomogne ruskim trupama u borbi protiv Napoleonove vojske. U namjeri da spriječe Napoleonove trupe da zauzmu Dubrovnik i Boku Kotorsku, Crnogorci su se, zajedno s ruskim trupama, uputili prema Konavlima i Dubrovniku. Mitropolit Petar predvodio je Crnogorce u žestokim borbama protiv Francuza, ali su, i Crnogorci i njihovi ruski saveznici, morali ustuknuti pred Napoleonovim trupama. Združeno cr-nogorsko-rusko ratovanje protiv Francuza okončano je 1807. godine, kada je dogovorom između dva cara – Napoleona i Aleksandra, Rusija prihvatila da nekadašnji mletački posjedi na Jadranu pripadnu Francuskoj.

Francuskim zaposijedanjem Boke Kotorske, Crna Gora je dobila novog susjeda. U želji da na granici uspostavi mir, ali i da proširi sferu francuskog uticaja i na Crnu Goru, komandant opsadnih trupa, maršal Marmon, organizo-vao je susret sa crnogorskim vladarom. Na sastanku s mitropolitom Petrom I, maršal Marmon mu je predložio da Crna Gora prizna francusko pokrovitelj-stvo i da se u Crnoj Gori otvori francuski konzulat. I jedan i drugi prijedlog mitropolit Petar je odbio, naglašavajući da su i on i njegovi Crnogorci jedino odani Rusiji. Mitropolitov stav potvrdio je i zbor crnogorskih glavara. Tako je propao pokušaj Francuske da proširi svoj uticaj na Crnu Goru.

Francuska vladavina u Primorju trajala je do 1813. godine, kada se uru-šava i Napoleonova moć. Kada je postalo jasno da se Napolenova vlast u Pri-morju povlači i da joj se nazire kraj, mitropolit Petar odlučuje da izvrši napad na Boku Kotorsku. S odredom od sedam hiljada vojnika, mitropolit i guver-nadur Vuko Radonjić su, krajem septembra 1813.godine, došli u Primorje i za kratko vrijeme zauzeli Budvu, Herceg Novi i sva mjesta u Boki osim Kotora. Čim je završeno uspostavljanje vlasti u Primorju, u Dobroti je 29. oktobra 1813. održana skupština predstavnika Crne Gore i Boke Kotorske, na kojoj je donijeta odluka o ujedinjenju ove dvije oblasti. Na početku odluke se kaže: “Dvije susjedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska, prožete osjećanjima patriotizma, vjere i časti, uz Božju pomoć su se oslobodile svojom krvlju i žrtvama, zbacivši francuski jaram i zaklele se uzajamno gospodom Bogom na vjernost i da će uvijek ostati ujedinjene u svakom slučaju i događaju.” Tri dana kasnije predstavnici dvije pokrajine, mitropolit Petar Petrović Njegoš i Franjo Ljepopili, donijeli su odluku o formiranju zajedničkog Vijeća i Centralne ko-misije (privremene vlade), čiji je zadatak bio da donosi odluke o fi nansijama, sudstvu, policiji, raspodjeli funkcija i svim drugim upravnim poslovima. Na čelu Vijeća i Centralne komisije bio je crnogorski mitropolit.

Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske nije moglo biti dugog vijeka. Velike sile, koje su uvijek odlučivale o prilikama na Balkanu, dogovorile su


17

se, 1814. godine, da crnogorsko primorje, nakon rušenja Napoleonove Fran-cuske, pripadne Austriji. Crnogorski mitropolit, iako mu je to sugerisano od ruske vlade, nije htio prihvatiti ovu odluku, već je odlučio da Boku Kotorsku, oblast za koju je smatrao da istorijski pripada Crnoj Gori, brani oružjem. Ova mitropolitova odluka bila je više plod emocija nego dobre političke procjene. U sukobu s austrijskim trupama, Crnogorci nijesu imali izgleda na uspjeh. Na-kon velikog poraza koji su Crnogorci doživjeli od austrijske vojske u blizini Kotora, juna 1814, mitropolit Petar je odlučio da se povuče iz Primorja. Od tada je Austrija postala crnogorski susjed.

Poslije završetka akcije u Primorju, mitropolit Petar se mogao posvetiti sređivanju teških unutrašnjih prilika. U Crnoj Gori su bili česti krvavi suko-bi između pojedinaca, bratstava, pa i plemena, čijem je širenju pogodovalo nepostojanje jake državne vlasti. Ovakvi sukobi nijesu samo ugrožavali mir, već su dovodili i do narušavanja političkog jedinstva Crne Gore. Neka od sukobljenih plemena, često su tražila saveznika u okolnim osmanskim vla-stima, i tako neprijatelja svoje zemlje uzimale za prijatelja. Nemajući snažne organe vlasti kojim bi jedino mogao primorati Crnogorce da prekinu sukobe, mitropolit Petar I je svojom riječju i ličnim autoritetom pokušavao da uspo-stavi mir. Ugled koji je uživao u narodu koristio je da pomiri zavađene, a ukoliko njegove molbe nijesu pomagale, sukobljenim stranama je prijetio bo-žijom kaznom i kletvom za neposlušnost i nedjela koja čine. Zbog umirivanja zavađenih porodica ili plemena putovao je po Crnoj Gori, a ukoliko zavađene nije mogao lično posjetiti, slao im je pisma u kojima ih moli da se izmire, da kazne krivce i poštuju naredbe svojih glavara. Ovakva pisma Petra I nazivaju se poslanicama i sačuvano ih je više od tri stotine. Mitropolit Petar I u poslani-cama poručuje Crnogorcima da ne čine zlo jedan drugome, da prekinu krvava razračunavanja, koja jedino služe njihovim neprijateljima i da čuvaju slobodu koju su s mukom stekli. Nažalost, u većini slučajeva Crnogorci nijesu htjeli poslušati mitropolitove molbe, tako da mu je jedino ostalo da ih opominje, proklinje ili da im prijeti. U jednoj poslanici iz 1818. godine Petar I poručuje Crnogorcima: “Ja s velikom žalošću i sa suzama vidim, da svi vaši neprijatelji i svi đavoli od svijeta ne bi vam mogli toliko zla, toliko štete i sramote učiniti, koliko vi sami sebe činite. A što je fajde žalit i plakat, kad više ljubite zlo nego li dobro, i sramotu nego li poštenje, i kad ne slušate što ve ja učim i sovjetujem i što ve molim i zaklinjam.” Iako je nekoliko decenija nastojao da učvrsti mir u Crnoj Gori, mitropolit Petar I nije u tome postigao uspjeh kojim bi mogao biti zadovoljan. Pred sam kraj života pisao je da narod ne sluša njegove naredbe i molbe, i da u Crnoj Gori “samovoljstvo caruje”.

Državničko djelovanje mitropolita Petra posebno je bilo posvećeno i rješavanju crnogorsko-osmanskih pograničnih sporova, koji su najčešće bili izazvani upadima i otimačinom Crnogoraca na teritoriji Osmanskog carstva.

Zbornik radova

18

Iako je bilo nesporno njegovo antiosmansko opredjeljenje, crnogorski vladar nije podržavao ovakve akcije, jer su one izazivale bespotrebne sukobe s moć-nim susjedom, što je još više otežavalo ionako teške unutrašnje prilike.

Veliki problem protiv koga se tokom čitave vladavine borio mitoropolit Petar, bila je glad, izazvana nerodnim godinama. Od novca kojim je mitro-polija raspolagala, kupovao je žito, a diplomatskim aktivnostima nastojao je od ruske vlade dobiti novčanu pomoć za rješavanje problema koje izaziva nerodica i glad. “Nije dnevi kad ne umiru čeljad od gladi”, pisao je mitropolit Petar jedne od ’gladnih godina’, “da imam komu prodao bih sve dvižimo i nedvižimo što ova cerkva imade, za ne puštiti barem dio naroda u varvarske ruke i na vječnu pogibelj.”

Pored rada na sređivanju unutrašnjih prilika, mitropolit Petar se počet-kom 19. vijeka morao ozbiljno posvetiti i očuvanju svog političkog uticaja u zemlji, koji ugrožava guvernadur Vukolaj (Vuko) Radonjić. Radonjićevi po-kušaji da se nametne kao glavna politička ličnost u Crnoj Gori, nijesu bili samo proizvod njegove lične ambicije, već su imali podsticaj i od susjedne Austrije, koja je preko guvernadura željela da ovdje osnaži svoj uticaj. Stra-hujući od novih podjela i sve jačeg miješanja jedne nenaklonjene susjedne države u crnogorske poslove, mitropolit Petar je odlučio da guvernadura eli-miniše iz političkog života. Njegovu odluku podržala je većina crnogorskih glavara, tako da je oktobra 1818. godine, na Zboru donijeta odluka o ukidanju guvernadurskog zvanja. No, dvije godine kasnije, kada je došlo do teških unu-trašnjih razmirica i opasnosti od osmanskog napada, Zbor donosi odluku o vraćanju guvernadurskog zvanja Vuku Radonjiću.

Poslije ove epizode sa guvernadurom, u vladavini mitropolita Petra I nije bilo velikih političkih akcija, niti događaja koji bi izazvali velike potrese. Izgleda kao da je politički život mitropolita Petra pratio tok njegovog biološ-kog života. Oko 1820. on je već imao više od sedamdeset godina, od toga više od trideset pet na vladarskom tronu. Već tada je bilo prirodno i da razmišlja o svom nasljedniku. Najprije je, 1823. godine, odlučio da ga na mitropolitskoj poziciji naslijedi sinovac Mitar Stijepov. No, njegov izabranik je ubrzo umro. Zatim je izabrao drugog sinovca za nasljednika, ali je on nakon nekoliko go-dina odlučio da upiše vojnu akademiju i zauvijek se odrekne mitropolitskog zvanja. Mitropolit je ponovo morao da određuje nasljednika. Iz trećeg puta njegov izbor bio je sinovac Radivoje Tomov, koji će ga i naslijediti.

Posljednjih godina života mitropolit Petar se posebno zanimao istori-ografskim radom. U tim godinama napisao je “Kratku istoriju Crne Gore”. Njegova “Kratka istorija Crne Gore” pregled je crnogorske prošlosti od ra-nog srednjeg vijeka do uspostavljanja crnogorsko-ruskih političkih odnosa, 1711. godine. Rukopis njegove knjige objavljen je na Cetinju 1835. godine u kalendaru “Grlica”. Ali, mitropolit Petar nije samo bio istoriograf. Autor je i


19

većeg broja pjesama o crnogorsko-turskim bojevima. Ipak, najveću istorijsku i književnu vrijednost imaju njegove poslanice.

Osim kao državnik i političar, mitropolit Petar je značajan i kao vjerski poglavar Crne Gore. Već krajem 18. vijeka Cetinjska mitropolija uživa pose-ban ugled i status među pravoslavnim narodom i sveštenstvom u okruženju Crne Gore, i to ne samo zbog toga što su njeni prvosveštenici čelnici jednog rastućeg nacionalno-oslobodilačkog pokreta, već i što je od svih nekadašnjih episkopija srpske crkve, jedino ona bila sasvim nezavisna. Velike sile koje su bile politički prisutne na Balkanu, čak i one koje Crnoj Gori nijesu naklonje-ne, uvažavaju Mitropoliju kao samostalnu vjersku i političku instituciju, što joj u vrijeme kada drugih samostalnih pravoslavnih crkava na Balkanu nema, pribavlja značaj koji u drugačijim okolnostima ne bi mogla imati. Razumi-je se, da nije bilo političkog djelovanja Cetinjske mitropolije u 18. vijeku, i uspjeha koji su na tom polju ostvareni, njen vjerski značaj ne bi bio tako velik. Najvećim dijelom zbog tih razloga, za sveštenstvo i pravoslavnu crkvu u okol-nim oblastima pod turskom vlašću, cetinjski mitropolit je poslije 1766. godine dobio mjesto koje je imao pećki patrijarh. Austrijski pukovnik Paulić, koji je kao carev izaslanik 1782. godine boravio u Crnoj Gori, navodi da pravoslavni sveštenici na prostoru od Peći do Kroje i Dalmacije, dolaze kod cetinjskog mitropolita radi rukopoloženja. Austrijski izaslanik Paulić saopštio je u svom izvještaju i niz drugih podataka o Pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori krajem 18. vijeka. On kaže da cetinjski mitropolit, pored toga što rukopolaže sveštenike, osvještava crkve i obavlja nadzor nad parohijama, ali i posebno brine o priho-dima crkve. Prema podacima do kojih je došao Paulić, svako selo ima barem po jednog sveštenika, što znači da prosječno jedan sveštenik opslužuje 40 kuća. Paulić kaže da se sveštenici po nošnji i naoružanju ne razlikuju od osta-lih Crnogoraca. Sveštenici, ukoliko nijesu hrabri i rječiti, ne stiču ni osobiti ugled u narodu, dok nešto više uvažavanja Crnogorci pokazuju prema kaluđe-rima, kojih nije veliki broj. Paulić tvrdi da su u vrijeme njegovog boravka u Crnoj Gori, u Cetinjskom manastiru bila samo dva kaluđera.

Zapažanja stranaca o položaju i djelovanju Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, uglavnom su odražavala pravo stanje. Početkom 19. vijeka mitropolit Petar I je bezuspješno pokušavao da primora sveštenstvo da nosi odežde, da ne nosi oružje i da ne brije bradu. Mirskih navika, i pored njegovih molbi, nije se htjelo odreći ni sveštenstvo u Primorju, koje je živjelo pod vlašću Mletačke Republike i Austrije, pa je samim tim bilo obaveznije da poštuje neke konven-cije. Do sveštenstva i crkve najčešće nijesu mnogo držali ni sami Crnogorci, koji su za svoj kler i njegov položaj uglavnom bili nezainteresovani, dok su svoje obaveze prema njima redovno pokušavali da izbjegnu. Nije bilo rijetko ni nasilje prema Crkvi i sveštenstvu. Zbog toga je mitropolit Petar I opomi-njao pojedina plemena da ispunjavaju svoje obaveze prema crkvi, pomažu u

Zbornik radova

20

obnavljanju crkvenih objekata, ali i da namjerno ne čine štetu crkvenim posje-dima. Česti su bili i slučajevi otuđivanja dragocjenosti iz crkava i manastira. Podstaknut ovakvim pojavama, mitropolit Petar I je pokušavao da autoritet i položaj sveštenstva ojača uz podršku plemenskih vlasti, koje tretira kao orga-ne nadređene crkvi. Iako nedovoljno jaka, država je, što je i razumljivo, svo-jim nevelikim autoritetom štitila crkvu, a crkva zauzvrat pomagala jačanje dr-žavne vlasti. Plemenskim starješinama bilo je zato preporučeno da sprječavaju ugrožavanje prava i imovine crkve, a sveštenstvu je naređeno da Crnogorcima koji pokažu neposlušnost prema plemenskim vlastima, uskrate osnovne vjer-ske obrede. Pored zaštite Pravoslavne crkve, plemenska vlast dobila je od mi-tropolita i izvjesne ingerencije nad njom. Plemenski glavari su, prema naredbi Petra I, dijelili parohije sveštenicima, a one sveštenike koji na njihove odluke nijesu htjeli pristati, glavari su mogli kazniti. Mitropolit je čak prijetio da će sveštenike koji ne prihvate odluku glavara, lišiti svešteničkog čina.

Iako slabo organizovana, materijalno oskudna i sa sveštenstvom koje je većinom neobrazovano, Cetinjska mitropolija je svijetu izvan Crne Gore izgledala kao tvrđava pravoslavne vjere koja ima veliki uticaj na okolne pra-voslavne oblasti. Jednom se austrijskom diplomati prvih godina 19. vijeka činilo da je uticaj mitropolita Petra I u Boki Kotorskoj – svemoguć i neograni-čen. Moguće da je u ovakvim ocjenama bilo i diplomatskog pretjerivanja, ali nema dvojbe da je politički značaj cetinjskog mitropolita davao snagu vjerskoj misiji institucije kojoj je bio na čelu. Takođe, bez tog političkog značaja, Ce-tinjska mitropolija ne bi uspjela ni da sačuva stečenu institucionalnu samo-stalnost u odnosu na druge pravoslavne crkve ili države. Mitropolit Petar I je bio u pravu kada je 1785. godine tvrdio da je Pravoslavna crkva u Crnoj Gori potpuno nezavisna (autokefalna), te da vlast nad njom i njenim arhijerejima nema ni Ruska crkva niti Carigradska patrijaršija. U istorijskom smislu, Ce-tinjsku mitropoliju smatrao je samo nekadašnjim dijelom Pećke patrijaršije.

Samostalnost Pravoslavne crkve u Crnoj Gori pokušaće početkom 19. vijeka da dovede u pitanje Ruska pravoslavna crkva, odnosno, ruska vlada. Ruski Sinod je oktobra 1803. godine optužio mitropolita Petra I da se sarad-njom sa neprijateljima pravoslavne vjere ogriješio o svoju otadžbinu, zbog čega nije dostojan da bude mitropolit. Od Petra I je zahtijevano da odstupi sa cetinjskog trona i da se, ukoliko može, pred sudom Ruskog Sinoda odbrani od optužbi koje su mu stavljene na teret. Jasno je da se u Petrogradu na ovaj pokušaj nijesu odlučili zbog želje da ostvare potpunu kontrolu nad vjerskim životom Crnogoraca, već zbog toga što se uspostavljanjem kontrole nad Mi-tropolijom stiče moć upravljanja politikom Crne Gore. I kao što je to u poli-tičkim borbama uobičajeno, u odbranu mitropolita odmah je stalo crnogorsko Praviteljstvo. Crnogorsko praviteljstvo nije samo opovrgavalo optužbe protiv mitropolita Petra I, već se poslužilo i istorijskom argumentacijom da bi doka-


21

zalo potpunu samostalnost crkvene institucije na čijem je on čelu. Crnogorski glavari tvrde da je nakon ukidanja Pećke patrijaršije njihov mitropolit sasvim nezavisan od bilo kojeg arhijereja izvan Crne Gore, kao i da ga bira i smjenju-je samo crnogorski narod.

Prostor jurisdikcije Cetinjske mitropolije prevazilazio je granice Crne Gore, čak i prije nego što je mitropolit Danilo 1718. godine dobio mletački du-kal kojim mu je zvanično data duhovna vlast nad pravoslavcima u Primorju. U sinđeliji koju je 1700. godine patrijarh Arsenije III izdao mitropolitu Danilu, kao oblasti njegove duhovne jurisdikcije koje se nalaze izvan Crne Gore, na-vedene su: Grbalj, Paštrovići, Luštica, Krtoli, Ulcinj, Bar, Skadar, Podgorica, Žabljak, Zeta, Kuči, Bratonožići, Vasojevići, Piperi i Bjelopavlići. Da li su u ovo vrijeme cetinjski mitropoliti uistinu imali duhovnu vlast nad svim oblasti-ma koje su u sinđeliji pobrojane, a nalaze se pod turskom vlašću, ne može se pouzdano utvrditi. Zasigurno je u nekim oblastima pod turskom vlašću njiho-va vlast bila više simboličke prirode, jer su stvarnu vlast nad ovim oblastima imali episkopi podložni pećkom tronu. Cetinjski mitropoliti su u oblastima pod turskom vlašću eventualno mogli obavljati rukopoloženja ili neke vjerske obrede, samo ukoliko je Pećka patrijaršija bila saglasna s tim. Razumije se, cetinjski mitropoliti nijesu mogli bez dozvole turskih vlasti obavljati kanonič-ke vizitacije u susjednim oblastima pod sultanovom vlašću, pa čak ni kada se tome ne protivi Pećka patrijaršija. Zasigurno znamo da su cetinjski mitropo-liti u 18. vijeku imali duhovnu jurisdikciju nad pravoslavnim sveštenstvom u podgoričkom kraju i Zeti. Ali, što se ide dalje od granice Crne Gore, autoritet cetinjskog mitropolita i njegov politički uticaj postepeno je opadao, pa time i njegova moć da uspostavi potpunu duhovnu jurisdikciju nad sveštenstvom okolnih oblasti. Sasvim je drugačiji položaj bio Cetinjske mitropolije kada je riječ o njenoj jurisdikciji u oblastima koje su pod vlašću Mletačke Republike do 1797. godine. Tek u vrijeme francuske okupacije Dalmacije i Crnogorskog primorja, uticaj cetinjskog mitropolita biće eliminisan, budući da je za ove oblasti formirana nova pravoslavna episkopija. Najprije je 1808. formirana posebna pravoslavna episkopija za Dalmaciju, bez Boke Kotorske, da bi marta 1810. car Napoleon donio odluku da se Dalmatinskoj episkopiji pripoji epar-hija Boka Kotorska. Eparhija Boka Kotorska obuhvatala je sve nekadašnje teritorije Mletačke republike u Crnogorskom primorju, a za njenog vikarnog episkopa imenovan je Gerasim Zelić. Dalmatinska episkopija priznala je vr-hovnu vlast Carigradske patrijaršije, koju će u administrativnim poslovima zastupati arhiepiskop krfski kao najbliži Dalmaciji. Ovom odlukom Cetinjska mitropolija je zvanično izgubila pravo duhovne jurisdikcije nad pravoslavnim klerom u Primorju.

Formalna posebnost pravoslavne crkve u Primorju u odnosu na Cetinj-sku mitropoliju postojala je i nakon nestanka Napoleonove vlasti u Primorju.

Zbornik radova

22

Kada je Austrija preuzela nekadašnje mletačke posjede, car Frano I donio je odluku da se pravoslavna crkva u Boki Kotorskoj i Primorju ustanovi kao Ve-liko Vikarstvo, podređeno dalmatinskom episkopu. Ipak, cetinjski mitropoliti su i dalje imali faktičku jurisdikciju nad pravoslavnim klerom u Primorju, čemu su pogodovale ne samo tradicionalne veze između primorskog svešten-stva i crnogorskog mitropolita, već i potpuno nesređeno stanje unutar Dalma-tinske episkopije. Zbog višegodišnjih napora da sprovede uniju, dalmatinski episkop Venedikt Kraljević okrenuo je protiv sebe većinu pravoslavnog sve-štenstva u Dalmaciji i Primorju, pa je nesređeno stanje potrajalo sve do 1823. godine. Zbog otpora sveštenstva, episkop Kraljević odlazi 1823. u Italiju, a 1828. godine biva penzionisan. Za novog dalmatinskog episkopa imenovan je Josif Rajačić, a odlukom carske vlade, Dalmatinska episkopija podređena je karlovačkom mitropolitu 1828. godine. Tada, ovog puta i faktički, prestaje jurisdikcija Cetinjske mitropolije nad pravoslavnom crkvom u Primorju.

Prvih decenija 19. vijeka Cetinjska mitropolija je ostala i bez jurisdikci-je nad oblastima pod okriljem Osmanskog carstva. Nakon bitke na Krusima i teritorijalnog širenja Crne Gore, cetinjski mitropolit se kod osmanskih vlasti ni po čemu više nije mogao tretirati kao crkveno lice. Za njih je on isključivo politički vođa jedne odmetnute oblasti koja izrasta u nezavisnu državu. Ostav-ši bez jurisdikcije nad pravoslavnim klerom i u osmanskim oblastima i na Pri-morju, Cetinjska mitropolija je faktički imala potpunu duhovnu vlast jedino na teritoriji Crne Gore. Ali, to ne znači da su se s tim granicama podudarale i granice uticaja njenog mitropolita. U svim okolnim oblastima gdje je živjelo pravoslavno stanovništvo, cetinjski mitropolit imao je i dalje znatan uticaj, i to kao politički vođa. Zahvaljujući tome, granice njegovog uticaja početkom 19. vijeka – ne samo da su obuhvatale oblasti koje su bile upisane u Danilovu sinđeliju iz 1700. godine, nego su ih daleko nadmašivale. Posebno je taj uticaj bio jak među sveštenstvom u Hercegovačkom pašaluku, iako ono u crkvenim poslovima nikada nije bilo podređeno Cetinjskoj mitropoliji.

Potpuno preobraćanje Cetinjske mitropolije – najprije u političku, a za-tim i u najvišu državnu instituciju, koristilo je i nacionalnom pokretu i državi kojoj je bila na čelu, ali je štetu donijelo instituciji Pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Sasvim posvećeni državnim poslovima i vođenju nacionalne politike, cetinjski mitropoliti od početka 19. vijeka stavljaju u drugi plan obaveze koje imaju kao vjerski poglavari. Za velike ciljeve koje su kao političari i državnici imali, nije bio od značaja položaj crkve, stanje sveštenstva ili stepen religio-znosti Crnogoraca. Njima su, kao svim vladarima i političarima, prvenstveno bili potrebni vjerni podanici i ideološki sljedbenici, a ne religiozni poklonici. U vrijeme borbe za stvaranje nezavisne države, što je smatrano za preduslov opstanka jednog društva, zaista je bilo važnije da nacionalna i politička svi-jest bude snažnija od religiozne. Pored ovog uvjerenja, slabljenju institucije


23

pravoslavne crkve u Crnoj Gori doprinio je i tradicionalni crnogorski formali-zam kada je riječ o zadovoljavanju vjerskih rituala i pravila. Tom formalizmu pogodovao je neobrazovan i vjeri nedovoljno posvećen sveštenik, a takvih je u Crnoj Gori bilo najviše. Nezavidno stanje Pravoslavne crkve u Crnoj Gori moglo se propraviti jedino intervencijom najviše crkvene i državne vlasti, a to znači donošenjem potrebnih uputstava i pravila za duhovna lica, regulisanjem njihovog materijalnog položaja i nadzorom njihovog rada. Za takav poduhvat crnogorska država, u vrijeme mitropolita Petra I, nije imala dovoljno snage, iako je mitropolit predano radio da stanje u Crkvi dovede u red.

Mitropolit Petar I Petrović Njegoš pokušavao je i da u Crnoj Gori, ustanovljenjem svjetovne osnovne škole, poboljša prosvjetne prilike. U pi-smu Svetom sinodu Ruske pravoslavne crkve, novembra 1784, on navodi da namjerava da otvori na Cetinju jednu školu, koju bi izdržavao od novčane pomoći koju dobija od ruske vlade. Ali, zbog teških unutrašnjih prilika, ovu ideju neće biti moguće ostvariti, tako da će se Crnogorci, i to samo oni koji se opredjeljuju za monaški poziv, opismenjavati u manastirima – Cetinjskom, Mainskom i manastiru Stanjevići. Austrijski pukovnik Paulić, koji je 1782. godine boravio u Crnoj Gori, ostaviće zapis: “U stanjevićkom manastiru gdje sada živi vladika, ima još jedan arhimandrit, tri kaluđera i jedan đakon, i ne-koliko đaka koji se spremaju za sveštenike time što nauče da čitaju i pišu.” Prema jednom svjedočenju i sam mitropolit Petar je podučavao manastirske đake čitanju i pisanju. Često su đaci poslije jutarnje službe dolazili kod mi-tropolita i čitali pred njim crkvene knjige, a on bi ih podučavao i ispravljao ukoliko pogriješe.

* * *Mitropolit Petar umro je nakon 46 godina vladavine, 18/30. oktobra

1830. godine. Četiri godine nakon smrti proglašen je za sveca, i on se u prvim zvaničnim kalendarima Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, navodi kao jedan od četiri crnogorska svetitelja. Njegove mošti počivaju u Cetinjskom manastiru. Kada danas istoriografski obuhvatimo čitavu epohu mitropolita Petra, i anali-ziramo njegovu političku ličnost i djelovanje tokom nekoliko burnih decenija, nespornom nam se čini ocjena da je mitropolit Petar Petrović Njegoš jedan od najznačajnijih crnogorskih državnika i vladara. Značaj njegovog državnič-kog i vladarskog učinka još se većim čini, ako se zna da mu spoljnopolitičke okolnosti često nijesu bile naklonjene, kao i da su prepreke koje je morao da savlada bile i brojne i postojane. Najprije se borio za svoju dinastičku pozici-ju, pa onda redom: skadarski paša, čvrsta ruska ruka, Austrijanci, Napoleon, guvernadur, neposlušna plemena, anarhija, glad... Ali, i pored svih zasluga, mitropolit Petar kao državnik i vladar nije uvijek bio jednako uspješan, niti bezgrešan. Povlačio je ponekad i loše poteze, praveći krupne političke greške.

Zbornik radova

24

Njegove veze s Napoleonovom Francuskom bile su katastrofalna politička greška, i zbog ove greške navukao je na sebe bijes Petrograda. Svoju politič-ku nepromišljenost plaćao je besmislenim napadima Crnogoraca na Nikšić i Klobuk (1807). Pogrešno je i nerealno bilo njegovo uvjerenje da se Boka Kotorska može prisajediniti Crnoj Gori, a još veća pogreška bilo je odbijanje da se ona preda Austrijancima. Istoričari koji ukazuju na ove političke greške mitropolita Petra, ne umanjuju njegov istorijski značaj i državničke zasluge, već pomažu da se o njegovom značaju i državničkoj ličnosti realno prosuđuje.


25

Dr Antun Sbutega

DJELO PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA U KONTEKSTU EPOHALNIH PROMJENA U EVROPI

NJEGOVOG DOBA

Sažetak U toku svoga dugog života vladika Petar I Petrović Njegoš je doživio uticaj

najvažnijih kulturnih, političkih i društvenih procesa i promjena u Evropi. U ovom radu je analiziran njegov odnos sa prosvjetiteljstvom, podjelom sfera interesa na Balkanu između Ruskog i Austrijskog carstva, Francuskom revolucijom i Napoleonovim ratovima, restauracijom i Svetom Alijansom, romantićnim nacionalizmom i nacionalnim pokretima, razvojem moderne diplomatije i najzad se analizira teokratija u Crnoj Gori njegovog doba. Ističe se da on nije doživio pasivno uticaje evropskih procesa i događaja, već je bio njihov aktivni učesnik, kao vladar, duhovni poglavar Crnogorske crkve, vojskovođa, diplomata i intelektulac. S pravom se može zaključiti da je vladika Petar I bio najznačajniji protagonista svoga doba na Balkanu.

Uvod Dugi period u kome je živio i vladao vladika Petar I Petrović Njegoš je

bio izuzetno bogat važnim kulturnim, ekonomskim, društvenim i političkim promjenama u Evropi, na Balkanu i u Crnoj Gori, koje su imale velikog uti-caja na njegovo djelo. U isto vrijeme, on je bio značajni protagonista svoga doba – ne samo u Crnoj Gori, već i na Balkanu. Kada se radi o Evropi, ističu se kao najvažniji procesi i događaji ovog perioda prosvjetiteljstvo, industrij-ska revolucija, Francuska revolucija, Napoleonovi ratovi, Bečki kongres i re-stauracija, Sveta Alijansa, romantizam, nacionalizam i stvaranje nacionalnih država. Kada je u pitanju Balkan, treba spomenuti dekadenciju Otomanskog carstva (koje je ruski car nazvao velikim bolesnikom Evrope), sporazum iz-među Rusije i Habsburške imperije o njegovoj podjeli, rat Rusije i Austrije protiv Otomanskog carstva 1787 - 1792, posljedice Napoleonovih ratova na Balkan (kraj Meltačke Republike a zatim smjenjivanje u njenim bivšim posje-dima Austrije, Francuske, a zatim ponovo Austrije), širenje nacionalnih i re-volucionarnih ideja, ustanci u Srbiji, Rumuniji i Grčkoj koji su doveli, poslije intervencije velikih sila, do uspostavljanja autonomije Srbije i nezavisnosti Grčke 1830 godine.

Zbornik radova

26

Za ozbiljnu naučnu analizu uticaja ovih događaja i procesa na djelo Pe-tra I i na Crnu Goru bila bi potrebna jedna opsežna studija; ovaj rad ima na-mjeru da samo ukratko ukaže na najvažnije aspekte ove teme.

Prosvjetiteljstvo Prosvjetiteljstvo je bilo jedan kompleksni kulturni, socijalni i politički

pokret u XVIII vijeku, koji je imao svoj centar u Francuskoj, ali je zahvatio cijelu Evropu, uključujući i Ameriku i Rusiju, te pripremio teren za razvoj civilizacije u slijedeća dva vijeka; iako se njegovi najvažniji protagonisti, po-sebno u Francuskoj, često nazivaju fi lozofi ma, radilo se zapravo uglavnom o intelektualcima koji su se bavili fi lozofi jom, naukom, literaturom, muzikom, umjetnošću, ali su imali ambicije da prije svega iniciraju, planiraju i usmjere važne, često radikalne, političke, kulturne, tehničke i društvene promjene. Oni negiraju Marksovu tvrdnju, u poznatoj 11 tezi o Fojerbahu, da su fi lozofi samo tumačili svijet a radi se o tome da se on promijeni. Filozofi prosvjetiteljstva zapravo nijesu kreirali originalne fi lozofske sisteme, već su se služili idejama racionalista i empirista i insistirali na ljudskom razumu, tako da se XVIII vijek naziva često i vijekom razuma. Razum je suprotstavljan praznovjerju pa i reli-giji, tako da su prosvjetitelji bili najčešće protivnici velikih religija a ponekad i ateisti, i smatrali su da na principima razuma treba organizovati društvo i da je razum u stanju da osigura progres. Da bi se oslobodile snage progresa nužno je osloboditi se tiranije, feudalnih privilegija te svjetovne moći crkve. Bitno je obrazovanjem prosvijetliti mase, unaprijediti nauku, umjetnost i tehniku, te stimulirati razvoj ekonomije, idustrije, zanatstva i moderne poljoprivrede. Na političkom planu zalagali su se za vladavinu prava, ograničavanje vlasti monarha i aristokratije, za liberalne ideje, za podjelu vlasti na zakonadavnu, izvršnu i sudsku. U tome je veliku ulogu imala masonerija, koja se poslije osnivanja u Engleskoj brzo proširila Evropom, Amerikom, Rusijom a zatim i drugim djelovima svijeta.

Prosvjetitelji i masoni su, kao predstavnici ojačane buržoazije, (iako su često mnogi od njih bili plemići) bili njen ideološki i kulturni izraz i kreirali program na kome je trebalo utemeljiti građansko društvo.

Crna Gora, kao i većina zemalja Balkana, bila je vjekovima izolirana od procesa u Evropi u vrijeme njene intenzivne modernizacije (renesanse, re-formacije, protivreformacije, urbanizacije, razvoja kapitalizma, stvaranja ap-solutnih monarhija itd). No, te promjene su ipak, mada marginalno i sporo, uticale i na balkanske narode u Otomanskom carstvu. Međutim, zemlje koje su bile dio Mletačke Republike i Habsburške imperije mnogo intenzivnije su bile uključene u evropsku civilizaciju i njenu transformaciju.

Tako je Boka Kotorska, pod vlašću Mletačke Republike, čija je teritorija bila proširena u Morejskim ratovima, bila uključena u intenzivne promjene


27

u Evropi i u toku XVIII vijeka, u dugom periodu mira od 1718. do propasti Republike 1797, imala veoma dinamičan ekonomski i kulturni razvoj. Tada je zabilježen intenzivni razvoj pomorske trgovine i trgovačke fl ote, te kulture i umjetnosti; brojni Bokelji su studirali na univerzitetima u Italiji, putovali po Evropi a zabilježena je značajna literarna i istoriografska produkcija. Oni su bili uključeni u intelektualne tokove Evrope, osjetili njihov uticaj, posebno kasnog baroka i prosvjetiteljstva. Zadnjih decenija XVIII vijeka u Boki se formira i jedna grupa intelektualaca koji simpatiziraju sa reformističkim po-kretima u Evropi i zalažu se za društvene reforme u pravcu ukidanja feudalnih privilegija. Istovremeno se, u skladu sa Rusoovim simpatijama za primitivne narode, razvija u Veneciji interes za primitivne narode Balkana; tako Alberto Fortis u svojoj poznatoj knjizi “Put u Dalmaciju” opisuje Morlake, odnosno stanovnike dinarskog predjela, uglavnom pravoslavne vjere, njihove običaje, mentalitet i folklor. Iako Fortis nije posjetio niti opisivao Boku i Crnu Goru, postoje jake analogije između Morlaka u Dalmaciji i Crnogorca, koje su Ve-necijanci najčešće zvali Morlaci. U isto vrijeme Daniele Farlati u djelu “Ilirici sacri” opisuje vjersku istoriju Dalmacije, Boke i Crne Gore. Razne ruske i austrijske delegacije koje dolaze u Crnu Goru opisuju prilike, mentalitet i obi-čaje njenih stanovnika.

Uticaj evropskih kulturnih procesa i nove ideje su dolazili u Crnu Goru uglavnom preko Boke, ali i preko Rusije; u vrijeme Katarine Velike prosvje-titeljstvo je imalo veliki uticaj na Rusiju. Najzad, intenziviranje veza sa Au-strijom, u kojoj su za vrijeme vladavine Marije Terezije i Josipa II sprovedene značajne reforme, otvorilo je još jedan kanal komunikacije sa Evropom.

Naravno, treba imati u vidu da u Crnoj Gori toga vremena (dijelu kojim je vladao Petar I) nije bilo gradova, građanske klase, škola, kulturnih institu-cija, intelektualaca, štampe, dakle da nijesu postojali uslovi za širenje politič-kih i kulturnih ideja prosvjetiteljstva. Ali, i pored toga, XVIII vijek je doba značajnih promejna na društvenom i kulturnom planu i u Crnoj Gori. Vladike stiču sve veći autoritet, plemenski sistem se konsoliduje, pored Opšteg crno-gorskog zbora afi rmise se Zbor glavara, uvedena je institucija guvernadura, intenziviraju se veze sa inostranstvom i Crna Gora postaje faktički nezavisna od Otomanskog carstva. Vladika Vasilije objavljuje prvu istoriju Crne Gore poslije “Ljetopisa popa Dukljanina” a neki crnogorski autori pišu, uglavnom na ruskom, zanimljive spise iz kojih provijavaju ideje prosvjetiteljstva.

Istovremeno se razvija trgovina sa Bokom, odnosno sa Venecijom, i afi r-mišu se nekoliko porodica koje, pored Petrovića i Radonjića, predstavljaju političku i ekonomsku elitu Crne Gore.

Istina, poslije smrti Šćepana Malog, koji je sa dosta uspjeha pokušao da ojača institucije i centralnu vlast, ponovo je zavladala plemenska anarhija. U toj vrlo složenoj situaciji, u vrijeme napada Mahmud - paše Bušatlije, Petar I je stupio na vladičanski prijesto.

Zbornik radova

28

Iako je imao skromno formalno obrazovanje, zahvaljujući duhovnosti, inteligenciji i kulturnim interesima, uspio je da stekne zavidnu kulturu i da ima uvid u političke i kulturne ideje svoga vremena, dakle bio je u kontaktu i sa prosvjetiteljstvom. Pored knjiga koje je čitao, intenzivni lični kontakti sa više osoba koje su zastupale ove ideje i imale evropsku kulturu, poput njego-vog sekretara Franja Dolči-a, pomogli su mu u tome. Imao je kontakte i sa brojnim avanturistima, tipičnim za XVIII vijek, koji su imali velike ambicije, malo skrupula, često bili masoni i predlagali razne, često fantastične političke projekte, kao što su to bili braća Zanović, Narandžić, Zorić, Sofronije Mar-ković i Dimitrije Vujić.

Petar I je bio ne samo inteligentan, mudar i kulturan vladar, koji je bio potpuno posvećen službi svome narodu, što je bio ideal prosvjetiteljstva, već je bio i pisac, koji je, pored poezije, napisao brojne poslanice, te istoriju Crne Gore. Bio je, dakle, istovremeno kontemplativan i aktivan.

U skladu sa prosvjetiteljskim idejama zalagao se za razvoj školstva i ši-renje pismenosti (iako sa malo uspjeha), za jačanje institucija, uspio je da do-nese prve zakone i otvori put pretvaranju saveza plemena u modernu državu. Uspio je da, i pored svih ograničenja, unaprijedi i ekonomiju, uvođenjem kul-ture krompira i stimulisanjem trgovine. Bio je veoma racionalan, i kao vladar i kao vojskovođa, istovremeno sposoban da elaborira dugoročnu strategiju, ali i da je prilagođava i mijenja u skladu sa stalnim promjena u okruženju.

Može se, dakle, s pravom konstatovati da je Petar I bio, uprkos svim ograničenjima Crne Gore toga vremena, značajan protagonista vijeka razuma.

Dogovor o podjeli Balkana 1782. između Habsburškog i Ruskog carstva

Dogovorom između Katarine Velike i Josipa II iz 1782. godine formu-lisan je tzv. Istočni projekt koji je predviđao da Balkan bude oslobođen za-jedničkom akcijom dvije imperije i podijeljen između njih na dvije interesne sfere. Radilo se o jednoj od brojnih podjela Balkana između velikih sila od kojih spominjemo samo neke: podjelu na Zapadno i Istočno Rimsko Carstvo 395, podjelu između Vizantije i Franačkog carstva Ahenskim mirom 812, po-djelu sankcionisanu Karlovačkim mirom 1699, te Požarevačkim mirom 1718, granice određene na Berlinskom kongresu 1878. i najzad Moskovskim spora-zumom Čerčila i Staljina, formulisane na Jalti 1945. godine.

U toku XVI i XVII vijeka njavažnije sile koje su djelovale na Balkanu i ratovale sa Otomanskim carstvom su bile Venecija i Habsburška imperija, dok je glavni centar organizacije velikih antiotomanskih koalicija (tzv. Svetih liga) bio papski Rim. Što se tiče Crne Gore, ona je bila u sferi interesa Vene-cije i zahvaljujući savezništvu sa njom otpočela je u toku XVII vijeka svoju vjekovnu borbu za slobodu i obnovu države. No, od 1718. godine Venecija, u


29

dekadenciji, vodi miroljubivu politiku prema Otomanskom carstvu, a Papska država, čiji je politički uticaj bio znatno oslabljen, nema više mogućnosti da organizuje ratove protiv Turaka. Tako balkanskom scenom dominiraju Rusko i Habsburško carstvo, (mada su aktivne i Engleska i Francuska, prije svega sa namjerom da zaštite svoje interese u Istočnom Mediteranu, koji su bili u suprotnosti sa ruskim i austrijskim). Sporazum iz 1782. je bio krajnji ishod njihovog savezništva. Rat koji ove dvije sile vode sa sultanom, koji je počeo 1787, bio je pokušaj da se ovaj plan realizira i Balkan defi nitivno oslobodi od Turaka.

Plan je predviđao da Crna Gora bude u austrijskoj sferi interesa i zato je Beč poslao u Crnu Goru jedan odred vojnika pod komandom kapetana Filipa Vukasovića, novac, oružje i municiju računajući na aktivno učešće Crnogora-ca u ovom ratu. No, Crna Gora je bila uspostavila, od vremena vladike Danila, intenzivne veze sa Rusijom i ruski simpatizeri nijesu bili oduševljeni sarad-njom sa Austrijom, tako da zajedničke vojne akcije Crnogoraca i austrijskih vojnika protiv Turaka nijesu dale značajne rezultate.

Petar I je još prije ovog rata bio član ili vođa delegacija iz Crne Gore koje su išle u Beč i u Rusiju, sa ciljem da obezbijede političku, vojnu i ekonomsku pomoć nužnu za borbu protiv Turaka i za konsolidaciju društva i države. No, te delegacije nijesu imale uspjeha, budući da vlade u Beču i Petrogradu u to vrijeme nijesu smatrale malu Crnu Goru osobito važnom za svoje interese. Po-sebno je bilo razočaravajuće iskustvo u Rusiji gdje je Petar I bio čak uhapšen i protjeran. On, dakle, ne može biti smatran bezuslovnim zagovornikom, iz ideoloških razloga, proruske orijentacije, već je, poslije ovih iskustava razu-mio, kako ističe s pravom Gligor Stanojević, da se mora oslanjati prije svega na unutrašnje, makar ograničene snage, a ne čekati da se akcijom velikih sila oslobodi i učvrsti Crna Gora. Naravno, bio je svjestan da su pomoć i savezniš-tvo velikih sila veoma važni za malu Crnu Goru, ali da se na njega može raču-nati samo ako se uspije da se vlastitim snagama postigne unutrašnja kohezija i značajni rezultati u borbi sa Turcima.

No, kako je procijenio da je prorusko osjećanje u Crnoj Gori mnogo jače nego proaustrijsko, on ga je respektovao. Osim toga, znao je da Crna Gora, oslabljena poslije pohoda Mahmut-paše 1785, nema dovoljno snage da se aktivno uključi u tadašnji rat, te da austrijske snage nijesu dovoljno jake da je brane od kasnije odmazde Turaka.

Ipak, pomoć Beča u oružju, municiji i novcu je bila odlučujuća da se Crnogorci osposobe da se suprotstave pohodima Mahmut-paše 1796. i izvo-juju odlučujuće pobjede na Martinićima i Krusima. Uspostavljanje saradnje plemena Stare Crne Gore i Brda, pobjeda nad Mahmut-pašom u ovim bitkama koje su bile odlučujuće za stvaranje države, su posljedice dugogodišnjeg str-pljivog i mudrog djelovanja vladike, kako na unutrašnjem tako paralelno i na

Zbornik radova

30

međunarodnom planu. Na spoljnopolitičkom planu Crna Gora, koja je uvijek imala potrebu za moćnim zaštitnicima, nije se u vrijeme Petra I, a ni kasnije, vezivala isključivo za jednu veliku silu, već je vodila složenu spoljnu politiku oscilirajući između velikih sila, zavisno od interesa, mogućnosti i sklonosti, iako je ruski uticaj, počev od prvih decenija XVIII vijeka, bio konstantan.

Francuska revolucija i Napoleonovi ratovi Francuska revolucija je imala višestruki uticaj na Crnu Goru toga doba,

iako njene ideje nijesu izazvale oduševljenje kod onih Crnogoraca koji su bili u kontaktu sa njom. Istina, u Boki je postojala jedna manja grupa osoba koja je podržavala ideje revolucije, a braća Miroslav i Hanibal Zanović, te Antun Visković, su bili i njeni, istina ne važni, protagonisti. Antiklerikalizam, teror, ubistvo kralja, te činjenica da su Austrija i Rusija bile antirevolucionarno ras-položene, izazivali su odbojnost prema revoluciji u Crnoj Gori i kod samog Petra I. No, ona je imala velike posljedice na istorijske događaje na Balka-nu, a posebno u Crnoj Gori. To je bila, prije svega, činjenica da je Austrija 1791 (a Rusija 1792), zabrinuta zbog posljedica revolucije, prekinula rat pro-tiv Otomanskog carstva, koji je trebalo da dovede do oslobođenja Balkana. Istovremeno, Francuska prvi put počinje da se direktno interesuje za događaje na ovom dijelu Balkana i podržava ekspanzionističke planove Mahmut-paše Bušatlije.

Francuska vojska pod komandom Napoleona je 1797. godine ukinula Republiku Veneciju što je izazvalo, između ostalog, interes Petra I za Boku (on je sa vojskom ušao u Budvu) i dovelo do pravljenja planova za širenje Crne Gore na ovu teritoriju, te prema Dubrovačkoj Republici i Dalmaciji. Mi-rom u Kampoformiju Boka i Dalmacija su ustupljene Austriji, koja je prvi put dobila zajedničku granicu sa Crnom Gorom. Budući da odnosi sa Rusijom ni-jesu bili najbolji a da Beč, naravno, nije podržavao ekspanzionističke planove Petra I na svoju štetu, vladika je, posredstvom svoga sekretara Dolčia, stupio u kontakt sa Napoleonom, nadajući se da će on podržati ambicije Crne Gore za nezavisnošću i širenjem. Naravno, to je dozivljeno od Beča i Petrograda kao opasnost i Rusija šalje u Boku izaslanika Ivelića, a zatim konzula Mazu-revskog sa zadatkom da smijene Petra I. No, naišavši na jednodušni otpor Cr-nogoraca, ruski konzul Mazurevski je uticao da crnogorski sud, Kuluk, osudi za veleizdaju Dolčia, koji je ubrzo ubijen. To je bila jasna prijetnja vladici da ubuduće ne djeluje protiv ruskih interesa, koju je on dobro razumio.

Predaja Boke i Dalmacije Francuzima mirom u Požunu, naišla je na jaki otpor od strane Bokelja i Crnogoraca. Vladika po drugi put sa vojskom ulazi u Boku i uz pomoć ruske fl ote i trupa napada na francuske trupe koje su ušle u Dubrovnik, koji je tom prilikom opsjednut, bombardovan a okolina poharana. Ponovo su porasle nade Petar I da će uz pomoć Rusije uspjeti da realizuje pro-


31

širenje Crne Gore prema Hercegovini i moru, uključujući Boku, Dubrovnik i Dalmaciju, ali je ruska odluka da mirom u Tilzitu 1807. godine prepusti Boku Francuskoj poremetila te planove.

Francuska vladavina u Boki i njeno uključivanje u Ilirske provincije je bilo kratkog vijeka. Većina Bokelja i Crnogorci su bili izrazito antifrancuski raspoloženi i dolazilo je do oružanih sukoba na granici i pobuna. No, i pored toga, Ilirske provincije su od Slovenije do Crne Gore proširile ideje ujedinje-nja “Ilira”, odnosno južnih Slovena. U Kotoru je osnovana prva masonska loža na teritoriji današnje Crne Gore čiji su članovi, pored Italijana i Francuza, bili stanovnici Boke pravoslavne i katoličke vjeroispovijesti.

Poslije poraza Napoleona u Rusiji, Englezi i Austrijanci kontaktiraju sa Petrom I i sa Bokeljima pozivajući ih na pobunu protiv Francuza. Tako je vla-dika došao u kontakt i sa Engleskom, ona je uputila svoju fl otu u Boku koja je pomogla Crnogorcima, koji 1813, na čelu sa vladikom, po treći put ulaze u Boku, i pobunjenim Bokeljima da oslobode Boku od Francuza i da proklamu-ju ujedinjenje i formiraju Centralnu komisiju, odnosno zajedničku vladu na čelu sa vladikom. Izgledalo je da je strategija širenja Crne Gore prema moru realizirana. Ali, odluke velikih sila, te različiti interesi lokalnog katoličkog i pravoslavnog stanovništva, dovele su do toga da je Boka zajedno sa Dalmaci-jom pripala Austriji.

Iako nije uspio da realzira svoje planove, Petar I je svakako bio naj-značajniji protagonista na Balkanu ovog dramatičnog perioda. Pored ostalog, francuska vladavina u Boki je imala za posljedicu da je Crna Gora postala bolje poznata evropskoj javnosti, između ostalog i preko opširne knjige fran-cuskog pukovnika Vialla de Sommiéres-a “Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru”, kao i memoara Maršala Marmona.

Restauracija i Sveta Alijansa Crna Gora nije profi tirala na Bečkom kongresu, budući da je Boka preš-

la u posjed Austrije i ostala do kraja Prvog svjetskog rata, što je onemogućilo širenje Crne Gore u tom pravcu. Istovremeno, države koje su kreirale Svetu Alijansu su se trudile da održe status quo u Evropi i na Balkanu i suprot-stavljale su se nacionalnim i oslobodilačkim pokretima. Iako je svakako bio zadovoljan propašću Napoleonovog carstva, protiv koga se borio, te restaura-cijom i naglašavanjem kršćanskog identiteta Evrope, Petar I naravno nije bio oduševljen ovom politikom, koja je podrazumijevala i opstanak Otomanskog carstva u postojećim granicama. Odnosi sa Rusijom, za vrijeme vladavine Aleksandra I, jednog od inspiratora Svete Alijanse, i Austrijom u tom smislu nijesu bili najbolji. No uprkos tome Petar I je znao da se prilagodi i da usmjeri energiju na rješavanje unutrašnjih problema u Crnoj Gori. Iako se uzdržavao od pomoći ustaničkim pokretima protiv Turaka u drugim djelovima Balkana,

Zbornik radova

32

uspio je i da pobijedi Turke na Morači i još jednom proširi granice na plemena Morača i Rovci.

Romantični nacionalizam i nacionalni pokreti Ideja nacije u savremenom smislu, nacionalizam i nacionalni pokreti

i revolucije su posljedica ideja koje su rođene u toku Francuske revolucije i proširene Evropom u toku Napoleonovih ratova. Iako su se velike sile poslije Bečkog kongresa trudile da uguše ove ideje i pokrete (poznata je Meternihova izjava da je Italija samo geografski pojam) oni su se širili nezaustavljivo da bi poslije 1848. godine postali baza za uređenje moderne Evrope u formi naci-onalnih država. Romantizam je bio umjetnička i kulturološka baza, odnosno ekspresija, nacionalizma prve polovine XIX vijeka.

Ove ideje su se brzo širile i na Balkanu i tako su formirani razni pokreti koji su organizovali ustanke sa ciljem oslobođenja od turske vlasti i uspostav-ljanja nacionalnih država. Prvi od njih su bili srpski ustanci 1804. i 1815, a slijede ustanci u rumunskim kneževenama 1821. i u Grčkoj ; ovaj zadnji je, uz pomoć velikih sila doveo do proglašenja nezavisnosti Grčke 1830. godi-ne. Istovremeno se razvijaju pokreti i planovi za sistematizaciju Balkana koji imaju nadnacionalni karakter, kao sto je bio ilirski pokret.U ovoj kompleksnoj ideološkoj i političkoj igri veliku ulogu su imale velike sile, kao i tajne orga-nizacije kao masonerija i Eterija. Pretvaranje naroda koji su vjekovima bili u sastavu Otomanskog carstva bez jasnog identiteta, koji je bio više vjerski nego etnički, bez država, kulturnih institucija, te jake građanske klase, u moderne nacije, bio je kompleksan proces.

On je bio veoma složen i u Crnoj Gori; za razliku od drugih djelova Balkana, Crna Gora je na početku XIX vijeka već imala nukleus jedne faktički nezavisne države, stvoren u vjekovnoj oslobodilačkoj borbi. Postojao je jaki crnogorski identitet (u Staroj, podlovćenskoj Crnoj Gori), ali on još nije bio nacionalni jer još nije bilo nacija. Dakle, nema sumnje da je i Petar I imao crnogorski identitet, da je njegova akcija bila usmjerena na jačanje unutrašnje kohezije Crne Gore i na njenu borbu sa spoljnim neprijateljem, te na širenje njenih granica. Njegov projekat je, osim toga, bio širenje Crne Gore prema Jadranu i prema Zapadu, a ne prema Balkanu i prema Srbiji. Istina, kod njega kao i kod drugih intelektualaca i političkih lidera Balkana njegovog vremena, miješaju se još uvijek koncept lokalnog identiteta i jednog šireg, južnosloven-skog (koji se često naziva ilirskim), ili slovenskog u širem smislu (koji pove-zuje sve slovenske narode), odnosno slavenofi lskog koji je posebno razvijan u Hrvatskoj u baroknom dobu, uz podršku Katoličke crkve. No, istovremeno ideje o širem pripadništvu imaju i religiozne osnove, budući da je religiozna pripadnost na Balkanu, a posebno u Crnoj Gori, bila bitna ; tako se često govo-ri o slaveno- serbskom, ili čak serbskom identitetu. Crnogorska crkva je imala


33

praktično potpunu autonomiju od kraja XVII vijeka a potpunu od ukidanja Pećke patrijaršije i Ohridske nadbiskupije. Sigurno je da je upravo činjenica da je jedini dio Srpske patrijaršije koji je ostao nezavistan davala prestiž Mi-tropoliji na Cetinju ali i podgrijavala ideje da je ona jedini njen nasljednik, što je legitimiralo pretenzije da bude i politički centar pravoslavnih stanovnika bivše Pećke patrijaršije.

Treba još jednom podvući da je u Evropi, a posebno na Balkanu, za života Petra I proces razvoja nacionalne svijesti i formulisanja nacionalnih programa, kulturnih i političkih, bio tek počeo; Vuk Karadžić je radio na svo-me kulturnom i lingvističkom projektu koji će postati kasnije kulturna baza srpskog nacionalizma a “Načertanije” je formulisano 14 godina poslije smr-ti Petra I. U vrijeme njegove smrti Srbija je tek dobila autonomiju a Miloš Obrenović je priznat od sultana za nasljednog kneza, a u isto vrijeme se u Hrvatskoj afi rmira ilirski pokret. Dakle Petar I nije mogao imati jasne ideje po pitanjima nacionalnih, odnosno nadnacionalnih ideja i programa. Sigurno je da je on pokazao vrlo malo interesovanja za Prvi i za Drugi srpski ustanak, te još manje za saradnju sa Srbijom Miloša Obrenovića. Njegova energija je bila potpuno usmjerena na Crnu Goru. Istina, neki njegovi saradnici su zagovarali srpske nacionalne ideje, poput sekretara Sima Milutinovića Sarajlije, jednog od pionira srpskog romatičnog nacionalizma i masona, koji je imao uticaja na vladiku zadnjih godina njegove vladavine, na širenje Kosovskog mita u Crnoj Gori a posebno na formiranje mladog Rada Tomova, budućeg vladike Petra II.

Romantizam je bio mnogo više kompatibilan sa balkanskim narodima nego prosvjetiteljstvo; ovaj kulturno-umjetnički pokret reafi rmira narodnu po-eziju, mitove, legende, iracionalne i arhetipske elemente kolektivne svijesti, folklor, na kojima se bazirala zapravo kultura većine tih naroda, pa i Crne Gore, u to vrijeme. I sam Petar I je svojom poezijom, koja slijedi forme na-rodne književnosti, dao doprinos romantizmu, kao i svojom „Istorijom Crne Gore“ koja ima romantičarske elemente. On je na taj način, ako se već ne može svrstati u romantičarske pisce, imajući u vidu njegov skroman književni rad, pripremio teren za veliko djelo svoga nasljednika.

Diplomatska aktivnost Petra I u kontekstu evropske diplomatije Moderna diplomatija, koja se dinamično razvija od vremena renesanse

u Evropi, imala je posebno intenzivan razvoj krajem XVIII i početkom XIX vijeka. Tome su dali doprinos dramatični događaji u Evropi iz vremena Napo-leonovih ratova, brojni pregovori između velikih sila, koalicije, sklapanje mi-rovnih ugovora da bi najzad Bečki kongres postavio temelje uređenja Evrope, sa ciljem da se spriječe nova tragična iskustva ratova od skoro četvrt vijeka, od Francuske revolucije do poraza Napoleona.

Bečki kongres je ušao u istoriju diplomatije, kako po kompleksnim i rafi niranim diplomatskim akcijama svojih protagonista, prije svega Meterniha

Zbornik radova

34

i Taljerana, tako i po čuvenoj Bečkoj konvenciji koja je postala baza svjetske diplomatije.

Iako su raniji crnogorski vladari i vladike iz dinastije Petrovića održa-vali veze sa predstavnicima drugih država, a neki od njih, kao vladika Danilo i vladika Vasilije preduzimali duga putovanja koja se mogu smatrati diplo-matskim misijama, ipak možemo tvrditi da zapravo istorija crnogorske diplo-matije počinje sa Petrom I. Naravno, budući da Crna Gora toga vremena nije bila priznata zvanično kao nezavisna država nije imala diplomatske odnose sa drugim državama preko stalnih diplomatskih predstavnika; odnosi toga tipa se uspostavljaju za vlade knjaza Nikole, poslije Berlinskog kongresa.

Petar I je imao intenzivne diplomatske odnose sa svim relevantnim si-lama svoga vremena, ne samo sa Austrijom, Rusijom, Turskom i Venecijom, kao njegovi prethodnici, već i sa Francuskom i Engleskom. Pored vlastitih putovanja u Austriju i Rusiju, on je održavao diplomatske veze sa ovim drža-vama koristeći se osobama od povjerenja, svojim sekretarima i izaslanicima, te primajući strane izaslanike. Interesantno je da je Rusija otvorila konzulat u Kotoru, čiji je najvažniji zadatak bio, zapravo, djelovanje prema Crnoj Gori. U vrijeme Petra I u Crnu Goru dolaze brojne delegacije i izaslanici velikih sila i vladika lično pregovara sa njima.

On je pokazao izvanrednu sposobnost u spoljnoj politici, i pored toga što nije raspolagao institucijama, informacionim sistemima, te uprkos izrazitom manjku obrazovanih i sposobnih saradnika. Služio se rijetkim obrazovanim osobama koje su imale evropsko iskustvo, od kojih je svakako najsposobniji bio katolički svećenik Franjo Dolči. No, često se radilo o avanturistima i intri-gantima koji su slijedili isključivo svoj interes i stvarali velike probleme. Upr-kos tim ograničenjima, u dramatičnim prilikama za Evropu i za Crnu Goru, kada se međunarodna situacija vrlo brzo mijenjala, često radikalno, uspijevao je da se dobro orijentiše i da mijenja spoljnu politiku prema okolnostima i da je prilagođava, slijedeći uvijek interese Crne Gore.

Zanimljivo je da je Petar I sarađivao i na bojnom polju sa vojnim snaga-ma i visokim ofi cirima Austrije, Rusije i Engleske.

Jedna od njegovih značajnih zasluga je što je zapravo on prvi uspio da učini poznatom Crnu Goru Evropi, da internacionalizira crnogorsko pitanje, između ostalog zato što je razumio značaj savremene propagande, iako je ži-vio u zemlji bez štampe i medija. Tako je, na primjer, poslije bitaka na Mar-tinićima i Krusima poslao vladarima u Veneciji, Beču i Petrogradu detaljne opise ovih značajnih crnogorskih pobjeda, koji nijesu bili samo informativni već, prije svega, propagandni.

Teokratija u vrijeme Petra I Petar I je bio vladika, dakle duhovni i svjetovni vladar Crne Gore i često

se njegova vladavina, kao i ona drugih vladika dinastije Petrovića, opisuje


35

kao teokratija. No, treba imati u vidu da ta teokratska vlast nije bila potpuna, budući da je, kao i njegovi prethodnici, dijelio vlast sa Opštim crnogorskim zborom, Zborom glavara te sa guvernadurima. On je, istina, i pored toga uspio da se afi rmiše kao najvažniji lider i osnaži prestiž vladičanske vlasti.

Iako je bio i politički lider, i vojskovođa, i sposobni diplomata, on je bio prije svega Mitropolit Crne Gore, odnosno na čelu Crnogorske pravoslavne crkve, dakle duhovni poglavar, iz čega je proizilazila njegova uloga politič-kog i vojnog lidera. Crnogorci su često, od stranih izaslanika koji su ostavili zapise o njima, opisivani kao malo religiozni; no i pored toga što su površno poznavali kršćansku doktrinu, što su većina crkava bile zapuštene, što je kler bio malobrojan i uglavnom neobrazovan, ne treba zaboraviti da je kršćanski, pravoslavni identitet Crnogoraca bio od primarnog značaja. Oni su vjekovima ratovali za “krst časni i slobodu zlatnu”, tako da su ratovi protiv Turaka imali i jaki vjerski karakter. Pravoslavna crkva je bila - ne samo najstarija institucija Crne Gore, nego i jedina koja je preživjela tursko osvajanje i postala stožer ne samo vjerskog već i kulturnog i političkog identiteta i glavni protagonista ob-nove njene državnosti. Dakle, autoritet Petra I i kao vladara i kao vojskovođe proizilazio je iz njegovog duhovnog autoriteta Mitropolita. Petra I savreme-nici opisuju kao duhovnu osobu, asketu, besprijekornog morala, koji je živio ono što je propovijedao; njegove poslanice svejdoče o tome kako je upravo njegov duhovni i moralni autoritet bio presudan u rješavanju unutrašnjih pro-blema u Crnoj Gori, kao i u mobilisanju Crnogoraca u ratovima protiv Turaka.

Ne treba međutim zaboraviti da je on bio vladar samo plemena u grani-cama podlovćenske Crne Gore, a da je kao Mitropolit bio duhovni poglavar mnogo veće populacije koja je obuhvatala pravoslavne na prostoru brdskih i hercegovačkih plemena, Zete, Skenderije i Boke. Ta populuacija van granica tadašnje Crne Gore nije imala jasan etnički, a pogotovo ne nacionalni identi-tet, vec prije svega vjerski; često su se osjećali Srbima budući da su vjekovima bili pod jurisdikcijom Srpske patrijaršije. Dakle, slaveno-serbstvo Petra I je bilo uslovljeno i ovim faktorom

Teokratski oblik vladavine u vrijeme Petra I nije bio anahronizam. Po-kušaj francuskih revolucionara da zamijene, upotrebljavajući agresivnu pro-pagandu i teror, kršćanstvo sa deističkim kultom Vrhovnog bića ili kultom Razuma nije uspio. Sveta Alijansa je bila, ne samo politički, već i duhovni, čak mistični savez Austrije, Rusije i Prusije koji je trebao da sačuva kršćanski identitet Evrope (u njenoj katoličkoj, pravoslavnoj i protestantskoj varijanti). Nije uspio ni pokusaj Francuske revolucije i Napoleona da dokine Papsku drzavu koja je poslije njegovog pada obnovljena. Najzad, i Engleska je bila (i ostala do danas) teokratska država.

Istina, proces sekularizacije i laicizacije u Evropi je bio počeo, pa je uti-cao i na Crnu Goru, ali tek poslije smrti Petra I, tako da je teokratija dokinuta poslije smrti njegovog nasljednika.

Zbornik radova

36

Što se tiče odnosa sa Katoličkom crkvom, oni su bili dobri ali manje intenzivni od onih koje su imale vladike iz XVII vijeka. Kao sto je poznato, unija sklopljena 1640. godine je kratko trajala a vladike iz dinastije Petrović nijesu više uzimale u obzir sklapanje unije sa Rimom. Čak i kada su se pravili planovi za Crnu Goru pod pokroviteljstvom katoličke Austrije nije se dovodio u pitanje njen pravoslavni identitet. Na teritoriji tadašnje Crne Gore nije u to vrijeme bilo katolika; sa katolicima u Boki odnosi su bili dobri, tako da se, po-sebno u toku sukoba sa Francuzima i stvaranja zajedničke vlade Boke i Crne Gore ostvarila veoma intenzivna saradnja, kao i dobri lični kontakti vladike sa kotorskim biskupom Grgurinom. Petar I je učestvovao na liturgijskoj proslavi Svetoga Tripuna u kotorskoj katedrali. Istina, razlike u interesima katolika i pravoslavnih po pitanju protektorata Rusije ili Austrije su se bile pojavile, ali su one bile motivisane ekonomskim i kulturnim interesima, a ne prevashodno vjerskim.

ZAKLJUČAK Nema sumnje da je Petar I bio jedan od najznačajnijih vladara u hiljadu-

godišnjoj istoriji Crne Gore, da je dao dragocjen doprinos stvaranju crnogor-ske države Petrovića, bez koje sigurno ne bi bilo ni današnje nezavisne Crne Gore. Iako je vladao u veoma složenim i dramatičnim uslovima, u vrijeme epohalnih promjena u Evropi, kada su sve energije male i siromašne Crne Gore bile usmjerene na postizanje unutrašnje kohezije i mobilisanje snaga za odbranu slobode i učvršćivanje države, on je uspio, zahvaljujući svojim izvan-rednim sposobnostima, da bude najznačajniji protagonista ovoga istorijskog perioda na Balkanu, te da bude uključen u kulturne, političke i diplomatske procese Evrope, iako na njenoj margini, od kojih smo u ovom radu spomenili ukratko samo najvažnije.

Literatura Andrijašević Ž., Crnogorska crkva 1852-1918, Nikšić 2008.Andrijašević Ž., Rastoder Š., Istorija Crne Gore, Od najstarijih vremena do

2003, Podgorica, 2006.Banac I., The national Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics, It-

haca, London 1984.Berenger J., A History of the Habsburg Empire 1700-1918.Bitka za Crnu Goru, Martinici-Krusi, 1796-1996, Podgorica 1997.Brayer, Antun conte Zanović i njegovi sinovi, Zagreb 1928.Butorac P., Boka Kotorska nakon pada Mletačke republike do Bečkog kongre-

sa (1797-1815), Zagreb 1938.Castellan G., Storia dei Balcani, Lecce 1999.


37

Đorđević V., Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd 1924.Đorđević V., Crna Gora i Austrija u XVIII veku, Beograd 1914.Đorđević V., Crna Gora i Rusija (1784-1814), Beograd 1914.Đorđević V., Crna Gora između Turske, Rusije i Mletaka u XVIII veku, Beo-

grad 1912.Erber T., Storia della Dalmazia 1797-1814,Venezia 1991.Farlati D. Illirici sacri, VI, VII, Venezia 1800, 1817.Fortis A., Viaggio in Dalmazia, Venezia 1987.Giarrizzo G., Massoneria e illuminismo nell’ Europa del Settecento, Venezia

1994.Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd 1975.Jelavich B., History of the Balkans, XVIII and XIX Centuries, Cambridge

1997.Mantran R., (a cura di) Storia dell’Impero ottomano, Lecce 1999.Marmon M., Memoari, Split 1984.Palariet M., Balkan Economies 1800-1914, Evolution without Development,

Cambridge 1997.Pantić M., Književnost na tlu Crne Gore i Boke Kotorske od XVI do XVIII

veka, Beograd 1990.Pavićević B., Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, Istorija

Crne Gore, Knjiga IV, Tom I, Podgorica 2004.Pisani P., La Dalmatie da 1797 à 1815, Paris 1893.Plumyéene J., Le nazioni romantiche, Storia del nazionalismo nel XIX secolo,

Firenze 1982.Roberts E., Realm of the Black Mountin, A History of Montenegro, London

2007.Roganović J., Crnogorska teokratija 1496-1851, Cetinje 1994.Sbutega A., Storia del Montenegro, Dalle origini ai giorni nostri, Soveria Ma-

nnelli 2006.Sommiéres V. de, Istorijski i politički put u Crnu Goru, Cetinje 1994.Stanojević G., Crna Gora pred stvaranje države 1773-96, Beograd 1962.Stavrianos L.S., The Balkans since 1453, London 2000.Šišić F., Južni Sloveni i Napoleonova Ilirija, Beograd 1923.Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814, Titograd 1991.Viscovich F., Storia di Perasto dalla caduta della repubblica veneta al ritorno

degli Austriaci, Trieste 1898.Vuksan D., Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje 1951.Vuksan D., Poslanice Mitropolita crnogorskog Petra I, Cetinje 1935.Wolf L., Venice and the Slaves, The discovery of Dalmatia in the Age of Enli-

ghtenment, Stanford, Calif. 2001.

Zbornik radova

38

Summary Antun Sbutega

PETER I PETROVIC NJEGOS OPUS IN THE CONTEXT OF EPOCHAL CHANGES IN EUROPE OF HIS TIME

During his life time, Prince-bishop Petar I Petrovic Njegos experienced infl uence of the most important cultural, political and social processes and changes in Europe. This work represents the attempt to analyze his perspective and relationship with Enlightenment, division of interest areas in the Balkans between Russian and Austrian Empire, French revolution and Napoleon wars, restoration and Holy Alliance, romantic nationalism and national movements, development of modern diplomacy and Montenegrin theocracy in the course of his rule. The work emphasizes the fact that he was not a passive witness of European processes and events of that time, but their active participant as a ruler of the state, spiritual leader of Montenegrin church, leader of military forces, diplomat and intellectual.

For all that reasons, Prince-bishop Petar I could be considered the most important protagonist in the Balkans of his epoch.


39

Akademik Mijat Šuković

PETAR PRVI PETROVIĆ NJEGOŠ STVORITELJ ZNAMENITE STEGE – CRNOGORSKOG MONUMENTA

I MANIFESTA1

IPetar Prvi Petrović Njegoš stvoritelj je prvog zakonskog akta u no-

vovjekovnoj Crnoj Gori, znamenite Stege. Napisao je, pod njegovim pred-sjedavanjem i na njegov predlog donijeli su je, kako piše u njenoj uvodnoj rečenici, „glavari i starješine i ves zbor Crnogorskago obščestva sabrani na jednom mjestu, 20, juna 1796. godine2.

Donošenje i postojanje Stege, kao činjenica, ponavlja se iz teksta u tekst u istorijskim i pravno-istorijskim radovima. U tim tekstovima, međutim, ka-zuje se samo ono što je Stegom izričito iskazano, što je očigledno vidljivo u njenom tekstu, samom za sebe. To je, međutim, samo jedan od slojeva njene sadržine, suštine, smisla i značaja. Jer, sadržina, suština, smisao i značaj svak-og istorijski značajnog pravnog akata, a Stega se nalazi u kategoriji istorijski najznačajnijih pravnih akata, odlikuje slojevitost, kao što su „slojevite kosti prošlosti“ (Volter). Njenu sadržinu, smisao i značaj čini ne samo ono što je njome izričito iskazano, što je očigledno vidljivo iz njenog teksta, samog za sebe, nego i ono što se njome „prelomilo u kolektivnoj i pojedinačnoj svijesti, što je postalo“ (Brodel) po sili logike imperativa u njoj sadržanih i iskazanih.

1 Referat za naučni skup na temu Noviji istorijski prilozi o Petru I Petroviću Njegošu, Cetinje, 31.10.2009.

2 Original Stege, u rukopisu, nalazi se i čuva u Muzeju Crne Gore, na Cetinju. Prepis originala na ruski jezik, koji je ruski diplomata Sankovski uputio iz Stanjevića, nalazi se u Arhivu spoljne politike Rusije. Pronašla ga je, početkom devedesetih godina XX vijeka, Ljudmila Mušakova i podatke o prepisu publikovala u svom radu pod naslovom Novi podaci u Arhivu spoljne politike Rusije o zakonodavnom djelu Petra I Petrovića Njegoša. Rad je objavljen u časopisu Istorijski zapisi, knjiga LXV, 1992, br. 1 – 4. U radu se konstatuje da je na tekstu čitko napisan datum – 20. juni 1796.

Original nema naziv. Naziv Stega aktu je dat kasnije. Taj naziv je opšteprihvaćen. Znameniti naučnik Valtazar Bogišić, ukazujući na etimologiju riječi, protumačio je značene naziva Stega riječima – stezanje pravnom normom, zakon, strogo disciplinovanje. Adekvat-nost imena ovog pravnog akta kazuju i potvrđuju njegovi učinci.

Zbornik radova

40

U do sada objavljenim istorijskim i pravno-istorijskim radovima, međutim, nedostaju dubinski sudovi o smislu, društvenim učincima, istorijskim efek-tima, dometu dejstva, punoj vrijednosti i punom istorijskom značaju Stege. Bez toga sâm podatak o njenom donošenju i postojanju ne kazuje cjelovitu istinu, već samo njen dio. Sa time se znanje o Stegi dobija sa „dosta područja tišine“ (Brodel).

Nalaže to da dominantnu sadržinu rada o Stegi ne čini opis nje kao akta, načina njenog donošenja i golo citiranje njene sadržine, već da se iskaže i ono što čini njenu suštinu, što su njeni stvarni učinci i puni efekti. To jest, da se identifi kuju promjene u društvenoj stvarnosti pod dejstvom njene sadržine i logike imperativa njene sadržine i njenih ciljeva. Bilo da se te promjene ogledaju samo u inaugurisanju procesa usmjerenih ka ostvarenju ciljeva radi čijeg je postizanja donesena, bilo i u uspostavljanju tome cilju odgovarajućih odnosa i institucija u životnoj realnosti. Samo sa tim dobija se pouzdana pod-loga za utvrđenje njenog istorijskog smisla i istorijskog značaja, njene istori-jske vrijednosti.

Sa tim pristupom utvrđena ukupnost njene sadržine, iskazane eksplic-itno i implicitno, učinaka koji su nastajali u stvarnosti Crne Gore pod logikom imperativnog njenog dejstva, značaja i vrijednosti njihove, istorijskoj ulozi i istorijskom značaju njenom i njenih učinaka, pouzdano se konstatuje: Stega Petra Prvog Petrovića Njegoša je monument, u značenju koje taj termin ima u arheologiji, i manifest, u značenju koje taj termin ima u naučnoj politikološkoj terminologiji, iako njena eksplicitna sadržina vidno ima samo odbrambeni karakter.

To Stegu i njenog tvorca uzdiže na vrijednosnu visinu koju je misaono moguće razumjeti i shvatiti, ali koju je vrlo teško precizno riječima iskazati.

Njeno svojstvo monumenta i manifesta u rečenom smislu ogleda se u tome što je suštinom sadržine i suštine Stege, prvi put u novovjekovnoj isto-riji Crne Gore, pravno uspostavljeno i tada efi kasnim sankcijama zaštićeno jedinstvo crnogorske teritorije i crnogorskog naroda, koje je pod njenim im-perativnim pravnim i moralnim dejstvom ostvareno u realnom životu, čime su stvorena dva neophodna elementa za uspostavljanje države Crne Gore, i što je snagom imperativa koje njeno ostvarivanje pretpostavlja i podrazumijeva, po-tom sukcesivno izgrađivan i izgrađen sistem centralnih natplemenskih organa crnogorske vlasti, treći i završni element neophodan za stvaranje države, čime je ostvaren završni dio istorijskog procesa stvaranja i stvorena novovjekovna država Crna Gora.

Stvoritelj je Petar Prvi, dakle, tvorac zakonskog akta koji je ugaoni dio temelja stvaranja crnogorske novovjekovne države i temelj sveukupne is-torije crnogorskog zakonodavstva; zakonskog akta koji nije za vrijednosno upoređivanje sa bilo kojom drugom pravnom tvorevinom u njenom vremenu.


41

Nije poznat, vjerovatno i ne postoji, zakonski propis tako istorijski vri-jedan i za stvaranje države tako značajan, a da u toku dva vijeka bude manje naučno i društveno afi rmisan i istinski valorizovan u državi čiji je zakon, kao što se dogodilo sa Stegom.

Slijede opisno predstavljeni argumenti koji potvrđuju konstatovano.

IISadržina Stege

Slojevita je sadržina Stege. Jedan sloj njene sadržine čini eksplicitno riječima iskazano i očigledno vidljivo u njenom tekstu. Drugi sloj njene sadržine čini njena stvarna implicitna sadržina, njenim riječima izričito neis-kazana. Treći njen sloj čini pravna misao njome iskazana.

Da bi se sve to na uvjerljiv način prikazalo, da bi se omogućila provjera svega što će se konstotatovati, prije svega iskazuje se integralni tekst Stege, transkribovan, a koji glasi:

„Mi glavari i starješine i ves zbor Černogorskago obščestva, budući dnes sobrani na jedino mjesto, (vid)eći što Turci vazdašnji hristijanskoga roda neprijatelji sobirajut vojsku i čine sve v(ojničk)e priprave radeći den i noć javnijem i tajnijem načinom kako bi nas i našu braću Brđane razurili i pod svoju vlast i tirjanstvo podložili i đecu našu u vječnu nevolju i robstvo zat(vor)ili i pod žestoki jaram varvarski u poraboščenije postavili. Toga radi svi jed-nokupno dogo(vorno) rekosmo (i) temeljito stabilismo i utverdismo kak niže sego izgovara:

Pervoe;Prizivajući presvajatoje imja Gospoda Boga vsederžitelja u pomoć

našu, drug drugu, pleme plemenu i dahija dahiji, tvrdu i čistu vjeru i riječ od česti i poštenja dadosmo: da se izdati i prevariti nećemo među sobom.

Dru(goe);Rekosmo i zakletvom utvrdismo đe gođ bi neprijatelj okrenuo i na koju

bi stranu na nas i na braću našu Brđane udario da hoćemo jedan drugome biti u pomoć i za blagočestivu vjeru našu hristijansku vojevati i svoju krv proliti, i ljubeznoe otečestvo i dra(ža)jščuju voljnost i slobodu zaščiščati; crkvi svjatija i monastiri, i dome naše, žene i đecu našu s pomoščiju vsesilnago v trojce slavimago Boga oružjem našim braniti.

Treće;Ot dnevi današnjega i unaprijed ako bi se naša koji Crnogorac, oli

koje selo ali pleme, ili koja nahija, da bude izdajnik, javnijem ili potajnijem načinom, takvoga svi jednoglasno predajemo vječnome prokletstvu, kano Judu predatelja Gospodnja, i kano zločestivago Vuka Brankovića koji izdade Ser-blje na Kosovo; i vje(čnu mrzos)t i prokletstvo od naroda na sebe privlače i ot milosti Božje otpade, i ta(kvoga bratskoga) i hristijanskoga kervnika i izdajni-

Zbornik radova

42

ka, koji bi se naša, ne samo što vječnom(e prokletstvu) predasmo i rekosmo da ga budet anatema, a da jest pred Bogom sego svi(jeta i) buduščago odgov-ornik za sve što bi zla prijevarom i izdajom učinio, nego i krv na(ša na n)jega i na čada njegova ot zemlji na nebo, jako že Avela da voljejet i da ostanet kano krov Hri(sta) spasitelja našego narod jevrejski.

Četverto;Takvoga izdajnika uvijek ot sobora i obščestva našega odlučismo da

česti i poštenja nema, nego on rod njegov da ostanet vo vjek (u) sramotu i bezčest kako izdajnik vjere i zakona i hulitelj imena Božija, i krvnik (sv)jega našega naroda, i ako bi Bog v naše vrijeme uzdignuo i poslao koga gođ ovom zemljom upravljati i vladati, oli poslijed naše đece i naslednikah, to mi takvomu i đeci našoj ostavljamo ovo pismo za izgled d(a) i u to vrij(eme) i vo vjek oni izdajnik i njegov rod (da ne) imaju česti ni poštenja ni ostale milosti nikakve nego da budet rod kletvopre(stu)pni, i prijevarni, u nenavist svakomu i merzos(t).

Peto;Sve ovo višepisano dogovorno rekosmo i stabilismo i našom zakletvom

utverdismo, celujući česti i životvorjašči krest i svjatoe Evangelije i svojeručno potpisasmo, a kreste pisat ne umjesmo našijema rukama učinismo.

Šesto;I svaka nahija da primi i uzme po jedno pismo, koje hoće deržati u svoje

ruke, da se nahodi od roda u rod, i u Mitropoliji jedno ostavismo, koje ima biti sohranjeno među gramate i hrisov(ulje) carske, i svakomu carskomu, kraljevskomu, oli principskomu dvoru i poslaniku prikazano”.

Potpisali su je: guvernadur, dva serdara, četiri kneza, dvojica vojvoda, pop Marko, koji potvrđuje da je jedanaest donosilaca Stege umjesto potpisa ispod teksta stavilo otiske prstiju3.

Eksplicitno iskazana i očigledno vidljiva sadržina StegeStega je, dakle, sazdana iz uvodnog teksta, preambule, i odredbi sistem-

atizovanih u šest odjeljaka.Skup i sklop vijenca riječi iz kojih je Stega sazdana izričito iskazuje,

očigledno vidljivo i jasno kazuje: Prvo. Stega je odlučan, čvrst, izuzetno hrabar i dostojanstven odgovor

pripremljenom imperijalnom napadu na djelove crnogorske teritorije. To is-tovremeno kazuje da su Stega i njena sadržina proizvod najjačeg unutrašnjeg poriva – održanja u životu i slobodi, očuvanja i zaštite voljnosti (suvereniteta) i otadžbine.

Drugo. Formulacije – „dobrovoljno rekosmo i temeljno stabilismo i ut-vrdismo”, „rekosmo i zakletvom utvrdismo” – kazuju da su se „na život i

3 Tekst preuzet iz: Crnogorski zakonici 1796 – 1916, knjiga I, str. 7 – 9. Na stranama 3 – 6 istog zbornika objavljen je doslovno odštampan tekst originala pisanog 1796. godine.


43

smrt” primarno obavezali oni koji su Stegu donijeli. Kazuju najveći mogući sklad morala u propisivanju obavezujućih pravnih normi. Ljudska časnost, dakle, bitna je odlika sadržine Stege. Po tome nije samo osobeni zakon, već je unikatnost u zakonodavstvu širom svijeta da se zakonom izričito i primarno obavezuju oni koji su ga donijeli.

Treće. Njome se utvrđuje obaveza pripadnika svakog crnogorskog plemena, svake nahije, da zajednički, „na život i smrt”, brane sveukupnost crnogorskih plemena i nahija slobodnog podlovćenskog dijela Crne Gore i neslobodnog dijela crnogorskih Brda, od neprijateljskog napada „đe god bi neprijatelj okrenuo”. Obaveza da će „drug drugu, pleme plemenu, nahija na-hiji” biti u pomoć, „da se izdati i prevariti neće”, da će „hristijansku vjeru” braniti, da će „vojevati i krv svoju proliti”, svojim „oružjem braniti” „lju-beznoe otečestvo i dra(ža)jščuju voljnost i slobodu” i štititi „crkve, manastire, žene i đecu u svakom plemenu i nahiji”. I da je to obavezivanje dvostruko obezbijeđeno – davanjem „pod zakletvom” jedan drugome „tvrde čvrste vjere i riječi od časti i poštenja” i propisivanjem surovih sankcija za kršenje preuzete obaveze, za izdaju. Sankcija koje čine: „vječna mrzost”, „prokletstvo i anatema od naroda”, da krv cijelog naroda pada „na njega” i na porodicu njegovu, da se lišavaju „časti i poštenja on i rod njegov i da ostanu vo vijek u sramotu i besčest, kao izdajnik vjere i zakona....i krvnik svega naroda”, kao krivokletnik i prevarant „bez milosti nikakve”.

Četvrto. Očigledno je vidljivo takođe da sadržina Stege iskazuje riješenost i odlučnost njenih donosilaca da „na život i smrt“ brane otečestvo, da žrtvuju i život za odbranu otečestva, i da je to duh sve Crne Gore u tadašnjem vremenu.

Peto. Utvrđenje u šestom odjeljku da je primjerak „pisma”, kako se označava Stega, dat svakoj nahiji i Mitropoliji, čini Stegu takođe jedinim za-konom, onovremenim i sadašnjim, kojim se izričito utvrđuje da je istovre-meno sa donošenjem uručen svakoj socijalnoj zajednici na koju se odnosi i u kojoj se ima primjenjivati.

Eksplicitno neiskazana, a stvarna sadržina StegeTekst eksplicitno iskazane sadržine Stege, ocjenjivan sâm za sebe, može

se shvatiti i ocijeniti kao akt kojim se samo organizuje odbrana Crne Gore od pripremljenog neposrednog imperijalnog napada vojske Otomanskog carstva. Moglo bi se i zaključiti po tome da se u tome iscrpljuju i smisao i cilj njen i da je ona produkt paničnog stihijnog djelovanja pred neposrednim imperijalnim napadom i sa dejstvom i značenjem samo u vremenskim i ciljnim dimenzi-jama odbrane od tog napada.

Puna sadržina, domet i ukupno značenje Stege, međutim, mogu se saznati tek sa razumijevanjem istorijskog vremena u kojem je donesena i

Zbornik radova

44

identifi kovanjem učinaka ostvarenih u realnom životu postupanjem dosljedno određenjima u njoj. „Suština prava i jeste sam život ljudi posmatran s jedne posebne strane” (Savinji).

To obavezuje da se Stega ne čita i vrijednosno ne ocjenjuje kao „za-tvorena knjiga”, već u relaciji sa istorijskim vremenom u kome je stvorena i donijeta, sa crnogorskom stvarnošću u vrijeme njenog donošenja, prije i poslije toga. Slijedi identifi kovanje njene stvarne sadržine izričito neiskazane riječima iz kojih je sazdana.

a) Stega je prvi pisani akt u istoriji novovjekovne Crne Gore kojim je, u pisanom obliku, utvrđena sankcionisana obaveza jednako obavezujuća za pripadnike svih plemena i nahija na tlu Crne Gore.

b) Izrađena i donesena je u vremenu u kojem realnost Crne Gore od-likuju: plemenski oblik organizovanja i života, izolovanost, razjedinjenost crnogorskih plemena i nahija, partikularna duhovnost u svakom od njih, česti međusobni sukobi između njih, partikularno ratovanje svakog od njih sa otomanskim vojskama, ne vodeći računa o interesima i potrebama drugih crnogorskih plemena i nahija, posebni običajno uspostavljeni poreci u sva-kom od njih, okupacija od Otomanskog carstva crnogorskih Brda, otomansko okruženje slobodnog dijela Crne Gore sa istoka, sjevera i zapada, i kontinuira-ni oružani agresivni pohodi vojski Otomanskog carstva, tada trokontinentalne sile, sa ciljem da unište nacionalno-oslobodilačke ideje i oružani crnogorski pokret za slobodu, da Crnu Goru drži u potpunoj pokornosti, što je ugrožavalo opstanak i „voljnost“ do tada neujedinjene crnogorske zajednice, sa ukupno oko 100.000 stanovnika, bez pomoći bilo koga drugog. To jest, ugrožavalo je opstanak svakog crnogorskog plemena i svake crnogorske nahije.

U tom vremenu, sa druge strane gledano, u tada još velikom trokon-tinentalnom i jakom Otomanskom carstvu odvijali su se i procesi njegovog slabljenja – razaranjem iznutra i gubljenjem njene pozicije u krugu tadašnjih velikih sila u Evropi – što je pružalo nadu da i njoj počinje „dogorijevanje moći” i nagovještavalo da slijedi i za Crnu Goru prelomno vrijeme u borbi za slobodu i „voljnost“.

c) Odlike tadašnjeg vremena u Crnoj Gori, izuzetno veliku širinu i dubinu daju sadržini i značenju pojmovnih odrednica u Stegi: „ves Zbor Černogorskago obščestva“ (uvodna rečenica), „Crnogorac“ (sa veliko „C“, treći odjeljak), „obščestva našega“ i „svega našega naroda“ (četvrti odjeljak), „ljubaznoe otečestvo i dra(ža)juščija voljnost“ (drugi odjeljak). Naročito u njihovom jedinstvu sa iskazanom odlučnošću da će sve to „svojim oružjem braniti“, da će za njih „vojevati i krv proliti“. Sadržina odlika ondašnjeg vre-mena, naime, utiskuje u sadržinu i značenje citiranih pojmovnih odrednica sadržajne elemente koji ne iskazuju samo poziv za jednu zajedničku bitku, već koji čine da se njihova sadržina sliva u jednu smisaonu cjelinu, koja iska-


45

zuje crnogorsku državnu ideju, domovinsku toplinu i ljubav pripadnika svih plemena i nahija prema zajedništvu, prema crnogorskoj zajednici kao svojoj otadžbini. Riječ „otečestvo” u toj smisaonoj cjelini iskazuje i ideju o stvaranju države Crne Gore i svijest o crnogorskoj narodnosnoj odnosno nacionalnoj i političkoj posebnosti, otadžbinsku svijest, koja je najbitniji dio jedinstvenog crnogorskog sistema vrijednosti, bitnih sastavnica crnogorskog ontološkog bića i mentaliteta. I svijest da sa donošenjem Stege počinje završni dio pro-cesa ostvarenja tih ideja, njihovog oživotvorenja. Ona je ključ i za razumi-jevanje procesa koji su nastajali sa njenim donošenjem i za spoznaju njene dubinske sadržine i smisla, njenog krajnjeg cilja. Iskazivanje crnogorske nar-odnosne, odnosno nacionalne posebnosti crnogorskog naroda odrednicama daje ontološki karakter.

Još opisnije kazano, odlike stanja na tlu Crne Gore u ondašnjem vre-menu kazuju da je Stegom pravno utvrđen i iskazan splet pet istorijski vrijed-nih, po mnogo čemu presudnih jedinstava, veoma značajnih u vertikali isto-rije Crne Gore, kojima je započela i u velikoj mjeri osigurana završna faza ostvarenja i oživotvorenja ideje stvaranja države Crne Gore. Tih pet istorijski vrijednih jedinstava su:

- jedinstvo crnogorskog naroda, koje čini narod svih crnogorskih ple-mena i nahija, slobodnog podlovćenskog dijela Crne Gore i neoslobođenog dijela Crne Gore, koji se naziva crnogorska Brda;

- jedinstvo teritorije na kojoj živi crnogorski narod; uspostavljanje jedin-stva crnogorskog naroda i crnogorske teritorije, jedna je od najvećih tekovina u istoriji Crne Gore;

- jedinstvo odbrane i odbrambenog poretka;- jedinstvo crnogorske zajednice života, koju čini ukupnost života svih

crnogorskih plemena i nahija; jedinstvo koje znači utvrđenje da je ukupnost crnogorskih plemena i nahija posebna i samostalna društvena i politička cje-lina, koja ima pravo da samostalno i „voljno“, to jest, suvereno, stvori svoje „otečestvo“; da putem predstavništva naroda propisuje pravni poredak na svojoj teritoriji, pravno obavezujući za pripadnike svih plemena i nahija, za plemenske „glavare i starješine“, za plemena i nahije kao kolektivitete, da propisuje prava i dužnosti građana koji na njoj žive;

- jedinstvena odgovornost svih crnogorskih plemena i nahija, ujedin-jenih u posebnu i nedjeljivu cjelinu, svih pripadnika njihovih, za budućnost svih njih i za svakog pojedinačno.

Time i zavjetnim obavezivanjem i utvrđenjem da će pripadnici svih crnogorskih plemena i nahija „vojevati i svoju krv proliti i ljubeznoe otečestvo i dražujščuju voljnost i slobodu zaščišćati”, iskazuje se utvrđenje da se „otečestvo i voljnost” razumiju, shvataju i prihvataju kao društvene vrijed-nosti prvoga reda za koje se Crnogorci moraju boriti „na život i smrt”.

Zbornik radova

46

Sa ovim jedinstvima postignuto je još jedno takođe istorijski važno ost-varenje – pravno je delegitimisan do tada postojeći izolacionistički plemenski i nahijski partikularizam i izolovano donošenje odluka pojedinih plemena i na-hija bez uvažavanja opštecrnogorskih interesa i potreba, otačastva kao cjeline.

Stega, dakle, pravno uspostavlja dva konstituenta neophodna za stvaran-je i ustanovljenje države Crne Gore – stanovništvo i teritoriju. Dva konstitu-enta nedovoljna da se ustanovi država, ali bez kojih države nema.

d) Iako to nije očigledno vidljivo u riječima iz kojih je sazdana, Stega implicitno utvrđuje i preuzimanje odgovornosti svakog plemena i svake na-hije pojedinačno za očuvanje „ljubezno(ga) otečestva, dra(ža)jščuje voljnosti“ i svakog drugog od opisanih pet jedinstava.

e) Utvrđenjem u njenoj preambuli da je Stegu, sa sadržinom koju ima, donio „ves zbor Černogorskago obščestva”, u suštini, utvrđeno je da je radi njenog donošenja dotadašnji međuplemenski Opštecrnogorski zbor – koji je donosio odluke koje su podrazumijevale i uvažavale pravo svakog plemena i svake nahije da samostalno odlučuje da li će njegove odluke prihvatati i poštovati ili neće i koji nije propisivao nikakve sankcije za nepoštovanje nje-govih odluka – prerastao u natplemenski organ vlasti, koji donosi obavezujuće odluke za pripadnike, pojedince i kolektivitete, za sve „glavare i starješine”, svih crnogorskih plemena i nahija. U institucionalni oblik kojim je učinjen prvi ali po veličini značajan iskorak preobražavanja rodovsko-plemenskog oblika organizovanja crnogorskog društva u viši oblik društvene organizaci-je, čime je začeto uspostavljanje institucionalnog mehanizma „otečestva” i učinjen prvi i veliki iskorak u dovršavanju procesa stvaranja novovjekovne države Crne Gore.

f) Utvrđenjem u Stegi da je donio „ves zbor Crnogorskoga obščestva“, utvrđeno je i crnogorsko ime i ime crnogorske države. Time je crnogorsko ime uzdignuto, takođe prvi put u istoriji, na zakonski pijedestal, na nivo za-konske određenosti i neporecivosti. Ime koje iskazuje narodnosno biće naroda crnogorskog, njegov narodnosni identitet i individualitet, istorijsko-politički, kulturno-duhovni. Utvrđuje upravo one sadržaje koji su premisa za izrastanje, zrijevanje i konstituisanje crnogorske nacije. Iz Stege je potom to ime preuze-to u Zakonik obšči crnogorski i brdski, u kojem je 14 puta izričito iskazano4.

Stegom je, dakle pravno, ostvaren pravi preporod dotadašnje Crne Gore.g) Sankcije su sa moralnom i religijskom sadržinom, kakvih nema u

arsenalu pravnih sankcija u onom vremenu propisivanih u razvijenim evrop-4 U dokumentima Kotorskog arhiva ime Crna Gora prvi put se pominje u jednom do-

kumentu iz 1458. godine. U italijanskim izvorima prvi put se pominje 1348. godine. Navodi se da je njeno izvorno ime – Černa Gora, a na latinski i italijanski jezik ime joj je prevedeno – Montanja Negra, Montenegro i Monte Negro. Tada je tim imenom označavana oblast bila jedna regija u okviru države Zete (Vidjeti: Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi, str. 6. i 7).


47

skim državama. Sa vidika sadašnjeg vremena propisane sankcije izgledaju nemoćne i nedjelotvorne da sprečavaju kršenje preuzete obaveze. Ponašanja ondašnjih Crnogoraca, svih onovremenih rodovsko-plemenskih i nahijskih zajednica, međutim, kazuju drugačije. Kazuju da su upravo propisane sankcije na njihova osjećanja i smjerove djelovanja imale uticaj snažniji od uticaja bilo koje druge vrste sankcija. To objašnjava činjenica da je ondašnji crnogorski narod, sa staništem u brdovitom, kamenitom, besputnom, teško pristupačnom prostoru, stiješnjen sa svih strana imperijalnim silama, nepismen, vjerski in-doktriniran a religijski neobrazovan, shvatao i prihvatao da onaj koji je javno proklet i anatemisan pada u „ljudski ponor” „vo vjek vjekova” i da u „ponor vo vjekovma povlači i svoje potomstvo“. Naročito je shvatao i prihvatao da će se to dogoditi kada prokletstvo i anatemu izriče mitropolit Petar I, koga je nar-od za života doživljavao kao sveca, koga je i oslovljavao sa „Sveti Vladiko“. Shvatao je to najvećom mogućom kaznom. Kao smrt, težu od fi zičke smrti. Ovako narodno shvatanje je podloga na kojoj je znameniti Valtazar Bogišić, u kontekstu kazivanja o dejstvu prava u Crnoj Gori, napisao čuvenu misao da „je pravo jače i od mača“. Zato su prokletstvo i anatema u ondašnjem vremenu u crnogorskom narodu budili religiozne i mistične predstave i ulivali strah za svoju i sreću svojeg potomstva, daleko veći od bilo koje druge poznate vrste sankcija u sistemu kazni, uključujući i smrtnu kaznu. U istom pravcu govori i činjenica da se i tri vijeka, od tada do sada, održalo shvatanje da je izdaja beščasno činjenje, da je krivokletstvo nemjerljiva sramota a da su odbrana otadžbine i držanje do riječi najveće vrline. Vrline koje se pretpostavljaju najvećim patnjama, svakoj prinudi, životu. Vrline koje su konstitutivne sas-tavnice crnogorske društvene svijesti, crnogorskog sistema vrijednosti, men-talitetsko obilježje Crnogoraca, mjera karaktera svakog, odrednice ontološkog bića svakog Crnogorca.

Sankcije oduzimanja “časti i poštenja” i „izopštavanje iz sredine“, ka-zuju to podaci u istoriji svake oblasti života u Crnoj Gori, u crnogorskom narodu shvatane su i doživljavane kao potvrda da onaj kome se izreknu više nema časnost i dostojanstvo, da nije u krugu karakternih osoba, moralno i etički čistih, a da je u krugu nepoštenih, koji su zaslužili prezir, u krugu zlih, opasnih lica.

Znano je, takođe, da je stid jedan od najdubljih bolova, da je najnepodnošljivija strepnja od „zarade“ stida i moralnog suda u vidu prezira i javnog izopštavanja iz sredine. Naročito kada je sredina moralno osjetljiva.

Konstatovano u prethodnim pasusima propisanim sankcijama davalo je snagu metafi zičke prinude, biblijsku snagu glasa unutrašnje savjesti, moralne samoprinude, egzistencijalnog interesa očuvanja od prokletstva i anateme, lične časti i dostojanstva. Samoprinude sa preventivnom snagom, što je uvijek i svuda primarno postizati propisivanjem sankcija. O takvoj njihovoj snazi

Zbornik radova

48

govori i činjenica da istorija ne bilježi izdajstva u Crnoj Gori za vrijeme važenja Stege.

Nepostojanje uslova u vrijeme donošenja Stege u Crnoj Gori za izvršavanje kazni koje podrazumijevaju odgovarajuće ustanove, činila je jedino realnim, u tom smislu nužnim, propisivanje sankcija koje se mogu izvršavati bez bilo kakvih institucija.

Ukupnost konstatovanog kazuje da suština i smisao Stege sadrže stvaralački i strateški promišljeni spoj: spoznatog prava crnogorskog naroda na uspostavljanje svoje države; svijesti o sazrelosti uslova za njeno uspostavl-janje i time ostvarenje svenarodnih težnji, interesa i volje crnogorskog naroda; realnih uslova; razuma, srčanosti, emocija i vizije, a da ona nije tek iznuđeni produkt brzopletog stihijnog činjenja pred neposredni napad imperijalne oto-manske vojske. Pouzdan je to osnov da se konstatuje: Stegom je ostvaren pre-lomni skok u procesima građenja, konstituisanja novovjekovne crnogorske države – procesima koji su do tada trajali duže od jednog vijeka. A unutrašnja zakonomjernost sadržine i graditeljstvo Stege obezbijedili su ubrzano konačno formiranje države Crne Gore. To i potvrđuju procesi i konkretna činjenja na-rednih godina, do 1803. godine, kada je i dovršen označeni proces i stvorena novovjekovna država Crna Gora.

Pravna misao Stegom iskazanaBitan dio cjelovite sadržine svakog zakona i cijelog zakonodavstva, čini

i pravna misao u njima iskazana. Bez izučavanja i obrade pravne misli u nji-ma, reduciranje je prikaza svakog pojedinog zakona.

Pravna misao onaj je dio sadržine jednog zakona ili zakonodavstva koji je, slično fi lozofi ji, okrenut više globalnim usmjerenjima i određenjima, više vizijama nego konkretnom pravnom regulisanju odnosa. Više je svjetonazor i premisa za pravno normiranje, nego direktno pravno normiranje. Sadrži i iska-zuje univerzalne poruke. Po tome se razlikuje od prava, čiju sadržinu određuje sadržina pravnih normi, i pravne svijesti, koja se sastoji u znanju da postoji pravo i što mu je sadržina.

Pravna misao iskazuje se, u pravilu, smisaonom i sadržinskom i ciljnom cjelinom zakona, drugog pravnog propisa, odnosno zakonodavstva kao cjeli-ne, a samo izuzetno pojedinim pravnim normama5. Samo čitanjem pojedinih normi, samih za sebe, bez njihovog povezivanja sa cjelinom kojoj pripadaju, ne može se ni saznati ukupnost pravne misli iskazane jednim zakonom ili sveukupnim zakonodavstvom. Ona se saznaje izvlačenjem esencije iz cjeline sadržine jednog zakona ili drugog pravnog propisa i njenim stavljanjem u re-

5 Pravna misao iskazuje se i raznovrsnim vanpravnim oblicima stvaralaštva – izreka-ma, poslovicama, anegdotama, pjesmama i svim drugim oblicima manifestovanja ljudskog znanja i mišljenja.


49

laciju sa socijalnom sadržinom duha sredine u kojoj je zakon odnosno drugi propis donesen, sa društvenim orijentacijama, usmjerenjima i idejama u njoj, motivima i ciljevima donošenja određenog zakona ili drugog pravnog propisa. Pravna misao iskazana u jednom zakonu ili drugom propisu ne dijeli sudbinu njegovog važenja. Pošto iskazuje univerzalnije vrijednosti, ima trajniju vri-jednost.

Sagledana u relaciji sa onovremenom crnogorskom stvarnošću, sadržina Stege kao smisaone cjeline iskazuje i afi rmiše ove pravne misli:

1. Zakoni su, pravo uopšte, rezultat i izraz najprirodnijeg i najjačeg poriva u ljudskim bićima – egzistencijalnih potreba i imperativa, održavanja opstojanja, samoodbrane i odbrane od drugoga.

2. Pisano pravo ima objediniteljsku ulogu i snagu. Djelotvoran je instru-ment, put i način: spajanja djelova u cjelinu; obezbjeđivanja jedinstva cjeline i istosmjernog djelovanja svih u njoj, što je uslov skladnog funkcionisanja cjeline; uspostavljanja reda, poretka i sigurnosti u njoj; njenog opstanka i tra-jnog opstajanja.

3. Moralnost, skup i sklop moralnih normi u datom društvu i u datom vremenu, ima biti bitno polazište za uobličavanje koncepcije, sadržine i cilje-va pravnih normi i pravnog poretka.

Moralno samoobavezivanje u moralno zdravoj društvenoj sredini jače je od prijetnje spoljnom prinudom.

4. Sloboda društva je uslov ostvarivanja prava i sloboda pojedinaca i užih cjelina, garancija uspostavljanja i osiguranja morala i moralnosti.

5. Legitimno je zakonom propisati prinudu kada je cilj prinude otklon i iskorjenjivanje protivpravnih činjenja i samovoljstva pojedinaca i užih djelo-va kojima se narušava legitimni i legalni poredak društva.

6. Svako ljudsko biće ima i dužnosti prema drugim i zajednici, a ne samo prava. Dužnosti se izvode iz potreba, a ne iz prirode bitka, a uobličavaju se u skladu sa potrebama i moralnim načelima. Dužnosti su individualne i kolektivne.

7. Bezuslovno izvršavanje dužnosti prema zajednici, prema cjelini, osig-uravanje je njene čvrstine i snage, njene sigurnosti, njenog očuvanja i zaštite, njenog opstanka i njene slobode.

8. Formiranje organa zajednice i njihovo djelovanje na osnovu i u okviru zakona, uslov je za trajnije postojanje i funkcionisanje zajednice, progresivno je i vodi sve većem progresu.

Dio sadržine ovdje identifi kovane pravne misli iskazane Stegom, poseb-no pravna misao o slobodi, dužnosti žrtvovanja za slobodu, jednakosti ljudi, izveden je iz ukupnosti istorijsko-kulturnog, političkog i duhovnog nasljeđa crnogorskog naroda slaganog u dotadašnjem dugom istorijskom periodu, u dugim istorijskim procesima. Za dio koji se odnosi na državu i konstituisan-

Zbornik radova

50

je zajedničkih organa, na ulogu i značenje zakona za društveni razvitak, na pravno uspostavljanje i osiguravanje jedinstva, nije bilo ili nije bilo dovoljno činjenične osnove u tadašnjoj crnogorskoj stvarnosti. Taj dio pravne misli mogao je biti i jeste izveden iz spoznaje sadržine ondašnjeg životnog i pravnog iskustva i znanja najrazvijenijih evropskih država i iz političke i pravne litera-ture koju je, prema podacima, Petar I imao u svojoj biblioteci.

Bitni elementi pravne misli iskazane u Stegi i ovdje identifi kovane sadržani su u svakom dobrom savremenom zakonodavstvu, što takođe govori o njenoj istorijskoj vrijednosti i značaju.

IIIGraditeljstvo Stege

Zakoni i drugi pravni propisi, gledano funkcionalno i ciljno, stvaraju se i donose da snagom obaveznosti naloga, ograničenja, zabrana i sankcija za nji-hovo nepoštovanje sadržanih u njima, saglasno njihovoj sadržini i ciljevima, utiskuju u svijest pojedinaca i u društvenu svijest, u životne tokove, u ponaša-nje pojedinaca i kolektiviteta, društvene nazore, usmjerenja, razvojne vizije, uspostavljaju njima odgovarajuće oblike organizacije i institucije društva i države. Stvaraju se i donose, dakle, da grade.

Graditeljstvo jednog zakona ili drugog pravnog propisa u korelaciji je sa kvalitetom njegovog normativnog regulisanja društvenih odnosa i kvalitetom u njemu iskazane pravne misli, a zavisi i od toga da li postoji ili ne postoji beskrupulozna odlučnost svih struktura zajednice da se dosljedno i uvijek pri-mjenjuju zakoni i postoje li ili ne postoje institucije sposobne da obezbjeđuju njihovo ostvarivanje u realnosti...

I Stega je donesena da gradi. Ona ima veliku graditeljsku snagu. Učinci Stege u životnoj realnosti Crne Gore sastoje se od više ostva-

renja. Prvo. Samim njenim donošenjem, kao faktičkim činjenjem, dotadašnji

Opštecrnogorski zbor, bez zakonodavne moći, prerastao je u centralni crnogo-rski zakonodavni organ, koji je donio pravni akt kojim su, kako je već kazano, pravno uspostavljeni jedinstvo crnogorskog naroda i crnogorske teritorije i na opštecrnogorskoj odbrambenoj ideji uspostavljen jedinstveni odbrambeni poredak na čitavoj teritoriji Crne Gore.

Drugo. Imperativ Stege da se organizuje i vodi zajednička odbrana naložio je i da se odmah poslije njenog donošenja ustanovi centralna vrhovna vojna komanda, bez koje se ne bi mogla ni ostvariti zajednička odbrana. Od-mah je ustanovljeno i centralno vojno zapovjedništvo, centralna vojna kom-anda, nadređena u vojnim poslovima vojnim snagama svih crnogorskih ple-mena i nahija, slobodnog podlovćenskog dijela Crne Gore i neoslobođenih Brda. Ustanovljena je odlukom, koju su donijeli predstavnici svih crnogorskih


51

plemena i nahija, kojom je utvrđeno da Petar I Petrović Njegoš komanduje organizovanjem odbrane i vojnim snagama svih crnogorskih plemena i nahija u bitkama koje predstoje.

Ustanovljenje centralnog vojnog zapovjedništva, smisaono i stvarno, ima daleko šire i veće značenje od samog pripremanja i kvaliteta vođenja bitaka na Martinićima i Krusima, mada je i to veoma, veoma značajno, jer su uspješnim pripremama i vođenjem tih bitaka osigurani opstanak crnogorskih plemena i nahija. Njegovo ustanovljenje i djelovanje snažno je uticalo da se izgrade duhovno i političko jedinstvo crnogorskih plemena i nahija, koje je uslov i temelj stvaranja države.

Nekoliko činjenica to kazuje. a) Ustanovljenjem centralne vojne komande, vrhovnog vojnog

zapovjedništva, do tada silom istorijskih okolnosti podvojena crnogorska plemena i nahije, nerijetko i oružano međusobno suprotstavljena, „efektiv-no su potčinjena vojnoj disciplini diktiranoj sa jednog mjesta”. Onoj vrsti potčinjavanja koje, po mišljenju poznatog i široko priznatog teoretičara države i političkih sistema, „pretvara krvne zajednice” u „jednu pravnu zajednicu”, u državu. „Država je”, piše on, „i počela kao vojna zajednica. Prva vlast i bila je vlast vojnih starešina”6.

Primjer Crne Gore potvrđuje i rezultate istraživanja citiranog Slobodana Jovanovića, da prvi organi vlasti, prije svega vojni a i drugi, nijesu ustanovlja-vani pisanim pravnim aktima već faktičkim činjenjima i odlukama.

b) Uspostavljeno vrhovno vojno zapovjedništvo osiguralo je da pri-preme bitaka protiv najezde Mahmut-paše Bušatlije na crnogorska Brda i podlovćenski dio Crne Gore usmjerene na potpuno uništenje i potpunu po-kornost svakog crnogorskog plemena i svake crnogorske nahije – što je bio neposredni razlog i za donošenje Stege – i vođenje bitaka na Martinićima (počela 13, a završena 22. jula 1796) i Krusima (22. septembar iste godine) os-tvaruju i ostvare na opštecrnogorskoj ideji, opštecrnogorskim stremljenjima, da u tim bitkama učestvuju svi crnogorski potencijali, podlovćenskog slobod-nog dijela i potpuno neoslobođenih Brda, da svi djeluju usklađeno, da pomažu „drug drugu, pleme plemenu, nahija nahiji”, čime je postignuto da relativno malobrojna crnogorska vojska (oko 6. 590) izvojuje znamenite pobjede nad daleko brojnijom (oko 23. 000) otomanskom imperijalnom vojskom, bolje snabdjevenom oružjem7.

6 Slobodan Jovanović, Sabrana dela, Beograd 1990, tom 8, str. 143.7 Jedinstveno učešće svih crnogorskih plemena i nahija i podlovćenskog slobodnog

crnogorskog dijela i neoslovođenih crnogorskih Brda ne negira činjenica da vojne jedini-ce Uskoka, Trebješana, Moračana i Vasojevića, nijesu učestvovale u bitkama na prostorima Martinića i Krusa. Borbenim rasporedom za vođenje tih bitaka njima je dodijeljen zadatak da one spriječe dolazak na prostore tih bitaka djelova Bušatlijine vojske mobilisane sa širokog područja od Bihora do Gusinja, od Peći do Kolašina. Vojne jedinice tih plemena su na mjestu

Zbornik radova

52

Time je jedinstvo crnogorskih plemena i nahija oba dijela crnogor-ske teritorije i crnogorskog naroda, podlovćenskog slobodnog i potpuno neoslobođenih Brda, pravno utvrđeno Stegom, snagom njenog djelovanja postalo i životna realnost dva mjeseca nakon njenog usvajanja.

c) Istorijski uspješan pobjednički ishod bitaka na Martinićima i Krusima, koji se ogleda u veličanstvenim pobjedama nad vojskom Otomanske imperije, uvjerio je i podlovćenska i brdska crnogorska plemena u prednost, djelotvor-nost i snagu njihovog jedinstva i djelovanja pod jedinstvenim i natplemenskim vođstvom. Produkovao je i učvrstio svijest o postojanju opštecrnogorskih in-teresa i da se jedinstvom oni najbolje zadovoljavaju i osiguravaju. Taj duh tada je ušao u svaki dom na podlovćenskom i brdskom crnogorskom tlu. Usmjerio je sve crnogorske djelove i postao snaga osiguravanja, očuvanja i jačanja je-dinstva uspostavljenog u označenim bitkama. U velikoj mjeri determinisao je i buduću sudbinu Crne Gore.

Drugačije kazano, Stega i njeni učinci oduhovili su, duhovno su obo-jili, čitavo crnogorsko područje, oba njegova označena dijela. Unijeli su na čitavom crnogorskom prostoru svijest da postoje opštecrnogorske potrebe, opštecrnogorski interesi i da je uvažavanje i poštovanje njihovo opštecrnogorska vrijednost i korist. Znanje i svijest koji su, kao vezivno i višeznačno tkivo, imali ulogu duhovne podloge stvaranja novovjekovne crnogorske države. To bitke na Martinićima i Krusima, vođene na način utvrđen Stegom, čini istori-jski prelomnim – ne samo u ratovanju Crne Gore sa Otomanskom imperijom, već prelomnim i u procesima stvaranja novovjekovne crnogorske države. One su prelomne bitke i za državu Crnu Goru. Prelomne su i u sveukupnom smjeru razvoja crnogorskog društva.

d) Sveukupna kasnija crnogorska istorija kazuje i potvrđuje da je Crna Gora trajno prihvatila i usvojila kao svoj duhovni i politički smjer života i djelovanja smjer i vrijednosti identifi kovane i iskazane u Stegi.

Treće. Logika i snaga dejstva procesa inaugurisanih Stegom dovela je do odluke donesene na Opšecrnogorskom zboru, održanom 3. septembra 1797. godine, kojom je ustanovljen „Vrhovni poglavar zemlje”, centralni natplemen-ski organ na svim područjima društvenog života kome je određena nadležnost da, kao poglavar „svega crnogorskog naroda”, slobodnog podlovćenskog Lopate, livade ispod Dubovina, koja je tada bila granica između Turske i Crne Gore, nedaleko od visa Peg, u širem rejonu Crkvina, žestokom borbom zaustavile, razbile i prisilile na povla-čenje snažne djelove Bušatlijine vojske koji su bili usmjereni da učestvuju u bici na Krusima. Time su iskazali i dokazali da su i oni dio jedinstvene crnogorske zajednice pravno utvrđene Stegom.

Postoji mjesto Lopate iznad Lijeve Rijeke.U nekim istoriografskim radovima kazuje se da je na tom mjestu razbijen i prisiljen na povlačenje označeni dio Bušatlijine vojske. Minuciozni istraživač istorijskih događanja prof. dr Žarko Šćepanović utvrdio je, i u svojim objavljenim radovima argumentovano dokazao, da je borba vođena na mjestu Lopate koje se nalazi u širem reonu Crkvina.


53

dijela i neoslobođenih crnogorskih Brda, u životu djeluje kao „načalnik, pro-tektor i zapovjednik”, kojom je data „puna vlast Gospodinu Mitropolitu Petru Petroviću” i zavjetno odlučeno da crnogorski narod „neće nad sobom imati zapovjednika dragovoljno nikad osim Gospodara Vladiku Petra”. I poslije toga do odluke kojom je propisano da „svako ko pokuša Mitropolitu Petru Petroviću osporiti da je vrhovni poglavar zemlje” ima „da bude kažnjen kao vjerolomnik svega crnogorskog naroda”.

Time je dotadašnja crnogorska odbrambena zajednica postala crnogo-rska politička zajednica i rodovsko-plemensko organizovanje preobraženo u političko-teritorijalno organizovanje, u jednu crnogorsku zajednicu, prirodno povezanih, uzajamno zavisnih i međusobno upućenih jednih na druge.

Od tada oslobodilačka orijentacija Crnogoraca, osim iz tradicije, crpe snagu i iz jedinstva, iz plodonosnog jedinstvenog upravljanja.

Četvrto. Jedno ostvarenje zakonomjerno uslovljava potrebu drugih os-tvarenja. Ta zakonomjernost u ostvarivanju Stege rezultirala je ustanovljen-jem Senata8, koji je, zajedno s mitropolitom Petrom Prvim Petrovićem, dok je postojao, vršio vrhovnu vlast između zasjedanja Opštecrnogorskog zbora.

Peto. Proces inaugurisan izradom i donošenjem Stege rezultirao je još i: a) ustanovljenjem Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog, kome je 1798. godine, prema Projektu o reorganizaciji centralnih organa vlasti Crne Gore, od 24. oktobra/6. novembra 1805. godine, povjerena „izvršna vlast“, da „održava unutrašnji poredak i mir i blagovremeno preduzima mjere da mir ne bude ni na koji način narušen“, da vrši „punu vlast na usavršavanju starih za-kona, a takođe pravo da donosi nove zakone” koje kasnije „podnosi narodnoj skupštini na odobrenje”, da „zaključuje mir” i „pravo da osniva preduzeća i ustanove koji mogu služiti jedino interesima naroda”9, i „ima vrhovnu vlast nad krivičnim i građanskim sudom“ i da „pravosuđe uređuje saglasno zako-nima koji su povezani sa Praviteljstvom“, i b) donošenjem Zakonika opšteg crnogorskog i brdskog (prvi njegov dio donesen je 1798, a drugi 1803), krun-om procesa inaugurisanog Stegom, kojim je uspostavljen pravni poredak i

8 Nema preciznog podatka kada je ustanovljen Senat kao organ centralne vlasti. Iz sa-držine odluke skupštine glavara i starještina od 20. oktobra 1798. godine vidljivo je da je tada postojao Senat. Tekst iz koga se to vidi glasi: „Danas sabor učiniše svi od senata koji su u ovo li(bro) opisati za postavit praviteljstvo suda crnogorskog i brskog…“ Takođe nema podataka kada je prestao postojati Senat u doba Petra I. Posljednji podatak o Senatu, kao vrhovnom upravnom tijelu, u tom vremenu, nalazi se u jednoj naredbi upućenoj sudiji, protopopu Marku 14. februara 1804. godine. Ona glasi: „No, za sve umirite po onoj vlasti koja je data Senatu crnogorskom i brdskom…“ Poslije toga djeluje Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, kao organ koji u sebi objedinjuje i izvršno-upravne i sudske funkcije.

9 Vidjeti: Projekt o reorganizaciji centralnih organa vlasti i Pravila o unutrašnjoj or-ganizaciji Praviteljstva, od 24. oktobra/5. novembra 1805. godine, u kojem je i prikaz od čega se ”sastoji unutrašnja organizacija vlasti u Crnoj Gori”, (u) Crnogorski zakonici 1796 – 1916, knjiga I, str. 33 – 50.

Zbornik radova

54

dovršen proces stvaranja novovjekovne crnogorske države.Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, za razliku od Zbora, koji se

povremeno sastaje, stalno djeluje, personalizuje javnu vlast u svakodnevnom životu, stalno je na braniku uspostavljenog pravnog poretka. Uloga i značaj njegovi istaknuti su odredbom u članu dvadesetom Zakonika obščeg crno-gorskog i brdskog, koja glasi: “Nijedan narod ne može biti čestit ni srećan u kojemu zakonitoga suda i dobrog praviteljstva nema”.

Njime su na stabilni zakonski obavezujući nivo uzdignuti centralni or-gani crnogorske vlasti, čime su zaokruženo dovršeni svi konstituenti potrebni i dovoljni za postojanje države, stvorena je novovjekovna crnogorska država.

Šesto. Dejstvom sveukupne sadržine Stege, uključujući i sadržinu pravne misli koju artikuliše i afi rmiše, ojačane porukama i poukama pobjeda u bitkama na Martinićima i Krusima, koje su rezultat i njenog dejstva u životu, i učincima imperativnog dejstva njome inaugurisanih procesa, dakle, stvorena je svijest da se jedinstvom uvećavaju snaga i izgledi obezbjeđivanja slobode i opstanka na svome, i dotadašnji duhovni obrazac na tlu Crne Gore, koji odli-kuje plemenski i nahijski partikularizam, preobražen je u drugačiji duhovni ob-razac – u duhovni obrazac koji crnogorsko jedinstvo i zajedništvo, zajedničke interese i potrebe, dužnost pokoravanja zajedničkim pravilima, zajednički utvrđenim organima, uzdiže, pravno i moralno, na pijedestal opštecrnogorskih vrijednosti. Koji usmjerava i nalaže da se izričito uspostavljeno odbrambeno jedinstvo širi i na druga područja, da se izgrađuje, produbljuje i učvršćuje na svim područjima od zajedničkog interesa.

Duhovnost sa takvom sadržinom i takvim smjerom stvorena u procesi-ma dejstva oživotvorenja Stege, kao vazduh obuhvatila je tada svaki crnogor-ski dom, osposobila čitav crnogorski narod jedinstvom i obavezom zajedničke borbe za slobodu i tako postala velika crnogorska snaga koja je rezultirala ubrzanim i velikim skokom u razvoju crnogorskog društva, ubrzanim i veli-kim skokom u stvaranju novovjekovne države Crne Gore. To pokazuju i do-kazuju smjer i sadržina istorijskih procesa, događanja iz kojih se ti procesi sastoje, u Crnoj Gori prvih godina i decenija nakon donošenja Stege.

IVSloboda, sloga, jedinstvo, poštovanje obaveza, ljubav prema

domovini, pravo zasnovano na moralnim načelima, vrijednosti su iskazane i afi rmisane Stegom

Osnovne vrijednosti koje isijavaju i afi rmišu sadržina, pravna misao i učinci Stege su: sloboda, sloga, opštecrnogorsko jedinstvo, uzajamna pomoć, odbrana domovine, moralnost koja se izvodi iz potrebe a ne iz bitka (Kant), pravo koje se zasniva na skupu i sklopu moralnih načela u datom društvu i u


55

datom vremenu, anatemisanje svakog izdajstva, bez obzira da li su na odluku o izdajstvu uticali unutrašnji ili spoljni činioci.

U odnosu na stanje do njenog donošenja novi je nivo društvene svijesti, novi duh, novi svjetonazor na tlu Crne Gore. Nivo koji je viši stepen kulturn-osti, sa civilizacijskim smjerom. Nivo sazdan djelotvornim spojem tradiciona-lne crnogorske običajno-pravne misli i prakse i recepcije pravno-državnih ide-ja onovremene evropske misli. Evropske misli koja je bitan dio skupa i sklopa opšteprihvaćenih vrijednosti u ondašnjoj progresivnoj evropskoj duhovnosti zasnovanoj na slobodarskim idejama Francuske revolucije. To čini da je Stega, po onom što je objektivno bila i svojim učincima stvarala, konstitucionalni akt novih društvenih odnosa na tlu Crne Gore. To je takođe čini izuzetno vrijed-nim spomenikom, ne samo pravne, već i opšte istorije i kulture Crne Gore.

VVrijeme važenja Stege

Kao samostalni pozitivno-pravni propis Stega je važila od donošenja (jun 1796) do 1803. godine. Te godine inkorporirana je u Zakonik obšči crno-gorski i brdski (odredba u odjeljku prvom) i njegovim posredstvom važila je do 1855. godine, do kada je Zakonik važio kao pozitivno-pravni propis. Za-konik, koji ne bi bio ono što jeste bez tog dijela njegove sadržine.

Pravna i moralna suština Stege, dakle, samostalno i posredstvom Za-konika u koji je inkorporirana, važila su duže od pola vijeka.

Pravna misao njome iskazana identična je sa sadržajima u savremenom modernom zakonodavstvu i teoriji, što znači da djeluje i dalje.

Zbornik radova

56


57

Dr Zvezdan Folić

VLADIKA PETAR PRVI I BRDSKA PLEMENA

Sticanjem istorijskih prilika Crna Gora je od svog nastanka egzistira-la u složenim uslovima surove stvarnosti. Pritiješnjena od moćnih osvajača, vjekovima joj je prijetila opasnost od gubitka slobode, tog ključnog kriterija ljudskog vrednovanja. I kada su u pojedinim periodima bili pod okupatorskom vlašću, Crnogorce nije savladala malodušnost, nijesu klonuli duhom, niti su se predali lamentiranju. Nepokolebljivo su se opredeljivali za otpor neprijatelju, uzdajući se u svoju snagu. Permanentna borba uslovila je da podlovćenska Crna Gora dočeka završetak Morejskog rata (1699) potpuno slobodna od tur-ske vlasti. Ta slobodna teritorija prostirala se između Lovćena, rijeka Zete i Morače, Skadarskog jezera i Paštrovačke gore.1

Iako nijesu bila integrisana u jedinstvenu crnogorsku zajednicu, pleme-na Brda i istočne Hercegovine, takođe su bila veoma aktivna u borbi protiv turske vlasti. Brdska plemena su se nalazila u različitim administrativnim cje-linama Osmanskog carstva. Kuči, Piperi, Vasojevići i Bjelopavlići bili su u sastavu Skadarskog sandžakata, koji se nazivao i pašalukom, u okviru Rume-lijskog pašaluka. Rovca i Morača bili su u okrilju Hercegovačkog sandžaka i Bosanskog pašaluka. Turska vlast se jače osjećala u plemenima koja su bila bliže Skadru i Podgorici, dok je u ostalim crnogorskim teritorijalnim kolekti-vitetima bila neznatno primjetna.2 Negdje se nije ni primjećivala. Takav je bio slučaj u Lijevoj Rijeci, zemlji matici Vasojevića, kojI će vremenom izrasti u najbrojnije crnogorsko pleme.3

Začeci integrativnih procesa podlovćenskih i brdskih plemena ispolja-vali su se čitav vijek prije postepenog sjedinjavanja brdskih plemena u crno-gorsko državno tkivo. Vladike Visarion Borilović, Danilo Petrović i Vasilije Petrović doprinosile su snaženju svijesti o neophodnosti i koristi političkog i državnog jedinstva Crne Gore i brdskih plemena. Vladika Vasilije (1744- 1766) je naročito podgrijavao osjećanje zajednice interesa Crne Gore i Brda.

1 Živko. M. Andrijašević i Šerbo Rastoder, Istorija Crne Gore od najstarijih vremena do 2003, Podgorica 2006, 107-111.

2 Miomir Dašić, Ogledi iz istorije Crne Gore, Podgorica 2000, 46; Gligor Stanojević, Crna Gora pred stvaranje države 1773- 1796, Beograd 1962, 27-28.

3 Radoslav Jagoš Vešović, Pleme Vasojevići, Andrijevica, Podgorica 1998, 104-110; Marko P. Cemović, Vasojevići, Beograd 1993, 22-30.

Zbornik radova

58

Isticao je da se samo udruženi mogu oduprijeti turskim napadima. Preko kuč-kog vojvode Ilije Drekalovića, crnogorski vladika je održavao vezu sa kne-zom vasojevićkim i vojvodom klimentskim.4

Očito je da je vladika Petar I Petrović Njegoš (1784 - 1830) naslijedio promovisanu narodnu svijest o jedinstvu podlovćenskog i brdskog dijela Crne Gore. Ipak, on je toj ideji udahnuo zreliju viziju, obogatio je sadržajima naci-onalno-političke ideologije Crne Gore, što je rezultiralo da Cetinje izrazitije počinje da fi gurira kao političko središte brdskih plemena. I prije nego što je formalno postao vodeća politička ličnost u državi, arhimandrit Petar Petrović je nastojao da afi rmiše ideju o neophodnosti prisajedinjenja brdskih pleme-na Crnoj Gori. Njegovi izaslanici, guvernadur Jovan Radonjić i serdar Janko Petrović, predali su 1779. godine u Beču, crnogorski memorandum baronu Binderu za caricu Mariju Tereziju. U ovom memorandumu istaknute su, u 11 tačaka, namjere Crne Gore i njeni uslovi za stupanje u savez sa Austrijom. Zahtijevano je da Austrija prizna nezavisnost Crne Gore, te da podrži njene težnje za teritorijalnim proširenjem u Zeti, kao i u Piperima, Brdima i Herce-govini.5

Crnogorski zahtjevi nijesu bili dovoljno realni, ali na drugoj strani do-voljno svjedoče o pravcu spoljne politike vodećih crnogorskih ličnosti. Taj pravac bio je determinisan i gorućim ekonomskim motivima. Mala i siromaš-na Crna Gora prepuna ljutog karsta, nije raspolagala povoljnim privrednim potencijalima, prije svega obradivom zemljom, za normalan život 30. 000 svojih stanovnika. Stoga su pogledi Crnogoraca bili usmjereni prema plod-noj dolini Zete, Bjelopavlićima i Piperima. Područje Morače, Kuča, Rovaca i Vasojevića, pružalo je solidnu osnovu za razvoj stočarstva, što bi uticalo na kvalitetniju ishranu crnogorskog stanovništva.

Najveću prepreku za otjelotvorenje ove crnogorske zamisli predstavljao je Mahmut-paša Bušatlija, upravitelj Skadarskog pašaluka. U sastav ovog pa-šaluka ulazila je i teritorija sjeverne Albanije, Kosovo, jedan dio današnje Ma-kedonije, dio Crne Gore i široka oblast crnogorskih Brda. Na ovim prostorima Mahmut-paša je bio ne samo Portin namjesnik, već je fi gurirao i kao samostal-ni gospodar. Njegova moć počivala je na velikoj oružanoj sili koja je brojala oko 40. 000 vojnika. Udarnu pesnicu pašine vojske činili su Albanci koji su bili nezadovoljni načinom sultanove vladavine. To nezadovoljstvo, pronicljivi paša je vješto instrumentalizovao u podgrijavanju osjećanja albanske narodne samobitnosti.6

4 Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685-1782, pripremio za štampu Jefto Milović, Cetinje 1956, passim.

5 Miomir Dašić, n.d., 50; Gligor Stanojević, n.d., 39-40.6 Branko Pavićević, Istorijska prekretnica, zbornik radova sa naučnog skupa Bitka za

Crnu Goru, Martinići - Krusi 1796-1996, Podgorica 1997, 13-14; Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države 1796-1878, Istorija Crne Gore, knjiga četvrta, tom prvi, Pod-


59

Nezajažljivi skadarski vezir je imao ogromne teritorijalne aspiracije. Stremio je da i podlovćensku Crnu Goru inkorporira u svoj pašaluk, a pašaluk učini nezavisnom albanskom državom. Postavio je, 1785. godine, Crnogor-cima teško prihvatljive zahtjeve. Tražio je da mu isplate harač za posljednju deceniju,, da mu predaju taoce i u zemlji pruže utočište za nekoliko Turaka koji bi umjesto njega upravljali Crnom Gorom. Crnogorski zbor je početkom juna 1785. godine odbacio pašine ultimativne zahtjeve, što je Bušatlija iskori-stio kao povod za napad. Sa svojih 18. 000 vojnika Mahmut-paša je sredinom 1785, napao na Crnu Goru. Crnogorci nijesu bili u stanju da izdrže tako silovit udar, pa je Bušatlija za svega nekoliko dana uspio da pokori njihovu zemlju. Dospio je i na Cetinje, odakle se, nakon nekoliko dana, vratio u Skadar.7

Dalekovidi i mudri vladika Petar I je dobro znao da sjenka skadarskog vezira zadugo neće ostavljati na miru crnogorski narod. Zato je njegov impe-rativ bio da cijela zajednica teži održanju slobode, odnosno, održanju političke nezavisnosti Crne Gore. Uspostavljanje mira i sloge među crnogorskim ple-menima bio je svakako prvi zadatak mitropolita Petra I. On je dobro uvidio da su međuplemenski sukobi glavna opasnost za crnogorsko jedinstvo. Stvaranje kompaktne Crne Gore, koja bi odolijevala svim neprijateljskim pokušajima, bio je ideal, kojem je konstantno stremio.

U Crnoj Gori je u periodu 1785 - 1787. godine bio veoma prisutan osje-ćaj političke usamljenosti i izolovanosti. Bio je uzrokovan svim brojčanim poređenjima u odnosu na hiljadu puta veće Osmansko carstvo. Nadiđen je jačanjem integrativnih procesa između podlovćenskih i brdskih plemena uzro-kovanih ratom Rusije i Austrije protiv Turske (1787 – 1792). Crnogorska ple-mena zdušno su se 1788. godine odazvala pozivu austrijskog majora Filipa Vukasovića za napad na turske gradove. Borbe su vođene i u Bjelopavlićima, Piperima, Morači i Rovcima. Najžešće bitke odvijale su se oko Podgorice i Spuža u kojima je učestvovalo oko 2000 Crnogoraca i 400 austrijskih vojnika. Pohod na Spuž i Podgoricu završio se neuspjehom, a zatim su Austrijanci, u septembru 1788, samovoljno napustili Crnu Goru.8

Oslanjajući se na savjete izaslanika ruske vojske, potpukovnika Marka Ivelića, Crnogorci su se 1789. godine, hitromisleno odlučili da napadnu Nik-šić. Turci su odmah osujetili ovu akciju, a njene glavne aktere – Trebješane, primorali da napuste svoja ognjišta i sklone se među Pješivce i Bjelopavliće. Oštrinu turskih napada posebno su 1789. godine osjetili Moračani i Rovčani.

gorica 2004, 27-28.7 Živko M. Andrijašević i Šerbo Rastoder, n.d,, 131; Istorija Crne Gore, knjiga treća,

tom prvi, Titograd 1975, 420-423.8 Branko Pavićević, Sazdanje nacionalne crnogorske države...,19-20, Istorija Crne

Gore, knjiga treća, tom prvi..., 435-438; Dušan Lekić, 0 Spoljna politika Petra I Petrovića Njegoša (1784-1830), Cetinje 1950, 80-82; Vladan Đorđević, Crna Gora i Austrija u XVIII vijeku, Beograd 1912, 82-84.

Zbornik radova

60

U tim dramatičnim trenucima, vladika Petar I je razvijao duh solidarnosti. Uputio je svog brata, Sava Markova u Pipere da kod tamošnjeg manastira odr-ži govor u kome bi podigao moral brdskih plemena. Savo Markov je pozvao lokalne starješine na jedinstvo, a oni su uglavnom slijedili takve intencije. U delikatnijim slučajevima, vladika Petar I je lično intervenisao, pa je 1790. go-dine pozvao na mirno razrješenje spora između Moračana i Uskoka.

Kada je, u julu 1790. godine, u Crnu Goru dopremljena vojna pomoć iz Austrije, vladika Petar I je naredio da se dio ratnog materijala pošalje brdskim plemenima koja su bila izložena turskim napadima. I 1792. godine, Brđanima je dospijevala pomoć u municiji iz Crne Gore. Kučima, Piperima i Bjelopa-vlićima poslato je preko 20 tovara praha i olova kako bi što energičnije branili svoje domove. Tada je u Brda došao i crnogorski vladika koji je svojim suna-rodnicima ulivao i učvršćivao vjeru u skoro oslobađanje od osmanskog jar-ma.9 Mir u Svištovu kojim je crnogorskom narodu data amnestija zbog učešća u ratu protiv Turske, nakratko je prekinuo tendencije mitropolita Petra I. Ovaj rat je, ipak, prvi put na djelu jasno pokazao da podlovćenska i brdska plemena za nezavisnu državu imaju dovoljno nacionalne energije.

Pošto je izašao kao pobjednik protiv kaznenih ekspedicija turske vlade, a potom je uredio i odnose sa Portom, Mahmut-paša je od 1794. godine postao neprikosnoveni gospodar u Skadarskom pašaluku. Ratoborni skadarski vezir je nastavio da pravi planove o teritorijalnom proširenju i stvaranju samostalne države. U njeno okrilje trebalo je da uđu oblasti crnogorskih Brda, čitava pod-lovćenska Crna Gora, Mletačka Albanija, kao i južni dio Dalmacije, sve do Dubrovnika. U proljeće 1796. godine, bilo je očigledno da se skadarski vezir priprema za napad na Crnu Goru. Najprije je želio da se obračuna sa Piperima, i Bjelopavlićima zbog njihove neugasle želje da se prisajedine Crnoj Gori.10

Niko nije sa više pronicljivosti poznavao zlokobne namjere skadarskog vezira kao vladika Petar I. Predviđajući da će se Mahmut - paša upustiti u novu ratnu avanturu, crnogorski vladika je nastojao da ojača integrativne pro-cese u brdskim plemenima. Želio je da neutrališe međuplemenska trvenja i u tom domenu se njegova vještina političkog rezonovanja nadovezivala na veliku dozu razuma. Imao je i odane i mudre saradnike, poput Gligorija Bu-ćina, jeromonaha manastira Podlastva u Grblju. Bućin je 1795. godine, po nalogu Petra I, boravio u crnogorskim Brdima, s namjerom da ojača “zbija-nje redova“ pred nastupajuće i sudbonosne događaje. Zahvaljujući zalaganju jeromonaha Bućina postignut je umir između Bjelopavlića i Pješivaca, zatim

9 Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države.., 20-23; Đoko D. Pejo-vić, Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd 1981, 134, 135.

10 Branko Pavićević, Istorijska prekretnica..., 16-17; Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi,...,447-448; Bogumil Hrabak, Mahmut-paša Bušatlija prema Crnoj Gori, Brdima, Primorju i Istočnoj Hercegovini 1777- 1796, Bitka za Crnu Goru..., 82-83.


61

među Piperima, i konačno, među Rovčanima, Moračanima i Uskocima.11 Duh zajedništva obavio je tada brdska plemena i to je bila najveća tekovina djelo-vanja Gligorija Bućina.

Nepokolebljiv u namjeri da kazni neposlušne Pipere i Bjelopavliće, Ma-hmut-paša je u junu 1796. godine upozorio Petra I da se ne miješa u ovaj su-kob, jer njegova vojska neće napadati Crnu Goru. Zatim je prijetećim tonom poručio da će svakoga ko bi eventualno pokušao da pomogne Brđanima - “ ćerati ljutom Albanijom “. Crnogorski mitropolit nije vjerovao pašinim obe-ćanjima da neće napadati na Crnu Goru, jer je znao za političke projekcije skadarskog vezira. Osim toga, crnogorski vladika je bio ubijeđen da je sazre-lo vrijeme za ujedinjenje podlovćenskih i brdskih plemena, pa je odgovorio svom ljutom protivniku da su mu Brđani braća kao Crnogorci, te da će svim sredstvima štititi svoje sunarodnike.12 Uviđajući da je sukob neizbježan, vla-dika je 1. jula 1796. godine sazvao zbor na Cetinju na kome je izglasan tekst znamenite Odluke o pomoći Brđanima. Time je sudbina Brda bila nerazdvoj-no povezana sa maticom zemljom Crnom Gorom, a Crnogorci se prvi put u svojoj istoriji obavezali da zaštitu otadžbine shvate kao primarnu građansku obavezu.13

Predvođen mitropolitom Petrom I, odred od preko 3.000 Crnogoraca, krenuo je prema Bjelopavlićima. Njemu se suprotstavila turska vojska, koju je predvodio Mahmut - paša. Ona je brojala oko 17.000 vojnika. Do sukoba između crnogorske i turske vojske došlo je 11. jula 1796. godine kod sela Martinići. U ovoj bici Crnogorci su pokazali odlučnost i hrabrost dostojnu divljenja i teško su porazili vojsku skadarskog paše.14

Osvetoljubivi i oholi skadarski vezir je već u avgustu 1796. godine pri-premao novi napad na Crnu Goru. Crnogorci nijesu bili zatečeni ovom namje-rom Mahmut-paše. Obazrivi crnogorski vladika je 17. avgusta 1796. sazvao Zbor na Cetinju na kome je izglasan prvi crnogorski zakonski tekst, nazvan imenom Stega. Crnogorci su se tada zakleli da će braniti svoju nezavisnost, kad god neprijatelj pokuša da ugrozi nepovredivost državnih granica i naci-onalne teritorije. Obavezivali su se da će jednako biti spremni da se žrtvuju i za slobodu svojih sunarodnika pod turskom vlašću.15 Time su Crnogorci svaki

11 Đoko D. Pejović, n. d., 135-136; Novica Rakočević, Kolašinski kraj do stvaranja jugoslovenske države 1918. godine, monografi ja Kolašin, Beograd 1981, 96.

12 Grlica, Cetinje 1836, 69-70; Petar I, Poslanice, Cetinje 1935, 35-37.13 Mijat Šuković, Crnogorska novovjekovna država i njen razvojni uspon do 1914. go-

dine− istorijski najznačajnija tekovina državotvornog djelovanja dinastije Petrović Njegoš, zbornik radova Dinastija Petrović Njegoš, tom I, CANU, Podgorica 2002, 106.

14 Grlica 1836, 73-74; Radoman Jovanović, Boj na Martinićima 1796. godine, Bitka za Crnu Goru..., 236-239.

15 Crnogorski zakonici 1796-1916, pravni i politički akti od značaja za istoriju dr-žavnosti Crne Gore, priredili Branko Pavićević i Radoslav Raspopović, knjiga I, Podgorica 1998,7-9.

Zbornik radova

62

napad na bilo koji prostor podlovćenskog prostora ili teritorije Brda tretirali napadom na crnogorsku cjelinu.16 Očigledno je da je mitropolit Petar I bio prvi crnogorski vladika koji je otjelotvorio neposrednu saradnju Crne Gore i Brda, te je sudbinu Brda vezao za Cetinje.

Mahmut-paša Bušatlija je u septembru 1796. ponovo napao na Crnu Goru. Prema jednom nedovoljnom pouzdanom svjedočenju, Bušatlijina voj-ska je imala oko 23.000 ljudi, a crnogorska vojska koju je predvodio vladika Petar, imala je nešto manje od 4.000. Crnogorci su u bici na Krusima od 22. septembra 1796. godine pokazali ne samo hrabrost nego i vještinu u ratovanju. Poraz turske vojske bio je potpun, a Mahmut - paša je bio posječen.17

Borba za Crnu Goru vodila se i na drugim prostorima. Vasojevići, Mora-čani, Rovčani, Uskoci i Trebješani, u vrijeme drugog pohoda turske vojske na Crnu Goru 1796, bili su u pripravnom stanju i pod oružjem. Ustanici su se bo-rili da spriječe tursku vojsku koja je od Gusinja, Plava i Bihora, Bijelog Polja i Kolašina, a po svoj prilici i od Pljevalja, krenula na poziv Skadarskog vezira, da se priključi njegovoj glavnini koja je pošla na Crnu Goru. Ovu tursku voj-sku zaustavilo je 685 ratnika iz pomenutih plemena. Do odsudne bitke došlo je na Lopatama, vasojevićkom selu u Lijevoj Rijeci, istog onog dana kada se vodila bitka na Krusima, dakle 22. septembra 1796. godine. U žestokom okršaju Turci su pretrpjeli poraz. Bili su primorani na povlačenje.18 Držanje više brdskih plemena u krajnje delikatnoj situaciji bilo je časno i rodoljubivo, a pored toga onemogućilo je jedan dio turskih snaga da udare u leđa Piperima i Bjelopavlićima. Zacijelo, i oslobodilačka borba više brdskih plemena postaje sastavni dio oslobodilačke borbe crnogorskog naroda.

Crnogorske pobjede nad Turcima 1796. godine, naročito na Krusima, imaju i duboke političke implikacije. Poslije boja na Krusima, nijedan turski upravitelj, pa ni sultan, nije više zahtijevao plaćanje dažbina od strane Cr-nogoraca, niti je tražio izjave lojalnosti o priznavanju turske vlasti. Nakon likvidacije Mahmut-paše Bušatlije, u okrilje Crne Gore ušle su oblasti Bje-lopavlića i Pipera, koje su u doba vladavine Crnojevića bile dio crnogorske državne teritorije. Tako je otpočeo proces vraćanja oblasti koje je tokom XV vijeka zaposjelo Osmansko carstvo.19 Blistave pobjede Crnogoraca imaju zna-čenje i za rješavanje Istočnog pitanja, pošto će iz njih nići faktori nezaobilazni u njihovom budućem raspletu. Porazom Mahmut-paše Bušatlije onemogućen je nastanak velike albanske države koja bi se prostirala na crnogorskoj terito-

16 Mijat Šuković, n.d., 106-107; Istorija Crne Gore, knjiga treća, tom prvi..., 451-452. 17 Istorija Crne Gore..., 452-453; Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne

države..., 39-41; Živko.M. Andrijašević i Šerbo Rastoder, n.d., 132.18 Miomir Dašić, Ogledi iz istorije Crne Gore..., 66-67; Miomir Dašić, Vasojevići od

pomena do 1860, Beograd 1986, 308.19 Živko. M. Andrijašević i Šerbo Rastoder, n.d., 132.


63

riji.20 Pobjede u Martinićima, Krusima i na Lopatama, poslužiće kao podstrek

borbi ostalih balkanskih naroda. Bitka na Krusima kao najveća crnogorska pobjeda nad Turcima do tada, imala je značajno mjesto u jednom razdoblju u nacionalno-političkoj ideologiji Crne Gore. Ona je bila snažna moralna podlo-ga kod Crnogoraca za borbu protiv Turaka.21 Vladika Petar I postaje personi-fi kacija oslobodilačkih pregnuća za Moračane, Rovčane i Vasojeviće. Brđani su dobili nove izvore energije i opstanka. U Morači je knez Radule Ivanov Radović ubio kolašinskog bega Đurđevića koji je pokušao da kupi harač od Crnogoraca. Radović je begovu glavu odnio na Cetinje, što je za onovremene prilike bio uobičajeni dokaz junaštva i odanosti. Vladika Petar mu je savje-tovao da se skloni u Gornju Moraču u kojoj mu je dao spahiluk kolašinskih Turaka.22

Vladika Petar I je u Morači i Rovcima računao na povjerljive narodne prvake koji su predano radili na oslobođenju svojih plemena od turske vlasti. U njihovu privrženost Cetinju nije se sumnjalo. Takvim radom posebno su se isticali Mijat Dulović iz Gornje Morače, Petar Bulatović iz Rovaca i morački arhimandrit Šundić. Oni su, na vladičin podsticaj, pripremali plan za ubistvo najomraženijeg kolašinskog upravitelja, Asan-bega Mekića. Taj zadatak po-vjerili su mladom Mini Radoviću, sinu kneza Radula. Radović je, po svemu sudeći, 1798. ubio zloglasnog bega Mekića kod Manastira Morače, što je pro-izvelo olakšanje kod pravoslavnih žitelja u moračkom kraju. Zadovoljan je bio, dakako iz rodoljubivih pobuda, i vladika Petar koji je Radovića imenovao za vojvodu i odlikovao ga zlatnom medaljom ruskog imperatora. Serdarsku titulu, crnogorski mitropolit je dao Mijatu Duloviću i Petru Bulatoviću, a bar-jaktarsko zvanje Miću Bulatoviću.23 Rodoljubivi zanos i oslonac na ugledne ličnosti, omogućio je jačanje uticaja vladike Petra u Morači i Rovcima. Nade njihovih žitelja u potpunosti su bile okrenute prema Cetinju.

Blagodareći ruskoj fi nansijskoj i političkoj podršći, skupština crnogor-skih glavara je, krajem oktobra 1798. godine, ovaplotila zamisao Petra I i usvojila je odluku o osnivanju centralnog suda. On se u istorijskim izvorima naziva “ Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog “, a ubrzo je dobio narodno ime “ Kuluk “. U ovaj centralni organ zemaljske vlasti izabrano je 50 glavara iz svih krajeva Crne Gore. Prema spisku iz 1799. godine, među 50 izabranih predstavnika u Kuluku, bila su i dvojica sudija iz Brda: serdar Mihailo Boš-ković iz Bjelopavlića i vojvoda Mina Radović iz Morače.24 Činjenica da se u

20 Mihailo Vojvodić, Istočno pitanje krajem XVII vijeka, Bitka za Crnu Goru..., 49-50.21 Živko M. Andrijašević, Boj na Krusima u nacionalno-političkoj ideologiji Crne

Gore) (1796- 1878, Bitka za Crnu Goru..., 300- 304.22 Novica Rakočević, n.d., 80.23 Isto, 80-81.24 Đoko D. Pejović, n.d.,131.

Zbornik radova

64

Kuluku našlo mjesto za sudiju iz Morače, najbolje govori o uticaju Petra I u ovoj oblasti, kao i njegovim daljim političkim aspiracijama.

Istog dana kada je imenovan centralni sud, proglašen je “ Zakonik opšti crnogorski i brdski “. Zakonik se sastojao od 16 članova, a dopunjen je avgu-sta 1803. godine. Zakonik vrlo oštro osuđuje ubistva, krađe, fi zičko nasilje, a određenim članovima tretira i imovinske odnose. Proklamovanjem ovog Za-konika stvorena je osnova crnogorskog pravnog sistema u novom vijeku.25

Pored izabranih sudija, Petar I je, s patriotskim oduševljenjem i s puno takta, afi rmisao duh zajedništva kod Crnogoraca i Brđana i preko svojih posla-nica. Ukazivao je na sve rđave pojave koje su podrivale plemensko jedinstvo i istovremeno nudio lucidna rješenja za prevazilaženje nastalih sporova. Stalno je imao na umu da se samo homogeni Brđani mogu oduprijeti turskim zamka-ma. Krajem 1799. godine uputio je u Moraču i Rovca arhimandrita Avksentija koji je trebalo da pomogne u suđenju i mirenju zavađenih bratstava. Nago-vještavao je da će u ove oblasti poslati i nekoliko predstavnika iz centralnog suda, što je značilo i probu njihovih sposobnosti. Savjetovao je Brđanima, početkom 1800. godine, da ne dopuste neprijatelju da zavlada njihovom teri-torijom, pa im je, kao neophodan uslov, tražio postavljanje organa centralne vlasti i strogo kažnjavanje krivaca za narušavanje jedinstva.26 Uprkos svim nastojanjima, organi državne vlasti su ponekad doživljavali neuspjeh u svojim intencijama. Petar I je razumio svu težinu posla u Brdima, pa ih nije razreša-vao funkcije. Brdski glavari nalazili su se među 50 izabranih sudija i 1803. godine. U novembru 1803. godine Petar I je konstatovao da su Bjelopavlići i Pješivci prihvatili predstavnike centralne vlasti, kao i većina Pipera.27 Evi-dentno je da je bilo lakše formirati organe centralne vlasti, nego obezbijediti njihovo uspješno funkcionisanje u plemensko-patrijarhalnom društvu nenavi-knutom na savjesno izvršavanje zakonskih obaveza.

Izbijanje Prvog srpskog ustanka 1804. uznemirilo je duhove u brdskim plemenima, ali nije uvuklo u rat i Crnu Goru. Ona je bila izložena pritiscima ruske diplomatije kojoj nije odgovarao sukob sa Turcima, a osim toga Crna Gora je ratovala protiv Francuske za odbranu Boke Kotorske. Vidno učešće u Prvom srpskom ustanku imali su Vasojevići, Drobnjaci i Moračani. Samo u borbama za oslobađanje Beograda (1806 -1807) borilo se nekoliko stotina uskoka i hajduka iz Drobnjaka, Uskoka, Morače, Vasojevića i drugih brdskih plemena. Zbog toga su Vasojevići 1807. bili izloženi masovnom turskom tero-ru. Turska osveta nije slomila njihova slobodarska stremljenja. Vasojevići su sa ostalim slobodarskim plemenima 1809. u cjelini razbili tursku pozadinu sve

25 Crnogorski zakonici, knjiga I..., 10-19.26 Petar I, Poslanice..., 32-36; Petar I Petrović Njegoš, Pisma i drugi dokumenti, knj. I,

Titograd 1987, passim.27 Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države..., 46-47; Đoko D. Pejo-

vić, n.d., 138.


65

do Podgorice i Nikšića na zapadu, pa do Bijelog Polja, Prijepolja, Pljevalja, Sjenice, na sjeveroistoku. Protjerali su iz ovih krajeva predstavnike turske vla-sti i s ushićenjem dočekali Karađorđa Petrovića, vođu Prvog srpskog ustanka. U to vrijeme je Rusija ratovala protiv Turske, pa je mitropolit Petar mogao sa više vojnih akcija umanjiti turski pritisak na ustanike. Karađorđe mu se, u septembru 1809. godine, zahvalio na toj usluzi. Nešto docnije, velika turska protivofanziva u dolini Morave (1809) primorala je Karađorđa da se vrati u Srbiju.28

Krah Prvog srpskog ustanka 1813. godine veoma se negativno odrazio na položaj pravoslavnog stanovništva u Sandžaku, Gornjem Polimlju i ple-menima crnogorskih Brda. Nastupilo je vrijeme patnji i nevolja, budući da su Turci obnovili vlast na svojoj teritoriji. U Vasojevićima je ponovo uveden čiv-čijski sistem. Eksploatacija seljaka bila je primjetna na svakom koraku. Predu-zeti teror je izazvao i pojačanu islamizaciju stanovništva u Vasojevićima.29 To je u veoma maloj mjeri slabilo narodno jedinstvo. Vasojeviće nije napuštala vjera u oslobođenje od osmanskih vlasti.

Srpski knez Miloš Obrenović je vodio pragmatičnu politiku, koja je is-ključivo štitila srpske interese. Knez Miloš je pokazao sposobnost hladnog računanja i upornog čekanja, pa je izbjegavao sukobe sa Turcima. Korio je osvjedočenog rodoljuba Mojsija Zečevića, igumana manastira Đurđevi Stupo-vi, i ostale narodne prvake u Vasojevićima, jer su se spremali za borbu protiv Turaka. Zečevića je nazivao hajdukom iz Vasojevića....koji je toliko zla Turci-ma do sad počinio pa naposljedak i samom svom dobrodetelju Đul-begu, koji ga je toliko pazio.30 Vrhunac kneževog cinizma osjetili su vasojevićki glavari, koji su mu se jednom prilikom obratili za pomoć u borbi sa Turcima i zahti-jevali “da ih primi u svoju zemlju“. Knez im je hladnokrvno odgovorio da su Vasojevići “daleko od srbijanske ograde”, te da ne mogu računati na njegovu podršku.31 Ova ravnodušnost uticala je da se Vasojevići ponovo okrenu neka-dašnjoj političkoj orjentaciji. Njihove oslobodilačke težnje našle su oslonac na Cetinju, što je bilo trajno i jedino političko opredjeljenje Crnogoraca iz Limske doline.

Vladika Petar I je nastavio da obraća posebnu pažnju na proces uspo-stavljanja natplemenskih organa vlasti. Tendencija ka državnom emancipo-vanju Crne Gore značila je i kraj plemenskog partikularizma. Bila je to teška obaveza za nedovoljno disciplinovane podanike, pretežno koncentrisane u Pi-perima i Bjelopavlićima. Samo u 1818. godini dolazilo je do više sukoba iz raznih motiva. Crnci i Stijenjani u Piperima sporili su se oko planine, a Bjelo-

28 Miomir Dašić, Vasojevići od pomena..., 311-325; Marko P. Cemović, n.d., 271-276; Radoslav Jagoš Vešović, n.d., 290. Novica Rakočević, n.d., 87-90.

29 Miomir Dašić, Vasojevići od pomena...,325-329.30 Isto, 331. 31 Budimir R. Dragović, Vasojevići u istoriji Crne Gore, Nikšić 2001, 142-144.

Zbornik radova

66

pavlići i Pješivci zbog zemlje. Zato je u ove krajeve Petar I upućivao ugledne glavare radi stišavanja sukoba i rješavanja međusobnih sporova.32

Plemenska isključivost i sujetnost dobila je 1818. godine i izrazito ne-gativnu konotaciju u Piperima i Bjelopavlićima. Turkofi lija je uzela maha u pojedinim bratstvima, pa su Turci u ljeto 1818. napali na Pipere, uzdajući se u svoje saveznike. Na Cetinju se reagovalo brzo i odlučno. Upućena je velika vojska uglavnom sastavljena od Katunjana koja je uspjela da odbrani Pipere od turske najezde. Uslijedio je zatim obračun sa proturskom strujom u ovom plemenu koju su predvodili pojedinci iz bratstva Piletića. Krivci su bili s pravom kažnjeni, ali bijes Katunjana se u izvjesnim slučajevima nije mogao kontrolisati. Ni Bjelopavlići 1818. godine nijesu bili pošteđeni turkofi lskog djelovanja nekih stanovnika. Stoga je Petar I poručivao Bjelopavlićima da kazne i protjeraju nelojalne plemenike, a njihova imanja dodijele najsiromaš-nijim žiteljima. Prijetio je da će u suprotnom njegova vojska odmah zaposjesti kuće turskih saveznika.33

I pored niza teškoća, vladika Petar I je mogao biti radostan funkcionisa-njem natplemenskih organa vlasti u Brdima. Crnogorski sud je respektovan i u Morači, premda ova oblast još nije bila pripojena matici zemlji. Tako bratstvo Medenica nije htjelo da se sveti za ubijenu braću, očekujući presudu predstav-nika Kuluka. Petar I je isticao ovaj slučaj kao paradigmu poštovanja centralne vlasti. Pravične sudije doprinosile su podizanju ugleda crnogorskog suda i u Bjelopavlićima. Savo Markov, brat Petra I, je 1819. godine, u svojstvu sudije crnogorsko- brdskog suda od 24 glavara izvršio umir zbog ubistva i riješio sukob oko baštine i plemenskih katuna. Petar I je o radu crnogorskih sudija obavještavao i plemenske prvake u Kučima, Bratonožićima i Vasojevićima.34

Uviđajući da Moračani ignorišu tursku vlast i odbijaju plaćanje poreza, bosanski vezir je odlučio da ih stavi u pokornost. Odredio je Delibašu Ibra za zapovjednika turske vojske koja je u septembru 1820. godine izvršila napad na Gornju Moraču. Moračanima su pritekli u pomoć Katunjani, Pješivci, i Bje-lopavlići. Crnogorci su u boju na Morači izvojevali veliku pobjedu. U ovom boju posebno su prednjačili pop Dragović i braća Sekulići iz Gornje Morače, Nikola Kruševac iz Uskoka, Vuleta Anđelin Radović i Jovan Vuksanov Ra-kočević iz Donje Morače.35 Od 1820. godine, Morača i Rovca uključeni su u crnogorski državni mehanizam. Na proširenoj crnogorskoj teritoriji, živjelo je 1829. godine oko 100.000 stanovnika.

Stare brige opterećivale su i dalje crnogorsko društvo. Plemenska sa-movolja nije bila iskorijenjena. Najočitije su je, 1821. godine, manifestovali

32 Đoko D. Pejović, n.d., 150.33 Isto, 150-151. Petar I, Poslanice34 Đoko D. Pejović n.d., 151; Novica Rakočević, n.d., 97. 35 Novica Rakočević, n.d. 91-92; Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne

države..., 135-136.


67

u Bjelopavlićima koji nijesu dozvoljavali sankcionisanje krivaca iz njihovog plemena. Smirivanje situacije i ovog puta je povjereno vladičinom bratu, Savu Markovu. Vremešni Savo Markov boravio je u Bjelopavlićima više od jedne godine, i sa uspjehom je okončao svoju misiju. Vremenom su Bjelopavlići bili sve više vezani za Cetinje. Njihov serdar Mihailo Bošković je u toku 1826. godine proveo nekoliko nedjelja u Njegušima, gdje je učestvovao u rješavanju više sporova.36

Centralne organe vlasti prihvatili su Moračani, Rovčani i Uskoci. Pred-stavnici ovih plemena su 1827. godine donijeli odluku da će poštovali Sud cr-nogorski i brdski i vladičina naređenja. O tome je Petra I obavijestio morački iguman Teodosije Jovanović (Kokotović). Plemenski prvaci su jednodušno izjavili da s radošću prihvataju vladičinog sinovca Stanka koji je bio zadužen za operacionalizaciju crnogorske državne politike. Uplašen od turskog uticaja u brdskim plemenima, u čemu je pokatkad i pretjerivao, Petar I je 1828. godine upozoravao njihove glavare da ne nasjedaju na razne provokacije. Moračani, Rovčani i Uskoci upečatljivo su crnogorskom vladici, iznijeli izraze lojalno-sti: “ Sva tri te plemena pozdravljaju ; mi smo boži i tvoji a đe god zapovijedaš da poslužimo željno “. A za Turke što pišete, svi ti se Bogom kunemo, dvije Morače, Rovca i Uskoci, da će biti sve rob i grob ; nigda te prevariti nećemo, niti se predat, dokle jedna duša teče. Tko će ti gođ što govoriti, tako mi Boga, za ovamo ne misli, koliko za svoje srdce.”37 Svakodnevni život je potvrdio svu iskrenost navedenih stanovišta i obećanja.

Vladika Petar I nije, poslije 1820. godine, zanemarivao aktivnosti prema brdskim plemenima koja su ostala pod turskom vlašću. Tako su među Kučima popisivani prilozi za potrebe Crnogorske crkve, ali oni nijesu prikupljeni iz bojazni od turske osvete. Crnogorski mitropolit je 1823. godine procijenio da planirana akcija, iako humana, nije vrijedna stradanja žitelja Kuča.38

Vladičin dar da odabere najpogodniju ličnost za širenje crnogorskog uti-caja u Brdima, ispoljio se i na primjeru Vasojevića. Uloga narodnog tribuna povjerena je Mojsiji Zečeviću, igumanu manastira Đurđevi Stupovi. Zečević je bio idejni i politički vođa Vasojevića koji je čvrsto povezao svoju sudbinu sa sudbinom crnogorskog naroda iz kojeg je i nikao. Boravio je na Cetinju u periodu 1825-1833, a obavljao je i važne diplomatske misije u Srbiji i Bosni. Rodoljubivi iguman je najzaslužniji što se ideja nezavisne crnogorske drža-ve pretvorila u konkretno narodno raspoloženje u Vasojevićima.39 Djelovanje Mojsija Zečevića popločalo je put i ostalim vasojevićkim uglednicima poput vojvode Miljana Vukova i generala Radomira Vešovića, koji su u narednom razdoblju bili maksimalno odani crnogorskoj državi.

36 Đoko D. Pejović, n.d., 155.37 Novica Rakočević,n.d., 94-95.38 Petar I, Poslanice39 Slobodan Tomović, Crnogorske vojvode Marko Miljanov i Miljan Vukov, Cetinje

1979, 73-75.

Zbornik radova

68

Gromadno djelo vladike Petra I bilo je donekle natrunjeno prenaglaše-nim strahovanjima i dilemama o lojalnosti brdskih plemena. Ta strepnja pro-isticala je iz posesivnosti stanovnika Katunske nahije koji su, istini za volju, bili najdosljedniji sprovodioci državne linije, ali u nekim slučajevima su, oš-trinu svojih postupaka primjenjivali i na nedužne žitelje u Brdima.40 Opre-znost vladike Petra I i uticaj sredine u kojoj je živio determinisali su nje-govo gledište da svaki pa i ekonomski kontakt brdskih plemena sa turskim vlastima, proglasi kao put u izdajstvo. Pri tome se apstrahovao geografski položaj plemena (Kuča, Pipera, Bratonožića, Bjelopavlića), odnosno njihova blizina turskim pazarima, a nije se vodilo računa ni o egzistencijalnim moti-vima siromašnih Brđana. Svaku njihovu komunikaciju sa Turcima, Katinjani su isključivo posmatrali kroz političku optiku. Takav odnos stvorio je izvjesni rivalitet i nadgornjavanje između Brđana i Katunjana koje će ostati aktuelno i u narednom periodu.41

Načinjeni previd ne može bitnije umanjiti velike domete politike vladi-ke Petra I prema brdskim plemenima. Petar I je bio prvi crnogorski vladika koji je sudbonosno vezao brdska plemena za Crnu Goru i stoga učvrstio svi-jest o važnosti i potrebi njihovog političkog jedinstva. U tom domenu postigao je zapažene rezultate. Četiri brdska plemena je involvirao u sastav Crne Gore (Bjelopavliće, Pipere, Moraču, Rovca), a u plemenima koja su ostala pod tur-skom vlašću (Kuči, Vasojevići i Bjelopavlići) udario je temelje crnogorskoj državnoj ideji. Uspostavio je egalitet između slobodarstva i crnogorskog dr-žavotvornog duha. Uspio je da u oslobođenim brdskim plemenima uspostavi organe centralne vlasti i da u velikoj mjeri neutrališe otpor prihvatanju jedin-stvenog političkog kursa. Plemenski partikularizam ustupio je mjesto državo-tvornim stremljenjima.

40 Branko Pavićević, Sazdanje crnogorske nacionalne države..., 148.41 Isto, 152.


69

Akademik dr Danilo Radojević

PRIMJERI FALSIFIKATA OKO PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA

U obimnoj literaturi o mitropolitu Petru I javljali su se tekstovi kojima su autori naglašeno falsifi kovali poglede te istaknute crnogorske ličnosti. U ovom tekstu skrećemo pažnju na neke primjere falsifi kata koji su unosili pometnju u kritičku misao o crnogorskoj povijeti te epohe.

IPetar I Petrović Njegoš pripada onim krupnim ličnostima crnogorske

povijesti koje su snagom volje, stvaralačkim ili ljudskim činom postale simbo-li određene epohe, kao što su, prije njega, knez Vladimir, knez Vojislav, Balša II, Ivan Crnojević, štampari Paltašić i Makarije. Poluvijekovna uloga Petra I višestruko se ispoljila u crnogorskoj povijesti i kulturi, ali je najviše izazivala interes istoričara i pravnika.1 Zbirka njegovih Poslanica, koju je publikovalo Cetinjsko istorijsko društvo, 1935, skrenula je pažnju i na literarnu razuđenost njegova stila.2 Objavljivanje djela Petra I u ediciji crnogorske književnosti “Luča”, pod naslovom Freske na kamenu, bilo je novi podsticaj za umjetničku valorizaciju njegove zaostavštine.

Pjesnički rad Petra I javljao se kao problem zato što su njegove ep-ske pjesme docnije usmeno prenošene, pa su kazivači unosili određene izm-jene da bi iskazali svoje poglede. Jedan dio “njih teže (je) identifi kovati kao vladičine”.3 Posebnu pažnju pjesničkom djelu Petra I posvetio je Trifun Đukić sredinom 20. vijeka, kada je priredio njegovu zbirku pjesma.4 Međutim, Đukićev rad na pripremi ove zbirke ne predstavlja kritičku obradu, jer on nije vršio analizu unijetih pjesama, preko koje bismo sa sigurnošću mogli utvrditi autorstvo mitropolita Petra I. T. Đukić je prvi iznio pretpostavku, a zatim i tvrdnju, da je Petar I autor i četiri pjesme koje je Simeon Milutinović Sarajlija

1 Riješenjem crnogorske Narodne skupštine, 3. sept. 1797, Petar I je postao “načelnik i zapovijednik našega naroda”.

2 Knjigu je pripremio D. D. Vuksan, a predgovor je napisao Gavrilo Dožić.3 S. Marković Štedimlija (alijas Tomaš Marković), Istorija crnogorskog školstva, Be-

ograd 1968, 391.4 Pjesme Petra I Petrovića Njegoša, Cetinje 1951.

Zbornik radova

70

dobio od Toma Milinovića Morinjanina, a zatim ih objavio u svojoj knjizi.5Sarajlija im je dao neobične naslove: “I crnogorska”, “II crnogorska”,

“III crnogorska”, “IV crnogorska”. U bilješci Sarajlija kaže da T. Milinović Morinjanin “nije umio, ili utajao kazati, tko ih je sočinio, i tko je, da je, meni su se ponaravile”. Kada je pripremao navedenu zbirku, Trifun Đukić je imao samo to kazivanje Sarajlijino, nije došao do dokaza da je Petar I autor te četiri pjesme. Đukić izvodi zaključak da je Morinjanin bio dobio pomenute pjesme od samoga Petra I, isključivo na osnovu toga što je Morinjanin jedan svoj spis, koji je 1824. napisao u Besarabiji, posvetio Petru I, te što je bio mitropoli-tov poštovalac i lično ga upoznao. Taj podatak učinio se Đukiću dovoljan za pretpostavku da je autor te četiri pjesme Petar I (“naveo me na misao da su to, možda, pjesme Petra I”). Kada je T. Đukić našao da je arhimandrit Nićifor Dučić, trideset četiri godine poslije mitropolitove smrti, objavio verziju prve od tih pjesama (“Poučenje u stihovima”), koju je našao kod kaluđera Mihaila, rodom iz Srbije a nastanjenog u manastiru Piperska ćelija, promijenivši joj naslov i dodavši tvrdnju da je to pjesma Petra I: “Poučenje u stihovima od svetopoč. Petra I mitropolita crnogorskog”6, - to ga je učvrstilo u uvjerenju o pomenutom autorstvu. Najdrastičniji primjer tendencioznog korišćenja imena Petra I jeste upravo pripisivanje njemu autorstva pomenute pjesme. Analizu te pjesme i izvođenje dokaznog postupka, da njen autor nije mitropolit Petar I, učinio sam u studiji o pojavi kulta Miloša Obilića kod Crnogoraca.7

Neki autori, pošto nijesu nalazili potvrde u izvorima o postojanju u crnogorskom narodu kulta mitskog junaka Miloša Obilića prije Njegoševog pjesničkog djelovanja, tražili su izlaz u navođenju stihova iz pomenute pjesme “Poučenje u stihovima”, podrazumijevajući autorstvo Petra I. Međutim, u pjesmama koje pripadaju opusu Petra I isticani su kao primjeri viteštva Sib-injanin Janko i Kraljević Marko, što znači da Petar I nije mogao uticati na Njegoša da uzdiže kult Obilića, već su u pitanju drugi uticaji, o kojima sam pisao u pomenutoj studiji o nastanku toga kulta kod Crnogoraca.8

I Vladan Nedić je mislio da je Tomo Milinović od vladike Pe-tra I “zabilježio četiri anonimne Vladičine pjesme (...) i dao ih kasnije Milutinoviću”9. Poznavajući metod rada Sarajlije, konstatovao je Jovan Skerlić da je on mijenjao i unosio svoje poglede u pjesme koje je dobijao kao

5 Nekolike pjesnice - stare, nove, prevedene i sočinjene S. Milutinovićem Sarajlijom, Lajpcig 1826. - Za pjesmu “II crnogorska” može se konstatovati da sadrži srpski politički program: anonimni autor u njoj Srbiju naziva “opšta mati” (“Još da naša opšta mati”) od koje traži da se okrene Bosni (“neka Bosni pruži ruke”) da sastavi “svu državu” - “da granice ra-sprostrani”.

6 Srbsko-dalmatinski magazin, Zadar 1864.7 D. Radojević, O pojavi lika Miloša Obilića kao mitskog junaka u svijesti Crnogora-

ca, “Ars”, 1, Cetinje 1988. 8 D. Radojević, ibid.9 Vladan Nedić: Sima Milutinović Sarajlija, Beograd, 1959, 45.


71

“narodne”: “...sva je prilika da je popravljao, doterivao i unosio svoje”.10 Za te četiri pjesme koje je Sarajliji dao Tomo Milinović-Morinjanin, možemo pret-postaviti da je njihov autor sam Morinjanin. Vladan Nedić kaže da je njihov autor Crnogorac, što zaključuje po jeziku: “...već sama njihova jezička strana (narečje) govori u prilog usmenih saopštenja - pesnik je najpre mogao čuti od Bokeljca Toma Milinovića”11.

Laskavi odnos anonimnog autora tih pjesama prema mitropolitu Petru I, negira pretpostavku T. Đukića da ih je mitropolit napisao. Tako u “IV crno-gorskoj” nalaze se stihovi: “Reku: slušat do groba vladiku / crnogorsku i pri-morsku diku”, zatim - “Ej, vladiko, izvore nam sreće / dočekao i radosti veće”. I u nekijem pjesmama, za koje se s razlogom smatra da su Petra I,12 mogu se zapaziti glose koje su unosili guslari i drugi prenosioci, kao u pjesmi “Boj s vezirom Mahmut-pašom - 1796”, koja se odnosi na bitku u Martinićima.

Petar I jasno odvaja srpsku od crnogorske borbe za slobodu. Tako u pismu Alekseju Georgijeviću (sinu Karađorđevom), kaže da je s njegovim “roditeljem imao korespondenciju, kojega sam ljubio i poštovao kako onoga koji je najprvi iz srpskoga roda postavio sebe za žertvu za izbavljenije svojega otečestva”.13 Zanimljiv je podatak da je kopiju toga pisma pisao mladi Radi-voje Petrović (docniji mitropolit Petar II). I ta činjenica govori o korijenima Njegoševih stavova, kad u svome djelu veliča Karađorđa kao začetnika srpske oslobodilačke borbe.

Za šest pjesama zabilježio je V. Karadžić da ih je “gradio crnogorski vladika Petar I, a meni ih je napisane donio iz Crne Gore 1828. g.” Petar Marković. U napomeni uz pjesme mitropolitove o boju Crnogoraca s Mahmut-pašom, Karadžić veli da su ušle u narod i da su “dogonjene prema narodni-jem pjesmama”.14 I druge Vladičine pjesme izlagane su izmjenama, u nekijem slučajevima i tendenciozno. Čedo Vuković izražava sumnju da je Petar I autor pjesme “Boj s vezirom Mahmut-pašom”, jer je “jedna od bitnih crta Vladičina karaktera bila skromnost, pa je teško pretpostaviti da bi on o sebi zapjevao ovako: Petru svjeta obraz na krajini / ka i ljetnje sunce na planini”. Vuković dalje kaže da su tu pjesmu docnije “dograđivali” usmeni prenosioci, pa da je zabilježena varijanta “koja nije posve Vladičina”.15

10 J. Skerlić, Istorija novije srpske književnosti, 3-će izd., Beograd, 1953, 153. - Sker-lić, zapaža da Sarajlija nije mogao, kao vaspitač, Njegošu dati “kakva pozitivna i sređena znanja jer su Sarajlijine ideje mutne, zamršene i čudnjačke”.

11 V. Nedić, ib. 12 V. Karadžić, u predgovoru zbirke epskih pjesama (1833), za dvije pjesme o borbama

Crnogoraca sa Mahmut-pašom Bušatlijom, pretpostavlja da je njihov autor Petar I (“Ja zaista mislim da je ove obadvije pjesme o boju Crnogoraca s Mahmut-pašom načinio crnogorski vladika Petar I”).

13 J. Milović: Petar I Petrović Njegoš, knj. 2, Titograd 1988, 330-331.14 Srpske narodne pjesme, IV, 64.15 Freske na kamenu, Titograd 1965. - Č. Vuković, priređivač ovog izdanja, odlučio se

Zbornik radova

72

Petar I ponekad, u pjesmama za koje neki istraživači smatraju da su njegove, koristi formulaičko poređenje s legendarnom “izdajom” Vuka Brankovića, te sa Sibinjanin Jankom i martološkim junakom Markom Kraljevićem, što je rezultat uticaja veoma razvijenog epskog stvaralaštva.

IIŠto se tiče Vladičinih poslanica, one se svojom formom korijene na

bogatoj epistolarnoj tradiciji koja je njegovana u Crnogorskoj mitropoliji, u čemu se izdvaja zaostavština mitroplita Vasilija Petrovića (1709-1766). Na neka pisma Vasilijeva podsjeća, svojim sadržajem i donošenjem detalja iz cr-nogorske povijesti, pismo koje je Petar I uputio ruskom caru, 1. maja 1828. godine. U nekim poslanicama Petra I, kada su u pitanju poređenja i stilizacija, srijećemo i uticaj epike.

U svojoj korespondenciji Petar I, u diplomatskoj prepisci, kao i sa cr-nogorskim glavarima, stvarno nastavlja tradiciju Crnogorske mitropolije: unosi pri oslovljavanju manir uvažavanja, pa, između ostalog, koristi pojam “gospoda”. Pomenuta crnogorska tradicija može se dokumentovati mnoštvom primjera. Tako mitropolit Vasilije, u pismu izvanrednom providuru, kaže: “Mojom priklonjenom glavom i službom prevjernom”, ili - “gospodski zbor i glavari risanski”.

Petar I uzbuđeno reagira u pismima kada do njega dođe “zli i nesrećni glas” o pogibijama, sukobima, remećenju mira na granicama. To je bio njegov odnjegovani metod, da bi pokušao spriječiti negativna zbivanja. On iznosi stav, pri obraćanju turskom kapetanu u Nikšiću, da treba očuvati mir u Crnoj Gori kada velika carstva ratuju, da treba čekati “što će naši cari učiniti”, pa koji car dobije - “bićemo svikolici njegovi”. Taj prividno pomirljivi, pragma-tični stav u obliku prepuštanja toku događaja, predstavlja diplomatsko lukav-stvo Petra I, jer on ne otkriva vlastitu nadu da će u tom rusko-turskom ratu (1828), pobijediti ruska strana.

Za potpuniju sliku Mitropolitovog diplomatskog opštenja, značajan je njegov polemički odgovor, 27. juna 1829, na osobito grubo pismo srpskog kneza Miloša. Vladika je pisao, godinu dana ranije, Aleksi, sinu Karađorđe-vom, u kome je naglasio da je on sin “velikoga srpskog viteza”. Prijepis Vla-dičina pisma došao je do kneza Miloša, koji se u šovinističkom tonu obratio crnogorskom mitropolitu, nazivajući Crnu Goru “majušnim dijelom srpstva”. U odgovoru Vladika kaže da je po njegovom konceptu Simeon Milutinović napisao pomenuto pismo Aleksi, “po svojoj želji”, i podnio mu ga da potpiše; to se desilo, navodno, u vrijeme njegove (mitropolitove) bolijesti, pa pismo nije pročitao. Još dodaje da je zbog toga postupka S. Milutinović lišen duž-nosti. Za nas je od posebne važnosti drugi dio odgovora Petra I, na Miloševu

da unese sve pjesme iz zbirke T. Đukića, ne ulazeći u njihovu dublju analizu.


73

konstataciju da Crna Gora ne može imati vodeću ulogu u srpskom narodu, te da je mitropolit pismom Aleksi htio da izazove bunu u Srbiji. Petar I je odgo-vorio Milošu da Crna Gora, iako je mala zemlja, “ali po mjesnomu položaju, po hrabrosti naroda i po svojoj nezavisimosti do sada je bila odveće važna, i jest li ne više, to ne manje u Evropi izvjesna, koljko sama Srbija”. Petar I se, u odgovoru, uzdržao od komentara stava srpskog kneza, da su Crnogorci maleni dio tzv. “srpstva”, već mu je uputio poruku o strateškom značaju Crne Gore i o tome da je Evropi poznata hrabra borba Crnogoraca i crnogorska državna nezavisnost. Ova korespondencija Petra I ima istorijski značaj za utvrđivanje činjenice da je još vazalna srpska vlast imala negatorski odnos prema crnogor-skom narodu i državi.16

Postavlja se pitanje, kako je knez Miloš došao do kopije pisma koje je Petar I uputio pomenutom Aleksi? Da li je dostavu izvršio neko ko je bio blizak Aleksi, ili je to učinio Simeon Milutinović koji je održavao veze sa Srbima. Najprije se može pretpostaviti da je to učinio Simeon, s obzirom na neke činjenice iz njegova života, počevši od odluke da dođe u Crnu Goru, do incidenta koji je učinio oko zavještaja Petra I kojim je Njegoš imenovan za nasljednika.17

IIIOdmah po dolasku iz Zadra u Dubrovnik (u kome je ostao 15 dana), Sa-

rajlija je pošjetio ruskog vicekonzula J. Gagića, Srbina iz Kragujevca, koga je poznavao još dok je bio u Srbiji18, i molio ga da primjerak njegove Srbijanke dostavi Petru I. U Kotoru je Sarajlija, od Josipa Pajtonia, okružnog kotorskog poglavara, saslušan, i tom prilikom rekao da je njegov cilj odlaska u Crnu Goru da skupi jednu zbirku narodnih pjesama da bi je objavio u Njemačkoj, te da, ako mu dozvoli Petar I, prouči arhivsku građu u Cetinjskom manastiru da bi na osnovu nje napisao članak. Jeremija Gagić mu je dao preporuku za Petra I koju je iz Kotora Sarajlija uputio vladici. Iz Kotora je ilegalno došao u Crnu Goru i stigao na Cetinje, 7. oktobra 1827. Zanimljivo je da Gagić tada piše Sarajliji da je savjetovao Petru I “da bi Vi na vjeki u Crnoj Gori ostali.

16 J. Milović, c. o., knj. II, s. 308. - U pismu vazalnog srpskog kneza Miloša prepoznao je Branko Pavićević - “začetak jedne zlokobne ideje u politici srpske države, koju će nešto kasnije velikosrpska nacionalno-politička doktrina razviti do kraja”, a da je miropolit Petar I politički mislilac koji je prvi na južnoslavenskom prostoru ošjetio opasnost od takvih shvata-nja (B. Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, Podgorica 1997).

17 R. Dragićević, Testament mitropolita Petra I, “Istorijski zapisi”, 5-6, Cetinje, 1949, 233-247. - O dolasku S. Milutinovića Sarajlije u Crnu Goru vidi: D. Vuksan, Petar I i Simo Milutinović, “Zapisi”, knj. I, Cetinje 1927, s. 175. Zaslužni istraživač crnogorske istorije toga perioda, Jevto M. Milović, dokazao je autentičnost zavještaja Petra I, dokumentom iz Zadar-skog arhiva koji su potpisali prisutni crnogorski glavari, među kojima i guvernadur Vukolaj Radonjić.

18 J. M. Milović, Njegoš u slici i riječi, Titograd 1974, 26.

Zbornik radova

74

Ja Vam želim da budete stoikom i postojanim”. Dalje Jeremija piše Sarajliji: “da odma po Božiću ženite se Crnogorkom”.19 Što se tiče zavještaja Petra I, Sarajlija je napravio incident koji je išao na ruku onima koji su bili skloni da izazovu nemire u Crnoj Gori, poslije smrti Petra I. Njegoš kaže da je Sarajlija, od smrti Mitropolita, uzeo “nečesovu slobodu”, pa bi da se ne gleda što je on stranac, kao i na pismo Gagićevo kojim ga je preporučio “k mojemu poč. dondu” – takvi postupci bi mu “slomili vrat”.20

Više autora bavilo se dolaskom Simeona Milutinovića u Crnu Goru. U nekim radnjama nalazimo podatke o Simeonovom putu na kome su ga pratili austrijski izvještači. Postavlja se pitanje – zašto se Sarajlija uputio, nepoz-van, u Crnu Goru, da djeluje? Da li je bio dovoljan motiv koji je iznio pred kotorskim vlastima? Može se pretpostaviti da on nije donosio sam tu odluku, pa ostaje nepoznato ko je sve uticao na nj. Jer, njegov dolazak u Crnu Goru bi mogao biti dio širega plana. Crna Gora je, poslije izvojevanih pobjeda, u bitkama od 1796. do 1820. godine, postala poznata u velikim evropskim političkim centrima. Ubrzan je bio proces učvršćivanja crnogorskog suvereni-teta što je postajalo neporecivi fakat. Takav razvoj crnogorske države i samos-vijesti crnogorskog naroda, bio je u suprotnosti sa djelovanjem Karlovačke mitropolije, koja je bila promoter razvijanja kulta feudalne Raške države. Mit-ropolit Petar I bio je tada u dubokoj starosti pa je pitanje njegovog nasljednika bilo od posebnog značaja za planere upućivanja Sarajlije da radi u Crnoj Gori. Pitanje odgoja nasljednika Petra I, u duhu koji se razvijao oko Karlovačke mitropolije, postalo je veoma bitno i aktuelno.

Nakon smrti Petra I, Simeon Milutinović bio je u Crnoj Gori ostao bez podrške. Guvernadur Vukolaj Radonjić osporavao je autentičnost zavještaja Petra I, koji je on izdiktirao Simeonu Milutinoviću, koji se ubrzo povukao sa Cetinja, pa je, u decembru 1830. i januara 1831, bio u Primorju, a zatim se sklonio na Njeguše. Tada su crnogorski glavari pošli, 17. marta 1831, da ga proćeraju iz Crne Gore, ali je on uspio da pobježe u Kotor. Odmah je, preko Sarajeva, stigao u Srbiju, kod Jevrema Obrenovića, brata kneza Miloša. Krajem aprila već se sastao sa knezom Milošem, koji ga je uputio da radi u štampariji kod Cvetka Rajovića u Beogradu. Kada je Rajović postavljen za direktora policije i Simeon Milutinović je postao nadglednik patroldžija.

IVI državnička aktivnost Petra I, u nekijem slučajevima nije tačno interpre-

tirana. Za ilustraciju navodimo jedan primjer. Pri napuštanju Crne Gore misije koju je predvodio Filip Vukasović, u Cetinjskom manastiru bila je ostavljena

19 J. M. Milović, Dolazak Sime Milutinovića u Crnu Goru, u: Staze ka Njegošu, Tito-grad 1983, 10-13.

20 Njegoš, Pisma, I, 38.


75

municija, ali su je Crnogorci, u stalnijem okršajima, potrošili. Međutim, pred velike bitke u Martinićima i na Krusima, Austrija je snabdjela municijom cr-nogorsku vojsku, što se vidi iz pisma austrijskog komandanta Primorja, koje je uputio Petru I. Tu značajnu činjenicu falsifi kuje Milorad Medaković, pišući da je Petar I, da bi u Austriji kupio municiju, bio prinuđen da založi mitru mitropolita Vasilija, da bi dobavio praha i olova.21 Komentarišući taj Medako-vićev falsifi kat, Vladan Đorđević kaže da priča o zalaganju mitre “nije ništa drugo do prostačka izmišljotina”, jer je Medaković morao znati da je “Crna Gora svojom hrabrošću i baš tim poklonom Leopolda II izvojevala svoju sjaj-nu pobedu nad Turcima”, u julu 1796. godine.22

Otpor Crnogoraca, pod komandom Petra I, Napoleonovoj vojsci učinio je snažan utisak i na samog francuskog suverena, o čemu šjedoči maršal Mar-mont u svojim Memoarima.23

Dimitrije Milaković, narodni sekretar, kao urednik crnogorskog kalen-dara “Grlica”, objavio je u prvom broju (1835) Istoriju Crne Gore Petra I. Uz tekst Istorije dodao je Milaković “Primječanije”, u kome je zapisao da se na tom mjestu “presijeca” mitropolitovo kazivanje. Milaković veli da nije mogao naći dalji dio rukopisa Istorije, ali “da je on nju i dalje bio produžio, doznaje se iz jednoga listića na kome piše kako je blažene pameti Leopold, imperator aus-triski (1792) poslao Crnogorcima 300 buradi baruta i sprema toga olova, da se brane od skadarskog vezira”.24 Prema Milakoviću, nekima je Petar I govorio da “nije namjeravao Crnogorsku istoriju za pečatnju pripraviti”, već da je za istoričare pribirao materijal. Nakon pomenutog objavljivanja crnogorske Is-torije Petra I, pripremio je i objavio Sarajlija Istoriju Crne Gore od iskona do novijega vremena.25 Sarajlija drukčije predstavlja nastanak svoje istorije, da je plod usmenog kazivanja starih Crnogoraca, “a osobito od gore pomenutog bogougodnog pokojnika” Petra I, za koga kaže da je bio njegov dobrotvor i “revnosni pomoćnik” pri pisanju Istorije Crne Gore. Komentarišući navedeno Primječanije Dimitrija Milakovića, Sarajlija kaže da je mitropolita Petra I “is-

21 M. Medaković, Povjesnica Crne Gore, 85.22 V. Đorđević, Crna Gora i Austrija u XVIII v., Beograd 1912, 114-115. - V. Đorđević

navodi stihove iz Njegoševe Svobodijade, koji potvrđuju navedenu činjenicu: “Car Leopold besamrtno / živi slavnim spominjanjem / u narodu crnogorskom / za prah što im dade isti / u vitešku njinu muku, / kojim silu te aždaje / od Bojane tihonosne / raskrhaše, posjekoše” (st. 800-807).

23 Marmont, Memoari, Split 1984. - Napoleon je pisao maršalu Marmontu, 9. februara 1808: “Kako to da nikad ne spominjete Crnogorce? Ne smije se biti tvrdokoran, valja poslati među njih agente i pridobiti vođe te zemlje” (op. cit., 121). Po Napoleonovom nalogu, maršal Marmont je pozvao Petra I na pregovore, u Kotoru (22. avgusta 1807), pa je u svojim Memoa-rima maršal zapisao svoj utisak o ličnosti Petra I, da je “krasan čovjek, snažna uma (...) vladao se vrlo otmjeno i dostojanstveno”.

24 Crnogorski kalendar “Grlica”, za godinu 1835, s. 86-87.25 Beograd 1835.

Zbornik radova

76

torija prekinuta prije nego je stigao da obradi noviji period, kako se napominje pri kraju ove knjige - uzrok je njegova smrt”.

U rukopisu Istorije Petra I koji je našao Milaković, kazivanje se prekida u 1711. godini. Od toga datuma nastavlja Sarajlija u svojoj Istoriji Crne Gore, do navođenja gramate crnogorskom narodu koju je uputila ruska carica Ka-tarina, 1788. godine, u kojoj ih poziva u rat protivu Turaka (“da s nama po-dijelite podvige protivu gonitelja imena hrišćanskoga”).

Sarajlija je, pored prepisivanja podataka, falsifi kovao jedan značajni stav iz Istorije Petra I. Kod mitropolita stoji da su Zeta i Crna Gora “ne razdvojno imale svoe vladatelne banove, kako pređe srbskih carah od Nemanjića doma, tako i po presječeniju te carske familije”.26 Međutim, Simeon Milutinović Sarajlija u svojoj Istoriji kaže: “Obje ove Zete imahu zajedničke banove svoje, kako ranije srpske careve od doma Nemanjića, tako i po okončanju te car-ske linije”. Sarajlija je izmijenio smisao kazivanja Petra I, u kome stoji da su Donja i Gornja Zeta imale svoje banove i prije dinastije Nemanjića, što znači da je Petar I mislio na period crnogorske istorije iz vremena Vojislavljevića, koji Sarajlija otpisuje.27

Opravdano se može pretpostaviti da je Simeon Milutinović Sarajlija, prilikom bjekstva iz Crne Gore, u martu 1831, ponio drugi dio originalnog rukopisa crnogorske Istorije od mitropolita Petra I, pa da ga je iskoristio da napiše dio crnogorske istorije 18. stoljeća. To bi bio onaj dio rukopisa Petra I za kojim je bezuspješno tragao Dimitrije Milaković, obećavajući čitaocima da će produžiti traganje.28

VMilorad Medaković donio je, u svojoj Istoriji Crne Gore, dva govora

mitropolita Petra I, koje je, navodno, održao crnogorskoj vojsci pred početak dvije značajne bitke, u Martinićima i na Krusima.29 Autografi tih govora nijesu sačuvani, pa su poznati samo u obliku koji je Medaković štampao. U tekstovima govora koje donosi Medaković napadno se govori o “srpskim” svojstvima Crnogoraca, što ne srijećemo u mitropolitovim poslanicama: “da pokažemo da u nama neugašeno srbsko srce kuca, srbska krvca vrije”; a na drugom mjestu: “Ustremite se na neprijatelja naše vjere, našeg predragog ime-na srbskog”; “da su se Turci od vazda bojali a i sad se boje Crnogoraca, boje se

26 “Grlica” za 1835, s. 56.27 U Pogovoru Istorije Crne Gore Simeona Milutinovića, Radoman Jovanović kaže da

je Sarajlija Istoriju Petra I obilato iskoristio. Dalje R. Jovanović konstatuje “da ima identičnih rečenica u obijema. To se osobito odnosi na stariji period crnogorske prošlosti” (Istorija Crne Gore, Simeona Milutinovića Sarajlije, Cetinje 1997, 135).

28 Riječi Sarajlijine, da mu je Petar I mnogo pomogao pri izradi Istorije, samo su vješta kamufl aža i pokušaj odstranjivanja sumnje da je počinio krađu.

29 Milorad Medaković, Povjesnica Crnegore, Zemun 1850, 92-93, 98-99.


77

srbskih vitezova”. U jednom od ovih govora prepoznaju se Njegoševi stihovi iz Gorskog vijenca: “da vi dostojne pjesme spjevaju i vijence slave pletu”. Uz govor koji je navodno vladika održao na Krusima, zapisao je Jevto M. Milović primjedbu: “Nijesam siguran da je ovako glasio govor Petra I. Sigurno je da ga je Medaković dotjerao po svome”.30

Govori Petra I pred bitke u Martinićima i na Krusima unijeti su u an-tologiju besjedništva, koju je sačinio tim saradnika.31 Pri tome nijesu vršene provjere istinitosti navoda Milorada Medakovića, kao što nije, u istoj an-tologiji, provjeravana autentičnost izmišljene naredbe majora Dragutina Gavrilovića, koju je stvarno naknadno smislio kapetan-invalid Đorđe Roš, i objavio u svojoj knjizi.32

Medaković je falsifi kovao i deseteračku pjesmu “Pogibija vezira Mahmut-paše na selo Kruse”, u kojoj je, po ustaljenom klišeu, dat govor mit-ropolita Petra I Crnogorcima, pred bitku, u kome se isključivo obraće Crno-gorcima: “Crnogorci, braćo moja draga, (...) / Crna Gora, otečestvo naše, / gnjijezdo se sokolovo zvaše / đe sokoli u slobodi žive (...). / Spomente se ko ve je rodio, / koga li ste roda i plemena, / slavenskoga od iskon imena!”33

VI U radnjama o mitropolitu Petru I izbjegavana je konstatacija da je on

branio dinastički kontinuitet Petrovića Njegoša. U pismu Sinodu ruske crkve, 26. novembra 1784, Petar I obavještava da ga je duhovni kler i crnogorski narod, “po smrti pokojnoga gospodina mitropolita Save”, postavio za upravi-telja crkvenih i narodnih djela.34 Uočavamo da Petar I u tom pismu ne pominje svoga stvarnog prijethodnika, mitropolita Arsenija Plamenca, već naslon traži na Savu Petrovića Njegoša koga je bio naslijedio mitropolit Arsenije. Petar I, kada pominje Šćepana Maloga, za razliku od Njegoša, ne zauzima ironičan stav; u epskoj pjesmi indirektno ga pominje u navodnom pismu dužda mle-tačkoga turskom sultanu: da se u Crnoj Gori pojavio čovjek “pod imenom cara rusijskoga” i da je za njega “narod prionuo / kako đeca za svojega oca”. Na tom mjestu se u pjesmi saopštava da bi njegova pojava mogla dovesti do ustanka, pa dužd poziva na zajednički napad na Crnu Goru. Povod za nastanak te pjesme jeste turski udar na Crnu Goru koji je izazvala pojava samozvanca. Ovđe možemo prepoznati i stav Petra I kao člana dinastije, jer je pojava samo-zvanca pomjerila s vladajuće pozicije dinastiju Petrović Njegoš. Osim toga,

30 J. Milović, Petar I Petrović Njegoš. Pisma i druga dokumenta. Građa 1780-1820, knj. I, Titograd 1987, 98.

31 Besede. Predgovor Živojina Simića, Beograd 1966, 222-224.32 Đorđe Roš, Na dunavskom keju, Beograd 1930. - Falsifi kat M. Medakovića prenijet

je i u Službu Petra I u odjeljku Žitije svetitelja Petra, Moskva 1895.33 Pjesme Petra I Petrovića Njegoša, Cetinje 1951, s. 68.34 J. Milović, Petar I Petrović Njegoš, knj. 1, 13-15.

Zbornik radova

78

treba imati u vidu da je Šćepan Mali bio odvojio crkvu od države, što je ugro-zilo primarni položaj Mitropolije. Odnos Petra I prema Šćepanu Malome ned-vosmisleno saznajemo iz njegove poslanice Kučima (1819), u kojoj upoređuje dolazak srpskog kaluđera Avakuma u Crnu Goru, kao lažnog bogomoljca, sa pojavom Šćepanovom: on za Avakuma kaže da je “lažac i prijevarnik, ka i što je bio u moju mladost Šćepan Mali, kojega slijepi narod za cara počitovaše”. Mitropolit je preko toga primjera želio da razbije lakovjernost kod dijela cno-gorskog naroda. Međutim, jasno je da je i Petar I, kao savremenik samozvan-ca Šćepana Malog, prešutno prihvatio odluku ruskog carskog emisara kneza Dolgorukova, da podrži opstanak Šćepana Malog na vlasti u Crnoj Gori. Knez Dolgorukov je u “lažicaru” vidio mogućnost realizacije jakog učvršćivanja ruskog uticaja na crnogorski narod, pa ga je pri rastanku darovao i ostavio da vlada.

VIIMitropolit Petar I, zahvaljujući svom oratorskom daru, snažnom ošjeća-

nju narodnog života i dubokom poznavanju crnogorskog jezika, u svojim po-slanicama razvio je visoku kulturu kazivanja.35 U analizama stilskog obliko-vanja poslanica Petra I, vidi se njegova darovitost i visoki stepen pismenosti. U poslanicama on dostiže punoću poruka, kao i uzvišenost moralnih principa, od kojih su posebno značajne one koje su se odnosile na učvršćivanje svijesti o narodnom cilju. Za razliku od Njegoša, mitropolit Petar I, u poslanicama, kada traži od Crnogoraca ispoljavanje riješenosti na najveću žrtvu, ne oslanja se na srpske mitologizirane simbole, već ističe realne podsticaje koji produku-ju trajni cilj, očuvanje kolektivne voljnosti i integriteta. Njegove reforme dr-žavne uprave izazivale su otpore, pa on na jednom mjestu veli da je uvođenje sudske vlasti “drača” u oči “vlasteli a i mnogijem” drugim.

Mitropolit je vodio upornu agitaciju za održavanje svijesti u narodu – o potrebi lične žrtve za čuvanje slobodne egzistencije naroda, ali (istovremeno) i za uzdržavanje od incidentnih sukoba koji izazivaju opšte zlo. Mitropolit se jasno ispoljava da ne želi rat, “nako za nevolju, kad mi ne bi moglo inako biti”.36

Mitropolit Petar I koristi, između ostalog, sintagmu “sloveno-iliričeski narod”, kao što to čini u pismu Karađorđu od 26. novembra 1811. Kolebanja

35 Krupna je praznina što je, pri osvajanju Duklje, krajem 12. stoljeća, uništena dvor-ska arhiva Vojislavljevića, prve crnogorske dinastije, ali posredno iz papskih bula može se zaključiti da je bila razvijena korespondencija u dukljanskoj dvorskoj kancelariji. O radu druge dvije dvorske kancelarije − Balšića i Crnojevića − imamo sačuvanih vrijednih potvrda o razvijenoj kulturi iskaza.

36 Značajna je konstatacija Čeda Vukovića da je Petar I bio raspinjan između prosvi-jećenosti i crkvenih kanona, kao i između širokih saznanja o svijetu i “patrijarhalnih nazora starocrnogorske sredine” (Freske na kamenu, 26).


79

u nominaciji etnosa, u njegovom vremenu su prisutna i kod drugih autora, jer su oslobodilačke težnje kod južnih Slavena nužno isticale najširi pojam – Sla-vene, koji je ohrabrivao u istrajavanju do željenog cilja.

Literatura:1. Besede. Izbor iz svetskog besedništva. Predgovor Živojin Simić,

Beograd 1966.2. Dragićević R., Testament mitropolita Petra I, Istori(j)ski zapisi,

5-6, Cetinje 1949.3. Đorđević V., Crna Gora i Austrija u XVIII v., Beograd 1912.4. Đukić T., Pregled književnog rada Crne Gore. Od Vasilija Petro-

vića Njegoša do 1918, Cetinje 1951. 5. Đukić T., Sveti Petar kao pesnik. Povodom stogodišnjice njegove

smrti, Misao, sv. 259-260, Beograd 1930. 6. Grlica. Crnogorski kalendar za godinu 1835.7. Marmon O. F. L. V. de, Memoari, Split 1984. 8. Medaković M., Povjesnica Crne Gore od najstarijih vremena do

1830, Zemun 1850.9. Milović J. M., Njegoš u slici i riječi, Titograd 1974.10. Milović J. M., Petar I Petrović Njegoš, pisma i druga dokumenta,

knj. 1 (1780-1820), Titograd 1987.11. Milović, J. M., Petar I Petrović Njegoš, knj. 2 (1821-1830),

Titogtad, 1988.12. Milović J. M., Staze ka Njegošu, Titograd 1983.13. Milutinović Sarajlija S., Istorija Crne Gore, Cetinje 1997.14. Milutinović Sarajlija S., Nekolike pjesnice - stare, nove, preve-

dene i sočinjene ..., Lajpcig 1826.15. Nedić V., Sima Milutinović Sarajlija, Beograd 195916. Petrović Njegoš Petar I, Freske na kamenu. Bibl. “Luča”, knj. 13.

Izbor, predgovor, komentari Čedo Vuković, Titograd 1965. 17. Petrović Njegoš Petar I, Pjesme... Za štampu priredio i predgovor

napisao Trifun Đukić, Cetinje 1951. 18. Petrović Njegoš Petar I, Poslanice mitropolita crnogorskog...

Priredio Dušan D. Vuksan, izd. Cetinjskog istoriskog društva, Cetinje 1935.

19. Petrović Njegoš Petar II , Pisma I (1830-1837), Beograd 1951.20. Radojević D., O pojavi lika Miloša Obilića kao mitskog junaka u

svijesti Crnogoraca, Ars, 1, Cetinje 1988. 21. Skerlić J., Istorija novije srpske književnosti, 3-će izd., Beograd

1953.

Zbornik radova

80

22. Služba Petra I, Moskva 1895. 23. Srbsko-dalmatinski magazin, Zadar 1864. 24. Štedimlija S. Marković, (alias Tomaš Marković), Istorija crnogo-

rskog školstva, Beograd 1968.


81

Dr Radovan Radonjić

CRNOGORSKA ISTORIOGRAFIJA O PETRU I PETROVIĆU

- MIT I STVARNOST -

„Kada bi povijest bila čista spekulacija uma, deduci-rana samo iz ideja, bilo bi to loše i za povijest i za um u njihovom uzajamnom odnosu. Sama povijest mora upućivati na mogućnost realizacije uma. Ona mora proizvesti neko ’iskustvo koje, kao događaj, upućuje na neko njegovo svojstvo i moć da bude uzrok na-predovanja’ čovječanstva ’prema boljemu i (budući da to treba biti čin nekog slobodnog bića obdarenog slobodom) njegov tvorac’“ (Kant).

Predmet ovog priloga je pisanje crnogorske istoriografi je o mitropolitu Petru I Petroviću.

Cilj bavljenja tom temom jeste da se, koliko je to u prilozima ove vrste moguće, pokaže da li u istoriografskom prikazu te znamenite ličnosti i njenog djela, uz realne i vjerodostojne opise i objašnjenja, ima i elemenata mitskog i, ako ima, u kavom se međusobnom odnosu te dvije komponente nalaze.

Opredjeljenje da se povodom razgovora na temu Noviji istoriografski prilozi o Petru I Petroviću Njegošu pokrene pitanje mita i stvarnosti u crnogo-rskoj istoriografskoj prezentaciji ove ličnosti, nije uzrokovano težnjom za bilo kakvim ekskluzivizmom, senzacionalizmom ili kriticizmom po svaku cijenu. Naprotiv, u osnovi tog opredjeljenja nalaze se dvije koliko logičke, toliko i naučno relevantne pretpostavke. Jedna pretpostavka je naknadni prilozi nekoj istoriografski odavno obrađenoj temi, da bi odista bili novi, podrazumijevaju izvjesnu kritičku valorizaciju već napisanog - stari(ji)h priloga (podataka, znanja) - jer se samo mogu nad(o)građivati (dopunjavati) novim sadržajima, a da to ne bude kompilacija inherentnih vrijednosti. Druga pretpostavka je da ima smisla i opravdanja samo ono vraćanje jednom već opserviranim istori-jskim temama, koje sa ranijih spoznaja uklanja naslage mitskog i mističnog, epske patetiteke i religijeske metafi zike kako bi novi uvidi imali svojstva naučnog objašnjenja koje služi svojoj svrsi. Osim toga, ne doima se ni mu-drim, ni odveć moralnim, da se o mitropolitu Petru I, koji je još za života

Zbornik radova

82

nazivan svetim, piše i govori s one strane istinskih spoznaja i objašnjenja onih njegovih kojima je Crnoj Gori svog doba dao odista snažan pečat.

Hipoteza ovog priloga glasi: U pisanju crnogorske istoriografi je o Pe-tru I Petroviću nije moguće razlikovati što je mit a što stvarnost, budući da ne postoji nijedna njena važnija ocjena o mitroplitovoj ličnosti i djelu koju dovoljno objašnjava i argumentuje ili je sama ne opovrgava.

Kao indikatori za provjeru hipoteze poslužiće odnos između iskaza i argumenata koje donosi crnogorska istoriografi ja povodom svojih teza:

- da je mitropolit Petar I više od pola vijeka bio „zemaljski gospodar“, odnosno svjetovni vladar Crne Gore:

- da je mitropolit Petar I intelektualno toliko prednjačio nad ostalim savremenicima (i to ne samo u Crnoj Gori), da mu je to davalo za njih ne samo nedostižnu, nego često i neshvatljivu državničku mudrost;

- da je mitropolit Petra I bio toliko zaslužan za unutrašnu konsolidaciju i razvoj zemlje i jačanje njene međunarodne pozicije, da se s pravom može smatrati (i nazvati) konstituentom novovjekovne crnogorske države;

- da je unutrašnjepolitička i spoljnopolitička orijentacija mitropolita Patra I (u realnom i anticipativnom smislu) sasvim saobrazna s crnogorskim društvenim i državnim intersima onog doba i kao takva korespondentna s is-torijskom zbiljom vremena.

*Gotovo svi crnogorski istoričari koji se bave ličnošću i djelom mitro-

polita Petra I Petrovića dijele mišljenje da je on bio ne samo najuticajnija politička ličnost u Crnoj Gori svog vremena nego i „zemaljski gospodar“, tj. inokosni nosilac vrhovne političke vlasti. Kako to konkretno izgleda pokazuju navodi iz tekstova trojice poznatih autora: Đoka Pejovića, Branka Pavićevića i Dragoja Živkovića.

Đoko Pejović, tako, na jednom mjestu, o mitropolitu Petru I, na tu temu, piše: „Razvitak društva u Crnoj Gori i Brdima krajem XVIII i u početku XIX vijeka izrazio je i ličnost Petra I Petrovića, koji je sa više političkog dara i inicijative od ostalih glavara zemlje usmjeravao pažnju naroda na osnovna životna pitanja, na njegovu borbu za opstanak. Napor ka miru u plemenima i između njih, u mnogo čemu oskudnih i zavađenih, trebalo je udruživati sa ci-ljem da se u zemlji obezbijedi jedinstvo, da se dobije spoljna pomoć i podrška, da se očuva nezavisnost naroda. Briga o zaštiti graničnog stanovništva takođe je predstavljala značajnu odliku političke aktivnosti Petra I“.1 Na drugom mje-stu, Pejović toj ocjeni dodaje sljedeću: „Spremnošću da se od početka zalaže za opšte interese (a ne prije svega za interese plemena kojemu je pripadao) i oslanja na unutrašnje snage zemlje kao na odlučujući činilac u procesu osni-

1 Đoko D. Pejović: Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd 1981, str. 446.


83

vanja i razvitka države, Petar I je i mogao da rješava istorijske zadatke svog naroda. Realističko ocjenjivanje prilika u Crnoj Gori i Brdima zahtijevalo je od njega i odgovarajuću taktiku. Kao vrhovni poglavar zemlje, koja se na vrlo niskom stupnju društveno-ekonomskog razvitka počinjala konstituisati kao država, neminovno je izražavao i težnje k apsolutnoj vlasti u njoj. Opšta struk-tura zemlje, ujedinjenih crnogorskih i brdskih plemena, sa svim drugim svoj-stvima, institucijama i uslovima života njihovih pripadnika, nametali su mu u toku raznih događaja kombinovane puteve djelovanja. Autoritetom ličnosti mudrog političara, odvažnog i darovitog vojskovođe i državnika,2 uspijevao je da na skupštinama naroda i glavara njegova riječ u stvari postane odluka svih. Duboko poštovanje njegovog dostojanstva izraženo je na narodnoj skupštini, održanoj u početku septembra 1797. godine, odlukom da se svaki onaj ko bi pokušao da mu ospori funkcije vrhovnog poglavara zemlje osudi kao krvnik i vjerolomnik ’svega černogorskog naroda’. Razumljivo je onda što ni na jednoj skupštini (1798, 1799, 1803) nije biran ni u jedan organ države (praviteljstvo, sud). Redovno je predsjedavao vrhovnom zemaljskom sudu kad god se radi-lo o pitanjima šireg značaja, a u njegovom odsustvu sud se pozivao na vlast i ugled koji je on imao. Po pravu glavara zemlje mogao je i sam da donosi sudske odluke“.3

Branko Pavićević, autor posebne studije o Petru I, na istu temu piše na više mjesta. Karakterističnim se, međutim, može smatrati sljedeći njegov iskaz: „U toku polustoljetne vladavine u jednoj spolja i iznutra ugroženoj ze-mlji uspio je da nađe prave načine za suzbijanje plemenskog izolacionizma, anarhije i krvne osvete i da se žiteljima Crne Gore nametne kao zemaljski gospodar, čiju je nadmoćnu volju trebalo uvažavati“.4

Dragoje Živković, čini se, ne smatra da su Pejović i Pavićević o toj stra-ni mitropolitove ličnosti dovoljno rekli, pa ocjenama dvojice kolega dodaje: „Mnogo puta u prošlosti, kada je dospijevala u najdublju krizu podlovćenska Crna Gora imala je sreću da iz sredine svoga najvrijednijeg narodnosnog ek-strakta izbaci na površinu ljude od istorijskog formata koji je izbavljaju od kataklizme. Dogodilo se to i ovoga puta. Taj stegonoša koji će je provesti kroz teška iskušenja dvojako prijetećih sila razura, spasiti je od brodoloma i posta-viti je na stabilne noge, biće ovoga puta Petar Petrović. Taj mladi neustrašivi borac, smireni i dalekovidi političar, koji utvrđuje dijagnoze i pronalazi efi ka-sne političke medikamente za suzbijanje i razaranje unutrašnjih razornih sila i zaustavljanje spoljnih orkana, koji prijete da satru njegovu zemlju i narod,

2 Ruski ofi cir Bronjevski kaže za njega da je više ličio na nekog generala nego na mitropolita, kao i to da je „jedini od sviju arhijereja ovog svijeta koji je znao da u sebi sakupi dostojanstva koja se tako malo slažu sa arhijerejskom štakom“ (Dušan Lekić: Spoljna politika Petra I Petrovića, Cetinje 1950, str. 216).

3 Đoko D. Pejović: Op. cit., str. 444.4 Branko Pavićević: Petar I Petrović Njegoš, Podgorica 1997, str. 10.

Zbornik radova

84

postepeno će izrasti u gorostasnog državnika. Brojno mali crnogorski demos iznjedruje i postavlja na pijedestal istorije Petra I Petrovića Njegoša – ličnost koju su u njegovo vrijeme mogli poželjeti i mnogo veći civilizovani narodi Evrope“.5

Živković dopunjuje Pavićevićevo kazivanje i u pogledu vremena koje je mitropolit Petar I proveo „na vlasti“. Pavićević, naime, govori o „polusto-ljetnoj vladavini“ mitropolita Petra I, što faktički znači da je ovaj „zemaljski gospodar“ počeo da vlada Crnom Gorom ne samo prije nego su mu predstav-nici triju nahija 1797. godine dali „punu vlast“, nego i prije nego je hiroto-nisan. Živković, nasuprot Pavićeviću, koji i sam na jednom mjestu kaže da duhovnici u Crnoj Gori tek zavladičenjem dobijaju pravo na opštu upravu, za mitropolita Petra I kaže: „Tek kad je dobio mandat naroda da bude njegov vođa, poslije cijele jedne decenije u kojoj se nalazio u Radonjićevoj sjenci, on stupa na scenu da pokaže što može i koliko vrijedi“.6 Pošto Živković na drugom mjestu kaže da je mitropolit Petar I „tokom 46 godina, koliko je sjedio na arhipastirskom tronu“, veoma „autoritativno, najviše zahvaljujući svojim izuzetnim sposobnostima, držao sve atribute najviše vlasti u Crnoj Gori“,7 proizilazi da on mitropolitovu hirotoniju smatra činom davanja „mandata na-roda“. Iz toga dalje slijedi da je mitropolit faktički vladao zemljom gotovo šest decenija, s tim što je jednu deceniju to činio „iz sjenke“ guvernadura Jovana Radonjića. Činjenicu da Patar I Petrović povodom i nakon hirotonije tri-četiri godine nije bio u zemlji, te da je tek odlukom zbora glavara triju nahija 1797. godine „dobio mandat naroda da bude njegov vođa“, za Živkovića, kao i za Pavićevića, nije od značaja.

No, nije problem samo u tim nesaglasnostima između napisanog i fak-tičkog.

Problem je, čini se, i u tome što crnogorski istoričari, saglasni u ocjeni da mitropolit Petar I jeste bio „zemaljski gospodar“, pokazuju visok stepen saglasnosti i u tome da mitropolit Petar I nije bio „zemaljski gospodar“. Rade to na više načina i, reklo bi se, prilično uvjerljivo. Imeđu više primjera koji to ilustruju, dovoljno je navesti sljedeća tri-četiri.

Primjer prvi, odnosi se na pisanje crnogorske istoriografi je da jedini u Crnoj Gori druge polovine XVIII vijeka koji ima legitimno pravo da (inokosno) vrši svjetovnu vlast jeste guvernadur Jovan Radonjić. Guvernaduru je to pravo dato ofi cijelnim aktom (diplomom, poveljom, ukazom) Crnogorskog zbora od 20. avgusta 1770. godine. U tom dokumentu se, uz ostalo, kaže da se guverna-duru Jovanu Radonjiću, kao “prvoj i vrhovnoj glavi opštestva Černagorskago”, potčinjavaju svi Crnogorci i svi njihovi glavari.8 Iz tog dokumenta (diplome)

5 Dragoje Živković: Istorija crnogorskog naroda, Cetinje 1992, tom II, str. 247.6 Isto, str. 258.7 Isto, str. 564.8 Diplomu s potpisom mitropolita Save, datu tim povodom guvernaduru Jovanu Ra-


85

se dalje jasno vidi da, osim prava njegove porodice da ubuduće ima guverna-durstvo kao nasljednu funkciju, guvernadur Jovan Radonjić dobija svu vlast - svjetovnu i duhovnu. Svaki (“kako iz činov mirskih tako iz duhovnih”), koji se ne bi pokorio guvernadurovim zapovijestima, piše u tom dokumentu, imao je da iskusi najtežu kaznu, jer je smatran za „izmjenika otačastva”.9 Zanim-ljivost da se guvernaduru uz “mirsku” (svjetovnu) daje vlast i nad “glavarima duhovnim”, osim u faktu da je to prva i jedina (do sada znana) odluka te vrste u Crnoj Gori, ogleda se i u tome što je sve to potvrđeno dokumentom (jedinim do sada znanim te vrste u Crnoj Gori), na kome se, pored potpisa svih najviših glavara u zemlji, nalazi i potpis mitroplita Save.

Primjer drugi, odnosi se na više zanimljivosti povodom odluke zajedničkog zbora predstavnika triju nahija, od 3. septembra 1797. godine, kojom je Petru I povjerena “puna vlast” i koja, kao takva, predstavlja prvi (do sada znani i objavljeni) pisani trag iz koga se vidi da je jedan crnogorski mitropolit dobio od nekoga mandat da vrši neku funkciju iz portfolija javne vlasti. Riječ je o tome:

– da je tekst te odluke, kako kažu njigovi priređivači za štampu,“velikim dijelom oštećen i slabo čitljiv”, usljed čega se “najznačajniji dio njegovog sadržaja” donosi “na osnovu objavljenog fragmenta” u raspravi Dušana Vuk-sana Glavarske titule i glavari u Crnoj Gori;10

– da se iz tog teksta vidi da su se predstavnici triju nahija okupili da “polože zakletvu na vjernost” mitropolitu Petru I, te da mu, uvjereni kako on po “testamentalnoj odredbi” Ivana Crnojevića i volji božjoj na to ima pra-vo, “soborno daju polnuju vlast”,11 što faktički znači da on tu vlast prije toga nije imao (jer mu je inače ne bi „davali“, budući da se „zakletva na vjernost“ vladaru po pravilu daje u trenutku kad se on bira, ili promoviše za tu funkciju, a ne mnogo godina kasnije i bez formalnog povoda);

– da predstavnici triju nahija mitropolitu Petru I “soborno daju polnuju vlast” tek 1797. godine, punih trinaest godina nakon njegove hirotonije (što znači da se ona nije podrazumijevala kao sastavni dio mitropolitske funkcije), pa i tada to čine na temelju „porodične inicijative“ mitropolitovog zeta i, ma-kar u prvi mah, u odsustvu predstavnika Katunske nahije;

– da se legitimitet odluke o davanju mitropolitu “pune vlasti” izvodi iz priče o nasljedstvu po „testamentalnoj“ volji iskazanoj u povelji „hercoga“ donjiću, objavio je Risto Dragićević u cjelini, u “Zapisima” (XXIII/1940, str. 76-78).

9 Risto J. Dragićević: Guvernaduri u Crnoj Gori (1717-1830), „Zapisi“, XXIII/1940, str. 79.

10 Crnogorski zakonici 1796-1916 / priredili Branko Pavićević i Rade Raspopović, Podgorica 1998, knji. I, str. 305.

11 Otkud to da predstavnici triju nahija, suprotno mitropolitima Vasiliju i Petru I, umje-sto Đurđa Crnojevića, kao „prenosioca“ svjetovne vlasti na mitropolite označavaju njegovog oca Ivana Crnojevića, i zašto mitropolit Petar I na to nije reagovao, crnogorska istoriografi ja ne objašnjava.

Zbornik radova

86

Crnojevića, pri čemu se kaže da je autor te povelje (tj. „testamentar“) bio Ivan Crnojević i time (uz mitropolitovu makar i prećutnu saglasnost) „briše“ pola crnojevićke istorije i pola Crnojevića iz istorije Crne Gore, s obzirom na to da je, koliko se zna (prema pisanju crnogorske istoriografi je) Ivana naslijedio sin mu Đurđe, a ne cetinjski mitropolit.12

Ima li se to u vidu, i uzme li se u obzir činjenjica da je nedugo nakon dobijanja “pune vlasti” mitropolit Petar I bio na izuzetno velikom iskušnju po-vodom toga kako da izbjegne rusku arestaciju, radi čega je u „slučaju Dolči“ morao da prihvati samovoljno sudovanje “pokroviteljičinih” izaslanika po Crnoj Gori, i to po ruskim zakonima, priča o „punoj vlasti“ koju je dobio 1797. godine dobija nešto drugačije, u svakom slučaju znatno skromnije di-menzije od onih koje takva formulacija podrazumijeva. To, uostalom, poka-zuje i sam mitropolit Petar I kada, 1817. godine, u svom pismu sinovcu Stanku Stijepovom, ističe kao veoma važno da kod Rusa još jednom potencira da su mitropoliti i niko drugi, po iskazu samih Crnojevića, njihovi nasljednici na vlasti. Da je mitropolit Patar I imao vlast kakva mu se pripisuje, svakako ne bi tako pisao, jer onaj ko vlast ima ne uvjerava druge u to, već vlast koju ima vrši i štiti. U istom smislu može da se shvati i opaska Branka Pavićevića, po-vodom ukidanja guvernadurstva 1818. godine, da je mitropolitu Petru I bilo „veoma važno da je oktobarska skupština na Cetinju 1818. sankcionisala sta-ru odluku, donesenu krajem 18 stoljeća, da vođenje spoljne politike spada u

12 Drugo je pitanje što crnogorski istoričari nijesu saglasni ni oko toga kada su mi-tropoliti “stekli pravo” da vrše svjetovnu vlast. Dragoje Živković, tako zastupa tu tezu da se mitropolitska vlast u Crnoj Gori javlja početkom XVII vijeka, s dolaskom Ruvima II s Njegu-ša na čelo Cetinjske mitropolije, a da se u osnovi pojave ovog mitropolita u ulozi eminentno političkog činioca ne nalazi nikakvo naslijeđeno pravo, već njegovo neposredno uključivanje u akciju organizovanja novog krstaškog rata protiv Turske, čiji su glavni protagonisti bili papa Klement VIII i austrijski dvor. Ruvim II je, kaže Živković, pozitivno reagovao na papinu vjersko-političku misiju, koju je „podupirala Austrija“, i na pismo austrijskog cara, sredinom juna 1597. godine, otpisao „da će on sa svojim narodom stati uz bok velikoj hrišćanskoj voj-sci, ili kako on to doslovno kaže ’da ćemo biti svi sinovi posluha svjetlosti ćesarevoj’, kad je u pitanju borba za išćerivanje Turaka iz Evrope i sa Balkana“. O tome, pak, kako se taj politički angažman crnogorskog mitropolita u jednoj internacionalnoj akciji, začetoj idejom rimskog pontifi ka, prenio i na unutrašnje crnogorsko političko tlo, tj. kako je mitropolit Ru-vim II došao na vlast u svojoj zemlji, Živković ima prilično jednostavno objašnjenje: Ruvimu II je u tom pogledu najviše pomoglo to što je on bio prvi crnogorski mitropolit-vojskovođa, a bitka u Lješkopolju, juna 1603. godine, u kojoj se nalazio na čelu crnogorske vojske koja je nanijela težak poraz jedinicama Ali-bega Memibegovića, „prva poznata bitka u kojoj je Crnogorce predvodio cetinjski Vladika“. Nakon toga, smatra Živković, sve je išlo svojim prirodnim tokom − mitropolitu s oreolom vojskovođe − pobjednika vrata vlasti bila su širom otvorena. Ili, kako to on doslovno kaže: „S trenutkom pojave u ulozi glavnokomandujućeg starješine crnogorske vojske, implicitno se može ustanoviti da je Ruvim II postao i politički čelnik crnogorskog naroda. Osim što je bio vjerski poglavar Crnogorske pravoslavne crkve, kao politički vođa naroda preuzeo je dužnost predsjedavajućeg u Opštecrnogorskom zboru, kao i u Crnogorskom glavarskom zboru“ (Dragoje Živković: Op. cit., str. 39-42).


87

isključivu nadležnost vladike“, i da je „u tom trenutku to bilo i najvažnije“.13 Jer, ako je mitropolitova „puna vlast“ što ju je dobio odlukom plemenskih prvaka triju nahija postojala i funkcionisala, nije trebalo sankcionisati raniju odluku o njenom uspostavljanju. A ako je, pak, trebalo ukloniti guvernadura da bi dvadeset godina ranije donesena odluka najzad bila realizovana, onda je to priznanje da do tada te vlasti nije bilo.14

Primjer treći, odnosi se na podatke koje crnogorska istoriografi ja pruža u pogledu toga da se guvernaduri, a ne mitropolit Petar I javljaju kao prvo-potpisani na svim važnim državnim aktima i političkim odlukama donesenim u njegovo vrijeme – Konvenciji austrijskoj Vladi (1779), Stegi (1796) i Za-koniku crnogorskom i brdskom (1798), Odluci o izboru zemaljske vlasti od 50 „činonačalnika“ (1803), znamenitim crnogorskim pismima grofu Iveliću, ruskom caru i ruskom Svetom sinodu (1804), a zajedno (i ravnopravno) s mit-ropolitom Projekta o reorganizaciji centralnih organa vlasti (1805), Pravila o unutrašnjoj organizaciji praviteljstva (1805), Ugovora o ujedinjenju Crne Gore i Boke (1813).15

Osim tih podataka, kao i podataka da se „narodni pečat“ crnogorski (i to čitav, a ne polovina) svo vrijeme (izuzev u periodu 1818-1820) nalazio kod guvernadura, crnogorska istoriografi ja nudi i podatak da se guvernadur nala-zio na čelu jedinog organa centralne (natplemenske, javne, svjetovne) vlasti koji u Crnoj Gori postoji na zalasku karijere (i života) mitropolita Petra I. Đoko Pejović, o tome piše sljedeće: „Iako je očekivan dolazak ličnosti koje će doprinijeti unapređenju oragana vlasti u zemlji (Vukotića i Vučićevića) društveni i drugi činioci u njoj bili su u mogućnosti da, neposredno poslije smrti Petra I, svakako na osnovu njegovih preporuka, ostvare izvjesnu orga-nizaciju vlasti (osnivanjem vijeća od po dva predstavnika iz svake nahije i potčinjenog mu oružanog odreda sa sjedištem na Rijeci Crnojevića). Na čelu vijeća nalazio se guvernadur, a brat Petra I (Savo Markov) imao je dužnost njegovog pomoćnika“.16

Primjer četvrti, odnosi se na sumarnu ocjenu stanja vlasti u Crnoj Gori mitropolitovog vremena i rasporedu njenih vršilaca, koju daje Ris-to Dragićević (autor kojega su crnogorski istoričari proglasuli za najboljeg poznavaoca crnogorske istorije), a koja glasi: „Tako vidimo guvernadura, gdje vodi prvu riječ na svim skupštinama narodnih glavara i opštim narodnim zbo-rovima – izgleda da je bio predsjednik i jednima i drugima; gdje komanduje skoro redovno s polovinom crnogorskih trupa za vrijeme borbe s neprijatelji-

13 Branko Pavićević: Sazdanje crnogorske nacionalne države, Podgorica 2004, u: Isto-rija Crne Gore, knj. IV, tom I, str. 134.

14 Isto, str. 164.15 Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. I, str. 5, 27, 33, 41, 45, 59, 69, 75; Dušan D.

Vuksan: Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje 1951, str. 34.16 Đoko D. Pejović: Op. cit., str. 85.

Zbornik radova

88

ma, dok je druga polovina pod mitropolitovom komandom; da donosi presude po sporovima raznih plemena; prvi potpisuje od svih glavara sve donesene odluke na skupštinama glavara i narodnim zborovima. Pored toga, guvernadur je prvi potpisnik na Zakoniku iz 1796. i 1798, a presude o smrtnim i težim kaznama donosi sam s glavarima bez mitropolita; poziva narodne glavare i plemena na ustanak protivu Turaka i čini pripreme za ovaj; vodi prepisku sa svima stranim državama, od njih traži pomoć za Crnu Goru, a sa ovima, što je najglavnije, vodi pregovore o miru i sklapa ugovore; ide s mitropolitom za-jedno radi pregovora o miru (kao 1809. i 1812. s Francuzima); poziva glavare na zbor itd. Ovo je valjda dovoljno da pokaže, kako guvernadurstvo nije bila ’puka titula’, već da su mitropolit i guvernadur bile dvije najglavnije ličnosti u Crnoj Gori, od kojih je – ja bih rekao – prvi mogao imati katkad i veći uticaj, a drugi veću vlast, ukoliko je ova mogla postojati pri plemenskoj organizaciji u Crnoj Gori“.17

*Crnogorski istoričari mitropolita Petra I portretišu kao državnika, po-

litičara, vojskovođu i crkvenog poglavara kojega sakrosanktna individualna svojstva, pojačana darom profetske zagledanosti u budućnost, čine nepogrje-šivim u izboru puteva i metoda za ostvarivanje velike istorijske misije. Uz to, mitropolit je intelektualno jači od svih svojih savremenika.

Karakterističnim u tom pogledu mogu se smatrati opisi miropolita Petra I koje nude Đoko Pejović, generalno, i Branko Pavićević i Dragoje Živković, s posebnim osvrtom na njegov doprinos formulisanju tzv. bečke konvencije iz 1779. godine.

Pejovićev opis sažet je u dvije međusobno povezane ocjene. Prva ocjena glasi: „Sastavni dio svega onoga što je vezano za ličnost i djelo mitropolita Pe-tra I čine i njegova nastojanja da podiže svijest naroda, prosvjetu i kulturu, kao i privredu - sve od čega su zavisila buduća kretanja. Kulturno-istorijski značaj njegove Kratke istorije Crne Gore, prikupljanje i pisanje narodnih pjesama mora se i u ovom smislu istaći. Njegove poruke u poznatim poslanicama, sa izrazitim elementima literarnog, predstavljaju i svojevrsnu hroniku doba u kome su pisane i karakteristično nasljeđe crnogorske kulture“.18 U drugoj ocje-ni stoji: „Osnovna svojstva Petra I kao političara i državnika – pravovremeno upoznavanje glavnih momenata date situacije u kojoj je sve njih trebalo ocjen-jivati po međusobnoj vezi, realizam u utvrđivanju mogućnosti za nove korake, strpljivost, istrajnost i taktičnost u radu na ostvarivanju zamišljenih ciljeva – dolazila su, postupno, do punijeg izražaja“.19 Sljedstveno tome: „Osnivač

17 Risto J. Dragićević: Op. cit., str. 156.18 Isto, str. 447.19 Isto, str. 447-448.


89

države bio je u stanju da iskorišćava slabljenje turskog feudalnog sistema, bori se protiv njega i uspješno radi na udruživanju snaga malo povezanih plemena, na osnivanju čvršće zajednice naroda istih interesa, i time uveliko podiže ugled zemlje i omogućava joj da sve snažnije vrši uticaj na hercegovačka i brd-ska plemena, sa kojima je za duže vremena vršen proces ujedinjavanja činio oslobodilačku aktivnost svih njih perspektivnijom. Uviđajući svu složenost i teškoće borbe Crnogoraca i Brđana kada su velike evropske države nastojale da obezbijede, svaka za sebe, što bolje pozicije u rješavanju istočnog pitanja, crnogorskom vladaru bilo je jasno da i dalje mora dosljedno voditi borbu za nezavisnost zemlje u savezu sa drugim malim narodima, koji su se takođe borili za slobodu i pravo na razvitak u sopstvenoj državi“.20

Pavićević, svoje uvjerenje da je “uticaj arhimandrita Petra u narodu bio... takav da se bez njegove riječi nije mogla s uspjehom okončati ni jedna stvar od opštenarodnog značaja“,21 ponavlja i prilikom pokušaja da utvrdi ko je au-tor čuvene bečke konvencije iz 1779. godine, pa kaže da se uprkos činjenici da je to teško, „mora“ reći „da je u njenoj izradi najviše sudjelovala najumnija glava u delegaciji - arhimandrit Petar Petrović Njegoš“,22 ne sporeći pri tome da je neki udio u tom poslu mogao imati i guvernadur, inače šef crnogorske delegacije koja je taj dokument predala bečkom dvoru, „iako se stepen nje-gove (guvernadurove - R. R.) intelektualnosti nije mogao mjeriti s Petrom I“.23

Dragoje Živković, istim povodom, piše: „Prijedlog konvencije je po mnogo čemu karakterističan dokument. U prvom redu on pokazuje visok stepen političkog obrazovanja, državničke mudrosti i diplomatske vještine njegovih autora. Po sadržaju koji obuhvata, doduše, i nije osobito nov. Go-tovo sve pojedinosti u njemu svojevremeno su, u odgovarajućim prilikama, postavljene kao zahtjevi Veneciji, odnosno Rusiji. Ipak konvencija, o kojoj je riječ, stilizovana je u savremeni kontekst, pa bi se na osnovu toga već moglo pomisliti, ako se imaju u vidu mnogobrojni docniji poznati tekstovi potekli iz pera Petra I, da je on bio glavni sastavljač i redaktor ovog dokumenta. Ima, međutim, mišljenja da je pisac ovog projekta mogao biti i Bjeladinović, koji je bio mudar čovjek, ali koji je na stvari, čini se, više gledao kroz evropske naočari. Izvjesno je, s druge strane, da on nije na onakav način mogao prići crnogorskoj problematici, ne onako duboko razložno, kako je ona u konven-ciji formulisana“.24

Naspram i nasuprot ovih i sličnih ocjena, crnogorska istoriografi ja nudi više opisa i sudova koji o ličnosti i djelu mitropolita Petra I stvaraju posve drugačiju sliku. U tom pogledu je, primjera radi, dovoljno pomenuti:

20 Isto, str. 446.21 Branko Pavićević: Petar I Petrović Njegoš, str. 66.22 Isto, str. 54.23 Isto, str. 55.24 Dragoje Živković: Op. cit., str. 252.

Zbornik radova

90

– da se arhimandrit odmah po povratku iz Beča, gdje je po mišljenju Pavićevića i Živkovića, demonstrirao sva svoja najviša politička i diplomats-ka umijeća i nedostižnu državničku mudrost, na zboru pred Cetinjskim ma-nastirom odrekao tog dokumenta, s obrazloženjem da je njegov odlazak u Beč s guvernadurom bio „prevara od koje se on odmah otrgao“, budući da je „ljubav Crnogoraca prma majci Rusiji tolika da je nikakve spletke ne mogu pomutiti“;25

– da je prvi sljedeći primjer, kojim je mitropolit Petar I (inače „vladar“ koji se nije „zanosio krupnim planovima, ali je sa izvanrednom vidovitošću sagledavao tendencije istorijskog kretanja“)26 pokazao svoje vizije u pogle-du budućnosti Crne Gore, bio njegov projekat iz 1807. godine o formiranju „slaveno-serbskog carstva“ - koje bi činile Crna Gora (sa gradovima Pod-goricom, Spužom i Žabljakom), Boka Kotorska, Hercegovina, dio Dalmacije i Dubrovnik – kojim bi upravljao „neko od rođenih Rusa“ i u kome bi se na funkciji viceprezidenta, što ga imenuje ruska vlada, nalazio upravo on (Pe-tar I) kao „crnogorski mitropolit, koji uživa narodno povjerenje, uvažavanje i ljubav“, s tim što bi „po primjeru mitropolita karlovačkog u Mađarskoj“ tre-balo još da bude i „ukrašen titulom savjetnika i knjaza ruskog“;27

– da autori Istorije Crne Gore (Stanojević i Vasić), svoju tvrdnju da „mitropolit Petar izgrađuje načelo blisko principu samoopredjeljenja naroda“, ne ilustruju nekim mitropolitovim iskazom (ili „praktičnim potezom“) koji bi to potvrdio, već umjesto toga citiraju V. Čubrilovića, koji objašnjava kako „sami balkanski narodi, a pre svega slovenski, moraju uzeti na sebe zadatak da ustancima i ratovima ruše Tursko Carstvo u Evropi i na njegovim ruševinama da izgrade svoje nacionalne države“;28

– da crnogorska istoriografi ja, svoje objašnjenje da Crnogoraci ne žele da se makar i djelimično anagažuju na austrijskoj strani u rusko-austrijskom ratu protiv Turske 1786-1792, zbog toga što oni u „cijeloj stvari nijesu bili pasivni subjekt, koji se ima slijepo pokoravati sporazumu dvije države, nego aktivni činilac“, koji o svemu sam odlučuje, što „bečki dvor nije shvatao“,29 pojačano još i izjavom mitropolita Petra I da bi lično radije prihvatio i Mu-hameda nego Austriju, obesmišljava opisom kako crnogorski mitropolit, čim je dobio ruski nalog, sasvim lako, ne pitajući svoje rodoljubive etnike i ne držeći mnogo do njihove spremnosti da se odupru sporazumima drugih na nji-hov račun, za samo nekoliko dana (koliko je proteklo od „početka maja“ 1788, kada je organizovao zbor na Cetinju, koji se pretvorio u žestoke antiaustrijske

25 Jagoš Jovanović: Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje 1947, str. 152-153.

26 Istorija Crne Gore, str. 398.27 Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. I, str. 53.28 Istorija Crne Gore, Podgorica 1975, tom III, str. 453.29 Isto, str. 441.


91

demonstracije, do „devetnaestog maja“ 1788, kada se „javno izmirio sa austri-jskim ofi cirima“), od ljutog protivnika Austrijanaca, koji bi se radije priklonio Muhamedu nego njima, postaje ne samo pristalica njihovog boravka u Crnoj Gori, već i neka vrsta njihovog sustratega u organizovanju pojedinih akcija;30

– da mitropolit odbija prijedlog Francuske da otvori svoj konzulat na Cetinju, i time faktički mnogo prije Berlinskog kongresa prizna Crnu Goru, obrazlažući to time da Crnogorci „načisto vjeruju“ i to „po mnogobrojnim ra-zlozima“, da slanje konzula francuskoga u Crnoj Gori „ne može drugo učiniti nego jednu mrzost i zlo među narodom crnogorskim, brdskim i Francuzima i njihovim susjedima“,31 uz „podsjećanje“ još i na to: da su Francuzi „okaljali svoje ruke u krvi zakonitoga kralja i kraljevske familije i osnovali na temelju bezbožja svoje jakobinsko-framasonsko praviteljstvo“; da se među Crnogor-cima, na sreću, nije našlo „izdajnikah jakobinskog duha, koji bi im puteve ot-vorili i čelovođe bili kao što su se nalazili na mnogo mjesta za nesreću svojih naroda među kojima su oni izdajnici bili“; da se Francuzi „nijesu postidjeli pretpostavljati nama tolike milosti i nagrade od njihovog cara, ako mi nje-govo pokroviteljstvo zaištemo i ako njihova konzula među nama prihvatimo misleći da mi kao gorski narod nećemo razumjeti – jer to će reći da sami sebe svojim rukama sindžir na grlo stavimo i da zmiju u naša njedra pustimo“;32

– da je u procesu „Dolći“ − što ga po svojoj volji i saobrazno zakonima svoje zemlje u Crnoj Gori, uz saglasnost mitropolita Petra I (koji je, kako piše Đoko Pejović, „pristao da žrtvuje svog sekretara Dolćija“, a da „ne povri-jedi osjećanja nezavisnosti naroda koji je predvodio“33), vodi ruski „izaslan-ik“ (Mazurevski) – „suđen i osuđen duh progresivne Evrope, s ciljem da se eliminiše i mogućnost da taj duh prodre u jednu državicu na Balkanu, izniklu iz ognja oslobodilačkog rata“, tako da su događaji „koji su podigli ugled Crne Gore u očima evropskog građanskog svijeta“, na kraju „morali utonuti u sjen-ku pravoslavnog fundamentalizma svemoćnog ruskog imperatora“.

*Crnogorska istoriografi ja mitropolita Petra I portretiše kao državotvorca

i konstituenta novovjekovne crnogorske države, koji sigurno realizuje svoj projekat, uvijek znajući koji korak da preduzme i koja sredstva da koristi.

Najilustrativniji u tom pogledu jeste tekst Đoka Pejovića, u kome se kaže: „Rad Petra I na osnivanju države nije ’pokušaj’, već najpunija aktiv-

30 „Poslije Vukasovićevog odlaska iz Crne Gore na scenu stupa ruski izaslanik Marko Ivelić“ (Branko Pavićević: Petar I Petrović Njegoš, str. 136). „Dolazak Ivelićev u Crnu Goru znatno je uticao na odnos Crnogoraca prema austrijskim poslanicima i austrijskom oružanom odredu. I vladika Petar I je izmijenio ponašanje“ (Isto, str. 137).

31 Isto, str. 232.32 Isto, str. 276-277.33 Đoko D. Pejović: Op. cit., str. 447.

Zbornik radova

92

nost na njenom zasnivanju, karakteristična po stepenu razvijenosti društvenih i ekonomskih činilaca u njoj od kraja XVIII do tridesetih godina XIX vijeka. Sredstva njegovog djelovanja samo su od njih i opšteg položaja zemlje mogla zavisiti. Rad na osnivanju organa vlasti ostvarivao je na jedino mogući i po svemu odgovarajući način – po mjeri činilaca koji su ga uslovljavali, sna-zi i karakteru tendencija koje su se mogle izraziti. U osnovi čitavog procesa vrlo živo se po zakonima razvitka manifestovala nužna društvena snaga, sloj imućnijih glavara, zainteresovanih ’u ime svih’ za stvaranje institucija države. Ostvarujući zadatke vremena, svih izraženih faktora društva, osposobljenih da uklanjaju stare i utemeljuju nove odnose – Petar I se morao služiti i ulo-gom crkvenog poglavara, nikad ne zaboravljajući istinu, koje je još u avgustu 1796. bio svjestan, da se nešto društveno i istorijski novo ne može, i pored svih drugih puteva i sredstava djelovanja, stvoriti bez nasilja. Tada je on pi-sao kotorskom providuru Sorancu da je njegov narod neposlušan i da se ’bez sablje i konopca ne može nagnati na dobri put’. Kao predvodnik u zasnivanju organa javne vlasti, ’on nije prezao ni pred najdrakonskijom kaznom, gdje joj je bilo mjesta i gdje je bila zaslužena’, kad god je njome mogao biti postignut željeni efekat“.34

Nasuprot ovim i sličnim ocjenama, kojima se mitropolit Petar I nasto-ji prikazati kao čovjek „gigantske konstrukcije i nesalomljivog duha“, koji kad je njemu i njegovom narodu najteže „nadmašuje sebe i dostiže visine Olimpa“,35 crnogorska istoriografi ja nudi podatke koji takve ocjene sasvim potiru ili ih čine krajnje čudnim. Prema tim podacima, naime, proizilazi da - nasuprot svojim vizijama i čvrstim opredjeljenjima da te vizije ostvari, na-suprot ruskom „pokroviteljstvu“ i neupitnoj podršci naroda „crnogorskog i brdskog“, te nasuprot činjenice da nije prezao ni od najdrakonskih kazni i da je kazne kao sredstvo umio savim lijepo da obrazloži voljom božjom (kao u slučaju kad je njegova „’straža’ tajno ubila dva najsamovoljnija plemenska glavara, jednog Komanina i jednog Čevljanina, a da to nije izazvalo u tim plemenima nikakve teže posljedice, jer je Vladika vješto proširio vijest ’da ih je bog kaznio’ što su grdno prestupili božju volju i nijesu slušali vladičine savjete i molbe, zbog čega je stigla kletva sa božjeg oltara“36) – mitropolit na državnom planu gotovo ništa nije napravio.

Takav svoj nalaz crnogorska istoriografi ja saopštava preciznim navođe-njem više podatka koji karakterišu crnogorsku društvenu stvarnost na kraju mitropolitovog života. Jedne podatke nude istoričari u vlastitim zaključcima, a druge navodeći ono što sam mitropolit direktno ili indirektno kaže – o svojoj poziciji i učincima:

Podaci koje istoričari u svojim „nalazima“ nude jesu: 34 Isto, str. 445-446.35 Dragoje Živković: Op. cit., str. 258.36 Jagoš Jovanović: Op. cit., str.167.


93

– da mitropolita Petra I nije nadživjela nijedna institucija vlasti čije je stvaranje u njegovo vrijeme započeto, izuzme li se (privremeno) Centralno vijeće (a i ono ukinuto petnaestak dana nakon njegove smrti);

– da nijedan zakon donesen u vrijeme dok se Petar I Petrović nalazio na čelu Cetinjske mitropolije, nije zaživo;37

– da anarhija u zemlji na kraju „više od pola stoljeća“ duge „vladavine“ Petra I Petrovića nije bila manja nego u vrijeme kada je došao na čelo Cetinj-ske mitropolije.38

Sadržina nekih od najvažnijih i najpoznatijih mitropolitovih poslanica, jednako kao i njegov testamnent, pak, govore da naprijed navedena istorio-grafska priča o „dubokom poštovanju“ njegovog dostojanstva, „izraženom na narodnoj skupštini, održanoj u početku septembra 1797. godine, odlukom da se svaki onaj ko bi pokušao da mu ospori funkcije vrhovnog poglavara zemlje osudi kao krvnik i vjerolomnik ’svega černogorskog naroda’“, nema potvrdu u faktičkom odnosu Crnogoraca prema njemu i onome što im kaže ili što pre-duzme, svejedno da li se radilo o molbi, (za)kletvi ili drakonskoj kazni.

Tako, da u Crnoj Gori u vrijeme njegovog boravka na čelu Cetinjske mitropolije nije mnogo utrađeno na uspostavljanju reda i mira, pa čak i na planu njegove lične sigurnosti, priznaje sam Petar I Petrović, kada u svom pismu guvernaduru Vuku Radonjiću, od 21. decembra 1823. godine, nakon detaljnog opisa nepodnošljivog nasilja i samovolje Cetinjana koje on stalno trpi i od kojih je prinuđen da bježi iz Cetinja, kaže: „Ja sam ot davno vidio da ovdje živjet ne mogu“.39

Osim tog pisma, postoje još dva autentična svjedočanstva iz mitropoli-tovog pera, napisana sredinom treće decenije XIX vijeka, nakon više od če-trdeset godina što ih je proveo „na kormilu zemlje“, koja više od drugih do-kumenata i argumenata govore o njegovom uticaju u plemenima u kojima je odsustvo uticaja centralne vlasti pokušavao da nadomjesti vlastitim ugledom i autoritetom.

Jedno svjedočanstvo je Poslanica Crnogorcima i Brđanima, od 6. oktobra 1825. godine, u kojoj se mitropolit, nakon konstatacije da nije us-

37 Dragutin Papović: Lik Petra I u našoj istoriografi ji, Podgorica, “Matica“, br 18-19/2004, str. 339.

38 Ukazujući na to, Dimitrije Milaković piše: „Ni zakoni odabrani opštim saglasjem naroda, ni autoritet sudaca izabrani(h) između prvi(h) glavara, ni primjena kaštiga dvojice Crnogoraca, koji su za prestupke svoje tad mušketani, ništa to nije kadro bilo zadržati u po-kornosti i posluhu Crnogorce i Brđane, već su se među sobom svađali, krvili i tukli, dokle im je god srce htjelo, i pograničnim hristijanima u turskoj plijenove uzimali. Zakone treba prinavljati narodima, a ne narode zakonima, ali opet za malo su vremena imali svoju silu, a neki od njih nijesu nikad u život ni stupili“ (Povjesnica crnogorska / priredio Marijan Mašo Miljić, Podgorica 1997, str. 372).

39 Jevto M. Milović: Petar I Petrović Njegoš (Pisma i druga dokumenta), Titograd 1988, knj. 2, str. 120.

Zbornik radova

94

pio pokušaj uvođenja reda i poretka u zemlji zakonskim putem, adresatima obraća sljedećim riječima: „Ja vas zaludu u sve vrijeme mojega među vama vladičestvovanja učih i nastavljah na sve ono što mogaše služit za vašu korist i poštenje i zaludu se u toliko sile vremena trudih, ne štedeći ni života ni imjen-ija mojega za vaše opšte narodno dobro. Da sam to činio za koji drugo narod od svijeta, on bi mi blagodario i ja bih među njim srećno i veselo živio i moje bi ime u ljubavi onoga naroda vječno ostanulo, a među vama je moje srce od vašega zločinstva uvehlo i starost moja oskorbljena, da počivala i radosti nig-da nemam. Ne mogu već ni o sebe raditi, a kamo li vaše posle otpravljati i za vaša djela ćesarsko-kraljevskomu guveranu odgovarati, nego eto vi, Gospodo Glavari, vladajte se kako znate i dogovarajte kako ćete s narodom upravljat i za narod đe potreba bude odgovarat, da se crne kape u to ne miješaju“.40

Drugo svjedočanstvo, mitropolitova Poslanica Bjelopavlićima od 4. decembra 1827. godine, u tom pogledu je još uvjerljivija. Samo jednom rečenicom iz te poslanice mitropolit jasno i nedvosmisleno objašnjanjava i to kakav je bio njegov uzajamni odnos sa Bjelopavlićima. Ta rečinica glasi: „Kad mene ne ljubite i nauke moje ne slušate, ja već nemam s vama posla nikakva.“41

Mitropolitova poruka u testamentu o tome što u zemlji nakon njega valja (u)činiti, nije korigovala u poslanicama datu sliku o „stanju vlasti“ na kraju nje-govog prilično dugog boravka na čelu Cetinjske mitropolije.42 Naprotiv, mol-bom Crnogorcima da do Đurđevadne iduće godine sačuvaju mir, kada očekuje da će u njoj „sud Carski“ biti uspostavljen, kojega je on u „vazdašnjega pok-rovitelja i branitelja“, cara ruskog, „isprosio i isplakao“ i koji mu je obećao da „hoće svojega ofi cijala“ u Crnu Goru poslati43 – da uradi ono što mitropolit nije mogao – čini tu sliku još uvjerljivijom.44

*

40 Petar I Petrović: Poslanice, Cetinje 1993, str. 244.41 Isto, str. 275.42 “Sumirajući“ rezultate u potonjoj deceniji mitropolitovog rada, Dušan Vuksan piše:

„Stanje u zemlji nije bilo dobro. Sud je već davno ukinut, funkcionisao je još samo kuluk, ali ga je malo ko slušao. Živeći na miru od Turaka, plemena raščišćavaju među sobom stare račune, krvna osveta je u jeku i Vladika upotrebljava svu svoju snagu i energiju, da ovom zlu stane na put. Piše poslanice, šalje viđenije ljude i glavare po nahijama, da smiruju bratstva, među pojedinima hvataju vjeru od godine do godine. Pred samu smrt pozvao je glavare, da se nađe način, da se uhvati vjera i da se stane na put nepotrebnom krvoproliću“ (Dušan D. Vuksan: Op. cit., str. 366).

43 Crnogorski zakonici (1796-1916), knj. I, str. 90-91.44 Đoko Pejović tu poruku tumači kao mitropolitovu želju da se „u zemlji očuva mir

do Đurđeva-dne 1831, u nadi da će do tada predstavnici Rusije donijeti pomoć i u ponečemu zrelijim društveno-ekonomskim uslovima stvoriti i razviti organe vlasti do kojih mu je bilo najviše stalo“ (Đ. Pejović: Op. cit., str. 79).


95

Crnogorska istoriografi ja daje obilje dokaza da mitropolit Petar I, i po-red nekih povremenih taktičkih „kolebanja“, čvrsto slijedi „ruski kurs“ i samo u njemu vidi vlastitu i crnogorsku perspektivu. To, uostalom, potvrđuje i sam mitropolit u svom pismu ruskom caru od 8. oktobra 1814. godine, nakon još jedne demonstracije smisla i suštine ruskog „pokroviteljstva“, u kome, uz ostalo, kaže i ovo: „Crnogorski narod, čuvši iz najvišeg rješenja Vašeg Im-peratorskog Veličanstva da je susjedna nam Bokeljska provincija ustupljena Austriji, izgubio je svu nadu koju je iz drevnih vremena polagao na Rusiju i okrivljuje mene za svoju nesreću zbog toga što je od 1711. pod mojim pret-hodnicima, mitropolitima iz moje porodice Petrovića, Danila, Save i Vasilija, kao i od mene samog uvijek bio upućivan na nepokolebljivu predanost Rusiji, i što je zbog takvog našeg rukovođenja često stradao i sada do svoje najveće nesreće doveden. Ja sam navukao na sebe i na cio narod srdžbu susjednih država, a naročito Austrije, jedino zbog moje iskrene privrženosti Rusiji, od koje me nijesu mogli otrgnuti ni zlato, ni srebro, niti strašne promjene evrop-skih odnosa“.45 I kao što mitroplita ni taj, ni bilo koji drugi slučaj neće pokole-bati u njegovoj vjernosti Rusiji, odnosno u očekivanju da ona riješi crnogorske probleme,46 tako ni crnogorska istoriografi ja ni u jednom trenutku neće prestati da piše o takvoj njegovoj političkoj orijentaciji kao ne samo veoma pozitivnoj, nego i jedino ispravoj i mogućoj. Ona će to osobito snažno manifestovati u trenutku ukidanja guvernadurstva, kada će konstatovati da je taj čin imao „iz-vanredan politički značaj“,47 odnosno krajnje „pozitivne implikacije na daljnji politički život Vladikata Crne Gore“,48 s obzirom na to da se guvernadurstvo navodno pokazalo kao „neodrživa ustanova u Crnoj Gori, jer je zaista ometalo unutrašnje političko sređivanje i organizovanje državne vlasti“.49

Naspram takvih ocjena, što u cjelini i danas baštini, crnogorska istorio-grafi ja ne nudi nijedan argument kojim bi osporila:

– da je Crna Gora u vrijeme kada je, ukidanjem guvernadurstva, uspjela da se oslobodi „pošasti“ ideje svjetovne vlasti bila kudikamo više posvađana sa susjedima, više odbojna (zatvorena) prema emancipatorski ekspanzivnom Zapadu, više zavisna od geografski i u mnogom drugom pogledu daleke Rusije i manje unutra sređena i spremna da samostalno uradi bilo što dobro i

45 Dušan Lekić: Op. cit., str. 294.46 Mitropolit, tako, već 1817. ponovo moli ruskog cara da preduzme mjere na rješa-

vanju crnogorskih problema i u tu svrhu pošalje makar jednog čovjeka da uvede red u Crnoj Gori, jer ova nema pismena čovjeka kadrog za tako nešto, da bi u maju 1826, po ko zna koji put, molio ruskog cara da primi Crnogorce „pod svoje pokroviteljstvo, pošto vjernost i usrdnost naroda k Rusiji nije mogla pokolebati ni udaljenost od nje, ’ni strašni obrt prilika u Evropi’“ (Đoko D. Pejović: Op. cit., str. 364).

47 Isto, str. 83.48 Dragoje Živković: Op. cit., str. 512.49 Tomica Nikčević: Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja države u XIX

vijeku (otpor stvaranju države), II izdanje, Podgorica-Nikšić 1999, str. 114.

Zbornik radova

96

progresivno, nego u doba kada je mitropolit Petar I stupio na čelo Cetinjske mitropolije;

– da je takvo stanje, u dijelu gdje je zavisilo od internih političkih orijen-tacija i učinaka, mnogo manje bilo posljedica djelanja onih koji su željeli da u Crnoj Gori uvedu svjetovnu vlast nego nastojanja mitropolita da u političkom životu zemlje spriječi pojavu bilo čega što bi se kosilo s njegovom ambicijom da bude vansistemski i nadsistemski „gospodar“ pod ruskim „pokroviteljst-vom“, koji za sve što radi, i kako radi, odgovora samo Bogu i Rusiji;

– da se samo iz rakursa nedovoljno razvijene svijesti (istorijske i naučne) mogu izvlačiti racionalizacije tipa da su Crnoj Gori druge polovine XVIII i prve polovine XIX vijeka više odgovarale (bile potrebne) molitve i kletve nego racionalne ideje i dijalog, te da su se crnogorska plemena (inače dorasla izazovu da, saobrazno najvišim pravnim i moralnim uzusima svog vremena, rješavaju gotovo sva svoja unutrašnja pitanja i čak vode spoljnu politiku), samo strahom od kazne božje mogla držati na okupu ili privoljeti da nešto učine na svojoj organizaciji i emancipaciji;

– da to što mitropolit uporno opstruira svaku političku, vojnu i inu ak-ciju u zemlji koja nije bila pod njegovom kontrolom i odobrena od „pokrovi-teljice“, što „perspektivu“ zemlje vidi u „slaveno-srpskom carstvu“ pod rus-kom kontrolom i sa sobom na čelu, što unutrašnju organizaciju u njoj hoće da uspostavi po projektima ruskih vojnih i inih izaslanika i instruktora, nije stvar nikakvog „proviđenja“ i sreće za Crnu Goru i Crnogorce, već oblik borbe za političku vlast, koja – uprkos svekolikoj „podršci“ u narodu („vazda sprem-nom“ da gine za svoju vjeru i Rusiju) - u krajnjem bilansu ima kudikamo više negativnih nego pozitivnih „referenci“;

– da robovanje slaveno-srpskom velikodržavnom mitu, praćeno smjernim klečanjem pred ikonom „vječite pokroviteljice“, nije moglo da vodi prevladavanju nijednog crnogorskog problema, ni na unutrašnjem, ni na spoljnopolitičkom planu, budući da je Crnogorcima, uz svo poštovanje nji-hovih religijsko-etničkih nazora (inače manje krutih nego se to obično pred-stavlja), više odgovaralo da se upravljaju prema nalozima vremena, odnosno potrebama i mogućnostima koje im nameće društveni kontekst okruženja u kome se nalaze, nego po „zvijezdi Sjevernjači“;

– da je u pogledu društveno-ekonomskog i svakog drugog preporoda zemlje na temelju izbavljenja iz ralja posvemašnje oskudice i zavisnosti od drugoga, koncept unutrašnjeg uređenja i spoljnopolitičke orijentacije koji podrazumijeva svjetovna vlast bio onoliko prihvatljiviji od solucija koje su emanirale iz „vladikata“ (za kojega sami crnogorski istoričari kažu da nije imao „analogije i uzora“ i da je „jedino bio sličan sam sebi“),50 koliko su ideje i solucije civilizacije utemeljene na tekovinama evropskih građanskih revolu-cija bile u prednosti nad svijetom prošlosti;

50 Dragoje Živković: Op. cit., str. 512.


97

– da društvo i državu čiji razvoj treba da slijedi duh i zahtjeve evropskog XIX vijeka ne mogu da (pred)vode zakašnjeli rapsodi, koji zakonitosti istori-jskog kretanja posmatraju iz fatalističkog rakursa “strašnog suda” i “posljedn-jeg obračuna” što će uslijediti kad pijemont pravovjerja i pravednosti, s njima na čelu, stane “na biljegu” izazovima civilizacije;

– da je u ispunjenje mitroplitove želje odmah nakon njegove smrti o uk-lanjanju onih koji su bili za uvođenje svjetovne vlasti u Crnoj Gori, koja ne bi bila pod kontrolom vanistemskih i nadistemskih gospodara-prelata, nije bilo pretpostavka za razvoj Crne Gore i njene državnosti, nego čin uzmaka pred izazovima novog društva i vremena, čija se visoka cijena i dalje plaća.

Navedene „ilustracije“, samo su dio sličnih ili gotovo istovjetnih iskaza (opisa, objašnjenja i vrijednosnih sudova) koje crnogorska istoriografi ja nudi s obije strane svog odnosa prema mitropolitu Petru I Petroviću – one, u kojoj o njegovoj ličnosti i djelu govori u krajnje pozitivnom svijetlu i one, u kojoj sve to direktno ili indirektno dovodi u pitanje, osporava ili čak obesmišljava. Kao takve, one sasvim uvjerljivo potvrđuju hipotezu ovog priloga.

Same po sebi, te „ilustracije“ ne daju osnova za zaključak koja je od pomenute dvije „strane“ odnosa crnogorske istoriografi je prema mitropolitu Petru I ona „prava“, tj. koja je realna i vjerodostojna, a koja nije. Takav sud bi mogao donijeti tek na temelju nekih drugih naučnih istraživanja, u koji-ma, ko god ih vršio, i kad god to bilo, vjerovatno ne bi trebalo zaobići dvije izuzetno važne „reference“: onu, koju predstavlja sud same istorije, u smislu ocjene koliko je sve ono što se u Crnoj Gori dešavalo u vrijeme mitropoli-ta Petra I i poslije njega potvrdilo ispravnost njegovih unutrašnjepolitičkih i spoljnopolitičkih opredjeljenja i učinaka; i onu, koju predstavlja, s jedne strane, crnogorsko iskustvo s „lažnim carem“ Šćepanom Malim, za kojega je (upravo u crnogorskoj istoriografi ji) rečeno da je bio taj koji „organizuje prvu natplemensku vlast u Crnoj Gori“, tj. prvi koji je u postcrnojevićkoj Crnoj Gori „uspostavio vladavinu zakona i zaveo red“,51 i, s druge strane, ocjena knjaza Danila Petrovića da je uprava prije njega, pod kontrolom mitropolita, bila razlog što Crna Gora nije ranije priznata kao nezavisna država i, kao tak-va, primljena u „skup evropskih država“.52 Navedene „ilustracije“, međutim, daju osnova za zaključak:

– prvo, da pomenute dvije „strane“ odnosa crnogorske istoriografi je prema mitropolitu Petru I – jedna, u kojoj se njegova ličnost i djelo veličaju i druga, u kojoj se to mnogim konkretnim podacima i „opisima situacija“ potire – ne idu zajedno;

– drugo, da naučno razriješiti tu istoriografsku kontroverzu o Petru I Petroviću, tj. razjasniti kako je tako nešto uopšte moguće i o čemu se tu zapra-

51 Đorđe Popović: Pravo i sud u Crnoj Gori, Podgorica 2003, str. 28.52 Crnogorski zakonici 1796-1916, tom I, str. 190.

Zbornik radova

98

vo radi, ne znači poreći ili umanjiti bilo koju istinu o mitropolitovoj ličnosti i njenom mjestu i ulozi u crnogorskoj istoriji, već otkloniti razne nenaučne, eshatološke i ideološke naslage koje sprječavaju da se ovi realno sagledaju i valorizuju;

– treće, da je to razjašnjenje utoliko važnije, ukoliko se, s jedne strane, rusko-slovensko-srpsko-pravoslavni sindrom u crnogorskoj istorijskoj svijes-ti, dobrim dijelom nastao pod uticajem mitropolitovih ideoloških i političkih racionalizacija, iskazuje kao jedna od krucijalnih determinanti u aktuelnim crnogorskim nacionalnim i državnim postrojavanjima i prestrojavanjima i ukoliko se, s druge strane, odnos Crne Gore prema dijelu vlastitog kulturno-istoriskog nasljeđa već kreće rubom pomračenja istorijskog uma, jer samo se s te pozicije može razumjeti njen pristanak da to što se Cetinjski manastir – najveća svetinja i simbol njene nacionalne i državne samobitnosti, u kojoj su uz to pohranjeni i zemni ostaci „zemaljskog gospodara“ Petra I Petrovića – nalazi u rukama pravnog lica iz druge države, tretira kao pitanje iz domena imovinsko-pravnih odnosa.


99

Nikola Racković

MORALNI POSTULATI U DJELU PETRA I

U radu su analizirani moralni stavovi sadržani u djelu Petra I; razmatran je sistem moralnih vrijednosti (sloboda, istina, pravda, sloga, tišina, riječ), značenje pojmova dobro i zlo, odnos morala i prava, moralnih i materijalnih vrijednosti; na kraju su date neke odlike moralnih shvatanja Petra I.

Odbrana i sloboda osnovne su odrednice crnogorske istorije i bitno su uticale na cjelokupni razvoj crnogorskog društva, formiranje svijesti i sistema vrijednosti. Tako je bilo i u doba Petra I. Spolja: prijetnje i nasrtaji stranih sila, unutra: nesloga i razdor među plemenima, uz to – glad i kuga. Samo u jednoj godini (1796) dvije bitke: na Martinićima (11. jula) i Krusima (dva mjeseca kasnije). Tamo gdje su bitke, tamo je i smrt. A smrt, Sokratova i svaka druga, iznova nameće pitanje o smislu života i traži odgovor na njega: ima li život smisla ako se u njemu ne mogu ostvarivati vrijednosti? Na ovo pitanje Cr-nogorci su gotovo svakodevno odgovarali. I otuda privid da lako idu u smrt, upravo je obrnuto: teško pristaju na život u kome se ne mogu ispoljiti ljudske vrijednosti.1 I tu, u toj krvavoj drami Dobra i Zla nalazi se klica Njegoševog stiha: “Što je čovjek, a mora bit čovjek!”2

Po riječima Žarka Šćepanovića od pobjeda na Martinićima i Krusima “za Crnu Goru počinje novo doba; ona je od tada de facto nezavisna i samo-stalna država. Organizator ovih pobjeda i novog razvoja Crne Gore je mitro-polit Petar I Petrović, koji postaje neprikosnovena ličnost u Crnoj Gori i Crno-gorskim brdima.” 3 U spoljnoj politici držao se načela: Crna Gora ne treba ni za koga toliko da se vezuje da bi njena samostalnost bila dovedena u pitanje.4 Ovo načelo ima punu moralnu težinu.

Istorija poznaje vladare i državnike čija su djela trajala koliko i njihovi životi. Izuzetak je Petar I; njegovo djelo nadživjelo je vrijeme u kome je na-

1 Niko ne ide na smrt dobrovoljno, svaki od smrti bježi što dalje može, kaže Petar I u poslanici Sulejman paši. Владика Петар Први: Пјесме; Писма; Посланице. Приредио Чедо Вуковић. – Цетиње 1996, 111.

2 Petar II Petrović Njegoš: Gorski vijenac, priredio Aleksandar Mladenović, Cetinje 1996, 42.

3 Prof. dr Žarko Šćepanović, u: Enciklopedija Jugoslavije, tom 3. – Zagreb 1984, 94.4 Isto.

Zbornik radova

100

stalo. Udario je čvrste temelje crnogorskoj samostalnosti i nezavisnosti. Efekti njegovog činodjejstvovanja osjećaju se i danas.

Uprkos tome, i poslije, bezmalo, 180 godina od smrti Petra I, lišeni smo mogućnosti potpunog sagledavanja vladičinog opusa; još uvijek nemamo bi-bliografi ju izdanja njegovih djela i djela o njemu5; bez toga nema cjelovitog suda i ocjene. A djelo Petra I je i obimno i raznorodno. Čine ga tekstovi knji-ževnog, istorijskog i pravnog sadržaja. I sa kog god aspekta se prišlo vladi-činom djelu moralna problematika se ne može zaobići. U njegovom djelu, posebno u poslanicama, dominiraju moralne teme.

Moral je svakako jedan od najsloženijih i najznačajnijih društvenih fe-nomena. U njemu se prelamaju sva svojstva pojedinca i društva. Najkraće: moral je ostvarivanje sebe kao ljudskog bića.

U djelu Petra I obuhvaćeni su svi aspekti moralnog fenomena: suština morala, sistem moralnih vrijednosti, sukob moralnih vrijednosti, odnos mo-ralnih vrijednosti prema drugim vrijednostima, zatim pojmovi dobro i zlo (os-novne kategorije etike), odnos morala i ekonomije, morala i religije, morala i običaja, odnos moralnih i pravnih normi. Zbog toga je djelo Petra I nezaobi-lazno pri proučavanju crnogorske etičke misli. U tom smislu poslanice Petra I su svojevrsna etička čitanka. U raspravi Moć riječi Petra I Čedomir M. Lučić zaključuje: „Izgleda da iz poslanica Petra I čujemo poruku – ne budi ono što možeš biti već ono što treba da budeš, tj. ne učini ono što možeš učiniti već ono što treba da učiniš“.6 Iz ukupnog djelovanja Petra I, smatra Drago Kastratović, Crnogorci su mogli prepoznati poruku, koja, kako kaže, ništa nije izgubila od aktuelnosti: „koliko čovjek otkriva moralne snage u sebi, toliko i postoji kao pojedinac i kao dio cjeline koja se zove narod, zajednica, nacija, društvo“.7

Petar I u poslanicama piše o postupcima koji se sa stanovišta etike mogu označiti kao dobri ili loši (rđavi), odnosno poželjni ili nepoželjni. Nemajući mogućnost primjene sile (zatvori tada nijesu postojali), moral je bio jedini oblik djelovanja.8

U djelu Petra I prisutan je izvjestan panmoralizam. Sve što čovjeka okružuje, sve što radi i stvara, manje je vrijedno od moralnih vrijednosti. Sve je u službi moralnog integriteta ličnosti. Moralno je prvo; sve ostalo je iz njega izvedeno. Moralno se ne može podvesti pod bilo šta drugo, jer je svako drugo djelovanje podložno moralnom sudu; čak su i crkveni i manastirski po-

5 Popis i opis djela Petra I kao i literatura o njemu (a to isto važi i za Petra II Petrovića Njegoša i kralja Nikolu) ide u red najsloženijih bibliografskih zadataka. Time se, između osta-log, može objasniti činjenica da još uvijek nemamo bibliografi ju o ovim istaknutim ličnostima crnogorske istorije i kulture.

6 Čedomir M. Lučić: Moć riječi Petra I: etičko-estetski aspekti, Nikšić 1987, 33.7 Drago Kastratović: Vrhovi i ponori crnogorskog identiteta, Zagreb 2005, 51.8 Više o tome u predgovoru Slobodana Tomovića knjizi Петровићи: писци,

духовници, владари. Приређивачи: Слободан Томовић, Горан Секуловић. – Подгорица 1997).


101

slovi iza moralnog čina. Pouka za danas. Danas kada je sistem vrijednosti potpuno narušen, ovakav panmoralizam ima izuzetnu važnost. Povratak Petru I je povratak autentičnim ljudskim vrijednostima.

Poslanice pružaju odgovor na pitanje: šta se sve može postići moralnim djelovanjem.

Po mišljenju Vuka Pavićevića, istaknutog fi lozofa morala, inventar os-novnih etičkih pojmova (ili kategorija) čine: moralni sud (ocjena), postupak, karakter, savjest, obaveza (ili dužnost), kriterij (ili pravilo), vrijednost (i hijer-arhija vrijednosti), dobro i zlo, treba i ne treba.9 Sve ove kategorije imaju puno značenje u djelu Petra I. U njemu se mogu naći osnovne odredbe pojmova: vrijednost (i hijerarhija vrijednosti), sloboda, dobro i zlo, pravda, istina, sloga, tišina, dužnost, riječ, patriotizam, čast i poštenje, odgovornost; zatim sadržaj odnosa morala i prava (moralnih i pravnih normi), odnosa moralnih i materi-jalnih vrijednosti.

Sistem moralnih vrijednosti. Vrijednosti (sloboda, pravda, istina, jed-nakost, poštenje, patriotizam) su izraz čovjekovog odnosa prema ciljevima i idealima (svojim i društva kome pripada). U tom smislu može se reći da govor o vrijednostima prožima čitavo djelo Petra I.

Za sistem moralnih vrijednosti koji je sadržan u opusu Petra I bitno je da jedna vrijednost sama po sebi nije dovoljna, samo u sprezi sa drugim vri-jednostima ima moralno djejstvo. Moralne vrijednosti su date u parovima: čast i poštenje, mir i tišina, sloga i jedinstvo, pravda i istina itd. A u društvu ispunjenom nemirima i moralne vrijednosti su često u međusobnom sukobu, što je takođe bitna odlika ovog sistema vrijednosti.

Petar I je svestrano angažovan na stvaranju ambijenta u kome će se vri-jednosti nesmetano manifestovati.

Sloboda je najopštija etička kategorija. Petar I je shvata kao “temelj ot svakoga dobra na ovome svijetu”10. Sloboda je pretpostavka za uspostavl-janje i ostvarivanje sistema moralnih vrijednosti. Univerzalna je i bezuslovna; prepoznatljiva je po tome što nije ograničena. On proklinje sve koji bi slo-bodu da ograniče. U Izjavi iz 1790. godine kaže: “Naša vrata slobode neka su svakom slobodu ištućem otvorena”11. Sloboda je za sve ili nije sloboda. Biti slobodan za njega znači biti gospodar svog života i svog doma. Sloboda isključuje tuđina kao gospodara. Sve svoje stvaralačke sposobnosti posvetio je oslobađanju Crne Gore.12

9 Dr Vuko Pavićević: Osnovi etike, Beograd 1967, 13.10 Петровићи: писци, духовници, владари, 347.11 Владика Петар Први: Пјесме; Писма; Посланице. Приредио Чедо Вуковић. –

Цетиње 1996, 35.12 U poslanici Brđanima o tome sam kaže: “I koliko sam truda i muke od početka do

sada pretrpio, to samo jedini Bog znade; i sve radeći za obšte narodno dobro i slobodu bez ni-kakve hile i lukavstva, nako s pravijem i čestitijem srcem želeći vidjeti vas i ostalu moju braću

Zbornik radova

102

U doba Petra I ispoljena je sva složenost osvajanja slobode. Borba za slobodu vodi se na dva fronta: spoljnom – protiv pritisaka koji dolaze od dru-gih, i unutrašnjem – protiv sopstvenih ograničenosti. Na spoljnim granicama Crne Gore, potrebno je to ponovo istaći, smjenjuju se velike sile: Turska, Austro-Ugarska, Francuska, pa ponovo Austro-Ugarska. Odbrana je postala osnovni način postojanja. Unutar Crne Gore slobodu su ugrožavali plemenski sukobi, svađe i razmirice. Sve to bilo je praćeno nestašicama, sušom i glađu13. A tamo gdje je glad nema slobode. Tome treba dodati i pojavu raznih bolesti; kuga je harala Crnom Gorom i odnosila ljudske živote. Samo zdrav čovjek može se smatrati slobodnim čovjekom. I ovaj dio crnogorske istorije potvrdio je da je sloboda najveća vrijednost. Nije se mogla ničim drugim nadoknaditi. Petar I je to znao i osjećao i stalno podsticao Crnogorce na osvajanje slobode. Po tome je djelo Petra I aktuelno i danas. U Spisima o moralu Umberto Eko zaključuje: „Sloboda i oslobođenje predstavljaju zadatak kome nema kraja.“14

Veličinu i važnost Crne Gore mjerio je njenom slobodom. To je bila i mjera njegovog ličnog zadovoljstva.

U poslanici Bjelopavlićima (5. III 1826) žali se kako je malo onih koji znaju šta je sloboda: “i evo žalosti, što je malo i tamo i ovamo ljudih, koji poznaju što je sloboda i koji rade da je ne izgube. A kad bi je poznavali, kao što je ja poznajem, svaki bi radiji umrijet, nego li bez slobode živjet”. Pritom se poziva na indijskog cara Pera: “Dosta je svaki živio, koji pod tuđi jaram nije umro.”15

Za Vuka Pavićevića moral je, u ontološkom smislu, izraz i oblik slo-bode. Bez moralnih osobina čovjek, pojedinac ne može biti defi nisan kao ljud-sko biće, dakle nije ličnost16.

Odnos prema slobodi izražen je i u zakonskim aktima. Tako Stega utvrđuje jedinstvo među plemenima i uspostavlja solidarnost u odbrani slo-bode.

Dobro. U fi lozofi ji morala od najstarijih vremena do danas česte su rasprave o tome što je najviše dobro, dakle ono dobro koje bi bilo prihvaćeno od svih i za sve važno. Petar I je morao na ovo pitanje dati konkretan odgovor. U jednoj poslanici upućenoj Katunjanima 1822. on kaže: „Vaše najviše do-bro i najviša sreća i korist stoji u vašu slogu i vaše poslušanije“17. Ova ideja sadržana je u gotovo svakoj poslanici.

od neprijateljskog jarma i zuluma oslobođene.” Петровићи: писци, духовници, владари, 346.

13 „a godište od svašta tijesno i oskudno.“ Isto, 345.14 Umberto Eko: Spisi o moralu. Prevela s italijanskog Elizabet Vasiljević. Beograd

1998, 40.15 Петровићи: писци, духовниции, владари, 427.16 Vuko Pavićević, navedeno djelo, 19.17 Петровићи: писци, духовници, владари, 414.


103

Sloga, dobro i sloboda su vrijednosti koje su apostrofi rane i u pjesmi Poučenje u stihovima.

Ideje Petra I o dobru u skladu su sa savremenim etičkim teorijama o ovom pitanju. Nakon temeljnog proučavanja šta fi lozofi ja i religija u dosadašnjem razvoju nude kao odgovor na pitanje šta je dobro, Entoni Kliford Grejling zaključuje da je za čovjeka najbolji život onaj koji je humano proživljen u humanom svijetu18.

Petar I je bio uporan u nastojanjima da ostvari opštenarodno dobro i po toj upornosti ostao trajan uzor. Radi mira među Ceklinjanima i Dobrljanima išao je (1804) na obije strane – 14 puta19.

Zlo. Zlo je kompleksan fenomen, Petar I se tako i odnosi prema njemu. U poslanicama je data svojevrsna fenomenologija zla. Što se tiče zla domaćeg ono se ispoljava kroz međusobne sukobe (domaći rat), svađe, zađevice, nes-logu, samovolju, izdaju, koristoljublje, mito, krađu (lupeštinu), neposlušnost. smutnju, osvetu i − nabrajanju nikad kraja. A koja su sve zla i poniženja Crnogorci trpjeli od Turaka na pregnantan način je prikazano u poslanici Bjelopavlićima iz 1827. Obraćajući se Bjelopavlićima (i svim Crnogorcima) povodom skidanja turskog jarma i sendžira, vladika navodi: “I eto danas, hvaleći Boga, ne idete na turski izmet, ne dajete turskoga harača, ni turskoga poreza ni poklona ni turske globe nikakve, ne dočekivate Turke na konake, ne mijete turske noge, ne trčite po selima da tražite med i maslo, kokoške i jajca i ostalo što Turci ištu; ne brekte vam i ne zapovijedaju, kako ćete im koje jelo skorije zgotoviti, ne psuju vam vjeru i zakon, ne nazivaju vas krmcima od kr-makah, a žene vaše krmačama od krmačah, ne plaćate im žvakalice, zašto su zube slomili o vašemu hljebu, ne provodite turske konje i ne dajete im zob i si-jeno, ne vežu vas pri stropištam u vaše kuće i ne vode svezanijeh ruku naopa-ko za ličine, ne gnjijete u turske tamnice i sendžire i ne vješaju vas o vrbama i na spuška vješala, ne biju vas čibucima, nogama i zamlaticama, ne grabe vaše žene iza živijeh muževah i đevojke vjerene i nevjerene na sramotu.”20

Zasluga je Petra I što je zlo prepoznao, i to je činio bez obzira od koga je zlo dolazilo i u kom vidu se manifestovalo. Osim te sposobnosti prepozn-avanja zla, Petar I je shvatio da je od suštinskog značaja da se zlo suzbije u korijenu. A, kako jedan španski autor napisa, najmudrija je ona vlast koja smotreno suzbija svako zlo dok je još u korijenu21. Petar I je upravo to radio. Upozoravaо је da niko ne bude “početak od ikakve smutnje”22. A korijen zlu je u samovolji, neslozi i neposluhu. Zloba, nesloga, izdaja, lakomost proždire

18 Poslanica Ljubotinjanima, 1805.19 Владика Петар Први, наведено дјело, 230–231.20 Хосе Мануел Фахардо: Писмo с краја света. Превео с шпанског Вук

Шећеровић. – Београд 2007, стр. 29.21 Петровићи: писци, духовниции, владари, 354.22 Isto, 384.

Zbornik radova

104

zakon, vjeru, voljnost, slobodu, čest i slavu, otečestvo, roditelje, braću i đecu, najposlje i onoga koji ga želi. Takvi načini postupanja protivni su Bogu i čovjekovoj prirodi.

Crnogorce savjetuje, moli, preklinje, zaklinje, da oni sami zlo ne počinju23. Zlo je u čovjeku. Takav zaključak nameću i poslanice. Crnogorcima poručuje: ”neće vi niko ništa zlo učiniti, ako ga vi sami na sebe ne dovedete”24. Istog sadržaja je i poruka Katunjanima: sami su krivi za sve nesreće koje su se među njima dogodile i koje će se dogoditi25. Pita Katunjane: “možete li igda biti mirni, kad puštиte zle ljude da čine na svoju volju, što sami hoće”26. I u poslanici Crnogorcima i Brđanima opominje da nemaju drugih zlotvora do samih sebe, “i vama niko ništa ne čini bez vaše zađevice”27. Od Čevljana, Cuca i Bjelica traži (1826) “da zlo i krvoproliće prekratite i da se za sve i posve umirite i podmirite”28. Obraćajući se Katunjanima (1822) on predočava “da ste sami sebe i svojoj đeci najviši krvnici i neprijatelji duševni i tjelesni i da svi đavoli i svi vaši neprijatelji od svijeta ne bi mogli toliko zla, ni toliko štete i sramote vam učiniti, koliko vi sami sebe činite”29. Nemaju većih zlot-vora od sebe samih.

To stalno nastojanje i ukazivanje na potrebu da zlo prvi ne počnem u stvari je jedna od premisa zaključka do koga je kasnije došao Marko Mil-janov: čojstvo je kad branim drugoga od sebe.

Jedan od načina da se zlo izbjegne jeste trpljenje, strpljenje, na šta Petar I često ukazuje. Osuđuje svaki čin zla. Protivi se tome da za nečije zlodjelo posljedice snose djeca i stare osobe.

Zlo je uvijek jednosmjerno, isključivo; zao čovjek ne zna za alternativu.U Zakoniku se nepravda i druga zlodjela tretiraju kao bolest; takve

bolesti, predviđa Zakonik treba sudom liječiti. Čl. 32 govori o tome kako raz-vijati svijest o primjeni zakonika i kako suzbiti zlo.

Poslanice su, kaže Čedo Vuković, odzivi, djelujući odzivi na izazove. “One ne čekaju da se nastalo zlo samo stiša – hitaju da gase sve što među lju-dima i plemenima plamti”30.

U vremenu i okolnostima u kojima je djelovao Petar I izdaja kao vid zla imala je posebnu težinu, a to je iziskivalo moralnu osudu naročite žestine, što je u poslanicama i urađeno.

Još nikome nije pošlo za rukom da u izdaji pronađe spokojstvo, mir i sreću. Petar I je to dobro znao.

23 Владика Петар Први, наведено дјело, 122.24 Isto, 137.25 Isto, 140.26 Isto, 204.27 Isto, 209.28 Isto, 174.29 Čedo Vuković: Misli, etika i poetika Petra Prvog, predgovor, u: Владика Петар

Први, наведено дјело, 9.30 Владика Петар Први, наведено дјело, 250.


105

U Stegi (čl. 1) i u Zakoniku (čl. 1) predviđena je osuda izdajnika; izdajnik se tretira kao opštenarodni krvnik. U čl. 30 stoji da nijedno djelo ne može na-predovati u željenom pravcu kad se među družinom izdajnik i špijun nahodi.

Petar I često ukazuje na negativne posljedice koje samovolja ima za opštenarodno dobro. Upozorava Katunjane da se do opšteg dobra ne može doći samovoljom i neposluhom, zato im poručuje “što dobijete od vašega neposluha i samovoljstva to će biti vaše.”31

Zakonikom (čl. 18) se zabranjuje samovolja i osveta. A na drugom mjestu neposlušne i samovoljne ostavlja pod žestokim prokletstvom32. Samovoljstvo donosi veliku nesreću i sramotu.

Petar I je čitavog života branio Crnu Goru od nasrtaja zla koje je dola-zilo sa raznih strana, ali je morao i da brani sebe od istih onih ljudi za čiju slobodu se istinski borio.

Istina. Petar I se narodu obraća sa različitih mjesta; najčešće su to ma-nastir Stanjevići, Cetinjski manastir, Savina, Herceg-Novi, Ostrog, manastir pod Majine, sa Lovćena. Poruke šalje u sve nahije, knežine, u svako pleme, selo, čak i na pazare. Obraća se glavarima, starješinama, kapetanima, “sudija-ma”, zboru plemenskom, sveštenicima, vojvodama, knezovima, barjaktarima, serdarima, pravoslavnim hrišćanima, svim Crnogorcima. I svima sa mjerom. Predstavlja se kao mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski, vladika, gospodar Crne Gore, smireni arhijerej, pokorni sluga, dobroželatelj, kavaler rosijski.

Petar I je sve pojave u crnogorskom društvu jasno sagledavao ili kako sam kaže “čisto vidim”. U tom čistom sagledavanju pojava je ključ za razumi-jevanje bogatog vrela mudrosti, snage i ljepote jezičkog iskaza.

U Hegelovoj Fenomenologiji duha, knjizi koju neki autori smatraju najznačajnijim djelom fi lozofske literature uopšte, nalazi se zanimljiva priča, puna simbolike, koja govori o odnosu gospodara i sluge. Sluga saznaje stvar-nost neposredno; između sluge i stvarnosti nema posrednika; gospodar stvar-nost saznaje posredno, preko sluge.33

Petar I je bio i gospodar i sluga. Stvarnost, svakodnevnu crnogorsku stvarnost, saznavao je neposredno. To mu je omogućilo da prodre do suštine događaja i pojava i da otkrije istinu o njima.

Kao vladika i vladar, duhovni i svjetovni gospodar Crne Gore, Petar I želi da zna šta se zbiva u njegovoj zemlji, želi da zna šta se događa na grani-cama Crne Gore, želi da zna šta se dešava u susjedstvu i u svijetu, i sve to hoće da zna istinito. U tome je njegova snaga. On hoće da čisto razaberemo34,

31 Петровићи: писци, духовници, владари, 445.32 Georg Vilhelm Fridrih Hegel: Fenomenologija duha, preveo Nikola M. Popović,

predgovor Veljko Korać, stručna redakcija Gligorije Zaječaranović, Beograd 1974, 116–117.33 Петровићи: писци, духовници, владари, 381.34 Isto, 383.

Zbornik radova

106

on hoće da istinito razumije35 ili kako na drugom mjestu kaže ja lijepo vidim i poznajem kuda se ovo prostire; traži od Crnogoraca neka svaki vidi i razumije čisto36.

On se u poslanicama najčešće poziva na Boga i ruskog cara kao pokro-vitelja, a u stvari najjači njegov oslonac je istina.

Preko poimanja istine vidi se vladičin odnos prema pravu i pravdi. Da bi se presuda donijela mora se prvo utvrditi istina. “Kako se može globa uzi-mati prijed no se razvidi istinom je li čojak kriv ili ne?” – pita vladika37. Da bi se došlo do istine potrebno je svaku sumnju ukloniti. Otuda u njegovom poimanju morala nema ničega pomućenog, nejasnog.

On upozorava: “sud valja da hoće najprije iskati da čisto vidi i razabere kako je što bilo i na koji način proishodilo”38. Nema dakle pravde bez istine

Kao veliki i nepokolebljivi privrženik istini protivi se svemu što je lažno.Nema morala bez znanja. Poruka i pouka za danas: uspjeh do koga se

nije došlo primjenom znanja ne može biti moralno utemeljen.Sloga. Sloga i jedinstvo su državni i politički program i moralni impera-

tiv Petra I. Njegova najjača želja bila je da zaustavi “domaći rat i krvoproliće” i uspostavi slogu i jedinstvo i izbavi Crnogorce i Brđane “od ljutog jarma paše skadarkoga”, kako je to sam formulisao u poslanici Crnogorcima i Brđanima (1825). Njegovo angažovanje na mirenju i slozi bilo je neprekidno.

Zaklinje da se čini sloga i jedinstvo. Sloga i jedinstvo su uslov opstanka i ideal onima koji opstaju. U pitanju je opšte dobro.

Nesloga je najviši krvnik. Ona je razlog gubitka slobode. Sloga gradi – nesloga razara. Domaći rat i nesloga, kako kaže, velika i silna carstva razura u nesreću pod tuđi bič i jaram obraća, a kamo li jedan mali i nejaki narod neće u takvu nesreću obratiti. S druge stane, sloga i poslušanije čini da i mali narod može velikim i silnim narodom postati39.

Bjelopavlićima (1828) predočava da gubitkom sloge i jedinstva gube sami sebe. A u poslanici kmetovima (1818), kaže: “Ako vi budete među so-bom složni i poslušni sve će dobro i lijepo bit i to će vam pohvalu i poštenje donijeti; ako li onako učinite, sva će krivica na vas ostati i vi ćete sami sebe postiđeti i svoje poštenje uvrijediti”40. Ovdje se sloga i jedinstvo javljaju u ontološkom značenju; čovjek, pojedinac jeste samo u složnoj zajednici sa dru-gima; samovolja je negiranje sopstva. Razoriti slogu i jedinstvo znači izgubiti sebe.

Uz slogu idu jedinstvo i poslušanije. U kontekstu poslanica poslušanije se može shvatiti kao glas razuma. U mnogim poslanicama insistira na slozi i

35 Isto, 403.36 Владика Петар Први, наведено дјело, 70.37 Isto, 206, 215.38 Петровићи: писци, духовници, владари, 392.39 Владика Петар Први, наведено дјело,172.40 Петровићи: писци, духовници, владари, 416.


107

posluhu. Čini to zbog toga što zna “đe sloge i posluha ne ima, da je tu svaka nesreća i sramota i svako zlo i bezakonije što može na svijet biti…”41

Pred očima Petra I odvija se moralna drama Crnogoraca: ili živjeti u slozi i posluhu, poštujući i uvažavajući zakone, ili otići “u vječnu sramotu i poruganije.”

Uvjeren je da se slogom i poslušanijem može sve postići42. Dužnost. Dužnosti su izraz odnosa prema obavezama koje čovjek ima u

odnosu na druge i odnosu na sebe samoga. Dužnost valja ispuniti i onda kad su mali izgledi da će to dati željene efekte. Petar I u ispunjavanju dužnosti nalazi smisao djelovanja. Dužnost se ne može zanemariti. I upravo u dužnostima se ogleda moralno biće čovjekovo. Nedopustivo je, smatra Petar I, ne ispuniti dužnost. U poslanici Njegušima (1823) precizira: “no i djelom svaki da ispuni svoju dužnost”43.

U djelu Petra I, to se jasno vidi kad je riječ o dužnostima, ima nešto od kantovskog rigorizma.

Mir. Ratu, svađama, zađevicama suprotstavlja mir. Za postizanje mira koristio je molbu, savjet, pouku, blagoslov, prekor, kletvu, zakletvu, pozivanje na kumstvo. U odnosu prema miru nalazio je obrazac života časnog čovjeka: biti u ljubavi i u svaki pošteni način sa svakim mirno (Poslanica Grbljanima, 1802).

Mir, sam po sebi, ništa ne znači bez tišine.Tišina. Petar I u svojim djelima posebno ističe tišinu kao vrijednost

koju treba osobito uvažavati i do koje valja držati u svakoj prilici. U vrijed-nosnom određivanju čovjeka prema svijetu u kome živi ne može se zanemariti i njegov odnos prema tišini. Petar I jasno vidi da su Crnoj Gori ispunjenoj ratnim poklicima, zveketom oružja i lelecima potrebni mir i tišina kao uslovi prosperiteta.

Iz stalnih nastojanja i svakodnevnih napora da uspostavi mir među ple-menima pojavila se tišina kao vrijednost i važna komponenta života. U po-slanici Katunjanima upotrebljava izraz “tišina naroda”. Upotrebljava i izraz sveopšta tišina44. Drugim riječima o tišini govori vrlo iznijansirano, zavisno od okolnosti koje tišinu nameću kao vrijednost.

U poslanici Svemu narodu upotrebljava sintagmu “obšte narodni mir i tišinu”45. Moli Katunjane da ne rade ništa “što bi moglo suprotivno biti našem Pokrovitelju i tišini našeg naroda.” I traži “da zemaljski mir i tišinu ne razure”46.

41 Isto, 421.42 Владика Петар Први, наведено дјело, 49, 51, 57, 65, 66, 71, 138, 203, 251.43 Петровићи: писци, духовници, владари, 354.44 Isto, 357.45 Isto, 425.46 Isto, 426.

Zbornik radova

108

Drobnjacima savjetuje (1809) da za sudnike i kulukdžije izaberu ljude “koji će pravo po zakletvi sud i pravdu svakomu činiti i držati među vama mir i tišinu domaću (kurziv N. R.). I u poslanici Katunjanima (1828) pita hoće li Crnogorci istinito držati mir i tišinu susjedsku s državom ćesarskom. Zaklinje ih da se prođu svakog hudog i nepriličnoga djela, koje susjecku ljubav i tišinu razmeće. On ne želi rat ni s kim nego mir i tišinu susjedsku47.

Najčešće tišinu vezuje za mir. Mir je početak tišine. Tišina je trajanje. Potrebno je, smatra on, držati mir i tišinu. Uz tišinu dodaje ljubav.

Samo tišina liječi ljutnju, kazuje arapska poslovica.Nema tišine tamo gdje društvo nije na zakonu uređeno48. A u zakonom

uređenoj zemlji “Putnik mirno putovaše, trgovac slobodno trgovaše, rabotnik svoju rabotu veselo rabotaše i čoban svoju stoku bez straha pasijaše i Bogom blagoslovena tišina na sve strane prebivaše49 (kurziv N. R.).

Tišina je našla mjesto i u zakonskim odredbama kao jedna od vrijednosti koje treba čuvati (čl. 2 Zakonika). Prema čl. 18. mir i tišina među susjedima donose uzajamnu korist i sreću; a prema čl. 29 posao sudija je da ispunjaju kako će biti u zemlji mir i tišina bolja50. Neke se radnje (kao na pr. pohara učinjena namjerno i silom) kvalifi kuju kao krivična djela, za počinioca se traži da bude kastigat (kažnjen) kako zločinac suprotivnik tišine zemaljske51.

Naglašavanje tišine i njeno povezivanje sa mirom ustvari predstavlja razlaz s pogledom na svijet plemenskog društva u kome je junaštvo vrhovna vrijednost. Petar I priziva neko novo vriijeme i drugačije vrijednosti.

Tišina je opštenarodno dobro. Ona je najuvjerljiviji dokaz uvažavanja drugoga.

Vrijednosti nastaju u tišini. U Testamentu traži od Crnogoraca da bude sahranjen s mirom u tišini52.Termin tišina sadržan je i u Zakoniku opštem crnogorskom i brdskom

knjaza Danila (u literaturi poznatom kao Danilov zakonik) iz 1855.

U sistemu vrijednosti koji nalazimo u djelu Petra I posebno mjes-to i značenje imaju pravda, poštenje, patriotizam, odgovornost. Sve su one međusobno povezane, a prožimaju se i sa drugim vrijednostima. Pravda je uslovljena istinom, bez istine nema pravde, do pravde se ne dolazi hajterom i mitom. Poštenje je vrijednost na koju Petar I često ukazuje. Bolje je pošteno i umrijeti nego u nevolji sramotno živjeti, zaključuje on. Patriotizam određuje kao ljubav prema otadžbini koja se manifestuje tako da istinskog rodoljuba

47 Петровићи: писци, духовници, владари, 457.48 Петровићи: писци, духовници, владари, 373.49 Петровићи: писци, духовници, владари, 464.50 Владика Петар Први, наведено дјело, 386.51 Isto, 386-387, čl. 30.52 Петровићи : писци, духовниции, владари, 457.


109

nijedno blago i bogatstvo ne mogu razdvojiti od otadžbine, niti ga podmititi da se zove izdajnik. Petar I često ukazuje na to da se mora snositi odgovornost za svoje postupke pred Bogom i pred ljudima. Odgovornost se ne nalazi van čovjeka i sučeljavanje sa njom se ne može izbjeći. Problem je to koji je i da-nas jednako aktuelan. Krivica se ne može prenositi na drugoga. Za sve što se čovjeku dešava odgovoran je on sam. To važi za pleme, nahiju i čitavu Crnu Goru.

Riječ. Na vrhu ljestvice vrijednosti nalazi se ono čime se vrijednost is-kazuje, dakle riječ. Petar I je koristi kao molbu, poruku, pouku, savjet, a u najtežim okolnostima kao kletvu. Riječ je skladište vrijednosti.

Strogo vodi računa „što koja riječ izgovara“, što kazuje, na šta se odnosi.Riječ je ispunjenje duga, obaveza ljudska. Riječ je, kad su odnosi među

ljudima u pitanju i obaveze prema drugima – najviše što se može uraditi.On je za to da se sporovi rješavaju riječima (na sudu), a ne ratom. „Nije

li ljevše i bolje s mirom stojati i lijepo govoriti, a svoje razloge pravedno prikaživati sudu“53. Riječima pridaje veliku važnost. U pjesmi Poučenje u sti-hovima kaže da konop veže konje i volove a vitezove poštena riječ54.

Sve vrijednosti za koje se zalagao potvrđivao je svojim činom; između riječi i djela kod njega nema praznog hoda. Protiv je svake vrste smutnje. To se odrazilo i na jasnoću njegovih iskaza i spremnost da razluči šta je šta u složenim međuljudskim odnosima i svakodnevnim sukobima.

Petar I je uspješno vladao Crnom Gorom. Postigao je to jer je, iznad svega, vladao riječima.

Sukob vrijednosti. Etičari ističu da je najsloženiji moralni problem su-kob vrijednosti, situacija u kojoj čovjek mora da bira između dvije ili više vrijednosti. A u doba Petra I bila je to gotovo svakodnevna pojava: biralo se između života i slobode.

Volji, dobrovoljnosti Petar I pridaje veliku važnost. Na slobodnoj volji počiva mogućnost izbora. Izbor je prevashodno moralni (vrijednosni) prob-lem.

Odnos morala i prava. Na opštem crnogorskom zboru 1796. godine donijeta je Odluka kasnije nazvana Stega, imala je šest članova. Obavezivala je glavare da se na čelu svojih plemena i nahija bore protiv napadača spolja i da čuvaju međusobni mir. U rješavanju pravnih sporova težište je stavljano na pravdu što je naglašeno u mnogim poslanicama. Kroz pravdu se na najbolji način refl ektuju odnosi između prava morala, moralnih i pravnih normi.

53 Петровићи : писци, духовниции, владари, 373.54 Петровићи : писци, духовниции, владари, 464.

Zbornik radova

110

Teško je pobijediti moćne, pohlepne nezasite; još teže je vladati so-bom. Iz tog saznanja Petar I je crpio svoje državničke vizije. Poslije pobjede na Martinićima i Krusima Petar I pristupa unutrašnjem uređenju zemlje. U nedovršenoj poslanici upućenoj Crnogorcima 1824. godine ukazuje na potre-bu donošenja zakona kako bi se suzbila svaka samovolja55. Ovdje Petar I stav-lja težište na pravdu; pravdi je sve potčinjeno. Zalaže se za poštovanje zakona, bez čega, smatra on, nema slobode.

Pouka je to potrebna i našem vremenu. Vladičin ideal da zakon caruje nad svakim još nije ostvaren. Zadatak je to vremena u kome živimo.

Odnos moralnih i materijalnih vrijednosti. Poslanice su od velikog značaja za proučavanje odnosa moralnih i materijalnih vrijednosti. O tome Petar I govori na više mjesta. Za ovu temu karakteristična je njegova izjava iz 1799. godine. Tamo kaže: “Ni same ledene stijene ne dam za nikakvo bla-go ovog svijeta, jer su i ledene stijene prekupane u junačkoj krvi.” Stranim zavojevačima poručuje: “I samim zlatom ovo golo kamenje da zalijete, nećete dočekati da mene vašim novcem pridobijete”. Petar I se ne koleba između moralnih i materjalnih vrijednosti; u odnosnu između ove dvije vrijednosne oblasti za njega nema mjesta za dileme i nedoumice; moralne vrijednosti su iznad svega. U tom smislu vrlo je precizan i izričit: “Neću blaga ni bogatstva, ali oću poštenje, pod kojim zajedno s mojim narodom živim umrijeti želim”56.

Osnovni motiv sticanja i zgrtanja materijalnih dobara jeste lična korist. Korist rađa pohlepu, smutnju, mito. U poslanici mitropolitu hercegovačkom (1805) prekorijeva bosanskog vezira koji sabljom tjera raju na pokornost, prekorijeva ga da ne pazi na drugo “nako samo kako će koji bolje svoju kesu napuniti”57.

Za sebe kaže da u cjelokupnom svom angažovanju nikad nije bio mo-tivisan koristoljubivošću. U poslanici Brđanima kaže: “Nijesam iskao moje sobstvene koristi i tečenja”58.

Vaši novci, poručuje Grbljanima, jesu vaši neprijatelji, vaši despoti. Novcu suprotstavlja međusobni mir, ljubav, tišinu. Za kotorski sud kaže da

55 Владика Петар Први, наведено дјело, 199. Владика каже: „Послије ове, Богом вам дароване побједе и добића, све моје мисли, сва моја жеља и све моје рађење бјеше обраћено да ви уредите међу собом суд и правитељство, на приличних вољности ваше законах, који ће народом владати и суд проводити, самовољство искоријенити, мир и спокојствије утврдити са сусједним и осталим државам, ђе би потребно било одговарати и учинит да добри људи буду поштовани, а зли кастигани. Отечество имаде ону чест и славу, која се пристоји истинито вољном народу, да закон врху свакога царствује и да је сваки преступник подложан кастигу према својега преступљенија.“

56 Владика Петар Први, наведено дјело, 44.57 Isto, 4458 Isto, 47


111

“izvan srebra, zlata i sopstvene svoje koristi ni u čemu pravice ne nahodi”59

Mnogo je u Crnoj Gori onih „koji gledaju i paze svoju korist, da sebe sreću dobiju vrhu nesreće crnogorske“60.

Kad je u pitanju mito ili bilo što što se ne može podvesti pod pojam prav-da, Petar I je izričit i strog. Kmetovima poručuje: „Ako li se nađe koji među vama da započne činiti što poradi mita i hajtera, takvog imate svikolici isćerat između sebe, jer mu nije mjesta među vama i da vašu slogu ne razmeće“61.

Postupci koji su motivisani mitom nijesu u skladu sa moralnim principi-ma. Moli glavare da svi jednodušno rade da ne bi koji po hajteru ili po mitu ili po drugomu kakvomu nepravednomu načinu potezao krivicom na koju stranu i činio među družinom smutnju62.

I u poslanici Njegušima (1827) upozorava na svu pogubnost i štetno djejstvo koje može izazvati mito, bilo da se ono daje ili prima. Izvor pravde i istine je van mita i ličnog interesa. „I teško onomu čelovjeku, koji govori da je svjetlost tmina, a tmina da je svjetlost. To hoće reći: ko ne hoće govoriti ono što je pravo, nego po mitu, oli po hajteru, oli po kojemu drugomu lukavomu načinu, govori i čini ono što je bezakono i nepravedno“63.

Mito je način kojim se zadovoljavaju lični interesi. Korist nije pouzdan saveznik moralu – upozorava Petar I. Čovjekov čin motivisan korišću krnji moralni ugled. Sopstvena korist često potiskuje opšte dobro, na šta Petar I ukazuje u svojim obraćanjima, nastojeći da partikularni interesi ne pomute opšte dobro.

Razotkriva lakomost i praznovjernost. Korist i moral ne idu zajedno. Tamo gdje se korist (interes) javlja kao glavna motivaciona snaga djelovanja, vrline bivaju potisnute. Ova upozorenja, koja slijede iz poslanica, i danas su veoma aktuelna. Postupci čiji je osnovni motiv korist u neskladu su sa moral-nim principima. Takvi postupci često vode u egoizam i idu na štetu drugoga. Neuvažavanje drugoga i njegovih potreba vodi do udaljavanja od vrline.

U Zakoniku se (čl. 23) traži da sudija koji se u donošenju presude oslanja na interes i mito bude prognan i lišen glavarstva. Uzimanje mita kažnjivo je i po čl. 24. Kažnjivo je i davanje (a ne samo primanje) mita.

I u pjesmi Poučenje u stihovima vrline imaju prednost nad bogatstvom. Lakomi ljudi su nepouzdani, drže samo do blaga. Lakom čovjek ne ljubi časti ni poštenja64. Ovo se odnosi na lakomca trgovca koji ljubi blago preko mjere. Takvi na kraju prodaju i sebe.

59 Isto, 51.60 Isto, 118.61 Isto, 144.62 Isto, 209.63 Isto, 228.64 Петровићи: писци, духовници, владари, 465.

Zbornik radova

112

Očigledno je da danas materijalna dobra imaju prevagu nad moralnim vrijednostima. Uprkos tome, o takvom stanju konačan sud se izriče na osnovu moralnih principa.

* * *Snaga i aktuelnost moralnih ideja Petra I proističe iz činjenice da se on

bavio suštinom čovjekove egzistencije i pronalaženjem puteva kojima se do nje dolazi. Upravo to, bavljenje suštinom a ne pojavnošću, njegovu misao čini aktuelnom i dva vijeka nakon njenog nastanka.

Iskazi Petra I navode nas na zaključak: najveća i najsloženija pobjeda je ona koju čovjek postigne nad samim sobom.

Osnovni moralni principi za koje se Petar I zalaže jesu: sloboda, nezavi-snost, pravda, mir, sloga. Jednako su važni za svakog pojedinca i crnogorsko društvo u cjelini. A do koje moralne visine će se pojedinac uzdići zavisi od njega samog.

Poslanice su pisane jasnim i čistim narodnim jezikom, stilom svima ra-zumljivim. Petar I je veoma precizan i određen u svojim iskazima tako da ne ostavlja dilemu o drugom i drugačijem ishodu. Svi su iskazi odmjereni. Sadr-žaj poslanica odnosi se na konkretne predmete, pojave i događaje. One su plod bogatog iskustva i dubokog promišljanja o zbivanjima u vremenu u kome je živio. Poslanice su početak prevladavanja plemenske svijesti, rušenja plemen-skih okvira; one su početak procesa emancipacije od sopstvene ograničenosti. Pružaju mogućnost da se stanje morala u crnogorskom društvu s kraja XVIII i početka XIX vijeka sagleda u cjelini.

Poslanice daju mogućnost da se Petar I tumači „njim samim“, dakle izvorno, autentično. Iz njih se vidi da je Petar I živio životom svakog Crno-gorca. Poslanice su dogovor, razgovor, dijalog vladike i vladara sa narodom, potpuna i neposredna komunikacija. Gdje se nalazi onaj koji šalje poslanice? On je u narodu, s narodom i činodjejstvuje za opšte narodno dobro. On je vla-dar pokretnog prijestola.

U moralnom smislu sve poslanice povezuje čistota, čistota iskaza, čisto-ta namjere, čistota djelovanja, a sve to naspram smućenosti i sluđenosti.

Petar I je čovjek mjere, čovjek principa. Narod koji u svojoj prošlosti ima takvu ličnost kakav je Petar I nije bez

istorijske perspektive.Petar I je ličnost u čijem se djelu otkrivaju svi kasniji putevi razvoja

crnogorskog društva.Bio je gospodar i sluga crnogorskog naroda; čuvar naroda u pravom

smislu. Narod je, kako sam kaže, čuvao kao svoju dušu (Testament).Petar I je realno sagledavao stvarnost, ali je bio i vizionar, iz svakodne-

vice je crpio svoje vizije. U njegovoj ličnosti stvarnost i vizija su u harmoniji.


113

Za moralne postulate Petra I posebno je značajno to što on svojim dje-lom ukazuje na to da je ostvarenje morala vezano za čovjeka, izvor moral-nih vrijednosti ne nalazi se u sferi transcendentalnog. Moralnost zavisi od čovjeka, a ne od nekog višeg bića. Ni u jednoj poslanici Petar I ne upućuje Crnogorce da se obrate Bogu, da u molitvama potraže spas, već ih upućuje na same sebe, da se okrenu sebi i svojim sposobnostima. Po tome je djelo Petra I i danas izuzetno aktuelno.

Zbornik radova

114


115

Akademik Radoslav Rotković

HERCEG-NOVI I PETAR I 1795 - 1814. GODINE

Autor u početku objašnjava da je 1813. izvršeno ujedinjenje slobodne Crne Gore i okupiranoga dijela Crnogorskoga primorja od Debeloga brijega do Bara (kad je bio pod Turcima), pa je zato nepojmljivo da danas dezinformišemo čitaoca da je 1813. izvršeno ujedinjenje između tada slobodne Crne Gore i samo ovoga, do tada a i poslije (1814-1918) okupiranoga dijela Boke oko zaliva.

U daljem tekstu autor ukazuje na značaj mletačke odluke da se 1718. dozvoli jurisdikcija vl. Danila na Primorju, jer je to učvrstilo veze pravoslavnoga stanovništva u Primorju i njegovome zaleđu.

Opština Herceg-Novi je obrađena u ovome radu zato što je periferna, na zapadnoj granici Crne Gore, pa je stoga građa o privrženosti novskoga stanovništva Crnoj Gori značajnija nego građa iz mjesta geografski bližih granici. A u zborniku o ujedinjenju Crne Gore i Crnogorskoga primorja (1813/14) ima oko 90 dokumenata koji se odnose na ovo područje. Do masovne podrške akciji Petra I došlo je iz tri razloga. Prvo, niđe blizu nije bilo drugoga žarišta slobode, pa su se Bokelji prirodno oslanjali na slobodni dio Crne Gore; drugo, u Novome su djelovali mnogi povratnici iz Rusije i rusofi li, i oni su podržavali zajedničku borbu Rusije i Crne Gore protiv Francuske i treće – u ovim događajima posebno se isticalo pravoslavno stanovništvo, prirodno okrenuto Petru I, a njima su se priključivali i katolici, kad su viđeli da će biti ravnopravni, s obzirom na činjenicu da je potpredśednik Privremene vlade bio katolik Frano Liepopili a Budva smatrala Petra I “spasiocem”. Posebno su u Novome istaknuti prijatelji Petra I - Vojnovići, koji su formirali rusku crnomorsku fl otu i kapetan Đurasović, gradonačelnik Novoga, učesnik Dobrotske skupštine i potpisnik njenih odluka.

Uvodna ispravkaU dokumentu izglasanom na Skupštini u Dobroti 1813. godine naglašava

se da su ujedinjene dvije suśedne provincije Crna Gora i Boka Kotorska i da se zaklinju pred Bogom na vjernost i vječno sojedinjenje u svakome slučaju i događaju. U dvotomnom zborniku (1998) objavljena je ta dragocjena građa od oko 800 dokumenata. Ali nije dato značajno objašnjenje − otkud ti nazivi, pa je čitalac doveden u zabludu koja se i dalje ponavlja. Naime, mi svi znamo da je Boka onaj prostor okolo zaliva. I Karadžić, 1838. piše da je to «prava Boka». No postojao je i širi pojam Boke koji je obuhvatao i Budvu i Paštroviće, koji je smislila Venecija iz čisto praktičnih razloga, da ne bi imala jednoga provi-dura u Kotoru a drugoga u Budvi, pa je to, iz istoga razloga prihvatila i Aus-

Zbornik radova

116

trija (1814). Zato je taj širi pojam Boke neko vrijeme i bio u opticaju pa je i St. M. Ljubiša (1845) opisao Opštestvo paštrovsko u Okružiju kotorskom a kasnije (1870) Boku u ovom širem prostoru, do Bara koji je bio pod Turcima. No, toga pojma nema već 150 godina, pa se zato čitaoci i naučnici (!) danas dovode u zabludu, misleći da su u Dobroti bili samo predstavnici boko-kotor-skih opština, od Novoga do Kotora i Tivta, a ne i Budve i Paštrovića, čiji su predstavnici takođe učestovali u radu Skupštine i potpisali njene odluke! Zato je jedino ispravno govoriti da je u Dobroti 1813. godine izvršeno ujedinjenje slobodnoga dijela Crne Gore i tada oslobođenoga Crnogorskoga primorja, od Debeloga brijega do Bara!

Značaj jurisdikcije Crnogorske mitropolije nad pravoslavnim življem na Crnogorskome primorju (1718)

Vladika Danilo je hirotonisan u Sečuju 1700. godine i u sinđeliji koju je tom prilikom dobio određeni su krajevi njegove eparhije, koji su, osim slo-bodnoga dijela Crne Gore obuhvatali i okupirane krajeve: Grbalj, Paštroviće, Krtole, Lušticu, Bar, Skadar, Ulcinj, Podgoricu, Žabljak na Jezeru, Zetu, Kuče, Bratonožiće, Vasojeviće, Pipere i Bjelopavliće. No, ta jurisdikcija je bila prazno slovo na papiru, sve dok o tome nije postignut dogovor između Vladike Danila i mletačkoga generalnoga providura Moćeniga, na sastanku u Herceg-Novom početkom septembra 1717. godine. Riječ je bila o vojnoj saradnji, u vrijeme kada su Turci napustili Beograd (10. VIII 1717) i ostali dio Srbije. Aprila iste godine bio je i poznati Boj na Trnjinama između Crno-goraca i Turaka. Savezništvo protiv Turaka bilo je, dakle, potrebno i Crnoj

Prava Boka od Debeloga brijega do Budve


117

Gori i Veneciji. Zajednički su, sredinom ok-tobra, napali Bar, ali bez uspjeha. No važno je bilo da je saradnja započeta. U maju 1718. Venecija je prihvatila dogovor o vojnom savezništvu ali ne i pravo Crne Gore na pra-voslavne u Primorju. No pošto je vl. Danilo na tome insistirao, Venecija je i na to pristala.

Danilo je učinio i sa svoje strane jedan ustupak. Prilagodio je svoju titulu mitro-polita crnogorskoga dodatkom da je mitrop-ilit i primorski i skenderijski, čime su mogle da budu zadovoljne i Venecija i Turska (za dio primorja od Bara do Skadra). Njemu to nije smetalo, jer se ta titula upotrebljavala u saobraćaju sa inostranstvom, dok je njegovu pravu titulu objavio Njegoš u prvom izdan-ju «Gorskoga vijenca», i to sa faksimilom Danilovoga potpisa:

Mletačkim dukalom iz 1718. g. legalizovano je prisustvo crnogorskih sveštenika na Primorju. Tako je vl. Sava učestvovao na Sudu dobrih ljudi u Bijeloj. A pisao je kotorskome providuru: »Ko će držati rimski zakon, neka drži, tkoi li će grčaski neka drži»! Petar I je naredio igumanu Savine Pavloviću 1. III 1795. da odluči od crkve Mokrinjane koji su kamenovali jednu ženu kao vješticu «iako vještica nema niđe u svijet». A to je bilo važno i zbog stava o vješticama i zbog dokaza o jurisdikciji.

Veze sa Rusijom koje uspostavlja Novljanin Sava VladislavićSava Vladislavić, rođen na Bajeru ispod Španjole u Novome, postao

je (1710) tajni savjetnik Petra Velikog i uticao na cara da uspostavi vezu sa

Данил влад(и)ка црногорски

Potpis Petra I na priznanici za novac dobijen iz Rusije, 1829. U potpisu stoji samo: Черногорскій Митрополитъ . Nema dodatka: primorski i sken-derijski. Kao što ga nema

ni na Njegoševim potpisima.

Zbornik radova

118

Crnom Gorom vl. Danila.1 Sava Vladislavić je pisao onaj proglas Petra Ve-likog koji je pukovnik Miloradović donio u Crnu Goru. To je dovelo do bitke na Carevom lazu (1712) i do kaznene ekspedicije Ćuprilića (Keprilija) 1714, nakon čega je vl. Danilo putovao u Rusiju (1715/16). Ta je veza uticala i na stvaranje dinastije posebnoga tipa, jer nasljedstvo nije moglo da ide sa oca na sina, pa je u bližoj rodbini birano za to najsposobnije dijete.

U Rusiju su putovali i vl. Sava (1743) i Vasilije (1752- 54, 1757- 59. i 1765-66). Vladika Vasilije je u Rusiji i umro 10. III 1766. i sahranjen u Blagovješčenskoj crkvi, desno od Suvorova.

A onda je iz Rusije stigao Šćepan Mali, u okviru širokoga plana ruskih operacija na Crnome i Sredozemnome moru. Pa je izbio spor oko njegove titule cara Petra III, no ruski emisar Dolgorukov je ustanovio da se on tom titulom nikada nije služio, ali je potrebna glavarima da bi prihvatili «stranca» kao vladara, iako je on bio Crnogorac, ali se, iz navedenih razloga nije mogao otkriti.

Katarina II je u međuvremenu saznala istinu o Šćepanu. I evo što je pisala pukovniku Jezdimiroviću kao podsjetnik te iste 1768. godine:

«Po odlasku u Crnu Goru gospodin pukovnik ima da obavijesti o tome najviđenije tamošnje ljude i lično Šćepana Malog kao njihovog zajedničkog vođu da je on upućen k njima od strane dvora Njenog Carskog Veličanstva sa zadatkom da svoje oružje okrenu protiv Turaka kao nepomirljivih ne-prijatelja pravoslavne crkve...2

Novski moreplovci Vojnovići stvarali su rusku crnomorsku fl otu i aktiv-no učestvovali u ratu Rusije i Turske (1768-74) u tome svojstvu, pa je kapetan

1 O Savinom porijeklu iz Novoga pišu: Бычковъ, Писма и бумаги Петра I i Барановъ, Описъ Сенатскимъ указамъ, С.Петербург 1878; Т. К. Поповић, Херцег-Нови, Задар 1883, 178. O uspostavljanju veze sa Crnom Gorom: Кочубинскій, Сношения Россій при Петре І съ южными Славяами..., Москва 1867, 43.

U crkvi Sv. Đorđa na Toploj nalazi se grobna ploča Savine majke, koja nije tu sahra-njena, jer je živjela 108 godina pa je otputovala 1722. za Rusiju (!), đe je umrla 1726. godine.

2 Arhiv Lenjingradskog odjeljenja Instituta istorije, f. 115, d. 617, str. 192-195; R. Petrović, 53.

Petar Veliki u mladim danima Grb Save Vladislavića u Novome


119

Marko Vojnović bio komandant kasnijim admiralima Ušakovu i Senjavinu koji je 1807. doplovio u Boku.

T. K. Popović je koristio jedno predavanje profesora Odeskog univerz-iteta Grigoroviča koji je 1876. godine govorio o zaslugama naših ljudi za Rus-iju. Grigorovič je od Novljana pominjao zaslužne ofi cire i pomorske kapetane: Antonija Stratimirovića i Vojnoviće, ali i trgovce: Komnenoviće, Đurasoviće, Jakšiće, Andriće, Boškoviće, Todoroviće, Lučiće, Rizniće, Tripkoviće, Vučetiće, iz raznih mjesta u Boki.

Od Novljana u narednim događajima imaće vidnoga udjela povratnici iz Rusije. Tu je imao važnu ulogu i kapetan Pavković na Toploj, potomak doseljenika iz Bjelopavlića (1687).

Ovaj kapetan Pavković imao je brata Đikana, koji je držao «neku rad-njicu» u Kotoru i održavao vezu sa Cetinjem, pa je, na osnovu špijunskih izvještaja, dat nalog da se on uhapsi. Ali i on je imao svoje obavještajce, pa je umakao i to pravo kod Šćepana Malog. Bilo je to 1768.g. Providur je imao neki podatak da je on postao Šćepanov sekretar. Iz Rusije je zatijem došao njegov brat Vasilije, ali je i on uhapšen. Ostao je, međutim, na slobodi kapetan Pavković, kojemu ne znamo ime.

U njegovoj kući na Toploj okupilo se svo pravoslavno sveštenstvo Boke i izjavilo vjernost Šćepanu Malom!3

Što se tiče Vojnovića, o njima postoje obilni ruski arhivski podaci. Jovan i Đuro Vojnović bili su pukovnici topništva u ruskoj vojsci. Od Đura je Jovan, oženjen od Gojkovića sa Mokrina i njegovi sinovi su dr Kostantin, profesor Sveučilišta u Zagrebu i Đorđe, gradonačelnik Herceg-Novoga i predsjednik Dalmatinskog sabora, poslije Ljubiše (od 1877. do 1892)

Jedan je Vojnović dolazio u Crnu Goru sa Dolgorukim.Sve je ovo otvaralo put velikoj saradnji Crne Gore i Rusije u previran-

jima u Boki u vrijeme Napoleona, pa je tim putem bilo lakše animirati i ostalo građanstvo i za borbu i za akt ujedinjenja izglasan na Skupštini u Dobroti 1813. godine.

Novljani, Rusi, Napoleon i Petar IKraj Mletačke Republike, koju je 1797. srušio Napoleon Bonaparta, po-

kazao je kako je cijeloj Evropi stalo do Boke Kotorske, kao interesne zone ne samo za prirodno etničko zaleđe nego i za Englesku, Francusku, Rusiju i Austriju.

U Boki se prvo ugnijezdila Austrija. Njen general Rukavina ušao je u Kotor 24. VIII 1798, garantujući Bokeljima, na osnovu njihovoga zahtjeva, “nepovrjedivu upotrebu svih njihovih pośeda, prava i imuniteta”. Boka je tre-tirana kao zasebna pokrajina, odvojena od Dalmacije, pod direktnom upravom

3 Ove je Memoare u nas najpotpunije komentarisao i prevodio djelove Mađar Zoltan u “Boki”, 19,1987, 79 – 115.

Zbornik radova

120

Beča. S time se, naravno, nijesu mirili ni Rusi ni Petar I. Rusija je u Kotor slala svoje diplomatske predstavnike, prvo Rišnjanina u svojoj službi grofa Mar-ka Ivelića, pa dvorskog savjetnika Aleksandra Mazurevskog a po-slije njega državnog savjetnika Sankovskog. U Grblju je 1802-04. trajala antiaustrijska buna, koja je završena pregovorima. A 1805. na Crnogorskom pazaru ispred kotorskih zidina došlo je do krvavoga sukoba Crnogoraca i austrijske vojske.

Nakon Austrije u Boku su došli Rusi, 28. II 1806. i ostali tu do 12. VIII 1807, svega 17 mjeseci. Austrija je, naime, bila katastrofalno poražena kod Austerlica pa je ruska fl ota sa Krfa, umjesto za Napulj uplovila u Jadran. Ruski je car smatrao da je Boka tačka u kojoj se može zaustaviti Napoleonov prodor na Istok. Računao je na vojnu pomoć Crnogoraca.

Petar I je 15. II 1806. sazvao Zbor na Cetinju i tražio da se snage Crno-goraca i Bokelja ujedine za rat protiv Francuza. A odmah zatijem sazvao je bokeljske glavare, 27. II u Risan i obavijestio ih o zajedničkim planovima i dolasku ruske fl ote.

Ulazak admirala Dimitrija N. Senjavina (1763- 1831) u Boku 5. III 1806. olakšan je time što je carski savjetnik Sankovski garantovao poštovanje svih ranije stečenih privilegija, a Bokelji su već na Krfu, od 1803. uspostavili dobre kontakte sa Rusima.

Todor Ivelić, Rišnjanin ušao je sa 60 ruskih vojnika u Kotor 5. III 1806.godine.

U Boki je za potrebe ruske mornarice angažovano 100 domaćih jedren-jaka.

Petar I je doveo 3000 boraca.Sredinom 1806. 14 bokeljskih opština je riješilo da formira odrede nar-

odne vojske od stotinjak vojnika i sedamdesetak rezervista.Francuskim trupama je do avgusta 1806. komandovao general Loriston,

za kojega njemu nadređeni Marmon veli da je «dobričina ali veoma osrednjih sposobnosti». Od 2. avgusta komandu je preuzeo general Marmon (1774 – 1852). On u Memoarima veli da nije htio da se sukobljava s Crnogorcima a sa Senjavinom je očekivao nagodbu, da mu preda Boku.�

Marmon bilježi da su ruske pomorske snage bile: 22 ratna broda i dese-tak linijskih brodova. Sa Krfa je ukupno prebačeno oko 7.000 vojnika. Crno-gorske snage procjenjivao je na 4-5.000, 3.000 Bokelja i 3.000 Hercegovaca.

Za Boku Marmon veli da je to kraj sa blagim, marljivim i inteligentnim stanovništvom, i da je to ostrvo civilizacije usred mora varvarstva. Taj pûk se plašio da će sukobi koji su se nazirali ugroziti bla-gostanje.

Za Crnu Goru toga vremena Marmon veli da je to teško pristupačan teren i da se to, pretežno pravoslavno stanovništvo, oduvijek opiralo Turcima i skadarskom paši a da je Rusija davno uspostavila vezu sa ovom zemljom. “Mitropolit, poglavar crkve, tu priznaje supremaciju cara svih Rusa. Ovu


121

čast je tada vršio vladika (Petar I) Petrović, čovjek nadmoćnoga duha i iz-vanrednog karaktera... Vladika (Marmon je upotrijebio naš termin – p.n.) ima duhovnu vlast, dočim u svemu ostalom odlučuje Narodna skupština, kojoj je na čelu isti taj vladika. Tu imamo, dakle, u jednoj još nerazvijenoj zemlji, jedan predstavnički sistem. Može se zamisliti kakav je utisak ostavio na te ljude prelaz ruskih suvozemnih trupa u Kotorski zaliv. Stare veze su još bolje učvršćene a ruski general je dobio čitavu armiju pod svoju komandu...

Osim toga, stanovnici Kotora, čije su dvije trećine takođe pravoslavni, i skoro svi pomorci, nijesu se od naše vlasti nadali ničemu povoljnom, pa su se i oni naskoro priključili Rusima.”

Borbe oko Novoga 1806.g.Posljednjeg dana mjeseca septembra Marmon je, sa podređenim gen-

eralom Loristonom (1768- 1828), u dvije kolone, izvodio akcije u Konavlima, do Debeloga brijega. Toga dana Marmon je izgubio svoga ađutanta, kapetana Gajea. Ruske i crnogorske snage su se, poslije borbi na bajonet i gubitka 100 vojnika i 150 dobrovoljaca, povukle, po Marmonovome kazivanju, sa De-beloga brijega u dolinu Sutorine.

U Sutorini čekalo je Francuze (i Italijane u njihovoj vojsci) oko 4.000 Rusa.

Da bi se lakše pratilo ovo izlaganje, treba reći da se pod utvrđenim gradom Novim podrazumijevao sadašnji Stari grad, sa mletačkom tvrđavom Forte mare na obali i turskom Kanli – kulom, krvavom kulom, koju narod zove Kandi-kula, u sredini, a iznad grada je bila posebna tvrđava Španjola, koja se na crtežima obično naziva Gornjim gradom.

Marmontovo izlaganje operacije teško se prati, zato što on skoro uopšte ne navodi nazive lokacija. Jedan brijeg koji prvi pominje mogao bi biti Đurđevo brdo a drugi Gomila. Zatijem je došlo do borbe u dolini Igala, đe je bilo 4.000 Rusa. Ruska fl ota je više pomagala prestrojavanje svojih vojnika nego što je napadala Francuze. Dejstvovali su i ruski topovi sa Španjole.

U toku dvodnevnih borbi Francuzi su stigli do Staroga grada i Španjole ali nijesu mogli da ih osvoje. Marmon priznaje:

“Naredio sam da se popali više sela i sva predgrađa Novoga: to je značilo kazniti pobunu (?) u njenom samom žarištu i naređenje je izvršeno narednoga dana. Dao sam, međutim, pošteđeti kuću jednoga stanovnika, koji je par mjeseci ranije spasio život jednom Francuzu. Na kuću mu je postav-ljena tabla, na kojoj je ispisan razlog ovoga izuzetka. Drugoga oktobra, kada sam naredio da se popale lijepa predgrađa Kaštel Novoga – uprkos paljbe sa protivničke fl ote – došlo je do napada 1000 – 2000 seljaka (?), zajedno s ponekim Rusom, na pozicije našeg lijevog krila, prisilivši ga na povlačenje. Broj protivnika je rastao pa sam morao poslati trupe onamo. Tom prilikom

Zbornik radova

122

sam upotrijebio talijansku gardu, koja je očajavala (?) jer prethodnoga dana nije učestvovala u borbama. Poduprta jednim bataljonom 79. puka i pojedinim drugim detašmanima, odbacila je protivnika koji je ostavio 200 mrtvih, pa se opet sve umirilo...”

Don Niko Luković navodi da je tada zapaljen dvorac Burovića, današnji katolički ženski samostan.

“Gubici protivnika prilikom ova tri sukoba mogu se”, nastavlja Mar-mon, “ovako procijeniti: kod Rusa 350 mrtvih i 6-700 ranjenih, pored 211 zarobljenika. Seljaci (?) izgubiše 400 mrtvih i preko 800 ranjenih. Mi smo imali 25 mrtvih i 130 ranjenih. Beznačajnost ovih gubitaka možemo zahvaliti odlučnosti naših napada i brzini pokreta”, hvali se Marmon.

Teško je vjerovati da je on znao broj mrtvih i ranjenih na protivničkoj strani. Takođe, neukusno je dobrovoljce koji su ratovali po svim propisima, pod komandom samoga Petra I i njegovoga brata, u saglasnosti sa Senjavi-nom, nazivati «seljacima»

On dalje kaže da je time htio da pokaže nadmoćnost nad Rusima. Ovo je, doduše, i predstavljalo poraz Rusa i Crnogoraca, jer su ih Fran-

cuzi sabili u Španjolu i Stari grad. Da bi umanjio neugodan efekat poraza Senjavin je priredio gozbu za ofi cire i domaće glavare i održao im govor:

“Ratnici! Vi ste pokazali odlično junaštvo i hrabrost; vi ste izvršili za-datke u savršenom redu... Neprijatelja ste zbunili svojim junaštvom. On je izgubio toliko ljudi da neće brzo moći na megdan izaći. Čestitam vam pobjedu, srdačno zahvaljujem za blagi postupak prema zarobljenicima i svakako želim da vaša humanost ostane trajna.”

Nije on, u stvari, rekao ništa netačno. Pred francuskom silom povlačiće se i ruska vojska sve do Moskve. A što se tiče humanosti, na to je bio prinuđen, jer je bilo i Rusa zaro-bljenijeh u Francuza, pa je morao da čuva zarobljene Francuze da bi zaštitio svoje.

Marmon se na osnovu dobijenijeh naređenja povukao 3. oktobra, po danu, zaključivši svoju petodnevnu eks-pediciju opet u Cavtatu.

Naravno, sve ovo nije stajalo baš ovako paradno. U Milakovića, koji nije bio očevidac, ali je mogao da koristi svjedočenja učesnika u borbama, jer


123

je u Crnoj Gori bio Njegošev sekretar, u vrijeme kad je na Cetinju mogao da sretne stotine učesnika u tim događajima, sve se to dešavalo logičnije. Barem u ovoj završnoju fazi. Zato što Marmon nije dobio odobrenje za dalje napade, jer ugovor o miru nije potpisan, pa je morao da se vrati da učvršćuje odbranu Dubrovnika, jer mu je princ Eugen javio da je ključ odbrane Dalmacije – Za-dar.

Milaković nije znao za ovo naređenje, pa je pogrješno protumačio, kao i Rusi i Crnogorci, da se on povlači zbog pogibije svoje vojske.

“Vatra prestade oko ure noći”, piše Milaković. “Po noći krenu put Cavta-ta. Tako zorom 3. oktobra, kad su crnogorske straže to opazile, povikaše:’Ko je junak! Francuzi utekoše!’ Tada se saveznici latiše oružja i poslije dvije ure hoda stigoše ih i udariše na njih sa svih strana tako da se Marmontova vo-jska povlačila korak po korak. Kad priđoše Rusi, prikupivši vojsku u čvrstu kolonu, (Marmon) naredi što brže povlačenje; a saveznici, ohrabreni onom pomoći, uznemiravali su to povlačenje živom vatrom, dok se Marmont povu-kao u Cavtat.”4

Novljani koji su se istakli u ovim događajimaBilo je Bokelja koji su se isticali i u francuskoj službi. Marmon je i u

Zadru i u Dubrovniku i u Boki formirao gardu. A za to je naveo i izjavu jed-noga mladoga sveštenika iz Rovinja:“S vremenom se mijenjaju ideje. Prije se šćelo biti pop, a sad svako želi da postane gardist.”

U to vrijeme u Novome je bio gradonačelnik Nikola Živković. On je bio zagovornik francuskih reformi. Zato je 14. I 1811. pucano na njegovu kuću, i on je bio ranjen.

Većina je, ipak, bila na ovoj strani, sa Rusima i Crnogorcima. Joko Crnogorčević iz Baošića nosio je pisma ruskoga konzula Sankovsk-

og iz Kotora i vladike Petra I na Krf, a u povratku pilotirao je rusku fl otu koja je plovila ka Boki. Poslije je plovio pod ruskom i engleskom zastavom.

Ilija Crnogorčević takođe je plovio na ruskom brodu.Luka Crnogorčević je bio kapetan «Novske komunitadi».Georgije Vojnović iz Novoga, koji je došao iz Rusije, postao je koman-

dant narodne vojske. (On će kasnije ugostiti mladoga Njegoša, kada dođe u školu na Toploj.)

Na ruskim brodovima još su plovili: Špiro Lipovac, Simo Želalić, Mar-ko Radimiri, Mihajlo Vučetić, Đorđe Stojković, Marko Pješivac i Božidar Cicović. U ruskom desantu na Korčulu učestvovao je Grbljanin, kapetan Jo-van Vukotić, pa je odlikovan sabljom. Sve su ovo bili kvalifi kovani, vješti pomorci.

4 Д. Милаковић, Историја Црне Горе, Задар 1856.

Zbornik radova

124

Rusija predaje Boku Francuzima, jula 1807.g.Poslije sukoba došlo je do predaha, jer su akcije u Boki zavisile od

položaja na frontovima i on sporazuma velikijeh sila. Kada je u Tilzitu pot-pisan mir između Rusije i Francuske, princ Eugen je pravo iz Tilzita uputio Marmonu informaciju o tome, 8. jula 1807. godine.

U informaciji je stajalo da su Rusi prepustili Boku Francuzima, i da on mora da zaposjedne Kotor!

Svako je brinuo svoju brigu. Samo smo mi brinuli tuđe brige. Tako je Ivan Crnojević 1474. pomagao mletačku posadu u Skadru protiv Turaka, uvodeći u boj i pješadiju, i konjicu, i artiljeriju i ratne brodove! A kad je Venecija sklopila mir sa Turskom, nije pomenula Crnu Goru! Isto je bilo i sa Rusijom koja nas je 1711. uvukla u rat sa Turskom, ali poslije Careva laza (1712) nije nas pomenula u mirovnom ugovoru.

“Crnogorce, Generale, ne smijete napasti”, stajalo je u poruci princa Eugena. ”Naprotiv, morate pokušati postići sa njima sporazume i nagovoriti ih da se stave pod protektorat imperatora (Napoleona).”

Znači, Francuzi su shvatili da je rizično ratovati s Crnogorcima i to dem-antuje onaj Marmontov termin «seljaci» kada govori o crnogorskim i bokeljs-kim dobrovoljcima. Osim toga sam je Marmon zapisao da su dalmatinski po-morci «dosta osrednji» i da se «ni izbliza ne mogu usporediti sa onima iz Kotorskoga zaliva».

Loriston je obavijestio Marmona da je tvrđava Španjola, koja se nalazila izvan Staroga grada, zauzeta ujutro 10. avgusta a da će Novi, Kotor i Budva biti predati 12. avgusta, kada Rusi isprazne svoje magacine.

Španjolu su Francuzi našli u dobrom stanju, jer su je Rusi opravili a to se nije moglo reći za Kotor.

Stanovništvo je u Boki bilo razočarano promjenom, jednako kao i Petar I, ali je data instrukcija da se postupa oprezno, jer se viđelo da su oni svi u rukama velikijeh sila. Marmon veli da ih nije optuživao ni za što, da ih ne bi iritirao, a da su oni pristali da vrate otete brodove Dubrovčanima.

Sastanak Petra I i Marmona na Trojici iznad Kotora 22. avgusta 1807.g.

Napoleon je prijetio da će Crnu Goru napraviti Crvenom, ali je isto tako nastojao da sa njom uspostavi diplomatske odnose, što je Crna Gora mora-la odbiti, i zbog nemogućnosti da francuskome diplomati stvori na Cetinju određeni komfor, kako je i rečeno, i zbog opasnosti da se tako u srcu Crne Gore otvori francuski špijunski punkt ali i zbog obzira prema Rusiji. Franuska je, doduše, odredila za Crnu Goru konzula Tomića, ali ga Petar I nije primio na Cetinju nego je ostao u Kotoru.

Prvi susret Marmona i Petra I bio je hladan i protokolaran, ali se ubrzo


125

raskravio. Mitropolit je odgovarao diplomatski i mudro. Na pitanje: zašto je ratovao protiv Francuza, vladika je odgovorio da je to bila njegova obaveza prema Rusiji, ali da se sada stanje promijenilo. Na pitanje zašto Crnogorci sijeku glave, on je odgovorio:

“Crnogorci sijeku glave neprijateljima a vi ste svojoj carici Mariji An-toaneti odrubili glavu!”

Od francuskih ofi cira koji su naslonjeni na zidove pratili razgovor (pre-vodilac je bio Miroslav Zanović, u Petrovoj službi), čuo se žagor: “On je u pravu! On je u pravu!”

Marmon je obećao Petru I da će nastojati da se izbjegnu sve neprijatnosti među njima, pod uslovom reciprociteta. Njegova ukupna ocjena Petra I glasi:

“Ovaj vladika, jedan divan čovjek od 55 godina, imao je puno plemeni-tosti i dostojanstva u svojim manirima... Njegov uticaj u zemlji je neograničen.”

Marmon je procijenio da Boka ima 45.000 duša i 450 brodova.Prijedlog Pariza da se Crna Gora stavi pod francuski protektorat Petar I

je, demokratski, iznio pred Opšti zbor, koji ga je jednoglasno odbio. Francuska uprava trajala je u Boki do jeseni 1813. godine. Ali, u Kotoru

je ostao general Gotje i onda kada je cijela ostala Boka bila oslobođena od Francuza. Tako je i Skupština koja je proglasila ujedinjenje Crne Gore i Crno-gorskoga primorja održana u Dobroti a ne u Kotoru.

Ujedinjenje slobodne Crne Gore i njenoga primorja od Novoga do Bara novembra 1813.

Iako je Boka bila slobodna samo devet mjeseci, od 11. septembra 1813. do 10. juna 1814, ipak je taj period pokazao da je, i pored navijanja jedne

Petar I i maršal Marmon sastali su se na Trojici iznad Kotora

Zbornik radova

126

četvrtine stanovništva za austrijsku upravu, ova narodna vlada, zvana Cen-tralna komisija, radila na veoma vješt i moderan način.

O svemu tome sačuvana je dokumentarna građa, sabrana u dvije knjige Istorijskoga instituta Crne Gore 1998, koja sadrži skoro 800 dokumenata. Od toga broja, kako smo već rekli, oko 90 dokumenata odnosi se na djelatnost u Herceg-Novome i Rosama!5

Naravno, prvo moramo da damo opštu sliku zbivanja.Napoleon je poražen, krajem 1812. godine, došao u Pariz, ali je tu

pokušao da ponovo prokupi snage. U bezrazložnome strahu od te opasnosti, Rusija je pomislila da bi bilo korisno uključiti Austriju u antinapoleonovsku koaliciju. Zato je ruski car Aleksandar I predao 22. februara 1814. ličnu molbu caru Francu II da Austrija preuzme Boku! Naravno, lako je bilo dati nešto tuđe! Ali takav preokret niko u Boki nije mogao predviđati, pa ni Petar I. Osim toga, trebalo je iskoristiti to jedinstvo stvoreno u vrijeme prisustva ruske fl ote. Pravoslavni su u Boki bili u većini i oni su bili uz Ruse i Crnogorce. Jedna po-lovina katolika cijenila je vjersku ravnopravnost koju je krasila svaku akciju Petra I. Budvanski opat Kojović naziva ga spasiteljem. On piše:

“Mitropolit nam je jamčio da će nam biti, kao što su zaista i bili, osig-urani životi i imanja, zbog čega ga je Budva nazvala svojim spasiteljem, zaštitnikom i vrhovnim sudijom.”6

Tek je jedna polovina katolika, pod uticajem austrijskoga misio-nara Brunacija, naginjala Austriji. A te su dvije struje, nejednake brojnosti, dobijale na zamahu zavisno od razvoja događaja.

Petar I je već krajem 1812. stupio u pregovore sa Engleskom, koje je sa njegove strane vodio serdar Sava Plamenac a sa britanske pukovnik Danez, pomoćnik komandanta britanske fl ote u Sredozemlju. Petar I je sastavio određen program zvan «Trebovanija», koji je Plamenac nazivao «Planom». Francuski general Gotje je, saznavši za ove pregovore, poručivao Petru I da mu je bolje da «stoji u miru», ali se Vladika nije obazirao na te prijetnje.

U isto vrijeme u Rusiji je bio Petrov emisar, sinovac, znameniti vojvoda Stanko Stijepov Petrović. On se početkom 1813. vratio iz ruskog Glavnog stana. Tamo su ga primili i Kutuzov i Čičagov a kasnije u Vilni i car Aleksan-dar I. Aleksandar mu nije rekao kakve planove ima s Austrijom. A nije imao ništa protiv ni nove akcije Crnogoraca protiv Francuza.

Zato je Petar I odlučio da se, poslije nešto više od 7 godina, ponovo sukobi sa Francuzima. Razaslao je 8. septembra poslanicu glavarima da se pri-preme da ponovno stupe u Bokešku provinciju “pod slavodobitnim barjakom

5 Zbornik dokumenata: Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813 – 1814, I,II u izdanju Istorijskoga instituta u Državnog arhiva Crne Gore sačinila je grupa autora, Podgorica 1998.

6 Антун Којовић, Моје доба, приредио и превео С. Мијушковић, 1969, 38, 172-187.


127

velikog Aleksandra, pokrovitelja našega.”Krajem septembra već je imao 7.000 boraca podijeljenih na dva odreda.

Prvim od 4.000 boraca komandovao je on a onim od 3.000 guvernadur Vuko-laj Radonjić i Sava Markov Petrović.

Sa narodnim poslovima nije se čekalo, tako da je do ujedinjenja Crne Gore i Crnogorskog primorja došlo dok je Gotje još bio u Kotoru.

Dobrotska skupštinaSkupština je, uz prisustvo predstavnika svih opština Boke, Budve i

Paštrovića održana u Dobroti 29. oktobra 1813. godine. Važno je viđeti ne samo sadržaj odluke nego i ko ju je sve potpisao. Ugovor o ujedinjenju glasi:

“Dvije susjedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska,7 prožete ro-doljubljem i istim osjećanjem vjere i časti, oslobodile su se Božjom pomoću, zbacivši francuski jaram svojom krvlju i žrtvama. One se jedna drugoj zak-linju Gospodom Bogom na vjernost i da će uvijek ostati sjedinjene u svakom slučaju i događaju... Potvrđujemo ovo naše ujedinjenje i našu nezavisnost i za buduća vremena, i ako to bude zatrebalo, to ćemo i krvlju našom potvrditi.”

Ko je sve potpisao ovaj istorijski dokumenat? Predstavnici svih opština Boke, Budve i Paštrovića!

Naravno, prvi je Petar I, a onda, Alvizo konte Visković, kapetan (za Perast); Todor konte Ivelić, kapetan (za Risan), Vaso Đurasović, pomorski ka-petan iz Kumbora (za Novi),Todor Ivelić (za Paštroviće); pop Đuro Lazarević za Grbalj i Tri komuna (Maine, Pobori, Brajići); gubernator Vukolaj Radonić (za svu Crnu Goru i Brda); Andrija Tripković, kapetan (Dobrota); Pietro Laz-ari, sudija za kapetana Josipa Lukovića (Prčanj); konte Mark’ Antonio Gre-gorina, pukovnik (za Kotorski kraj); pop Ivo Radović (za Lušticu); pop Filip Kostić (za Krtole); kapetan Andrija Tripković (za Stoliv); pop Đuro Lazarević moljen od kapetana Škaljara Tripa Petrovića koji meće krst; Miroslav konte Zanović (za Budvu); Stefan Lazarević za opštinu Muo. I na kraju, sekretar Centralne komisije Frano Liepopili se potpisuje i potvrđuje gornje potpise.8

Kao što se vidi, dokumenat su potpisali predstavnici svih opština od Debeloga brijega do Bara. Zanimljivo je, međutim, da se predstavnik Herceg-Novoga, kapetan Đurasović, potpisuje među prvima, i to ćirilicom.9

7 Naravno, tu je riječ o širem pojmu Boke, o čemu je već bilo riječi.8 Zbornik dokumenata, knj. 1, 63-65. Todor Ivelić se potpisuje dva puta ali odluke

Dobrotske skupštine sprovode Paštrovići i posebnim aktom 11. novembra 1913. Navedeni zbornik, 158/159. Za Paštroviće potpisuje se kanzalijer Mitar Gregović u ime Bankade (Suda od pravde). Na dokumentu je Pečat Obštetstva Paštrovskago.

9 Vasa Đurasovića pominje i Petar I u jednoj od svojih pjesama o bojevima protiv Francuza:

Kaži pravo od Lovćena vilo,J e l’ lijepo pogledati bilo:

Zbornik radova

128

Pošto Skupština u Dobroti, u kući Tripkovića, nije bila puka mani-festacija nego radni sastanak, na njoj je izabran Pokrajinski savjet od 41 člana, kao šire tijelo, i Centralna komisija (Privremena vlada) od po 9 članova obje pokrajine. To je sve posljedica vjerske i etničke tolerancije! Petar I nije imao ništa protiv italijanskoga jezika, na kome je veći dio dokumenata, ni protiv katolika potpredsjednika, Liepopilija!

Zanimljivo je da je ova Privremena vlada upotrebljavala pečat biskup-skog kaptola u Kotoru!

Dokumenat o organizaciji vlasti ima 22 člana a sastavljen je 1. novem-bra.

Prvo, Pokrajinski savjet je imao 41 člana i to: predśednika (Petra I), potpredsjednika (Liepopili), 30 izabranih izaslanika opština Boke, Budve i Paštrovića i 9 izabranih glavara iz slobodnoga dijela Crne Gore. Taj je Savjet mogao da odlučuje prostom većinom.

Kao uže tijelo, formira se Privremena vlada (Centralna komisija) koju čine: Petar I kao predsjednik, Frano Liepopili kao potpredsjednik, 9 članova iz Crne Gore i 9 predstavnika iz Primorja: Dobrote, Perasta, Risna, Prčanja, Herceg-Novog, Grblja, Paštrovića, Budbe i Miholjskog zbora (Prevlaka).

“Predsjednik ili potpredsjednik ne mogu sami donositi rješenja ni u kakvom javnom poslu bez Centralne komisije”, stoji u čl. 8.

Postojala je Administrativno-politička i Finansijska uprava.Formirani su savjeti, kao sadašnja ministarstva, i svaki je odjel radio

isključivo u okviru svojih kompetencija. Kako je to izgledalo vidimo već iz dokumenta od 6. novembra u kojemu su tačno navedene carinske tarife za uvezenu robu, i to za 38 artikala. Tu je italijanski oriz, albanski oriz; sapun sa Levanta (Srednji istok) i sapun iz Pulje; kafa sa Levanta i sa Martinika; likeri; duvan rezani i duvan strani nerezani...

Odmah je počeo da djeluje i Zdravstveni ured, sa Petrom Đokićem kao sekretarom, koji je strogo pazio na legla zaraze u inostranstvu. U Rosama je bio karantin za brodove koji uplovljavaju.

Novostvorena Država brinula je o: narodnoj straži, zdravstvenoj kon-troli, nezavisnosti sudova (!), pa kad je zatražena politička intervencija pro-tiv odluke suda, Politička uprava je odgovorila da se to ne smije raditi! U svim opštinama formirani su Zdravstveni uredi. Odobrena je prodaja boba

Kad vladika Primorju iđaše,Černogorce uza se vođaše?

Tri primorska grada opkolio,I Francuze u nje zatvorio...On u Kotor sobom otišao,A u Budvu Jakova poslao,

U grad Novi Đurasović Vasu,Koji on je od ovdaj na glasu...


129

starcima i bolesnicima; zaveden Registar o kretanju brodova; određene plate stražarima; utvrđena cijena soli; izvršeno saslušanje patruna Radovića koji je doplovio sa Bojane; rješavani su bračni sporovi a usput nije zaboravljeno ni blagodarenje u crkvama zbog pobjeda nad Francuzima...

Razvijena je živa diplomatska aktivnost. Od Rusije je traženo regu-lisanje fi nansijskih obaveza. U Kotoru su sve do 4. januara 1814. O tome, o djelatnosti austrijskoga misionara opata Brunacija, o saradnji sa Englezima...

Na žalost, kao što Rusija nije imala snage da zadrži Senjavina sa fl otom u Boki u ljeto 1807, tako nije imala snage ili razumijevanja ni za ovo i spon-tano i organizovano ujedinjenje dvaju udova istoga tijela 1813/14, jer je ruski car dao saglasnost da se Boka da Austriji, i ona je ovđe ostala 104. godine (1814-1918).

O toj odluci Aleksandar I je obavijestio Petra I, na način koji je naljutio inače Crnoj Gori nenaklonjenog Vladana Đorđevića. Ruski car je, naime, 20 maja 1814. napisao:

“Mislimo da smo na Vaše zadovoljstvo utvrdili da ta zemlja uđe u sastav austrijske države, pod čijom je zaštitom cvjetala...”

Ovo zaista besmisleno, grubo ili neznanje ili ponašanje, izazvalo je Đorđevićem komentar:

“Kako ga nije stid potpisati da otimljući Boku Kotorsku po drugi put od Crnogoraca čini zadovoljstvo crnogorskom vladici?!”10

Djelatnost Novljana prije i za vrijeme Privremene vlade 1813/14.g.Iz dokumenata se vidi da se iz Novoga već 10. septembra 1813. g. šalje

Petru I, svakako iz bezbjednosnih razloga, nepotpisano pismo. Sudeći prema obavještajnim podacima to je svakako pisao Georgije Vojnović, koji će se i kasnije, 1814. javljati sa sličnm sadržajima. Donosimo to pismo u cjelini, jer je napisano kao nada u ujedinjenje Crne Gore i njenoga Primorja od Novoga do Bara, prije nego je ta ideja ostvarena:

«Gospodinu Mitropolitu i kavalijeru i Vladaocu cernogorskomu i pri-morskomu skoro akobogda, Petru Petroviću

Ljubimo Vašu svetu desnicu, Vaše Pravosvještenstvo. Mislimo da ćete bit čuli što se približava u ove strane, kako je ćesar pokrio Rijeku i Triješće. Zadar biju Inglezi, a oni Spljet su uzeli. U Dubrovnik čine velike provižioni i zaziđivaju vrata grada. Evo danas i ovdje u Novome zazidaše dvoja vrata i samo jedna ostaviše; i svak govori da će pokrit ćesarovci, a mi se strašimo, e Vaše Pravosvještenstvo zna što smo mi učinili ćesarovcima, a ovi su sada navalili da plaćamo. Mi nemamo nikakve uzdanice već ako u Boga i u Vaše Pravosještenstvo, koje te prosimo svakolici zaboga, ako imate ikakvu nadeždu

10 В. Ђорђевић, Црна Гора и Аустроија 1814-1894, Београд 1924, 4-5.

Zbornik radova

130

za nas (nečitko)... uput11 avizate i obradujete. S ovijem ostajemo svi ljubjeći Vašu svetu desnicu i proseći Vaš sveti blagoslov.»

I kasnije će se iz Novoga javljati ovaj Georgije Vojnović, koji je došao iz Rusije i neko vrijeme bio i u austrijs-koj službi u Dalmaciji (!), svakako kao ruski obavještajac. On će biti koman-dir narodne straže. Njegov je otac Jovo bio je gradonačelnik Novoga (1811) a njegov će unuk, pod istim imenom, biti ponovo gradonačelnik Novoga u vrijeme knjaza Nikole i unijeće crno-gorski krstaš barjak na pečat Opštine (1865).

Iz Novoga se još zna za Stefana Župkovića i Trifuna Bronzića, kao članove Pokrajinskog savjeta; Stefana Baltića kao sekretara kod gradonačelnika Đurasovića, za pisma na italijanskom jeziku, jer Đurasović piše sam, ćirilicom; Luku Balića, Iliju Balića i Bogdana Ercegovića kao članove Zdravstvenoga ureda iz Novoga; i lokalne članove Zdravstvenoga ureda: Marka Komnenovića (Komlenovića) i Agostina Ređa; Stefana Frankovića Lukšina, kojega je Đurasović predložio za šefa lazareta u Sutorini; njegovoga zamjenika Grgura Đuraševića; stražare odnosno sanitarne inspektore Ureda: Marka Ćurića, Mata Carevića, Sima Kvekića, Bartola Kostu, Marka Velića, i Petra Ivančića; Jovana Cvjetkovića, zaduženoga za pogranične zdravstvene mjere; Petra Stevanova Svilanovića iz Kruševica, koji je tražio povraćaj ukradenoga srebrnoga noža; pekare Đovanija Batistu Carevića i Tripa Tomića; mesare: Vaska Matkovića, Lesa Ljiljanića i Joka Tušupa, koji su javili o zarazi u Gackom; Đura Popovića i Mihaila Sabljića, koji su imali sudski spor; Ivana Krstitelja Carevića koji je stavljen u kućni pritvor jer nije podmirio dugovanje nekome Grku (Drakopu-lu); brodovlasnika Jovana Mandića, kome je dozvoljeno isplovljenje; Tripa Jovovića čiji je smrznuti leš nađen u barci; Sava i Đorđa Ozrinića, koji su u sporu; sveštenika Josifa Tropovića, koji će biti učitelj mladome Njegošu...

Zbirka otkriva i ružan primjer arhimandrita Savine Nikanora Bogetića, koji se jula 1814. pravda episkopu dalmatinskome Kraljeviću, da se za vri-jeme Petra I držao povučeno. A za vrijeme Austrije?

“Daklen sada, blagodarenije Gospodu Bogu, pokriveni jesmo od našego milostivejšago Imperatora Franceska Pervago, jesmo mirni i spokojni, i ot velikoga strahovanija oslobođeni.”

Pravoslavni arhimandrit savinski na taj način otkriva da ga ne zani-ma rodoljublje nego blagoutrobije! A njegovi su sišli u Boku iz Bogetića u Pješivcima, u XV vijeku!

11 Uputstvo.


131

Georgije Vojnović se prvi put javlja Petru I 8. II 1814. Iz toga pisma se vidi da je Petar I bio u kontaktu s njime; da mu je poslao pismo na koje se za-hvaljuje; da je Ivu Špadijeru, Vladičinom izaslaniku, uručio dva pisma: jedno za Beč a drugo ruskome poslaniku Čičagovu, pa će mu poslati kopije «koje če mu biti ugodne». Vojnović je dosljedno pisao č mjesto ć, prema ruskome pravopisu!.

Dok je Đurasović bio gradonačelnik, Vojnović je bio komandant nar-odne vojske i iz njegovih izvještaja se vidi da ima obavještajnog iskustva i raz-granatu mrežu dojavljivača. On javlja Vladici i o događajima u Italiji, u Dal-maciji, u Hercegovini, ali priznaje i kada nije obaviješten. Na primjer, baš u tome pismu navodi da je austrijski general Milutinović poslao u Trebinje četiri ofi cira. O tome se dosta priča ali «istinu među petljancima mučno uznat». I ovo «uznat» = saznat potvrđuje njegov boravak u Rusiji.

Pošto je kod Petra I bio ruski pukovnik Nikić kao posrednik, Vojnović ga pozdravlja i napominje da je njegov dom i Nikićev. Iz Vojnovićevih pisama vidimo takođe da je on očekivao Vladiku u svojoj kući na Božić, ali pošto on nije mogao da dođe, moli ga da dođe barem na Uskrs! I ovo je dokaz duboke intimnosti i odanosti, koja će karakterisati i njegova imenjaka, unuka Đorđa Vojnovića.

Iz ovoga se vidi da su Novljani igrali veoma aktivnu ulogu u događajima 1813/14, prije i za vrijeme Privremerne vlade.

Da ovo nije bila samo euforija izazvana djelimičnim prisustvom ruske fl ote, koja je, uostalom, napustila Boku 6 godina prije ove Skupštine ujedin-jenja, dokazuje činjenica da su opštine Boke 1919. tražile da se «Boka vrati Crnoj Gori»,12 jer je, po inerciji 1918. pripojena Dalmaciji, koja je imala i Pokrajinsku vladu u Splitu. U ovoj delegaciji Bokelja u Beogradu bili su i pred-stavnici Hercegnovske opštine Niko P. Doklestić iz Novoga i Krsto Porobić iz Mojdeža, koji je dao i Crnogorca Vasa Brajovića (Vasosa Mavrovu-niotisa), junaka grčkoga ustanka 1821-30. U istome smislu izjasnili su se i socijalisti Boke koji su ovo pitanje iznijeli na Vukovarskom kongresu SRPJk 1920. Kon-gres je usvojio ovaj zahtjev.

Crnogorski rukovodioci novijega dobna nijesu za ovo znali, kao ni za Kraljevinu Vojislavljevića XI/XII vijeka, pa su kroz čitav Drugi svjetski rat radili na ujedinjenju Crne Gore i Boke, ne znajući da je to ujedinjenje izvršeno 1813. g. i da je ponovljeno 1923, na zahtjev samih Bokelja iz 1919. godine!

Naravno, ko ne zna istoriju, prinuđen je da je ponavlja!

12 M. Crnić – Pejović,”Boka”, 1977, 36-40.

Zbornik radova

132


133

Prof. dr Jovan Belčovski

KULTURNO – PROSVJETNI I CRKVENI ŽIVOT U MAKEDONIJI U XIX STOLJEĆU

Makedonski prostori i makedonski narod, od 1394 g. pa sve do 1912, punih 518 godina bili su u okvirima velike Otomanske imperije. U tom peri-odu Makedonija je predstavljala jednu etničku cjelinu. Međutim, svršetkom Drugog balkanskog rata, mirovnim dogovorom u Bukureštu 10. avgusta 1913. g. makedonsko etničko tkivo je razdrobljeno tako da se najveći dio teritorije – nešto ispod 36 000 km² našao u Grčkoj, oko 26 000 pripao je Srbiji, Bugar-ska je dobila 6000 km², a 30 sela – takozvana oblast Gora pripala je Albaniji. Treba imati u vidu, s obzirom da se naše izlaganje odnosi na XIX v., kada je Makedonija bila u jednoj državi t.e. pre njene podjele avgusta 1913 g., sve ono o čemu će se govoriti, tiče se Makedonije u njenoj etničkoj cjelovitosti.

Na prostorima Makedonije punih 800 g. postojala je i djelovala čuvena Ohridska arhiepiskopija. Postojala je sve do sudbonosne 1767 g. kada je Vi-soka Porta zabranila njenu djelatnost. Tu epohu makedonski narod naziva duhovnom slobodom, jer ako nije imao svoju državu imao je bar svoju crkvu. Period po ukidanju Ohridske crkve, makedonski narod naziva duhovnim rop-stvom.

Prespansko – ohridska arhiepiskopija kasnije i Patrijaršija osnovana je u Samuilovoj državi – nakon 976. g., sa sjedištem na ostrvu Ahil koje se nalazi u jezeru Mala Prespa – danas u Grčkoj. Od tada počinju i ozbiljnije veze makedonskih prostora sa Zetskom državom, što ne znači da ih i ranije nije bilo. Konkretnije, došlo je do braka zetskog kneza Vladimira – kasnije sv. Jovana Vladimira i Samuilove kćerke Kosare. Nažalost, ta se rodbinska veza završila veoma nesrećno. Sv. Jovan Vladimir pao je kao žrtva dinastičkih sukoba u Prespi. Car Jovan Vladislav, koji je putem zločina došao na vlast ubistvom Samuilovog sina Gavrila Radomira, bojao se i Samuilovog zeta, zetskog kneza Sv. Jovana Vladimira pa je smišljao plan i za njegovu likvi-daciju. Vjerovatno sva ubeđivanja, da mu se ništa neće dogoditi ako dođe u Prespu – nijesu pomogla, pa je načinjena gnusna prevara. Car Jovan Vladislav poslao je crkveno poslanstvo, jednog ili trojicu crkvenih velikodostojnika – nije bitno, i nije isključeno da se tu ogriješio sam patrijarh, koji su putem

Zbornik radova

134

zakletve nad krstom i jevanđeljem nagovorili sv. Jovana Vladimira da se po-javi u Prespi. Sva ubjeđivanja i molbe supruge – Samuilove kćerke Kosare da ne ide u Prespu nijesu pomogla i zetski knez Vladimir pošao je za Prespu. Već usput bile su postavljene zasjede koje su imale zadatak da ubiju kneza. Međutim, to nije uspjelo. Sv. Vladimir stigao je na ostrvo Ahil – Vladislav-ljevu prijestonicu i ušao je u sabornu crkvu da se pomoli. Na izlasku, ispred samih vrata sačekali su ga vojnici i grozomorno mu odrubili glavu. Tako je mučenički završio blagočestivi knez Vladimir. Međutim, njegov svetiteljski spomen trajaće dok postoji planeta zemlja i dok postoji hrišćanstvo. Carevima kao što je njegov ubica Vladislav ponekad se pozabavimo samo mi istoričari, pominjući ih po njihovoj zloći. Na bregovima Prespanskog jezera i na os-trvima, nalaze se na stotine crkava, manastira, monaških i pustinožiteljskih ćelija, neke sačuvane, a druge u ruševinama. To su sveta mjesta i možda i danas vapiju i traže oproštaj za ono nedjelo koje se tamo dogodilo. Pa nek im danas, ako mogu, tačno poslije deset stoljeća širokogrudo crnogorski narod i država daju oproštaj.

Veze između Crne Gore i Makedonije trajale su i u narednim vjekovima i to najčešće time što je crnogorski teritorij često ulazio u okvire Ohridske arhiepiskopije. Tu ima i izvjesnih neraščišćenih i zagonetnih pitanja, kojima se i dalje istorijska nauka treba pozabaviti. Ipak, veze između crnogorskog i makedonskog naroda kulminirale su u XX vijeku, kada su se oba naroda našla u jednoj državnoj zajednici i tako živjeli punih 73 godine. Ista im je sudbina u kraljevini SHS, gdje se ofi cijelno ne priznaju ni crnogorski narod ni nacija, ni makedonski narod ni nacija. Ista sudbina ih prati i u drugoj Jugoslaviji, nakon 1945. godine, u kojoj su priznate kao posebne federalne jedinice i republike u zajedničkoj državi FNRJ (SFRJ).

Napose, da se vratimo našoj glavnoj temi, na koju ne upućuje naslov. Kada se govori o kulturno – prosvjetnom i crkvenom životu hrišćanskih nar-oda u okviru Otomanske imperije, uvijek treba imati na umu da je država svu komunikaciju sa hrišćanskom rajom uspostavila preko crkvenih poglavara – patrijarha i arhiepiskopa, na prvom mjestu preko vaseljenskog carigradskog patrijarha. Crkveni poglavari su ti koji moraju da se brinu o kulturno-prosv-jetnom i crkvenom životu hrišćanske raje. Oni imaju i najveće obaveze, ali zato i najveće privilegije i prava. Kratko rečeno, oni su most između državne vlasti i hrišćanskog stanovništva. Ali, zato oni i odgovaraju za sve postupke hrišćana. Zbog toga, kada je 1821. godine grčka Heterija digla ustanak, smesta je vaseljenski patrijarh bio obješen na kapijama Patrijaršije, jer se smatralo da je najveći krivac za neposlušnost hrišćana.

Kada je makedonski narod 1767. godine izgubio svoju vodilju − ofi cijel-nu crkvu Ohridsku arhiepiskopiju, ostao je obezglavljen u svakom pogledu. E, to već nije moglo tako ostati! Makedonska građanska klasa, makedonski


135

burg tražio je izlaza i našao ga u formiranju svojih opština. Krajem XVIII i početkom XIX st. u svim makedonskim gradovima formirane su takozvane crkveno – školske opštine. U unisonu sa državnim zakonodavstvom, te opštine preuzele su sve kompetencije ofi cijelne crkve, osim onih djelatnosti koje mogu obavljati samo arhijereji, a opštine nijesu imale vladike. Sav društveni život − sudstvo, socijala, komunalije, obrazovanje našao se u rukama tih opština. Njihove uprave brojale su od 7 do 12 članova, zavisno od veličine grada u kome se opština nalazila. Pripisuje im se jedna slaba strana, a to je da među sobom nijesu imale dobru koordinaciju. Ipak, tokom vremena tu je ulogu na sebe preuzeo manastir Zograf iz Svete Gore, koji će postati i glavni donator, a njega će kasnije zamijeniti Solunska crkveno - školska opština.

Osim pomenutih opština, za makedonski XIX v. od velike važnosti su tri državna zakonodavna reformna akta u kojima ima izvjesnih odstupanja, jer se hrišćanskoj raji daju prava i privilegije kojih ranije nijesu imali. To je, na prvom mjestu, ferman sultana Mustafe III iz 1773. g., zatim Gilhan-ski hatišerif, objavljen 3.11.1839. g. od strane sultana Medžida, a dopunjen Tanzimatom iz 1845. godine. Od velike važnosti je i Hati-Humajun obnaro-dovan 1856. godine. Za obrazovni i crkveni život najvažniji je Hatišerif, jer hrišćanima dopušta otvaranje svojih škola, crkava i manastira, što im pre-thodna četiri vijeka nije bilo dopušteno. To je makedonska građanska klasa vješto i maksimalno iskoristila. Došlo je do poboljšanja obrazovanja, najprije preko kelijnih, a zatim i škola trgovačkog i crkvenog karaktera koje su se prvo nalazile pri samim crkvama i manastirima, dok nijesu stekle mogućnosti za izgradnju posebnih objekata. Počevši od 30-ih pa do 60-ih godina XIX vijeka u svim makedonskim gradovima, baš u svim, podignute su velelepne impo-zantne saborne crkve (katedrale) koje većinom postoje i danas. To što nije uradio za 400 godina, jer mu je bilo zabranjeno, makedonski narod je uradio samo za 30 godina, što govori i o radinosti makedonskog čovjeka. Tako je Makedonija te epohe doživljavala jednu prosvjetnu i duhovnu arhitektonsku renesansu, koja je u skladu sa mogućnostima vremena dostigla najveći uspjeh.

Prva polovina XIX st. predstavlja period kada makedonska književnost, ne samo što se javlja, već je i u značajnoj ekspanziji. U početku književna djela su uglavnom crkvenog karaktera, a njihovi tvorci su jeromonasi. Tu su, prije svega, književni radovi popa Nikole zatim Joakima Krčovskog, Kirila Pejčinovića, Teodosija Sinaitskog, Natanaila Kučeviškog, kao i giganta make-donskog XIX vijeka Partenija Zografskog. Njihovi radovi veoma su važni na evolucionom razvojnom putu makedonskog literarnog jezika. Njegov razvojni put počinje sa damaskinarskom književnošću pelagonijskog mitropolita Grig-orija iz XVI st. U djelima stvaralaca XIX vijeka, razvojni put tako evoluira da je njegovo cjelosno oformljenje pri kraju, tako da nakon Drugog svjetskog rata njegovo konačno oformljenje bude realizovano u radovima Blažeta Koneskog

Zbornik radova

136

i drugih pjesnika i romansijera. Međutim, to ne znači da je makedonski jezik u svom razvojnom putu najsavršenije oformljen. Ne, on i dalje evoluira, kao što je to slučaj sa svim jezicima.

Na ovom mjestu, iz razumljivih razloga htio bih da se osvrnem na djelo episkopa Partenija Zogravskog. Rođen u planinskom selu Galičniku i rukovođen od svetogorskog arhimandrita Anatolija Zografskog, mladi Pavle najprije stiže u manastir Sv. Jovana Bigorskog. Žeđ za naukom povela ga je na put, a težnja ka kompletnijim obrazovanju vodila ga je iz grada u grad. Iz Big-orskog put ga vodi u Ohrid, zatim Prizren, Solun, Konstantinopolj, Atinu, ma-nastir Zograf na Atonskoj gori, gdje je primio i monaški čin, tako da je mladi Pavle dobio ime Partenij. Imao je pravu sreću što je postao član bratstva te svetogorske porodice. Zograf je vodio veliku brigu o makedonskim crkovnim opštinama i uopšte za obrazovanju u Makedoniji. Toga radi, manastir je, to-kom vremena, u Rusiji i po evropskim univerzitetima školovao poprilično ve-liki broj mladića iz Makedonije. Među njima, na prvom mjestu bio je Partenij. Kasnije, posebno poslije stvaranja Egzarhije, kada je makedonska građanska klasa preko svojih opština, o kojima je već bilo riječi, otpočela beskompro-misnu borbu za obnovu svoje Ohridske arhiepiskopije, manastir Zograf spre-mao je jeromonahe koji su trebali da preuzmu upravu i popune vladički kadar u obnovljenoj Arhiepiskopiji. U jednoj prilici imali su na raspolaganju jedan-aest jeromonaha, koji su hitno trebali da prime vladičanski čin i preuzmu u svoje ruke obnovljenu Ohridsku arhiepiskopiju. Zar ne možemo reći, a tako je to i bilo, da je u izvjesnim periodima manastir Zograf za makedonski narod predstavljao zamjenu za izgubljenu Ohridsku arhiepiskopiju.

Mladi jeromonah Partenij produžio je svoje obrazovanje u Odesi, a za-tim je postao duhovnik ruske carske porodice. Jedno dijete, rođeno u zabiti makedonskih gudura, doživjelo je da bude duhovnik ruske carske porodice. Osim toga, produžava i svoje obrazovanje u ukrajinskom gradu Kijevu, potom i na Moskovskoj duhovnoj akademiji. Bio je odličan poznavalac latinskog, grčkog, jevrejskog, starohaldejskog i ruskog jezika, pa je poželio da nauči i francuski jezik, te ga zbog toga uskoro nalazimo i u Parizu.

Otkako je zabranjena djelatnost Pećke patrijaršije i Ohridske arhiepis-kopije 1766 -1767, na prostore Srbije i Makedonije upućen je isključivo grčki visoki klir, čime je došlo i do ekspanzije grčke kulture i pismenosti. Sa tim se makedonski narod nije mirio tako lako, pa je ponekad preduzimao i veoma ra-dikalne mjere. Tako su Kukušani, stanovnici najrevolucionarnijeg makedon-skog grada, 1859. g. prijetili da će stupiti u uniju, pa čak i stupili, ukoliko im se ne hirotoniše i pošalje vladika Makedonac. Konstantinopoljska patrijaršija bila je prinuđena na popuštanje i dala saglasnost. A ko bi bio taj vladika nego Partenij. Kukuško-poljanski (dojranski) vladika bio je od 1859. do 1865. go-dine. Međutim, i u tom kratkom periodu proganjan je, suđen i protjeran iz


137

eparhije. Njegov rad u eparhiji na duhovnom i prosvjetnom planu neponovljiv je, ali sve je to za grčkog solunskog mitropolita Neofi ta bilo i neizdržljivo, te je 1865. g. svemu tome stavio kraj. Partenij je želio da bude postavljen za skopskog ili debarskog vladiku. Međutim, konstantinopoljski patrijarh je nastojao da ga protjera što dalje iz Makedonije, pa ga je postavio za episkopa u Pirotu.

Kada je stvorena Egzarhija, februara 1870. godine, predstavnici make-donskih opština predložili su da Partenij, i to isključivo on, bude izabran za prvog egzarha, ali to nije uspjelo. Iscrpljen i proganjan upokojio se u Konstan-tinopolju u noći između 6. i 7 februara 1876. godine. Treba istaći da je Partenij po svojoj posvećenosti prije svega bio duhovno lice, a da je njegov rad na prosvjetnom polju, samo posljedica njegovog visokog obrazovanja i intelekta. Duboka analiza njegovog života i rada pokazala je da je to gigant makedon-skog XIX stoljeća, koji se izdigao na najviši pijedestal. Zbog toga, oprostite mi, ali ja se usuđujem da ga nazovem makedonskim Njegošem, iako se to i ne može baš tako reći. Partenij nije bio politički i državni vožd, ali je zato prva duhovna i intelektualna fi gura jednog porobljenog naroda u XIX stoljeću.

Odlukama Berlinskog kongresa – juna 1878. g. cjelokupna Makedonija vraćena je Otomanskoj imperiji. Od tada je u Makedoniji nastao pravi pakao, glavnom prouzrokovan iz dva razloga. Prvo – garnizoni vojske koji su prije toga bili u onim oblastima koje je sada Imperija izgubila, a to su: Bosna i Hercegovina, srpski gradovi Niš, Leskovac, Vranje i cjelokupna Bugarska, svi su povučeni u Makedoniju, koja je sada bila pogranična oblast. S druge strane, izdržavanje mnogobrojne otomanske vojske išlo je isključivo na teret hrišćanske raje što je poljoprivrednicima krajnje zagorčalo život. Drugo – ve-liki broj islamskog stanovništva iz oslobođenih krajeva Bosne i Hercegovine, Niša, Leskovca, Vranja i cijele Bugarske, nijesu smjeli ostati i bježali su − ug-lavnom da ostanu u okvirima Otomanske imperije i naselili se u Makedoniji. To je stanovništvo u istoriji poznato pod imenom muhadžiri. Ti nezvani gosti bili su prema domaćem hrišćanskom stanovništvu krajnje arogantni. U svim oblastima života: političkom, ekonomskom, prosvjetnom, duhovnom, Make-donija se vratila za sto godina unazad. Jednom riječju, bila je dovedena do prosjačkog štapa. Te će se posljedice osjećati sve do Balkanskih ratova. To krajnje siromaštvo makedonskog sela i grada, uslovilo je da su bila otvorena vrata svim onim namjernicima iz susjednih zemalja koji su nudili pomoć.

Najprije treba istaći da je prije stvaranja Egzarhije 1870/71. g., posebno u južnoj Makedoniji, kako u ekonomskom, tako u prosvjetnom pa i crkvenom životu, grčko prisustvo bilo najveće. Nakon toga, među pravoslavnima došlo je do pravog crkvenog dvovlašća. Na terenu su ostali grčki mitropoliti, a počeli su da stižu i egzarhijski, te je došlo do međusobnih sukoba. S obzirom da je Egzarhija za prosvjetu u Makedoniji izdvajala velika sredstva, a i zbog drugih

Zbornik radova

138

za nju važnih razloga, ona je nastojala da preuzme upravu u makedonskim crkveno-školskim opštinama, tj. da njihovi predsjednici budu njeni ljudi. Tako je bilo i sa direktorima, inspektorima, pa i učiteljima škola. Kasnije, kada je formirana VMRO, 1893 godine, između nje i Egzarhije po tom pitanju došlo je do velikih sukoba, jer je bilo najbitnije čiji će biti predsjednici opština, ins-pektori, direktori pa i učitelji škola. Zaista Egzarhija i vlada kneževine Bugar-ske nijesu štedjeli sredstva i otvorili su u Makedoniji jednu široku školsku mrežu. Tako, po jednoj statistici iz 1882. g. bilo je sljedeće stanje:

1. U Solunskom sandžaku Egzarhija je imala otvoreno 46 klasnih muških škola i sedam ženskih.

2. U Serskom sandžaku imala je 82 klasne muške škole i 9 ženskih. 3. U Bitoljskom sandžaku radilo je 59 muških klasnih škola i 7 ženskih.4. U Skopskom sandžaku bilo je otvoreno 18 muških klasnih škola i 2

ženske.Podsjetimo se stava osmanlijske vlasti da se i prosvjeta i crkveni život

u državi predaju u ruke crkvenih poglavara. Kasnije, svoje škole otvarale su i ostale susjedne države. U svim tim školama školovala se i vaspitavala make-donska mladež, razumljivo u nacionalnom duhu države koja ih je otvarala i fi nansirala.

Sa crkveno-školskim opštinama bilo je još gore. Susjedne zemlje počele su otvarati svoje opštine. Došlo je do toga da je u jednom gradu bilo i po nekoliko opština: makedonska, egzarhijska, grčka, srpska, vlaška, katolička, protestantska.

Događalo se da su ljudi iz jedne iste familije pripadali različitim opštinama. Takvim djelovanjem došlo je do potpune razdrobljenosti i razbi-janja makedonskog nacionalnog tkiva. Evo šta o tome govori jedna statistika koja potiče iz posljednje decenije XIX stoljeća. Stanje po regionima bilo je slijedeće:

U skopskoj, tetovskoj, gostivarskoj, kumanovskoj i preševskoj kaazi u egzarhijskim opštinama bile su učlanjene 9304 porodice, a u srpskim 7181 porodica. U krivopalanačkoj, kratovskoj, kočanskoj, štipskoj, pijanečkoj (delčevskoj) kaazi, egzarhijske opštine imale su 12096 domova, dok su srp-ske opštine imale svega 301 familiju. Carigradska patrijaršija imala je samo nekoliko domova. U Strumičkoj eparhiji veći dio stanovništva priznavao je Egzarhiju, nasuprot manjeg dela stanovništva koje je priznavalo Carigrad-sku patrijaršiji. U ovoj eparhiji srpska diplomatija uspjela je da otvori samo jednu opštinu u Berovu. U Nevrokopskoj eparhiji (današnji Goce Delčev u Bugarskoj) većina stanovništva priznavala je egzarhiju, dok je Konstantinop-oljska crkva imala samo nekoliko opština i veoma malo članova. U Serskoj eparhiji primat je imala Konstantinopoljska patrijaršija, što je bio slučaj i sa Vodenskom eparhijom, gdje je Egzarhija imala samo nekoliko opština, i to u


139

gradovima: Voden, Lerin, Enidže Vardar, kao i u selima gdje je živjelo kom-paktno makedonsko stanovništvo. U Kukuško-poljanskoj eparhiji veći deo stanovništva priznavao je Egzarhiju, dok su Konstantinopoljska patrijaršija i Katolička crkva imale samo po nekoliko opština sa malim brojem pristali-ca. Solun, kao grad, priznavao je Konstantinopoljsku patrijaršiju, dok su sela pripadala Egzarhiji. Katolička crkva imala je samo polovina sela Jundžilar. Pelagonijska eparhija u potpunosti je, tako reći, pripadala Egzarhiji. Konstan-tinopoljska patrijaršija grčevito se borila samo da sačuva svoje opštine i u Bi-tolju i Kruševu. Trpjela je poraz i od srpske diplomatije koja je polako prido-bijala njene pristalice. Stanovništvo Veleške eparhije uglavnom je priznavalo Egzarhiju, dok se srpska diplomatija probila u selima: Bašino Selo, Bogomila i Teovo. Eto to su rezultati djelovanja susjednih crkava i država u Makedoniji. Došlo je do takve razdrobljenosti da su strani diplomati pitali šta se to događa u Makedoniji, kakva je to sjeckana (izdrobljena) salata. Izgleda, to je već bila neka uvertira u balkanske ratove, kada su susjedne zemlje međusobno po-dijelile Makedoniju.

Zbornik radova

140


141

Dr Čedomir Bogićević

ZAKONOTVORNI RAD PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA

SažetakČlanak pretresa zakonodavne i konstitucionalne ideje i načela koje je

izrazio crnogorski vladar, zakonotvorac, državotvorac, vojskovođa, mitropolit, poliglota, pjesnik i književnik Petar I Petrović, tokom donošenja i primjene poznatih državotvornih akata koj su konstituisali crnogorski društveni poredak u procesu evolutivnog stvaranja crnogorske države, što se kroz ideju državno-pravnog graditeljstva putem pravnih spomenika – Stege (1796) i Zakonika obščeg crnogorskog i brdskog (1798. i 1803), pretočilo u kulturne poduhvate crnogorskog naroda, putem kojih je on zauzeo svijetlo mjesto u porodici prosvijećenih evropskih naroda.

Svjetionik izgubljenih lađaUtemeljivač “zlatnog doba” crnogorske istorije, grandiozna ličnost

crnogorskog državno-pravnog graditeljstva, utemeljivač moderne crnogorske državnosti, velemudri nadvremenik, državotvorac, zakonopisac i sa jedinst-vom narodne sloge putem neposrednog predstavništva njegove volje – zako-nodavac, vojskovođa, poliglota, vladar, mitropolit, pjesnik i književnik Petar I Petrović Njegoš (1748 – 1830), jedinstvena je ličnost u evropskoj povijesti, koja je tradiciju crnogorskog života zasnovala na postulatima slobode, etike, pravice i hrabrosti i pretočila u sazvježđe modernih pravnih spomenika, koji su Crnu Goru integrisali među prosvijećene civilizacije. Takav jedan agon velikog crnogorskog državotvorca izrastao je iz žilišta nadahnuća i borbe za crnogorsku slobodu i njen narodnosni identitet i državno – pravni kontinuitet, dobivši kroz stvaralački genij Petra I Petrovića, poznavaoca ideja i učenja pred-stavnika evropskog racionalizma i prosvijećenosti XVIII v., koji je za života od naroda bio nazvan svetim, osobiti izraz sveukupnog pregnuća crnogor-skog naroda, kojima je on trajno položio svoje mjesto u istoriji prosvijećenih naroda.

Malo je primjera u političkoj istoriji država da su njeni vladari bili neposredni akteri, kreatori i organizatori, zakonopisci i zakonodavci, na

Zbornik radova

142

donošenju ključnih pravnih projekata u oblasti konstitucionalnog i zakono-davnog uređenja, kao što su primjeri crnogorskih vladara, a osobito Petra I Petrovića, koji se na čelu crnogorske države nalazio od 1784. do 1830. go-dine. Petar I Petrović je jedan od onih bisera crnogorskog duha, što pripadaju najuzvišenijem sloju evropske civilizacije, koji je svoj narod darovao sam-orodnim plodovima, koji čine čast evropskoj kulturnoj baštini, time što je svojom duhovnošću i umnošću projektovao, idejno osmišljavao, neposredno sačinjavao i pisao njene temeljne pravne spomenike i time ušao u istoriju civi-lizacije zajedno sa antičkim, egipatskim, vizantijskim i drugim zakonodavci-ma i vladarima.

Crnogorska dražajša voljnost i slobodaStega je prvi državno – pravni spomenik konstitucionalnog značenja i

deklarativnog političkog izraza u istoriji crnogorskog naroda, donijet kao akt natplemenske forme organizacije, kojom se uobličava teritorijalno i političko jedinstvo Crne Gore i Brda, donijet na Cetinju 6. avgusta 1796. g. i čini pret-konstitucionalnu – ustavno-pravnu viziju i zakonski projekat budućeg Zakon-ika obšćeg crnogorskog i brdskog (1798).

Stegu je neposredno formulisao sam vladika Petar I Petrović Njegoš, a u formi materijalizovanog akta izrazio njegov sekretar i upravitelj Nar-odne kancelarije, đakon Aleksije. Ovaj neobični pravni kulturološki spome-nik inspirisan je idejom o slobodi i opštom voljom za pravdom, inaugurišući moralne sankcije umjesto retributivnih pravnih sredstava što su počivali na strahu od prinude, umjesto na svijesti, kao psihičkoj manifestaciji volje, čime je izražena legitimacija i postulativna volja crnogorskog naroda kao izraz sveukupne njegove težnje da se konstituiše u modernu crnogorsku državu, na ideji slobodnog pojedinca, slobodnog društva, zakonitog poretka i vjernosti svome otečestvu, čiji se sistem zasniva na moralnim načelima, slobodi, pravdi i hrabrosti.

Vrijednost Stege je u tome što je, umjesto prinudom,koju karakterišu moderni pristupi, normativno – dogmatske koncepcije prava, inaugurisana ideja moralnih sankcija – prokletstvo, isključenje iz Opštecrnogorskog zbora, čime se kroz svijest o unutrašnjoj manifestaciji volje izražava ideja prava kao samoodređenje njenih zahtjeva, ali i neophodne svijesti o obaveznosti takvog opšteg akta, što je proisticalo ne iz sekundarne ideje prinude, koja počiva na strahu od sankcija, nego na sistemu primarne efi kasnosti koja svoju snagu norme veže za dispoziciju zasnovanu na njenoj obaveznosti koja proističe iz psihičke konstitucije ljudi čiji život je zasnovan na univerzalnim vrlinama.

Stega je sinteza helenske demokratije i tradicije slovenskih naroda, što su imale opšti izraz svoje volje u neposrednom predstavništvu naroda – agori, odnosno zboru, odakle je poticao legitimitet ukupne narodne voljnosti za slo-


143

bodu i poredak, što je crnogorskoj društvenoj zajednici dalo osobeni identitet jurističkog i kulturološkog značenja, ali i posebite etičke prirode, s obzirom da u Crnoj Gori pravo i moral bili u jedinstvu. Može se reći da je crnogorska Stega društveni ugovor Crnogoraca i Brđana kao izraz njihove opšte volje da konstituišu novo teritorijalno i državno - pravno jedinstvo Crne Gore i Brda u moderni državni izraz, čime se u praksu oživotvorava Rusoova škola opšte volje i društvenog ugovora kojima se vlast od naroda predaje u ruke slobodno izabranim narodnim predstavnicima.

Stega predstavlja izraz Savinijeve škole narodnog duha i Lokove poruke o slobodi, koje nema bez zakona, ali onih što obavezuju temeljem psihičke manifestacije kao potrebe za društveno uređenom zajednicom, a ne imperativnim normama što počivaju na strahu od prinude u kojima vladari svoje potčinjene smatraju za podanike. Istovremeno, Stega je izraz Kantovog kategoričnog imperativa utemeljenog na izrazima univerzalnih principa koji proističu iz svake pojedinačne konkretnosti.

Kao pravno – politički akt, Stega se javlja između dvije viteške bitke Crnogoraca za slobodu protiv Otomanske imperije i odmetnutog otomanskog vezira Mahmut paše – bitke na Martinićima (11. jul 1796) i bitke na Krusima (22. septembar 1796), u kojima su Crnogorci odnijeli veličanstvene pobjede i u svijet uznijeli svoj trijumf, ovjenčavši se slavom “dok traje svijeta i vijeka”.

Kolika je pravna i političko-kulturološka vrijednost Stege, možemo saznati po činjenici da Zakonik obšči crnogorski i brdski iz 1798. g. nije mogao obezbijediti primjenu svojih pravno izraženih postulata bez dejstva moralnih sankcija, i vrijednosti inkorporiranih u Stegi, zbog čega je ovaj akt integrisan kao sastavni dio Zakonika u njegovim dopunama iz 1803. g.

Stega je organizovana iz dva strukturna dijela: protokola (uvoda), u ko-jima se izražava misao crnogorskoga naroda i crnogorskih glavara za odbranu sopstvene slobode, zbog čega temeljito stabiliraju i utvrđuju moralne odredbe izražene kroz šest nomotehničkih cjelina – članova (1-6). U ovim odredbama, prisvajajući transcendentalne ideje o misiji Gospodara Boga kao svedržitelja u kome “drug drugu, pleme plemenu, i nahija nahiji tvrdi i čistu vjeru i riječ od časti i poštenja daje”, zakletvom utvrđuju svoju ideju u odbrani slobode i dražajše voljnosti i milog otečestva, prijeteći izdajnicima, moralnim sankci-jama i duhovnim prokletstvom. Svaka nahija držaće po jedan primjerak ovog akta u svojim rukama kao i mitropolija među hrisovulje i carske gramate, a biće i upućena svakom carskom i kraljevskom, kao i principskom dvoru. Na kraju, ovaj akt potpisuju glavari crnogorskoga naroda.

Obzorja prosvijećenih naroda Zakonik obšči crnogorski i brdski, donijet 18/31. oktobra 1798. g. u

manastiru Stanjevići, a dopunjen 1803. g. u Cetinjskom manastiru, neposredni

Zbornik radova

144

je stvaralački izraz njegovog tvorca Petra I Petrovića, po kome je i sam pravni spomenik dobio ime u narodu – Zakonik Petra I. Ovo zbog toga, što je nje-gova presudna uloga u sastavljanju Zakonika i njegovom uvođenju u socijalni život Crnogoraca u potpunosti opravdala činjenicu što se on u literaturi nalazi i pod ovim imenom. “Prvih 16 članaka ovog zakonika sastavljeno je još 1790. g. i sabrani, popunjeni i sliveni u jedan Zakonik, koji se dijelio na 33 članka” (Bogišić, Pisani zakoni na slovenskom jugu).

Zakonik je donijet da se po njemu “unaprijed može vladati i upravljati na izgled pročijeh naroda od svijeta”, kojima se garantuje “jedinstvo, mir i tišina” (čl. 1) i zabranjuje svako samovoljstvo, a put do pravice ište putem suda, emanirajući kao najvišu vrijednost ljubav prema dražajšem otečestvu (čl. 33), koje je osigurano i zaštićeno zavjetnom obavezom vjernosti neposred-nim pravnim dejstvom samog Zakonika: “Dužnost svakog sina otečestva veže i ponuđa da on bude vjeran i uzdan svome otečestvu... tako svaki koji na opštenarodnu svoega otečestva na službu opredijeljen i postavljen budet, ima učiniti zakletvu o vjernosti...” (čl. 33). Ovakve odredbe, jurističko – moralne, nažalost, nema u našem važećem crnogorskom ustavno-pravnom, radno-pravnom i službeničkom sistemu.

Ustavni projekat. Prema stanovištu poznatog crnogorskog pravnog i kul-turnog stvaraoca akademika dr Mijata Šukovića, “Zakonik obšči crnogorski i brdski, ima karakter i tvoračku snagu konstitucionalnog normativnog akta crnogorske države”.1 Ovaj zaključak o ustavnoj supstancijalnosti Zakonika proističe iz značenja konstitucije u materijalnom smislu, ali i iz Izjave crno-gorskog Senata o proglašenju Crne Gore za Knjaževinu, od 17/19.04.1852. g., u čijoj tački 4. stoji da “ostaje u punoj sili Ustav, Zakoni i svi običaji o upravljanju zemljom...”

Ovaj zakonski spomenik je kodeks propisa različite pravne prirode, predstavljajući izraz crnogorskog duha na razmeđu između prirodnog stanja slobode i državnog izraza njenog poretka pretočenog u građansko stanje crno-gorskog društva zasnovano na konceptu vladavine prava. Istovremeno, ovim zakonskim spomenikom određuje se i utvrđuje narodnosni i politički iden-titet i individualitet crnogorskog i brdskog naroda kao narodnosnog supstrata tadašnje Crne Gore i crnogorskih Brda, a kojim imenom samo je sankcionisa-na odavno poznata etnička sintagma – crnogorski narod, kako su ga nazivali stranci i kao o takvom pisali i govorili2 (čl. 2, 4, 5, 7, 8, 18).

Ustavna organizacija crnogorske države bila je, sistemom podjele vlasti, funkcionalno određena preko više organa koji su emanirali svoje političke i pravne atribucije: Skupština – opštecrnogorski zbor, kao zakonodavni organ,

1 Akademik Mijat Šuković, Zakonik obšči crnogorski i brdski – istorijski – razvojno prelomna tvorevina i vrijednost, Zbornik radova: 200 godina Zakonika obščeg crnogorskog i brdskog, CANU, Podgorica 2000, str. 31.

2 Akademik Mijat Šuković, op. cit., str. 32.


145

Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog, kao izvršna vlast i najviša sudska vlast, Vladika – kao vrhovni poglavar, i Narodna kancelarija – kao upravna vlast.

Sudska vlast organizovana je po principu samostalnosti i nezavisnosti koju ostvaruju sudije što su postavljeni glasom naroda, a ne kao najamnici, već kao “otci i pravi ljubitelji otečestva” (čl. 22), koji na temelju razvoja i mudrosti spoznaju što je pravedno, sveto i blagougodno (čl. 22), ne sudeći po hajteru, nego po pravici “malomu kako i velikomu” (načelo jednakosti), zaprijetivši da niko ne može biti ovlašćen da sam sebi pribavlja pravdu bez pitanja suda.

Da je Crna Gora kao država bila konfederacija plemena, zaključuje se, pored ostalog, i iz činjenice da ako bi suci, odnosno kulukdžije zametnuli nemir i smutnju među družinom, takvog je od strane Praviteljstva trebalo “odma poslati doma, a iskat od onog plemena kojeg drugog na mjesto nje-govo”, a takođe “otpravit i neposlušna ili lenjiva ili bezbrižna kulukdžiju” (čl. 28). Ovo upućuje na strukturu sudske vlasti koja je putem teritorijalno-organizacionih djelova imala svoje predstavnike u najvišem sudskom organu – Praviteljstvu, kao centralnom državnom sudu.

Zakonik je uveo načelo nepristrasnog suđenja, koji je već u ono vrijeme uspostavio prirodnog i nepristrasnog sudiju. Zloupotreba stavljanja na stranu jedne od stranaka – davudžija, da se samo njegova riječ broji i suđenje po hajtaru umjesto po pravdi, te primanje mita od strane sudnika, sankcionisana je progonom i lišenjem glavarske časti kao i žestokim kastigom (čl. 23. i 24).

Međunarodni politički i pravni odnosi Crne Gore putem ovog Zakonika bila su izraz njene iskonske želje za ostvarenje slobode i nezavisnosti, ali i njenih proklamovanih ciljeva da svaka dobra međunarodna politika sa obje strane granice donosi uzajamnu korist i sreću i treba da služi održanju mira i tišine u susjedstvu. To je i temelj savremenih evropskih integracija.

Državne fi nansije, Petar I Petrović izrazio je u obliku opšte dužnosti plaćanja poreza, što je drugi primjer u evropskoj istoriji da se nakon Magna carta libertatum (1215) ideja Monteskjea i Rusoa, načelo fi skalnih obaveza uvede zakonodavnim aktom. Ova obaveza nije bila zaprijećena kaznama, nego je ukazivala na ciljeve državnog razloga, kao njen ratio legis (čl. 20), upućujući na svrhe dobrobiti koje mogu nastati plaćanjem poreza, što je izraz Monteskeove ideje, tzv. razloga cijene. No, najsigurnije, da su zbog neplaćanja poreza, kao i nedostatka ostale fi nansijske pomoći, i same institucije Pravi-teljstva kao i “Kuluka” imale velikih poteškoća u uvođenju u život.

Krivično-pravni projekat izražen kroz ovaj zakonski spomenik, izraz je novih evropskih strujanja koja su bila veoma dobro poznata Petru I Petroviću, iako su se one rađale iz veoma odioznih krivično – pravnih kodeksa, kakav je bio Constitutio Criminalis Carolina (1523), koji se putem svoje klauzule

Zbornik radova

146

“Salvatorija” održavao puna tri stoljeća, Codex iuris riminalis Bavariti (1751), Constitutio Criminalis Thersiana (1768), Codex iuris Hungariti (1787). On je okrenut protiv krvne osvete kao velikog zla koji je stvorio vječiti nemir, ne-sigurnosti međuplemenskih sukoba, dok se ubistvo bez krivice i nužde plaćalo životom. Nehotično ubistvo (“nehotice”, “nekteći”, “nesrećom”) se tretiralo blaže, jer se “takvo zlo pristajalo sudom liječiti koliko se može bolje učiniti”.

Zakonik uvodi načelo prosvijećenih naroda u oblasti jurističke civili-zacije, poznato pod imenom “Zabrana povratnog važenja zakona u vremenu”, odnosno zabrana retroaktivnog dejstva zakona, a takođe inaguriše evropskim narodima poznate pravne ustanove: nužnu odbranu – “ubistvo čojeka vrhu sebe” (čl. 10), neodgovornost zbog neuračunljivosti, tj. ekskulpacija odgov-ornosti za krivično djelo učinioca “koji nema čiste svijesti i pameti” (čl. 14. i 17), čime se ova ustanova određuje po biološko – normativnom metodu, dobivši istovremeno svoj psihološki supstrat kroz suženu mogućnost shvatan-ja značaja djela − intelektualna moć i nemoć upravljanja svojim postupcima – voluntaristička moć. Zakon poznaje pravnu ustanovu saučesništva (concur-cus), kao instituta koji tretira složenu problematiku krivičnog prava kao učešća više osoba u izvršenju krivičnog djela, stojeći na principu teorije akcesornosti, tj. zavisnosti od odgovornosti učinioca, pri čemu se posebno inkriminišu or-ganizator i pomagač, kao najopasniji vid saučesništva, poznajući čak i ele-mente kolektivne odgovornosti za lica koja pomažu učiniocima u toku i nakon izvršenog krivičnog djela, od strane pripadnika sredine u kojoj se pomagač na-lazi. Zakon ne poznaje surove dokazne postupke – ordalije (mazija, božiji sud, vađenje usijanog gvožđa) i surove srednjovjekovne kazne, iako je običajno pravo bilo snažno utemeljeno u crnogorskoj svijesti i izbijalo na površinu izobličavajući zakon.

Zakonik poznaje glavne kazne (smrtnu kaznu, zatvor, konfi skaciju imovine, novčanu globu) i sporedne kazne – isključenje sveštenika iz reda duhovnika, lišenje glavarskog položaja i kazne koje difamiraju ličnost.

Naročito se vrši zaštita imovinskih dobara, putem inkriminacije, krađe (lupeština) i razbojništva, što je zaprijećeno strogim kaznama, naročito za slučaj povrata, što je zaprijećeno i smrtnom kaznom (čl. 17).

ZaključakZakonotvorni rad Petra I Petrovića Njegoša rezultantan je istorijsko –

političkih, društvenih, povijesnih i kulturoloških uslova razvoja crnogorskog društva i crnogorske države ka svome samoodređenju – nezavisnosti i slobodi i otvorenosti prosvijećenim vrlinama evropske civilizacije koje treba da se prime u crnogorski život, a takođe i neposredna posljedica njegove umne, obrazovne, mudre, pronicljive i državotvorne ličnosti grandioznog formata, što je poznavalo dušu narodnog bića i njegove potrebe, ideju za crnogorskom


147

nezavisnošću i vrijednosti “pročijeh” naroda, što je kroz naznačene pravne spomenike – Stegu i Zakonik obšči crnogorski i brdski, koje je lično sastavio, izrazio pravne ustanove potrebne svome narodu, njegovoj tradiciji, kulturi i identitetu, i njihovu pravnu prirodu kao eho modernih civilizacijskih strujanja prosvijećenih naroda.

In briefThe article of the search of legislative and constitutional idea and princi-

ple which expressed by the Ruler of Montenegro, legislator, statecreator, mili-tary commander, priest, polyglot, poet and literarist Petar I Petrović, during the enacting and enforcement of famous statecreated acts, which constituted montenegrin social orderd in the process of evolutive creation of montenegrin state, which, through the idea of statelegal development, has poured into the cultural adventure of montenegrin people, through which it has been taken the bright place of the family of civiliyed european people.

LiteraturaBakić Ljubomir, Zakonodavstvo u Crnoj Gori, Dan, br. 3-4, 1911.Bogićević dr Čedomir, Heroida crnogorska, Podgorica 2005. Bojović dr Jovan, Zakonodavni rad mitropolita Petra I Petrovića do donošenja

Zakonika 1798, Pravni zbornik, br. 1-4, 1980.Crnogorski zakonici 1796 – 1916, priredili: dr B. Pavićević i dr R. Raspopović,

Podgorica 1998.Dvjesta godina Zakonika obščeg crnogorskog i brdskog, radovi sa naučnog

skupa, (Podgorica, CANU, 1988), Podgorica 2000.Jovićević dr Vladimir, Državotvorac bez tamnica, Nikšić 1988.Pavićević dr Branko, Nikčević dr Tomica, Crnogorske isprave XVI – XIX v.,

Cetinje 1965.Pavićević dr Branko , Petar I Petrović, Podgorica 1997.Pavićević dr Branko, Stvaranje crnogorske države, Beograd 1955.Petrović dr Radmila, Zakonik Petra I Vladike crnogorskog – istorijsko pravna

rasprava, Zapisi, knjiga IV, 1929.Stanojević dr Gligor, Crna Gora pred stvaranje države, Beograd 1962Stojanović dr Petar, Zakonik Vladike Petra I i Danilov Zakonik, Istorijsko –

pravna studija, Cetinje 1982.Šćepanović Milovan Mušo, Stega, Pravni zbornik, br. 2, 1996.Šuković dr Mijat, Zakonik obšči crnogorski i brdski – istorijsko-razvojno pre-

lomna tvorevina i vrijednost, Dvjesta godina Zakonika obščeg crnogo-rskog i brdskog, Podgorica 2000.

Zbornik radova

148


149

Prof. dr Božidar Šekularac

SINĐELIJE PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA

Sinđelijom se naziva diploma ili gramota kojom je episkop postavljao ili utvrđivao svještenika na određenoj parohiji. Istovremeno može da označava patrijaršijsku diplomu, odnosno povelju kojom se episkop postavljao ili utvrđivao na izvjesnoj eparhiji. Sinđelija, od grčke riječi synkeleo – zajedno zapovijedam.

Međutim, kako su sinđelije pisane po određenom obrascu, to su one sadržane u epistolaru (od grčkog epistolarios), tj. zborniku za pisanje pisama raznim licima i u raznim prilikama. Još je Konstantin Porfi rogenit, vizanti-jski car iz prve polovine X vijeka u svom djelu De administrando imperio saopštio obrasce za pisma i naredbe vladarima Duklje. Grčki epistolari se naročito prepisuju u XIV i XV vijeku. Iako nijesu sačuvani u zetskim dvor-skim kancelarijama su, svakako, postojali obrasci za pisma i povelje. Već u najstarijim poveljama dinastije Balšića, po utvrđenom formularu, početna in-titulacija je glasila: „Od Stracimira i od Đurđa i od Balše, našoj ljubljenoj braći i prijateljima, knezu.... itd.“.

Kod Crnojevića nalazimo nešto drugačiji formular i u njemu intitulaciju tipa: „Mi, gospodar i gospodin Ivan Crnojević“, ili „Mi, gospodin Đurađ i gospodin Stefan“, itd.

Posebno interesovanje izazivaju tekstovi Jelene Balšić i njenog duhovni-ka Nikona Jerusalimca iz Goričkog zbornika, koji se mogu računati kao na-dahnute poslanice, jer odgovori učenog duhovnika koji je putovao po svetim zemljama imaju oblik obrasca pisama koji se mogao koristiti kasnije. Ponekad se i pisma nazivaju sinđelije, poslanije (otuda poslanice), ili pitak (grčki – pit-takios).

Većina ovih dokumenata sa stvarnim i neposrednim sadržajem otkrivaju duhovno stanje u državi i narodu. Svetom Petru Cetinjskom kao vladici i vladaru svakako su bila poznata dokumenta, prije svega vrijedne povelje Balšića i Crnojevića koje su se nalazile u riznici Cetinjskog manastira, a na osnovu kojih je formirao kancelarijski obrazac pisanja pisama, poslanica i sinđelija. Srećna je okolnost da je iz njegovog vremena i kancelarije sačuvana građa na osnovu koje se mogu izvoditi razni zaključci.

Sinđelije sv. Petra imaju ustaljeni formular i formu.

Zbornik radova

150

Intitulacija je duga, precizna i sveobuhvatna: „Petr božijeju milostiju pravoslavnago vostočnago ispovjedanija smireni mitropolit černogorskij, sk-enderiski i primorski i vserosijskago imperatorskago ordena svjatago velikago knjaza Aleksandra Nevskago kavaler“.

Ako se imaju u vidu dokumenta vladike Vasilija Petrovića, očigledno je da su Petar I i njegova kancelarija koristili obrazac po kome je i Vasilije pisao povelje.

U dispoziciji se takođe uočava da je ova pisana po određenom formu-laru. Pozivajući se na svetoga duha i gospoda Isusa Hrista mitropolit Petar I izdaje sinđeliju (povelju - gramotu) monahu Sofroniju Đurčiću, obitelji hra-ma Uspenija presvetije Bogorodici na Savini Novskoj komunitadi, kojom ga proizvodi u viši stepen svještenojereja. Čin je obavljen na zahtjev arhiman-drita Teodosija Markovića, prema običaju svete vostočne cerkve jerusalimske.

Gramota je napisana u mitropolitskoj rezidenciji, a potpisana i zapečatana rukom izdavača – Petra I.

Pisana je u manastiru Stanjevići „V blagopolučenoj Černoj Gore“, pri hramu Svjatotrojeckoj obitelji, ljeta Gospodnjeg 1804, mjeseca julija 7. čisla. Dakle, Petar nastavlja tradiciju kancelarija Balšića i Crnojevića gdje se navodi mjesto i datum pisanja povelja. Interesantno je da Petar za sinđeliju koristi naziv gramota, prema ruskom imenu, dok su obično korišteni nazivi povelja ili diploma. Ovo ništa nije neobično ako se ima u vidu da je on bio još sa 16 godina sa vladikom Vasilijem u Rusiji, a kasnije boravio više puta.

Po istom obrascu mitropolit Petar I izdaje gramotu (sinđeliju) kojom je Georgija Đukića „ot mjesta Pelinova, Komunitadi Gerbaljskoj“, rukopoložio u čin svještenika, u hramu svetog Georgija. Gramota je „dana v bogohranimoj Černoj Gore“, potpisana i grbom pečatana u mitropolitskoj katedralnoj rezi-denciji, u Stanjevićima, ljeta gospodnjeg 1809, januara 15. dan.

Za razliku od prethodne ova sinđelija sadrži i sankciju kojom izdavač prijeti strašnim sudom hristovim za one koji ne budu poštovali napisano. Činu je prisustvovao i Semjon Orlovič, sekretar gospodina mitropolita crnogorskog.

Dakle, formular sinđelija Petra I u potpunosti odgovara obrascu po ko-jemu su pisane povelje u crnogorskoj vladarskoj kancelariji i prije njega. On je samo usavršio formu pisanja. Da bi se sagledao Petar I kao stvaralac i vladar potrebno je imati u vidu razvojnu liniju naše pisane riječi – od prvog vladike iz vladarske kuće Petrovića, Danila, pa preko Save i Vasilija. Svima njima je bilo neophodno mnogo mudrosti i oslanjanja na pisanu riječ da bi odgovorili zahtjevima vremena, Crnoj Gori i oko nje. Petar I kao pisac je visoko uzdigao literarni žanr – poslanice koje su prepoznatljive po njemu, jer se on njima obraća svome narodu, plemenima i bratstvima, ali i pojedincima. U pismima mitropolit upućuje obavještenja, službeno se obraća ali i upozorava. Čak se i u sinđelijama prepoznaje njegov stil pisama, kako po strukturi, tako i po


151

iskazivanju ličnog stava. Njegov iskaz nije samo slikovito ljeporiječije, već je ta ljepota u višeznačnoj riječi koja je tačna i iz nje izvire osobena vladičina izvornost – blagoslova, kletve i zaklinjanja, ali i prijetnje duhovnim kaznama.

Sinđelije i poslanice Petra I prate tokove razvitka pismenosti i literature na tlu Crne Gore koji su se kretali od srednjovjekovnih spisa, povelja i rukopis-nih knjiga iz crnogorskih skriptorija, zatim preko perioda Balšića i Crnojevića do pisama vladika iz raznih plemena i pisanih ostvarenja duhovnika iz vladar-ske kuće Petrovića, Danila, Save i naročito Vasilija, rodonačelnika crnogorske istoriografi je. Na tu osnovu naslanja se nedostižno djelo Petra I Petrovića – njegove poslanice, sinđelije, sentencije, pisma, itd. Nije ga slučajno Dositej Obradović 09. marta 1805. godine nazvao „preosveštenjejšij Visokoslavni Gospodin Arhipastir i Blagoupravitelj Naroda“.

Sačuvano je više sinđelija sv. Petra u manastiru Krki u Dalmaciji o imenovanjima svještenika ali nam nijesu bile dostupne za rad. Njegovih neko-liko sinđelija se nalaze u Arhivu Hrvatske u Zagrebu.

Navodimo primjer jedne od sinđelija Petra I:Vladika izdaje monahu Sofroniju Đučiću diplomu kojom ga proizvodi u

stepen svještenojereja.Petr božijeju milostiju pravoslavnago vostočnago ispovjedanija smireni

mitropolit černogorskij, skenderiski i primorski i vserosijskago imperatorska-go ordena svjatago velikago knjaza Aleksandra Nevskago kavaler.

Po blagodati, daru i vlasti vsesvjatago i životvorjaštago duha, danoj nam ot samago velikago arhijereja gospoda našeg Isusa Hrista črez svjatija i svjaščenija jego učeniki i apostoli i ih namjesniki i prijemniki, blagočestivago sego muža monaha Sofronija, obitelja hrama Uspenija presvjatija Bogorodici jaže v Novskoj komunitadi rekomija Savinskija, po neodpokratnomu prošeniju bratiji toja obitelji, v sjacjem opasnim ispitanijem o njem uvjerivšesja, črez duhovnika jego arhimandrita Teodosija Mrkovića i tako činovlje po običaju svjatija vostočnija cerkve apostolskija jerusalimskija prizvanijem blagodati presvjatago duha mjernostiju našemu proizvjedoh i rukopoložihom v ste-pen svjašćeno jerejskago sana, o čem poveljevajem jemu Sofroniju Đučiću, imjeti blagoobrazije i revnostnoje vo vsem popečenije, jako da spodobišisja i vjaščago ulučiti stepena. Vručisja že emu sija v rezidenciji našej izdanaja gramota rukoju našeju podpisanaja i pečatju zapečatanaja, da vsjak vzemljajaj i pročitajaj danuju jemu gramotu imat jego svjaščenojereja čestna i po zakonu božiju i svjatih otaca učeniju vo vsem da poslušajut ego.

Napisana na Stanjeviče v blagopoličenoj Černoj Gore, pri hramu Svjatoj Troeckija obitelji, ljeta gospodnja 1804, mjeseca julija 7. čisla.

Petr Petrovič

Zbornik radova

152

Literatura:1. Petrović Njegoš Petar I, Pisma i drugi dokumenti, priredio J.

Milović, knjiga I, Titograd 1987, 193 i 276.2. Petrović Njegoš Petar I, Poslanice…, priredio D. Vuksan, Cetinje

1935.3. Petrović Njegoš Petar I, Poslanice, priredio Č. Vuković, Cetinje

1993.4. Petrović Njegoš Vasilije, Istorija i književnost, priredio B.

Šekularac, Cetinje 1996.5. Šekularac Bоžidar, Dukljansko-zetske povelje, Titograd 1987,

161, 221.6. Trifunović Đorđe, Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih

pojmova, Beograd 19907. Vujaklija Milan, Leksikon stranih reči i izraza, Beograd 1980,

845.


153

Novak Adžić

CRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U VRIJEME VLADIKE PETRA PRVOG PETROVIĆA NJEGOŠA

(1784-1830)

Mitropolit autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve 1784. godine postaje Petar Prvi Petrović Njegoš. Kao i arhipastir crnogorski prije njega, on je bio izabran za svjetovnog i duhovnog korifeja Crne Gore suverenom odlukom Opštecrnogorskog zbora. “U želji da se hirotoniše u Petrogradu Pe-tar Prvi je pošao u Beč kod ruskog kneza Galjicina, ali mu ovaj ne htjede dati putne isprave za Rusiju. Arhimandrit Petar morao je tada sa dozvolom austri-jskog dvora poći u Sremske Karlovce, gdje ga mitropolit Mojsije Putnik sa još tri arhijereja svečano hirotoniše 14. oktobra 1784. godine za arhijereja.”1 Petar Prvi Petrović Njegoš je nosio bijelu pankamilavku, za koju francuski maršal Marmon kaže “da je najviše odlikovanje u pravoslavnoj crkvi”2. Ona je sim-bolizovala autokefalan status crnogorskog mitropolita Petra Prvog Petrovića Njegoša. Nosio ju je i njegov nasljednik Petar Drugi Petrović Njegoš.

Na početku vladavine Petar Prvi Petrović Njegoš se obraća (18. XI 1784) predsjedniku ministarskog savjeta carske Rusije knezu Grigoriju Po-temkinu. U tom pismu, uz ostalo, on veli: “Narod crnogorski već trista go-dina je priznavao i sada priznaje nad sobom vlast svojijeh mitropolita… te ovo mitropolitstvo po pravu nasljedstva na mene prelazi”3. U predstavci Ko-legiju inostranih poslova Rusije (17. XII 1785) Petar Prvi ulaže protest zbog nedoličnih postupaka koji su prema njemu preduzeti od strane ruske policije. U tom obraćanju Petar Prvi naglašava da je on slobodni crnogorski vladalac i samostalan arhipastir. U tom pogledu piše “Zar oni ne znaju da vlast Ruskog sinoda ne izlazi izvan granice ruske države”. On izražava čuđenje kako su ruski organi vlasti mogli ustvrditi da on “ne može biti arhijerej bez dopuštenja ruskog sinoda”. Petar Prvi potom naglašava da on kao mitropolit crnogor-

1 Dr Gavrilo Dožić, „ Poslanice Svetog Petra mitropolita Cetinjskog“, predgovor, Ce-tinje 1935. Objavljen i kod Mitra M. Džakovića, „Životno djelo patrijarha srpskog Gavrila“, Pariz 1983, str. 250.

2 Vidjeti: Maršal Marmon, „Memoari“, Split 1984.3 Vidjeti: Ilarion Ruvarac, „Montenegrina“, prilozi za istoriju Crne Gore, Zemun

1899: „Glasnik“ br. 72, str. 221.

Zbornik radova

154

ski “ima slobodu u crkvenim pravima”4. Petar Prvi navodi da Crnom Gorom od davnina “pa i sada upravljaju mitropoliti koje bira narod po opštem so-glasju”. Petar Prvi Petrović Njegoš bio je legitimni politički lider Crne Gore i intronizovani mitropolit autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve. Vijala de Somijer, francuski ofi cir, koji je u doba Petra Prvog boravio u Crnoj Gori, zabilježio je: “Odanost i potčinjenost naroda crnogorskoga svome vladici za-sniva se na njegovim stvarnim ličnim zaslugama, koje su neocjenjive i koje zaslužuju poštovanje svakog prijatelja slobode”5. Ovom prilikom navešćemo neke Vijaline impresije o Petru Prvom. “On ima veličanstven stas, lijep ob-lik; on nosi vrlo dugu bradu i čuva dostojanstven izgled koji izaziva duboko poštovanje”6. “On je prijatan i učtiv; on je ne samo milostiv već takođe istinski gostoljubiv prema svima onima koji se jave kod njega, ma koje vjere bili”7. “On zna vrlo dobro italijanski, njemački i ruski; on zna malo engleski i vrlo malo francuski” – navodi Vijala8. “On Voli mnogo kulturu, za koju je učinio najveće napore; ali on se tuži i žali da se njegov narod pokazuje suviše prive-zan svojim starim običajima. On je oduvijek mnogo volio umjetnosti”9. Fran-cuski maršal Marmon za Petra Prvog je rekao da je “čovijek jakog duha i vrlo čvrstog karaktera”, dok je Delari bio jasan i koncizan: “On je najveći čovjek kojega je rodila Crna Gora”10.

U vrijeme dok je Petar Prvi boravio u inostranstvu, moćni skadarski vezir Mahmut-paša Bušatlija organizovao je i izveo 1785. godine vojni pohod na Crnu Goru. Turci su tada prodrli na Cetinje i spalili Cetinjski manastir. Na Cetinju su se zadržali svega šest dana. Crna Gora nije doživjela slom, a crno-gorski narod nije izgubio svoju slobodu, iako je bio izložen pogromima. Petar Prvi vratio se u Crnu Goru 1786. godine. Zatekao je u veoma teškom stanju. Predano je radio na pomirenju zakrvljenih crnogorskih bratstava i plemena; na suzbijanju krvne osvete; na spriječavanju plemenske samovolje; na stvaranju saveza između plemena; na formiranju centralnih organa vlasti i donošenju akata sa zakonskom snagom. U tim bremenitim poslovima imao je velikog

4 Dr Dragoje Živković. op. cit. str. 540.5 Ovo Vijala de Somijer piše u knjizi „Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru“,

1820, Tom II, str. 367. Ova knjiga je objavljena u izdanju podgoričkog CID-a, 1994. godine.6 Citirano prema; Petar I Petrović, „Ličnost vladike Petra I po francuskim izvorima“,

„Zapisi“, 1928. Objavljeno i u „Petar I Petrović Njegoš, Poslanice“ (izbor, pregled i komen-tari Čedo Vuković), Cetinje 1993, str. 361 i dalje.

7 Ibid.8 Ibid.9 Ibid.10 Ibid. Petar Prvi se potpisivao: „Božijeju milosti Mitropolit Černogorski, skenderij-

ski i primorski i Rosijskoga imperatorskoga ordena Slavnoga i Velikoga Knjaza Aleksandra Nevskog kavaler“; “Petar, Božijeju milostiju pravoslavni Mitropolit Černogorski, skende-rijski i primorski“; „Po milosti Božijoj smireni arhijerej Petar Petrović“; „Vladika Petar“; „Vladika Crnogorski“ itd.


155

uspjeha. Petar Prvi je mukotrpno ali efi kasno postavljao temelje moderne crnogorske države. U tom pogledu njegov doprinos je grandiozan, naročito poslije zadivljujućih vojnih pobjeda u bitkama sa oružanim snagama vezira Mahmut-paše Bušatlije. Prekretnice u novijoj istoriji Crne Gore predstavljaju veličanstvene pobjede ostvarene na Martinićima (11. VIII 1796) i Krusima (3. IX 1796. kada je poginuo Mahmut-paša Bušatlija). Crnogorski vojskovođa u tim bitkama bio je vladika Petar Prvi Petrović Njegoš. Na Martinićima je vladika Petar Prvi kao crnogorski vojskovođa bio ranjen, kao i njegov zak-leti neprijatelj Mahmut-paša. Na Krusima je vladika Petar Prvi trijumfovao, a vezir Mahmut paša poginuo. Vladika Petar Prvi je bio ranjen i u oružanom obračunu s Turcima na Ljubotinju 1812. godine, u kojem je crnogorska vo-jska ponovo ovjenčana pobjedom. U Morači 1820. godine crnogorska vojs-ka pod komandom vladike Petra Prvog porazila je vojsku bosanskog vezira Dželaludin-paše.

Na Cetinju je, uoči bitke na Martinićima, sazvan i održan Opštecrnogorski zbor. Na njemu je usvojena čuvena pisana odluka obavezujuće snage – Stega/Zakletva. Riječ je o legislativnom aktu, kojim se svi za rat sposobni Crnogorci zaklinju i čvrsto obavezuju da će dostojanstveno i hrabro braniti svoju slobodu i domovinu Crnu Goru. Vladika Petar Prvi je taj dokument dostavio svim nar-odnim prvacima u Crnoj Gori. Crnogorci su bili dosljedni principima koji su u Stegi proklamovani.

U govoru pred sudar s Turcima na Martinićima, Petar Prvi je, juna 1796. godine na Cetinju, naglasio: “ Ljubezni vitezi i mila braćo! Naš zakleti ne-prijatelj ne šćede na moje molbe od predstojećeg krvoprolića odustati i da se prođe naše nevoljne braće Brđana, no nadanje imam u svevišnjeg Boga, da ćete vi danas svirjepog vraga stidno sa svoje međe proćerati. On je oku-pio silnu vojsku, ali mu je vojska jadna i čemerna, a više svega nama će sila Božija biti u pomoći. Evo smo došli, mili moji vitezovi i čestiti junaci, došli smo da s neprijateljem našu krv prolijemo; došli smo da osvijetlimo obraz pred svijetom; došli smo da pokažemo neprijatelju naše vjere, našeg imena i naše predrage slobode da smo Crnogorci, da smo narod, narod voljan, narod, koji dragovoljno za svoju slobodu bori se do posljednje kaplje krvi i sami naj-miliji život na međi svojih besmrtnih prađedova ostavlja: ali prokletoga vraga hristijanstva preko sebe živa ne pušta u slobodne nam drage gore, koje su naši prađedovi,naši đedovi, naši oci i mi sami pravednom krvcom oblili! Ima li koji među vama, dražjaši sinovi i izabrani cvijetom moje Bogom spasajeme i svakom nama srećno slobodne države, koji ne bi dragovoljno ovo svoje dobro, ovu svoju slavu, ovo svoje viteštvo milovao, ljubio I na obštem svjetskom vidiku krvlju i životom izbavio?! Ima li koji, dični vitezi, da se usteže na kr-vavom ovom junačkom polju, megdan dijeliti? Ja sam, mili sinovi i predraga braćo moja, uvjeren da nema, jer vi sami strašljivce ne trpite, jer vi strašljivce

Zbornik radova

156

za posljednje ljude držite, jer slobodne gore ne rađaju strašljivce, već dične vitezove, koji znadu cijenu junaštva, koji znadu cijenu narodnog ponosa i slave, koje je vaš i s vama rođeni vijenac. Vi ste, dragi sinovi, slobodan narod, vi nemate druge nagrade za vašu svetu borbu od odbrane svoje voljnosti; ali znate da je nagrada slobodnog junaka; odbrana slobode i milog otačestva, jer ko se za drugu nagradu bori, ono nije plemenit junak, već namljeni rob, kod kog viteštvo nema cijene, koji junačkog ponosa i svoje slobode nema. Zato su se, mili sinovi i ljubezna braćo moja, naši prađedovi borili, zato se i mi borimo, zato će se i naše potomstvo boriti. Zato na oružije i na krvavo polje, mili vitezi – da pokažemo neprijatelju što su kadre junačke gore… Arhipastir-skij blagoslov predajem vama i preporučujem vas i sebe premilostivom Bogu, da nam bude u pomoći, koji sve vidi i pravedno rukovodi!”11.

Pored Martinića i Krusa, Petar Prvi Petrović Njegoš predvodio je crno-gorsku vojsku u sukobima sa Austrijancima i Francuzima u Crnogorskom pri-moriju, kao i protiv Turaka u drugim oružanim konfl iktima. Petar Prvi je kao arhipastir u jednoj ruci nosio krst, a u drugoj sablju. U liku Petra Prvog na inpresivan način se ogleda etika, viteštvo, junaštvo, slobodarstvo i mudrost crnogorskih mitopolita u doba Vladikata Crne Gore. Poslije 1796. godine, Crna Gora je teritorijalno proširena. Crnogorska plemena Bjelopavlići i Piperi 1797. godine ujedinjuju se sa Crnom Gorom. proces oslobađanja crnogor-skih teritorija ispod tuđinske vlasti je nastavljen i intenziviran. Nakon pobjede crnogorske vojske nad Turcima u Morači 1820. godine, plemena Moračani i Rovčani integrišu se u Crnu Goru. Petar Prvi je 1790. godine izjavio: “Naša vrata slobode nek su svakomslobodu ištućem otvorena. I to nek vi je ama-net, jer ako tako ne uzradimo, onda mi nit smo slobodni nit što vrijedimo, niti zaslužujemo zvati se potomcima našije slavnije prađedova, koji su kćeli i znali svoju bogomdanu slobodu uvažavati i dijeliti i drugome čoeku, koji je iz čemernog i bogomrskog robstva ište. A to je preko svega naša hristijanska dužnost, ostavljena od Hrista spasitelja…”12.

11 Govor Petra Prvog održan je pred sudar sa vojskom Mhmut-paše Bušatlije na Marti-nićima 1796. Pomenuti govor Petra Prvog objavljen je u knjizi: Milorad Medaković, “Povje-snica Crne Gore od najstarijeg vremena do 1830. godine”, Zemun 1850, str. 92-93; Dr Jevto Milović, “ Petar I Petrović Njegoš, Pisma i drugi dokumenti”, 1, Titograd 1987, preštampa-vajući taj govor iz Medakovićeve knjige, izražava sumnju da je u cjelini autentičan. Mi smo ovdje izostavili samo dio govora za koji postoje dokazi da je naknadno dopisivan, odnosno, falsifi kovan od strane Medakovića (“srbsko srce kuca”, “srbska krvca vrije” – što je autorstvo Medakovića, a ne Petra Prvog). Dr Radoslav Rotković, “Crna Gora i Dušanovo carstvo”, Grafos, Cetinje 1997, str. 190 piše: “Govor je zaista efektan i zaslužuje takvo priznanje, ali ne može da se kontroliše na osnovu rukopisa, jer je rukopis odnio Medaković još dok je bio Njegošev sekretar”. Milorad Medaković je bio osvjedočeni falsifi kator. Naučno je dokazano da je on falsifi kovao član 92 “Zakonika knjaza Danila” iz 1855. Učestvovao je i u falsifi ko-vanju nekih djelova Njegoševog “Gorskog vijenca”. O tome vidjeti i: dr Radoslav Rotković, navedeno djelo, str. 183-193.

12 Milorad Medaković, “Povjesnica Crne Gore od najstarijeg vremena do 1830”, Ze-


157

Crnogorci, predvođeni Petrom Prvim, ratovali su i za oslobađanje Crno-gorskog primorja nakon propasti Mletačke Republike. Poznati su oružani sukobi sa Austrijancima i Francuzima za oslobađanje Bokeljske provincije. Nakon što su Austrijanci napustili Bokeljsku provinciju i predali je crnogor-skim snagama 1806. godine Crnogorci su se konfrontirali sa jakim trupama francuske vojske. Godine 1807. Francuzi su uspjeli da okupiraju Bokeljsku provinciju i da nad njom uspostave svoj suverenitet. Francuski car Napoleon Bonaparta je, iza toga, izdao naređenje guverneru Kraljevine Ilirije (francusk-og satelita) i upravitelju Dalmacije i Boke, maršalu Marmonu da stupi u kon-takt sa Petrom Prvim. Do sastanka između njih došlo je 25. VIII 1807. godine, u palati Bismili, u Kotoru. O tom sastanku pisao je maršal Marmon u svojim Memoarima13. Na tom sastanku maršal Marmon pozvao je Petra Prvog da se odrekne i distancira od političke vlasti i svjetovnih poslova, te da vodi brigu samo o pitanjima Crkve. Maršal Marmon mu je saopštio: “Vi ste svješteno lice, sto će vama svjetovna vlast? Gledajte crkvu i crkvene poslove”. Petar Prvi mu je na to odgovorio: “Obije vlasti, i svjetovnu i duhovnu, predao mi je u ruke crnogorski narod, ne znam kako je kod francuskih zakonodavaca, i dok je volja mojega naroda ja ću ovu vlast dvostrukoga bremena držati i braniti, kao vjerni sin moga slobodnog Otačastva do posljednjih svojih snaga”14.

Bokeljsku provinciju od 1807. do 1812. godine držale su vlasti Fran-cuske. Međutim, poslije neuspješnog Napoleonovog pohoda na Rusiju 1812. godine, u pogledu statusa Bokeljske provincije situacija se bitno mijenja. Pe-tar Prvi se angažuje, u saradnji s Englezima, na oslobađanju Bokeljske provin-cije i njenom ujedinjavanju s Crnom Gorom. Uz pomoć Engleza, Crnogorci su 1813. godine preuzeli vlast nad Bokeljskom provincijom. Na Crnogorsko-bokeljskoj skupštini u Dobroti kod Kotora 10. IX 1813. godine donešena je odluka o ujedinjenju Bokeljske provincije sa Crnom Gorom. Na toj Skupštini formirana je zajednička Crnogorsko-bokeljska vlada (Centralna komisija). Za njenog predjednika izabran je Petar Prvi Petrović Njegoš. Poslije oslobođenja Kotora, Centralna komisija je 29. I 1814. godine proglasila ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske. Međutim, sredinom 1814. godine došlo je do ponovne okupacije Bokeljske provincije od strane Austrije. Carska Rusija je Pariskim mirom (30. V 1814) dala saglasnost da se Bokeljska provincija pripoji Aus-triji. Poslije rušenja Napoleonovog carstva, evropski vladari i političari sas-tali su se na međunarodnom kongresu u Beču (1. IX 1814 – 9. VI 1815). Na Bečkom kongresu dominirale su: Engleska, Rusija, Austrija i Pruska. Kao

mun 1850, str. 232 i “Petar Petrović, Poslanice”, Cetinje 1993, str. 38.13 Maršal Marmon, „Memoari“, Split 1984. Vidjeti i: Dušan Lekić, „Maršal Marmon i

Crna Gora“, „Istorijski zapisi“, I, 1962.14 O sastanku vladike Petra Prvog sa maršalom Marmonom vidjeti, uz ostalo, i: Dimi-

trije Milaković, „Istorija Crne Gore“, Pančevo 1860. i Dušan Vuksan u časopisu „Zapisi“ iz 1938. godine.

Zbornik radova

158

pobjedničke sile, one su u svojem interesu izvršile prekrajanje političke mape Evrope. Na Bečkom kongresu odlučeno je da Bokeljska provincija pripadne Austriji, shodno globalnoj odluci na osnovu koje su pod austrijski suverenitet potpale Lombardija i Mletačka Republika. Petar Prvi je s gorčinom morao prihvatiti takvu odluku.

O autoritetu Petra Prvog, njegovoj autokratskoj vladavini, vojničkim i drugim sposobnostima, pored ostalih pisao je i ruski ofi cir Vladimir Bronevs-ki u knjizi “Zapisi o Crnoj Gori i Boki”. Vladimir Bronevski navodi i ovo: “Vrhovna duhovna i građanska vlast prešla je u ruke mitropolita, ali samo zato što je on to zaslužio svojim znanjem i karakterom, a najviše junaštvom. U obrnutom slučaju njegova vlast bila bi ništavna i čim bi narod bio nečim nezadovoljan on mu se ne bi pokoravao… On je jedini u svijetu arhijereja koji je u svojoj ličnosti utjelovio tolika dostojanstva koja protivurječe njego-vom pastirskom žezlu. U crkvi, kada je sa dostojanstvom zauzeo svoje mjesto na vladičanskom tronu, izgledao je kao car. U kući kod generala Puškina, u crnoj somotnoj mantiji, opasan bogatim opasačem, na kojem je visila sa-blja opasana dragim kamenjem, sa okruglim šeširom i aleksandrovskom len-tom preko grudi, izgledao je više kao general nego kao mitropolit… Petar Prvi Petrović govori italijanski, francuski i ruski isto onako kao što govori svojim slovenskim jezikom. Ne trpi predrasude i sujevjerje, voli prosvjetu, nalazi zadovoljstvo da govori sa strancima, budno prati kretanje političkih događanja u Evropi, zna da koristi povoljne okolnosti i pametno se izvlači iz teških situacija… Uzvišenim umom, junaštvom i čvrstim karakterom on je postao carstvujušći vladika. Njegova vlast postala je kao zakon i Crnogorci su mu slijepo odani… On je sjedinio svjetovnu i duhovnu vlast, on je učinio dobra svojemu Otačestvu i prekratio česta krvoprolića koja proizilaze iz krvne osvete… Za vrijeme rata on lično vodi vojsku i smatra se podjedanko iskus-nim i kao političar i kao general”15.

Petar Prvi bio je veliki crnogorski državnik i arhijerej. Mnogi crkve-ni istoričari i naučnici tvrde da je za vrijeme njegovog vladičanstva Sveti Sinod Ruske pravoslavne crkve kanonski priznao autokefalnost Crnogorske mitropolije. Petar Prvi se u svojoj dugogodišnjoj vladavini afi rmisao kao političar snažnog formata, uspješan diplomata, zakonodavac i reformator,

15 Vladimir Bronevski, „Zapisi o Crnoj Gori i Boki“ (Prevod i predgovor Gojko Vuk-čević), Izdavački centar Cetinje i CID Podgorica, Podgorica 1995, str 106, 112, 113, 114. Vladimir Bronevski (1784-1835) bio je ruski pomorski ofi cir. Učestvovao je u akcijama ru-ske fl ote pod komandom viceadmirala Senjavina na Sredozemnom moru od 1805. do 1810. godine. Boravio je u Crnoj Gori u vrijeme kada se na njenom prijestolu nalazio Petar Prvi. Upoznao se neposredno, empirijski, sa životom, običajima, vjerovanjima Crnogoraca, nači-nom njihovog ratovanja, istorijom, organizacijom i funkcionisanjem vlasti u Crnoj Gori. Bio je svjedok ratovanja Crnogoraca sa austrijskom i francuskom vojskom za oslobođenje Bo-keljske provincije. Svoje bilješke o tome objavio je prvi put u Sankt Peterburgu 1818. godine. Drugo izdanje njegovih memoara publikovano je 1836. godine.


159

sposoban vojskovođa i poštovani arhipastir.Car Rusije Pavle I (1796-1801) dodijelio je Petru Prvom najveće rusko

odlikovanje – orden Svetog Aleksandra Nevskog. Car Pavle I ubijen je 1801. godine. Bio je žrtva zavjere plemstva, koje je na carski prijesto dovelo Alek-sandra I. Ta nasilna smjena na ruskom dvoru izazvala je višestruke posljedice. Pored ostalog, negativno se reprodukovala na rusko-crnogorske odnose. Oni su ubrzo iza toga zapali u veliku krizu, obilježeni antagonizmom i snažnim potresima. Ruski vladajući krugovi organizovali su komplot (zavjeru) protiv Petra Prvog i samostalne Crne Gore. Za realizaciju plana nasilnog svrgavanja Petra Prvog sa vladarskog i mitropolitskog trona, te pretvaranja Crne Gore u ruski dominion na Balkanu od strane ruskih vlasti upotrijebljeni su: ruski ofcir Marko Ivelić, Nikola Davidović- Ćirković i arhimandrit Stevan Vučetić, bivši crnogorski poklisar u Rusiji. Dobili su zadatak da spletkama, intrigama i obmanama pokušaju u narodu da diskredituju Petra Prvog i njegovog sekre-tara opata Franćeska Viskovića Dolčija. Vlasti Rusije planirale su da svrgnu Petra Prvog, da ga zarobe i prognaju u Sibir. Bilo je zamišljeno i da ofi cir Marko Ivelić, te Nikola Davidović- Ćirković i Stevan Vučetić, pod zaštitom i po nalogu ruskog Dvora i Crkve, kao marionete, preuzmu političku i crkvenu vlast u Crnoj Gori. Međutim, akcija ruskih državnih i klerikalnih vlasti, kao i njihovih eksponenata, je propala. Ali, žrtvovan je sekretar Petra Prvog opat Dolči. I tada su Crnogorci i organi države Crne Gore stali u odbranu svoje slobode, nezavisnosti i svog vladara Petra Prvog.

Opštecrnogorski zbor je, sa svojeg ofi cijelnog vijećanja, 13. I 1804. go-dine, štiteći Petra Prvog i Crnu Goru, uputio protestno pismo ruskom caru Aleksandru I. U tom obraćanju predstavnici crnogorskog naroda su izričiti: “ Naš mitropolit nikad nije bio pod zapovijesti ruskog Sinoda, nego samo pod pokroviteljstvom Vašeg imperatorskog Veličanstva, a i to pod moralnim, i to tako da do sada nijesmo bili ni od koga branjeni: mjesto silne odbrane počinjemo trpjeti silno gonjenje. Sveti sinod nema nikakvog prava nad arhi-jerejima, koji mu nisu podvlasni, izvan predjela ruskih granica, đe je njihova vlast, i po ovome s našim arhipastirom nema nikakava posla”16.

U pismu “Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog” ruskom ofi ciru Marku Iveliću, sa Cetinja 3. jula 1804. godine, kaže se, između ostalog, i ovo: ”Naš gospodin Mitropolit ostao je sam za sebe u ovdašnjoj crkvi, nezavistan ni od kakve vlasti”17. U istom pismu akcentuje se i sljedeće: “Imamo čast s

16 Pismo ruskom caru Aleksandru I potpisano je od strane guvernadura Vuka Rado-njića i ostalih crnogorskih glavara. Ono je integralno objavljeno i u ovim knjigama: Milorad Medaković, „Povjesnica Crne Gore od najstarijih vremena do 1830“ Zemun 1850, str. 151-155; Jan Vaclik, „Suverenitet Crne Gore i savremeno međunarodno pravo u Evropi“, CID, Podgorica 1996, str. 144-150.

17 Pismo „Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog“ ruskom ofi ciru Marku Iveliću potpisano je od strane: guvernadura Vuka Radonjića, svih serdara, vojvoda, knezova, bar-

Zbornik radova

160

počitovanjem vama objaviti da mi narod crnogorski… stojeći nezavisno od svake gospodstvujušće vlasti nad nama, toliko našim Mitropolitima, kao svo-jim arhipastirima, pokoravali smo se, sljedovali smo njihovom poučavanju i upravu, koji su nas za odbranu pravoslavne vjere i slobode utvrđivali da ost-anemo nepokolebljivi”18. “Crnogorsko praviteljstvo” naglašava da crnogorski narod “ne zavisi ni od koga, slušajući naredbe i pokoravajući se vlasti samo naših arhipastira, koji su nas naučili da čuvamo pravoslavnu vjeru i slobodu”19.

Crnogorsko-ruski odnosi normalizovaće se tokom 1804. godine. U Crnu Goru je 1805. godine doputovao, po instrukcijama ruskog Dvora, brigadir Ste-fan Sankovski u svojstvu zvaničnog ruskog zastupnika pri Vladikatu crnogo-rskom.

Petar Prvi Petrović Njegoš učinio je epohalne reforme u državnoj up-ravi ondašnje Crne Gore. U formiranju novih organa državne vlasti on postiže izuzetne uspjehe. Crnogorski zbor je na zasijedanju u Stanjevićima 18. X 1798. godine usvojio znameniti pravni spomenik “Zakonik opšti crnogor-ski i brdski” (“Zakonik Petra Prvog”). “Zakonik” je imao 16 članova. Još 17 članova ugrađeno je u “Zakonik” kasnije (17. avgusta 1803.), tako da je uku-pno imao 33 člana. Tada je donešena odluka o formiranju “Praviteljstva suda crnogorskog i brdskog” (od 50 članova), koje je bilo nastavljač dotadašnjeg Crnogorskog glavarskog zbora. Godine 1799. imenovane su sudije po nahija-ma. Ustanovljena je Narodna skupština kao državna institucija. Organ sudske vlasti – Kuluk rješavao je međuplemenske sporove i bio je sastavljen od najis-taknutijih crnogorskih glavara. Sud se zvao Kuluk jer sudije za svoj rad nijesu dobijale skoro nikakvu materijalnu nadoknadu. Petar Prvi je formirao Nar-odnu kancelariju kao administrativni organ. Sastavni dio “Zakonika obšteg crnogorskog i brdskog” postala je znamenita Stega, a on je, već je rečeno, novim paragrafi ma dopunjen 1803. godine.

Crnogorska skupština je 6. VIII 1808. godine sa Cetinja, u aktu, kojim se odbija zahtjev Francuske da osnuje svoj konzulat u prijestonici Crne Gore, istakla i ovo: “Budući narod crnogorski i brdski vazda za toliko vremena bio je voljan i slobodan i nije nikad imao druge vlasti vrhu sebe, osim samo što smo bili u protekciji cara ruskoga, a sam je sobom vladao i upravljao, koliko je po našem stanju bilo moguće, a toliko, imali smo jednog mitropolita među nama prirodnog Crnogorca, koga smo poštovali i držali za našega stariješinu i za našu vrhovnu vlast”20.

jaktara, visokih crkvenih ličnosti. Na tom pismu utisnut je pečat na kojem je pisalo „Pečat opšti crnogorski“. U cjelini to pismo je objavljeno: „Zapisi“, knj. XXII, sv. 5, Cetinje, 1939; Dimitrije Milaković, „Istorija Crne Gore“, Pančevo 1860, str. 180-185; Jan Vaclik, navedeno djelo, str. 144-150.

18 Ibid19 Ibid20 Navedeno prema: Dr Dragoje Živković, „Istorija crnogorskog naroda“, Tom II, Ce-


161

Petar Prvi Petrović Njegoš napisao je “Kratku istoriju Crne Gore”. Iz njegova pera nastaje nekoliko pjesama koje su ušle u narod i stekle trajniju popularnost. Tokom svojeg dugog i veoma burnog života pisao je poslanice, upućivane crnogorskim i brdskim plemenima i bratstvima i pojedinim savre-menicima – te poslanice i danas predstavljaju značajnu kulturno-istorijsku, pa i književnu vrijednost. Uporedo s tim vladika je vodio obimnu prepisku s većim brojem znamenitih savremenika, ali je ta prepiska samo djelimično sačuvana. S obzirom na vrijeme i prilike u kojima je živio, Petar Prvi je bio veoma obrazovan čovjek – više ili manje znao je nekoliko evropskih jezika i služio se dosta bogatom ličnom bibliotekom”21.

Petar Prvi Petrović Njegoš rođen je 1. aprila 1749. godine. Umro je 31. oktobra 1830. godine. Teokratski vladar Crne Gore bio je četrdeset i šest go-dina. Sahranjen je u Cetinjskom manastiru, đe se i danas nalazi njegov ćivot. Svojim zaslugama još za života zavrijedio je priznanje Svetog vladike. Kan-onizovan je za svetitelja Crnogorske pravoslavne crkve 1834. godine. Poznat je kao Sveti Petar Cetinjski. Slavi se na Lučindan, 31. oktobra.

Petar Prvi je godine 1799. napisao i ovo: “… Ni same ledene stijene ne dam za nikakvo blago ovog svijeta, jer su i ledene stijene prekupane u junačkoj krvi, jer mi i sama pravedna priroda na takav vapijući grijeh pro-lila suze tuge i žalosti. I samim zlatom ovo golo kamenje da zalijete, nećete dočekati da mene vašim novcem pridobijete. Neću blaga ni bogatstva, ali oću poštenje, pod kojim zajedno s mojim narodom živim i umrijeti želim. Ne može mene nikakvo blago usrećiti, ako moga naroda slava i sreća ne cvjeta i ako gorde gore nepomično i viteški svoju gordu slavu ne uzdrže ! Niti su se preklinjale, niti će se dok je mene živa i dok slobodne gore imadu junaka da krvlju zadobiveno otačestvo braniti mogu. Samo oštri mač to poiskavanje može riješiti, a moje riječi i djelo neće. Na sablju smo dobili. Bez sablje ne puštamo, pa makar junačka krv do koljena potekla. Ako nijeste znali cijeniti i poznavati viteški karakter jednog naroda, to se sad učite na nas malu šaku u ovim gorama poznavati. Ne da ovaj narod svoju krvlju stečenu aljinu pokidati, kao što ste vi naučili od ostale naše jadne braće pod vašim samovoljnim bičem stenjajuće činiti…”22.

Petar Prvi je testamentom za nasljednika na prijestolu države i crkve odredio sinovca Rada Tomova Petrovića. On će preuzeti upravu u teokratskoj Crnoj Gori krajem 1830. godine.

tinje, 1992, str. 545.21 „Petar Petrović, Poslanice“, Cetinje 1993, str. 323.22 Ovaj tekst je objavio Milorad Medaković, citirano djelo, str. 234-235. On se nalazi

i u knjizi „Petar Petrović, Poslanice“, Cetinje 1993, str. 53-54.

Zbornik radova

162


163

Stevo Vučinić

SVETI PETAR CETINJSKI –VOJSKOVOĐA I DUHOVNIK

O svetom Petru cetinjskom napisano je mnoštvo studija, eseja a i obavještajnih tekstova savremenika koji su ga dobro upoznali u mnogim zgodnim i nezgodnim situacijama. Zato ne mislim da se posvetim prepisiv-anju tuđih zapažanja, već da obratim pažnju na njega kao svještenika i rat-nika. Naročito, na korelaciju ova dva poziva koja u pravilu nijesu povezana već se isključuju svuda sem u našoj povijesti. Naravno, da je njegova ličnost višeslojna jer je on bio vladika, političar, državnik, diplomata i tek na koncu vojskovođa i duhovnik. Zbog toga nije moguće tako krupnu, ako ne i najk-rupniju crnogorsku ličnost, u sveukupnoj istoriji objasniti jednim kratkim tek-stom dostojnim jednog naučnog skupa. Stoga ću se osvrnuti samo na njega kao vojskovođu i duhovnika i to iz jednog ugla iz koga se obično ne posma-traju nacionalne veličine takvih razmjera kao što je bio sveti Petar cetinjski.

Za razumijevanje njega i njegovog vremena nužno je napraviti kratki osvrt na nekolike duboke zablude o političkom uređenju klasične Crne Gore i religiji Crnogoraca. Mnogi ozbiljni autori koji ne poznaju suštinu našeg na-cionalnog i religioznog bića a zaključuju na temelju spoljnih obilježja crnogo-rskih vladara - vladika, dakle, u ravni simbola da je uređenje do knjaza Danila bilo teokratsko i da su Crnogorci pravoslavne vjeroispovijesti. Ni jedan ni drugi zaključak nijesu zasnovani na činjenicama.

U vrijeme vladikata unutrašnje političko uređenje Crne Gore, uprkos raširenom mišljenju, nikad nije bilo teokratsko. Jer je crnogorsko društvo početkom šesnaestog vijeka, nakon propasti lokalne feudalne elite, feudalni poredak zamijenilo vojnom demokratijom. Pa su vladike, u novim društvenim okolnostima, iskoristile pontifi kalnu harizmu za preuzimanje političkih i vo-jnih kompetencija. Zato je uvijek političko-vojna dimenzija funkcije cetin-jskih vladika bila dominantna u mjeri da je neizvršavanje ove obaveze uvijek dovodilo u pitanje njihovu pontifi kalnu ulogu. Najbolji primjer koji ilustru-je ovaj zaključak je sudbina vladike Save koji je bio tipičan primjer jednog sebičnog kaluđera, vječito gladnog novca i ljeba i zainteresovanog samo za lične metafi zičke probleme. Stoga je izgubio autoritet u narodu i učinio pri-

Zbornik radova

164

liku caru Šćepanu da preuzme vlast koju je, inače, vrlo odgovorno vršio sve do nasilne smrti. A nije se ni Njegoš svojevremeno proslavio u narodu upravo zbog toga što nije bio vojskovođa i ratnik. Nije mu pomagala ni pankami-lavaka da stekne autoritet. Pa je morao da u jednom pismu ruskom konzulu Gagiću, povodom nekog spora Crmničana i nekih Paštrovića Gregovića, očito revoltiran i utučen napiše na kraju pisma da su ga Crmničani iz Vira ispratili kamenjem nazivajući ga, kako piše, cetinjskim prosjakom. Inače, vjekovima je praktikovano da narod bira svještenike među prvacima koji su ovu funkciju vršili kao sekundarnu, dok im je primarna bila vojno-politička. Dakle, vladike i popovi predvodili su narod i državu po prirodi visokih vojno-administra-tivnih funkcija a pontifi kalne su vršili kao perifernu djelatnost.

Društvo je, naravno, bilo plemenski uređeno a njegovi recidivi snažno pulsiraju i danas i imaju izvjesnu ulogu u savremenom crnogorskom društvu. Ova osobenost crnogorskog i društva sjevernih Albanaca katoličke vjere je-dinstvena je u Evropi.

Vjerska praksa većine populacije nije pravoslavna već je, u stvari, narodna religija koju narod naziva pravoslavljem. A u sebi sublimira više religioznih koncepata kojima dominira bogumilski i ilirski. Duboka vjera u nadnaravno koje nije defi nisano dogmom ponajmanje pravoslavnom i vjera u moći svetog Vasilija ostroškog. Naravno, i u sudbinu – redovno na pokaja-njima se čuje rečenica – sudbina je šćela.... Krsna slava, naslijeđena od prais-torijskih vremena, je obavezna kao i proslava badnjega dana i Božića na način koji je nedvosmisleno paganski. Zato Crnogorci tradicionalno ne posjećuju crkve jer se u oslikanom hrišćanskom enterijeru ne prepoznaju u religioznom smislu. Međutim, činjenica je da oni svoju narodnu religiju drže za pravo-slavlje i iskazuju se u vjerskom smislu kao pravoslavni, dok se pravoslavna crkva u dogmatima ravna i uvijek se ravnala prema vaseljenskoj patrijaršiji. Ta činjenica suštinske različitosti religiozne prakse naroda i religiozne suštine cetinjske mitropolije koja je dokumentovano ispovijedala pravoslavnu istinu uzrokovala je, u pravoslavnom smislu, sumnjivo ponašanje svetog Petra cetin-jskog kao vrhovnog svještenika i vladara i vojskovođe. Narodom je upravl-jao koristeći se religioznim instrumentima prikladnim narodnoj vjeri – klet-vama koje narod neosnovano naziva anatemama. Recimo, u jednom pismu na kraju kune riječima: “...A ja smoje strane predajući istoga vječnome proklet-stvu i anatemi...”. Ili u drugom: “Proklet bio svaki brat Crnogorac, koji bi dobjegšjeg čoeka i na.........vjeru, nevjernoj tragi, iz ove slobodne zemlje pre-davao”. Inače, neosnovano se kletva u narodu doživljava kao anatema, zato što je anatema po suštini crkveni instrument koji se u crkvi poteže prema krivovjernim i ima smisao koji se objašnjava rečenicom – odsijecam od crkve kao tijela Hristovog i uznosim Bogu na konačnu presudu. A kletva je instru-ment paganske vjere kojim se prizivaju onostrane sile da upotrijebe svoju,


165

obavezno, razornu moć i primijene je na prokletog. Ona je nesumnjivo nedos-tojna ličnosti poglavara jedne pravoslavne crkve i uvodi ga u krivovjerje zbog kojeg bi u svakoj crkvi koja drži do istine i jevanđelja bio raščinjen i predat, ali crkvenoj anatemi. Paganska vjera, inače podrazumijeva vjeru u nadnara-vne moći i odnos subordinacije i međusobnog uticaja između onostranih sila ovaploćenih u različitim oblicima i ličnosti kojoj se pridaju takve moći. Up-ravo, zahvaljujući snažnom karakteru, mudrosti, očitoj hrabrosti, obrazovanju i posvećenosti interesima naroda i zemlje sveti Petar cetinjski je u narodu doživljavan kao takva ličnost. Zadugo poslije njegove smrti se vjerovalo da on povremeno napušta grob i predvodi Crnogorce u bojevima. Stoga se Mi-lan Rešetar u beogradskom komentaru “Gorskoga vijenca” osvrnuo i na ovu činjenicu koju je komentarisao na uvredljiv način. Taj komentar je uslovio da je knjaz Nikola zabranio Rešetarevo izdanje “Gorskoga vijenca” kao jednu od svega dvije zabranjene knjige u zemlji za cijelo vrijeme Nikoline vlada-vine. Nije čin proglašenja svetoga Petra cetinjskoga svecem preskočio da komentariše ni Pavle Rovinski, koji mu se na fi ni način izrugao opisujući ga do u detalje. Međutim, suštinu njegove duhovničke ličnosti opisuje pop Joko Špadijer u dokumentu koji je napisao u dubokoj starosti 15.2. 1899. godine, a danas se čuva u Državnom arhvu na Cetinju. Pop Joko piše: “.....Sveti Petar bio je veliki bogomoljac koji je redovno svaki dan ove svete molitve u svoju ćeliju čitao; ujutro molitve jutarnje, kanon Bogorodice, akatist Hristu, kanon angelu hranitelju, a uveče pred lijeganje trisvetu; ovaj sveti molitvenik preko cijele godine je redovno i tačno svršava. Sveti Petar bio je pravi sirotinjski otac; gladne naranio, žedne napojio, nage odjenuo, strane u svoj dom uvodio i častio, bolesnim svetu molitvu besplatno čatio, nejake od silnikah zaklanjao.... “ Nema razloga da mu ne povjerujemo. Upravo ove dvije činjenice govore o o njemu kao duhovniku i kao vladaru. Kao vladar jednog malog i zapuštenog naroda morao je da primijeni tehnike prikladne cilju koji je nesporno bio svet i u korist narodnu i zemaljsku. Narod mu se odužio proglašavajući ga svecem još za života i nazivajući ga svetim vladikom. A u osami svoje isposničke kelije u Cetinjskom manastiru pokazivao je suštinu svog vjerujućeg bića koje je nesporno duboko hrišćansko. Moram da napomenem da je pravoslavna crkva uvijek odobravala praksu koja je bila na korist narodu ne vodeći mnogo računa o krivovjerju. Samo ukoliko je ona davala prikladne rezultate saglasne tumačenju Svetog Pisma i bila na korist pravoslavlju što u ovom slučaju nije sporno. Recimo, početkom petnaestog vijeka bogumili su prosto iščiljeli sa našeg prostora na brz i jednostavan način. Pravoslavna crkva je napravila vul-garnu kolaboraciju sa njima tako da su oni prihvatili i priznali pravoslavnu jerarhiju i hijerarhiju a zauzvrat svještenstvo je reinterpretiralo bogumilsku vjersku praksu na pravoslavni način. Dakle, samo je reinterpretiralo ali ne i poništilo, recimo, uvelo je praksu osvještavanja badnjaka. I nikada do danas

Zbornik radova

166

nije izvršilo pritisak da odstupe od nje, iako sa pravoslavljem nema nikakve veze. Čak su je utvrdili na način što su je odogmatili svjesni činjenice da narod od te prakse neće odustati po cijenu života.

Za razumijevanje ličnosti svetog Petra cetinjskoga nezaobilazan je opis francuskog obavještajnog ofi cira Vijale de Somijera koji je precizno opisao njegov karakter. Vijala piše: “ Crnogorski vladika je vrlo jednostavna osoba, nimalo gorda u privatnim odnosima, ličnost koja najmanje značaja pridaje spoljašnjim znacima svoje veličine. Ali samo neka ga neko naljuti. Neka ga ne izazove da se pokaže prelat, štićenik Rusije, jer tada se ispolji njegov gospodareći karakter i gordost, njegov despotizam naoružan svim sredstvima koja umije isuviše dobro upotrijebiti i teško onome ko se nađe toliko neobaz-riv da mu se usprotivi”. Ovaj opis vrlo razgovijetno opisuje jednog odlučnog, razboritog i gospodarećeg vladiku koji je u stanju da svakome nametne svoju volju. Očito i veoma promišljenog u pitanju izbora načina i sredstava kojima će se predstaviti svijetu. Čak toliko promišljenog da je naročito vodio računa o predstavi koju je narod sticao o njemu. Ne bi se reklo da je u tom pitanju dozvoljavao bilo kakve improvizacije. Bio je, prosto, rođen za vojskovođu i vladara ove kamenite i siromašne zemlje i ratničkog naroda. O tome je ostavio pisani dokaz: “ Ni same ledene stijene ne dam ni za kakvo blago ovoga svi-jeta, jer su ledene stijene preokupane u junačkoj krvi, jer bi i sama pravedna priroda na takav vopijući grijeh prolila suze tuge i žalosti”. Nemam dokaza ali mislim da je bio udesio u nekim prilikama da narod o njemu stekne utisak, kako se vjerovalo, da je zduhač i da ima nadnaravne moći. Ovo, skoro tvrdim, jer je svojevremeno, početkom prošloga vijeka, njegov nasljednik knjaz Niko-la tako činio u cilju snaženja autoriteta kod prostoga naroda. Pa je, recimo, bio udesio da se suđenje između vojvode Ilije Plamenca i jednog vojvodinog rođaka oko nekih međa i dolaca održi u vrijeme koje je bilo najavljeno da će biti pomračenje. Iskupe se tog dana parničari pod cetinjski brijest na suđenje i pristupe knjazu. A on u vrijeme koje je nagoviješteno da će biti pomračenje pozove vojvodinog rođaka da se zakune da je dolac njegov a ne vojvodin i zaprijeti mu ako se krivo bude kleo da će se sunce pomračiti. Taman se ovaj zakune a u to ti nasta pomračenje. Vojvodin rođak se prenerazi i odstupi sa suda. A onda pobjegne u Crmnicu, usput pričajući da se knjaz posvetio i da upravlja suncem i mjesecom.

Priroda pontifi kalne djelatnosti i vojskovođe je oprečana po suštini i prirodi. Jer svještenik ne može biti onaj kome su ruke okupane krvlju, čak ni jednog čovjeka a kamo li stotina ljudi. Vladici ta činjenica očito nije pred-stavljala nikakvu smetnju niti mu je zadavala bilo kakve brige. On je uredno vršio obadvije obaveze i to veoma uspješno. Ovu drugu urednije i uspješnije. Piše u jednom pismu riječi tipične za vojskovođu i ratnika: “ Na sablju smo dobili! Bez sablje ne puštamo, pa makar junačka krv do koljena potekla”. A


167

u drugom: “....da ne izgubite nego da uzdržite svoje poštenje i slavu i da ut-vrdite vašu predragu voljnost i slobodu koju vi je Bog darovao mimo svakoga naroda u svijetu, da vi tuđin ne gospodari i ne zapovijeda i da nije gospodar od vašijeh života, žena i đece...”.

Nesporno je vladika Petar prvi bio najveći vojskovođa iz kuće Petrovića i jedan od najvećih u crnogorskoj povijesti. Nesumnjivo hrabar, odlučan i vrlo vješt vojnik. Vješt i kao komandant i na jataganu o čemu su sačuvani zapisi. Bastalo mu je da okine glavu Turčinu. Nije se time mogao pohvaliti nijedan vladar u njegovom okruženju. Bio je glavnokomandujući u dvije najznačajnije bitke novijeg vremena, na Martinićima i na Krusima. A predvodio je vojsku u vrijeme rata sa Napoleonom na Primorju i na prostoru dubrovačkog zaleđa. O tim operacijama crnogorske vojske nema dovoljno zapisa na temelju kojih se može izvući zaključak o stepenu eksploatacije bitaka i sukoba vođenih tokom ove operacije na temelju čega se može ocijeniti kao vojskovođa. Mada je i glavni komandant bio ruski admiral Senjavin pod čijom su komandom vo-jevale i crnogorske trupe koje po prirodi nijesu rješavale samostalne borbene zadatke već samo na djelovima vojišnice i fronta. Ali, možemo steći jasnu predstavu o prethodne dvije bitke i njegovoj ulozi kao glavnokomandujućeg u njima.

Analizom zapisa o bitkama na Martinićima i Krusima đakona Avakuma i Vučetića, pisama svetoga Petra cetinjskoga i ruskoga konzula iz Dubrovni-ka Antoana Đike, kako sam napisao, mogu se steći jasne predstave o ovim bitkama i sa strategijskog i sa taktičkog stanovišta. Ne mislim da treba da ponavljam već rečeno i napisano o njima već da izvršim kratku analizu i izv-edem zaključak. Bitka na Martnićima je vođena 11. jula 1796. godine, mada su čarke počele već 2. jula. Sa turskog stanovišta strategijski cilj je bio da se izvrši opkoljavanje nepokornih brdskih plemena Pipera i Bjelopavlića i da se vojnički potuku da bi se spriječilo ujedinjenje Brda i Crne Gore. U konačnici da komunikacija Skadar – Hercegovina i dalje bude široka i nepremostiva prepreka između Brđana i Crnogoraca koja je Bušatliji trebalo da posluži i za osvajanja Hercegovine. Za tu namjenu turski komandanti su podijelili vojsku. Više Podgorice u rejonu ispod kučkih brda, u neposrednoj blizini Pipera, u Slivlju u Nikšićkom polju i na prostoru Morače su postavili krilna i leđno obezbjeđenje. A u rejonu brda Visočice glavninu i strategijsku rezervu unutar bedema grada Spuža.

Politička strategija pripreme bitaka i ujedinjenja Crne Gore i Brda bila je dobro osmišljena i sprovedena je u pravi, ali posljednji trenutak. Vjero-vatno crnogorska agonalna narav nije dozvoljavala da Crnogorci i Brđani us-postave savez prije nego je došla voda do poda i Mahmut krenuo na Pipere i Bjelopavliće. Neposredno prije bitke na Martinićima, prvog jula, na inicijativu Petra Prvoga, na Cetinju se sastala skupština glavara i starješina crnogorskih i

Zbornik radova

168

brdskih plemena. Donijela je istorijsku odluku sljedeće sadržine: “....Zato...svi jednokupno rekosmo...da hoćemo svi suproć opštega hristijanskoga neprijatel-ja...za našu slobodu i volojnost našu, i za ljubezno otečastvo, za svoje crkve i manastire, i za žene i đecu našu vojevati i truditi se svom snagom i krepošću, da nebi dopustili na sebe i na posljednje naši teški i žestoki jaram agarjan-ski...”. Vladika Petar prvi je i dobro smišljenom vojnom strategijom upotrebe cjelokupnih kučkih, ozrinićkih i rovačko-moračkih snaga kao moguće prijetnje razvukao tursku silu na četiri mjesta međusobno veoma udaljena da ne mogu operativno djelovati na prostoru bojišnice za manje od jednog dana od trenut-ka kada dobiju zapovijest za pokret. Jer su Kuči, Rovčani, Moračani i Ozrinići zauzeli položaje daleko od bojišnice zbog čega se cjelokupna turska vojska nije smjela pokrenuti ka Martinićima od straha da ne bi Crnogorci izvršili napad na Nikšić i Kolašin. Zato su podaci o angažmanu velike turske vojske mogući, jer se u zbiru učesnika računaju i oni koji su bili rezerva i zaštitnica koja nije ulazila u samu Bitku. Dok je u bici na Martnićima učestvovala samo glavnina predvođena Mahmut-pašom Bušatlijom. Ja sam skloniji da povje-rujem u podatke iz jedne rukopisne knjige, sačuvane u manastiru Morač, nego u podatke iz zapisa đakona Avakuma i Vučetića. U moračkom rukopisu piše da su Crnogorci imali 3.000 vojnika, što potvrđuje i Petar Prvi u pismu dubrovačkom senatoru Luki Puciću od 27. jula 1796. godine, u kome kao vrhovni komadant piše da broj nije premašivao 3.400 vojnika jer je, kako piše, mogao da sakupi samo trećinu svojih snaga. Očito je dvije trećine morao da odvoji za zaštitu i strategijsku rezervu koja je tebalo da prihvati glavninu u povlačenju u slučaju neuspjeha glavnine vojske i u odlučujućoj bici da brani zemlju. Treba mu vjerovati jer je on i kao glavnokomandujući i kao pismen čovjek umio da izbroji učesnike. Vjerovatno je trećina bila u opštoj rezervi u staroj Crnoj Gori za slučaj da nešto pođe naopako a trećina na položajima u Piperima, Kučima, Rovcima, Morači i Slivlju. Ali, brojke đakona Avakuma i Vučetića, koji pišu da su crnogorske trupe u bici na Martinićima brojale 9.863 ratnika, ne treba odbaciti kao netačne, već uzeti kao brojku koja podrazumi-jeva ukupne snage glavnine, rezerve i zaštite. Međutim, podaci o brojnom stanju turskih trupa koje navode ova dva đakona nijesu tačni. Oni pominju do 35.000 turskih vojnika. S obzirom na to da ne navode izvore iz kojih su crpli ovu brojku, a nema uporedne podrške takvoj ocjeni broja turskih vojnika u nekom drugom opisu, sumnjam u njenu vrijednost. Vjerovatno su do nje došli na temelju neke impresije, gledajući je iz daljine ili slušajući opise nepismenih izvještača koji nijesu ni brojati umjeli pa su se brojkama ofrlje koristili. O brojčanoj snazi turske vojske Petar Prvi u citiranom pismu kaže da ih je bilo pet puta više od crnogorskih, dakle, 15.000. Mislim da on u taj broj računa tursku zaštitnicu krila i pozadine i strategijsku rezervu koju nijesu koristili u bici. Stoga bi ova brojka mogla biti realna pod pretpostavkom da u sebi


169

uključuje cjelokupne angažovane snage u operaciji protiv brđana. Inače, u našoj istoriografi ji je uobičajeno da romantičarski raspoloženi pisci višestruko uvećavaju broj turskih učesnika pojedinih bitaka. O guslarima da ne govorim. U njihovim pjesmama Turaka nikada nema manje od sto hiljada. A, toliko ih svojevremeno nije bilo ni pod Bečom kad je sva Evropa drhtala pred turskom silom. U već navedenom pismu on na kraju piše: “...Kad gori u komšije kuća treba pripremiti vodu za svoju. A ja inače mislim da bi bilo bolje ugasiti požar u kući svog susjeda, inače, treba očekivati da vidiš kako gori i tvoja”. Ne treba bolje ilustracije o njemu kao političaru, strategu i vojskovođi niti ima potrebe da se ove riječi tumače.

Vojsku je bio rasporedio na uzvišenja iznad Bjelopavlićke ravnice u blizini Spuža, s osloncem na bjelopavlićka brda, da bi u slučaju nevolje mogao da je povuče u brdsko-planinski pojas koji ima strategijsku dubinu i tako se spasi uništenja a i da bi prije konačne bitke iscrpio turske trupe i držao ih u podređenom taktičkom polažaju za borbu, držeći se uzvišenja. Očito je raspored trupa i manevar njima vodio u cilju stvaranja potkovice u koju je tre-balo da upane turska glavnina. S obzirom da je bitka trajala od 6 do 15 časova i tek u 15 časova je turska sila slomljena, može se izvesti i zaključak o taktici primijenjenoj u bici. Upornom crnogorskom odbranom posjednutih položaja po julskom suncu Mahmutova vojska je iscrpljivana sporim napredovanjem uz martinićka brda sve do poslije podne. Kritičnog trenutka glavnina, vjero-vatno centar, navučen je u potkovičastu klopku na poziciji glavnih položaja crnogorske vojske, nakon koje uvijek slijedi silovit juriš handžarima prsa u prsa. Takav razvoj događaja uslovio je slom komandne linije turskih trupa, zbog čega je turska vojska ostala da se pojedinačno snalazi kako ko može. To je uslovilo paniku u turskim redovima, koja se prenijela na cjelokupne trupe i uvela ih u panično bjeksto ka Spužu, što ih je spasio od veće pogibije. Situ-aciju su iskoristili Crnogorci, koji su prednje linije prosto sasjekli otimajući 18 zastava koje se uvijek viju ispred vojske i ostavljajući na bojnom polju 473 poginula turska vojnika, kako navodi Petar I u pismu Puciću. Takav zaključak i potvrđuje Petar I u istom pismu Luki Puciću. On piše za Mahmuta: “....da je on bio veoma potučen i da nikad nije iskusio tako upornu odbranu kao što je bila naša i pretrpio tako znatne gubitke. Upravo ta uporna odbrana is-crpla je Mahmutove snage koje su kritičnog trenutka na prednjim položajima sasječene zbog čega je glavnina panično napuštila položaje.

Dakle, Petar Prvi je taktički bitku vodio briljantno i na uobičajeni crno-gorski način – odbrambeno-napadački. Riješio ju je takođe na tipično crno-gorski način u direknom sudaru prsa u prsa da bi neutralisao dejstvo vatrenog oružja s daljine u čemu su Turci uvijek bili superiorniji. Istovremeno, slamajući turski borbeni red i poredak i komandnu hijerahiju i dovodeći vojsku u položaj u kome se svaki vojnik brine i ratuje sam za sebe. U takvoj situaciji, u kojoj se

Zbornik radova

170

vojska ne može koristiti sjedinjena i manevrisati cjelinom, Crnogorci su bili superiorni nad protivnikom, jer su kao individualci bili nenadmašni u sukobu čovjek na čovjeka jataganima i, naravno, svoji na svome. Ovakva taktika je uvijek primjenjivana i da bi se neutralisala vojna moć višestruko brojnije tur-ske vojske koja je i u sudaru cjeline snaga bila superiornija jer je raspolagala sa neupordivo većim brojem vojnika i imala je višestruko veću vatrenu snagu.

Što se tiče bitke na Krusima, ona je za Mahmut-pašu Bušatliju sa strate-gijskog stanovišta imala cilj da porazi glavninu crnogorskih snaga i pokori Crnu Goru. U konačnici, da pripremi teren za osvajanje mletačkih terito-rija koje su zahvatale većinu današnjeg Crnogorskog primorja nakon sloma Venecije, koji je ubrzo i nastupio. Za Crnogorce ona je bila odsudna, jer je odlučivala o biti ili ne biti. U bitku su uvedene cjelokupne snage. Đakon Vučetić piše da su na Krusima Crnogorci raspolagali sa dva korpusa, jednim od 3.000 vojnika – kojim je komandovao gubernator Jovan Radonjić, a dru-gim od 3.590 – kojim je komandovao vladika Petar Prvi. Prvi korpus je vjero-vatno u vrijeme bitke na Martinićima bio u rezervi u Katunskoj nahiji sa za-datkom da, u slučaju neuspjeha, prihvati glavninu snaga i obezbijedi odsudnu odbranu Cetinja. Mahmutu se očito veoma žurilo jer je bitka bila 22. septem-bra takođe 1796. godine, dakle, nepunih dva i po mjeseca nakon martinićke. Turska vojska je bila od razne sorte, kako kaže Vučetić u pismu ruskome caru, što dokazuje da je većinom bila bašibozuk slovenskih i albanskih muslimana i drugih naroda. Ta vrsta vojske je poznata po nedisciplini, neobučenosti i sklonosti neorganizovanom i masovnom napuštanju bojišta prvom prilikom, veli se, kad neprijatelj pokaže zube. O bici vladika piše 17. oktobra iste godine konzulu Điki.”......Tek što upaše u klopku oni jurnuše na njega sa svih strana i uhvatiše ga između dvije vatre....Vidjeći to razjareni Mahmut obode konja objema mamuzama i odjuri da se stavi na čelo prvih redova, da ohrabri svoje za napredovanje i da se suprostavi neprijatelju. Pogodi ga jedno pušano tane koje ga obori s konja. Takva nezgoda konačno dovede do gubitka hrabrosti njegovi trupa koje se dadoše u bjekstvo na sve strane ostavljajući na bojnom polju gomile mrtvih i ranjenih.....” Očito je na osnovu ovog opisa glavnog ko-madanta crnogorskih snaga da je primijenjena ista taktika kao i u martiničkoj bici. Uzmicanjem uza stranu Crnogorci su izmorili turske trupe po vrelom septembarskom danu. Jednog trena su ih uveli u klopku i jurišem s bokova prsa u prsa počeli sjeći. Vojska je krenula u povlačenje i glavni komandant je pokušao da ih osokoli stavljajući im se na čelo. Nije isključeno da su tokom bitke Crnogorci vrebali priliku da ga ubiju ili posijeku, pa nije isključeno da je namjerno i svjesno gađan i pogođen. Poznato je da raznorodna vojska, koja ne ratuje po volji nego po nuždi, bojeći se bijesa vojskovođe koji ih je pokupio tom prilikom bezglavo bježi spasavajući se. U ovom opisu bitke vladike Petra Prvog se ukazuje na tu činjenicu, jer bašibozuk nije imao nikakvog motiva


171

da ratuje sa siromašnim Crnogorcima. Ali, uvijek bi bio motivisan ukoliko je bio u izgledu bogat plijen od pljačke, kojim se plaćala vojska, što ovom prilikom nije bio slučaj. Na koncu, nesporno je da u strategijsko-taktičkom smislu i za bitku na Krusima vrijedi cjelokupni sud koji sam izrekao o bici na Martinićima pa nema razloga da ga ponavljam

ZAKLJUČAKVladika Petar Prvi bio je vrli duhovnik, po suštini bića duboko vjerujući

hrišćanin koji je ispovijedao čistu pravoslavnu istinu, mada se ponekad pragmatično koristio i paganskim instrumentima – na korist naroda i zemlje u cjelini. Kao vojskovođa je bio briljantan taktičar i strateg. Duboko posvećen svom narodu i zemlji i spreman da umre za njih. Svestrana ličnost u kojoj su bile sublimirane sve vrline i najbolje ljudske osobine, zbog čega je za života opravdano nazivan sveti vladika.

Zbornik radova

172


173

Prim. dr Slobodan Nikčević

ZDRAVSTVENO STANJE STANOVNIŠTVA CRNE GORE ZA VRIJEME VLADAVINE PETRA I PETROVIĆA

NJEGOŠA I PODACI O BOLESTIMA SVETOG VLADIKE

U radu je opisano zdravstveno stanje stanovništva Crne Gore u vremenu vladavine vladike Petra I Petrovića Njegoša koji je živio od 8. XI 1748. do 31. X 1830. a vladao Crnom Gorom od 1784. do 1830. godine.

Sticajem istorijskih tokova Crna Gora imala je u susjedstvu Veneciju, Tursku, Austriju, Dubrovačku Republiku i kraće vrijeme (17 godina) Napoleonovu Francusku.

Ovo okruženje bitno je uticalo na cjelokupni razvoj crnogorske države, uključujući i zdravstvene prilike.

Do druge polovine XIX vijeka Crna Gora nije imala organizovane zdravstvene zaštite niti školovanog medicinskog kadra.

Školovani ljekari izuzetno rijetko su dolazili iz Kotora i Dubrovnika da liječe bogate pojedince. Narod su liječili vidari i travari, najsposobniji među njima bili su vrlo popularni.

Najteži zdravstveni problem u naznačenom periodu bile su zarazne bolesti koje su se povremeno javljale u epidemijskim razmjerama (kuga, velike boginje – Variola), zatim zbrinjavanje ranjenika zbog čestih ratnih dejstava.

Na kraju su dati podaci o bolestima samog Vladike koji je u starosti patio od obostrane gonartroze (degenerativno oboljenje zglobova koljena) zbog čega je bio skoro nepokretan. Uporan kašalj koji je povremeno praćen temperaturom – „teški ogan“ i podatak da je Vladika bio pušač, upućuju na dijagnozu: hronični, pušački bronhitis.

Sticajem istorijskih tokova podlovćenska, slobodna Crna Gora u toku više stoljeća imala je u susjedstvu moćne države: Veneciju, Tursku, Austriju, sedamnaest godina Napoleonovu Francusku i sa njenom diplomatijom, kul-turom, trgovinom i mornaricom, respektabilnu Dubrovačku Republiku.

Ovo okruženje bitno je uticalo na skoro cjelokupni razvoj crnogorske države, uključujući i opšte zdravstvene prilike, na kojima se vidljivije nego u drugim oblastima osjećala podjela Balkana na istok i zapad.

Življenje u sjenci mletačkog lava, Portinog polumjeseca, austrijskog crnog orla i francuskog trikolora, nerijetko se odražavalo i na zdravstveno stanje pojedinca.

Kao posljedicu različitog kulturnog, religijskog, nacionalnog i državnog

Zbornik radova

174

nasljeđa imamo i različito medicinsko nasljeđe u Primorju, staroj Crnoj Gori i sjevernom području.

Na Crnogorskom primorju, sa gradom Kotorom na čelu, na osnovu arhivske građe konstatovan je visoki, evropski nivo zdravstvene zaštite, kako u preventivnoj, tako i u kurativnoj medicini i apotekarskoj službi.

Od početka XIV vijeka na tom području rade ljekari, hirurzi i apotekari koji imaju diplome medicinskih fakulteta iz Italije, tada vodeće zemlje ev-ropske medicine. U kotorskom arhivu pominju se prvi ljekari 1326. godine: Filipus iz Ferma i Jakobus iz Osima, zatim domaća imena, Marin iz Bara i apotekar Ratko Ozrenić. Prvi kotorski apotekar bio je Albergeto iz Venecije. Zdravstvena upravna i izvršna ustanova za Kotor bio je Magistrat (1437) i njegovi punktovi – kolegiji u Budvi, Perastu 1734. i Herceg-Novom, 1732; karantini i lazareti u Kotoru 1431. zatim Herceg-Novom, Gospi od Škrpjela, Stradiotima, Rosama, Meljinama i Kaštel – Lastvi (Petrovac). Za raskuživanje u lazaretima koristili su živi kreč, katran, bobice od smreke, tamjan.

Na sjeveru gdje se najduže zadržala turska vladavina, pored narodne medicine bio je znatan uticaj arapske-turske medicine. Podlovćenska Crna Gora sve do XIX vijeka ostala je da joj liječe rane i bolesti razni vidari, ranari, travari.

Crnogorski narod koji se vjekovima borio za svoj nacionalni i doslovno za goli fi zički opstanak na ljutom kršu, bio je uskraćen za blagodeti civili-zacije i kulture koje su u Crnu Goru dolazile sa zakašnjenjima koja se mjere decenijama, pa i vjekovima. Tako je bilo i sa tekovinama naučne medicine.

Iako su u Crnu Goru povremeno dolazili ljekari iz Kotora i Dubrovnika da liječe vladare i vlastelu – Balšiće, Crnojeviće, Petroviće, Radonjiće, većina stanovništva tražila je lijek i spas kod vidara jer je narodna, etno-medicina bila dosta razvijena. Skoro da je svako veće selo imalo nekog svog „medika“. Neki od njih bili su „specijalizovani“ za lomove kostiju i iščašenja zglobova, liječenje rana, kožne i unutrašnje bolesti, za ujede zmija, vađenje zuba, „podi-zanje vratića“ kod djece itd. Najhrabriji, ali ne i najpametniji vršili su trepan-acije (otvaranje) lobanje kod upornih glavobolja, psihičkih bolesti i sl.

Pojedini vidari i čitave porodice, naročito Iličkovići iz Brčela (Crmnica) bili su vrlo popularni. Porodica Iličkovića je u više generacija davala Crnoj Gori poznate vidare, vrlo spretne kod liječenja rana, naročito ratnih, što je stoljećima bila crnogorska svakodnevica. Daleki preci ove porodice potiču iz Epira (Grčka) i poznavali su grčku medicinsku vještinu koja je čuvana kao taj-na u krugu porodice. Rane su liječili konzervativno, iz njih su vadili kuršume, parčad polomljenih kostiju i djelove odjeće, a zatim ih ispirali prokuvanim vinom i razblaženom lozovom rakijom. Rane su drenirali „fi tiljima“– lanenim trakama ili morskim sunđerima koje su držali u lozovom prvijencu. Navedeni pristup rani imao je u sebi izvjesne principe asepse, iako medicinska nauka


175

tada nije poznavala bakterije. Polomljene kosti ekstremiteta i iščašene zglob-ove imobilisali su raznim daščicama ili trskom iz Skadarskog jezera. Poznava-li su i pravila postepene ekstenzije. Meleme su najčešće pravili od maslinovog ulja, loja, meda i isušenih ili svježih ljekovitih trava.

Treba napomenuti da je i Šćepan Mali poslije dolaska u Maine 1766. go-dine počeo da „ordinira“ kao nadriljekar i stekao popularnost i polako preuzi-mao vlast od starog i iznemoglog vladike Save, koji se više bavio crkvom nego državom. Šćepan je počeo boravak u Crnoj Gori kao nadriljekar, a završio kao lažni car 1773. godine.

Zdravstveno stanje crnogorskog naroda i za vrijeme vladavine Pe-tra I od 1784. do 1830. godine bilo je vrlo nepovoljno. U toku njegove četrdesetšestogodišnje vladavine Crnu Goru su pogađale epidemije teških, zaraznih, u velikom procentu smrtonosnih bolesti, kao što su velike, arapske boginje (Variola vera), zatim kuga, kasnije kolera, trbušni tifus, difterija. Ma-larija je bila endemično – stalno prisutna, naročito pored Skadarskog jezera.

Crnogorci su bili uvijek pripravni i spremni da se odupru neprijatelju i vični ratovanju. Međutim, kužne bolesti, nemaština i „gladne“ godine ispred junaštva nijesu uzmicale, to su bili strašni neprijatelji koji su „bez mača sjekući, bez koplja bodeći“, pobjeđivali i narod i vojsku. Epidemije su pogađale Crnu Goru i u drugoj polovini XIX vijeka. Knjaz Nikola je poslije „koljerne“ 1867. godine, kada je umro i njegov otac Mirko, očajavajući, napisao ove bolne redove:

„Godina 1867. bila je jedna od onih iz kojih je spleten mučenički vi-jenac u Crnoj Gori. Te godine ulježe neprijatelj za kojeg je narod crnogorski dotle samo čujao, a mislio da ni on ne može prodrijeti u njegove visoke vrleti. Ali, pred ovim neprijateljem stajahu Crnogorci nemoćni s prekrštenijem ru-kama, gledajući samo pustošenje dotle nikad neviđeno, Crna Gora posta zaista Crna. To je bila kolera. Ona je ponijela puno junaka koji su turskoj sili lako odolijevali.“

„Zapisi o Crnoj Gori“ dr Simeona (Šimuna) Mazarovića1

O zdravstvenim prilikama u Crnoj Gori početkom XIX vijeka ostavio nam je dragocjena svjedočanstva dr Simeon Mazarović, prvi diplomirani ljekar koji je tri-četiri godine sa prekidima boravio u Crnoj Gori. Rođen je 1779. u Perastu u porodici Mazarovića koja se ubrajala u dvanaest najpoznati-jih peraštanskih plemićkih porodica. Mazarovići potiču iz bratstva – kazade Smiloevića koji se prvi put pominju u dokumentima kotorskog arhiva 1334. godine. Njihova palata iz XVII vijeka, iako u ruševnom stanju, još uvijek je sastavni dio i sadašnje panorame Perasta. Porodična hronika porodice

1 „Notices sur Monténégro“- original na francuskom jeziku nalazi se u arhivu Mini-starstva inostranih djela Rusije, fascikla iz 1808. godine

Zbornik radova

176

Mazarović nalazi se u arhivi Župskog ureda Perasta.Dr Simeon Mazarović završio je Medicinski fakultet u Padovi početkom

XIX vijeka i vratio se u rodni Perast da bi poslije izvjesnog vremena bio pozvan, kako on piše „u unutrašnjost zemlje“2, gdje ostaje do 1806. godine naizmjenično boraveći u Perastu. Po nekim podacima na Njegušima je liječio guvernadura Jovana Radonjića.3 U toku 1806. primljen je u sastav ruske ratne mornarice kod kontraadmirala Seltanova i sa njim otplovio za Rusiju. Po dol-asku u Rusiju, u toku 1808. godine, piše Zapise o Crnoj Gori na francuskom jeziku. Ovo je jedan od prvih putopisa o Crnoj Gori. U uvodu ovoga djela navodi:

„Budući da sam pozvan u unutrašnjost zemlje da bih tamo liječio bole-snike, mogao sam da iskoristim povjerenje koje je ulijevao moj položaj i moja misija, kao i poznavanje jezika da sakupim tačne informacije koje se usuđujem da ovdje izložim.“ U početku Zapisa on kostatuje da je „Crna Gora malo poznata zemlja“ i daje osnovne geografske, istorijske i podatke o stanovništvu i navodi da je zemlja podijeljena na pet „kantona“– nahija:

- Katunska 2015 boraca u 16 sela,- Lješanska 2286 boraca u 34 sela,- Pješivačka 660 boraca u 8 sela,- Riječka 2930 boraca u 40 sela,- Crmnička 1666 boraca u 18 sela,- Ukupno 9557 boraca u 116 sela.

Ukupan broj stanovnika 38228 je izveo množeći broj boraca sa 4.Po svoj prilici dr S. Mazarović ove podatke navodi iz francuskih izvora

iz 1807. godine.Dalje nastavlja da je: „Crnogorac obično crnomanjast, snažne građe, li-

jepog i skladnog stasa; odlikuje ga energičnost i postojana hrabrost; rat je nje-gova glavna strast. Žene nijesu previše visoke, ali su lijepe i neobično radne... porađaju se često usred rada u polju; one zatim odnose novorođenče kući gdje provedu skoro čitav dan bez odmora. Djeci se povjerava čuvanje stoke... a čim napune četrnaest godina, prate roditelje u ratnim pohodima.“

Vladiku opisuje ovako: „Petar Petrović ima lijep stas i prijatno lice; njegovo držanje je ozbiljno,

a oči su mu pune živosti; ima brojnu poslugu i pratnju; uvijek željan znanja on uživa da razgovara sa strancima i da se obavještava o onome što se događa u ostaloj Evropi; on je oslobođen od srpskih predrasuda i praznovjerica; nje-gov duh je neprekidno aktivan...On dobro zna italijanski, francuski, ruski i

2 U Crnu Goru – prim. S. Nikčević3 Jovan Radonjić (1747 – 1803) bio je guvernadur od 1764. do 1803. g.


177

slovenski koji je njegov maternji jezik, ali on govori samo ovaj poslednji i, po slučaju samo još ruski, iako razumije i dva prva. On vjeruje da mu razlozi politike i dostojanstva nalažu da se služi tumačem kad na ta dva jezika treba vani pregovarati...“

Mislim da ova zapažanja dr S. Mazarovića objašnjavaju različite po-datke o Vladičinom znanju stranih jezika.

Dalje Mazarović konstatuje da u zemlji nema školovanih ljekara i da vi-dari uživaju značajan ugled. Navodim neka od njegovih zapažanja o bolestima i načinu liječenja stanovnika Crne Gore:

- Od velikih boginja štite se „valorizacijom“ na arapski način, laganim ubodom na kožu se prenosi sadržaj sa rana oboljelih od variole.

- Kuga je bolest bez lijeka, najteža kletva u Crnoj Gori je „Dabogda te kuga spopala.“

- Zmijski ujed liječe odsijecajući britvom napadnuti dio tijela i prekrivajući ranu paučinom.

- I kod puštanja krvi upotrebljavaju britvu, zasijecaju u predjelima iza uva, između plećki ili na listu noge.

- Česte su kile ili hernije kao posljedica fi zičkih naprezanja pri skakanju po stijenama i neravnim putevima.

- Kod glavobolja jako stežu glavu sa raznim pojasevima.- Kod „nervnih“ grčeva – padavice – epilepsije pritiskaju čitavo tijelo

bolesnika da se onemoguće grčevi.- Pleuritise, odnosno bolne „mijalgije“ liječe jakim trljanjem bolnih

mjesta rakijom i stavljanjem toplih cigala ili kesa sa vrelim pepelom na bolna mjesta.

- Tuberkuloza (sušica) je rijetka bolest.- Gliste kod djece su česte – liječe ih bijelim lukom, pelinom i ruzma-

rinom.- Prinudni post u gladnim, nerodnim godinama, česti postovi po crkven-

im odredbama, naročito dugi četrdesetodnevni post iscrpljuju snagu crnogor-skog naroda.

- Polne bolesti su rijetke, češće su po Primorju.- Kožne bolesti su česte zbog loših higijenskih uslova.

Dr S. Mazarović se pripremao da uvede vakcinaciju za zaštitu od variole po Dženeru. On na kraju svojih Zapisa piše:

„Vjerovao sam da ću, uz pomoć guvernera Sankovskog4 i Vladike, dobi-ti slobodu da obiđem zemlju i da ispitam da li će krave moći da me snabdiju potrebnom supstancom; u suprotnom naručio bih je izvana i sigurno počeo da

4 Sankovski Andrejevič Stefan, ruski državni savjetnik, civilni poglavar Boke od 1805. do 1807. za vrijeme ruske vladavine Bokom.

Zbornik radova

178

vakcinišem djecu, čiji roditelji su mi bili zahvalni za njihovo ranije liječenje. Odlazak Rusa iz Kotora primorao me je da odložim ostvarenje ove zamisli.“

Dr Mazarović je otplovio u Rusiju sa nadom da će se vratiti u Crnu Goru da pomogne djeci.

Međutim, ostao je do kraja života u Rusiji radeći kao vojni ljekar do 1813. godine, a zatim prelazi u diplomatsku službu; bio je ruski opunomoćeni predstavnik u Persiji5. Dr Simeon Mazarović je prvi diplomirani, uslovno rečeno „stalni“ ljekar u podlovćenskoj Crnoj Gori, zatim ruski vojni ljekar i diplomata, pisac Zapisa o Crnoj Gori i zdravstvenih prilika u njoj, direktno je komunicirao sa vladikom Petrom I, što se vidi iz opisa lika sv. Vladike. Bio je nosilac ruskih i persijskih odlikovanja. Donedavno su njegove zasluge za Crnu Goru bile praktično nepoznate. Umro je u Petrogradu 1852. godine.

O dr S. Mazaroviću pisali su sljedeći autori: - Dr Slobodan Nikčević: Kratak pregled razvoja crnogorskog saniteta –

feljton „Nikšićke novine“ od 13. januara 2000. god. - Mihailo Miljanić: Crnogorski ljekari do 1918. Prilog istoriji crnogor-

ske medicine – monografi ja, str.31, IVPE, Cetinje, 2006. - Momčilo A.Vuković: Bilješke o Crnoj Gori, Simeona Mazarovića,

priredio i preveo M. Vuković, dnevni list Dan, mart 2005. - Aleksandra Kapetanović: Palata Mazarović u Perastu, „Agora“ br. 25

– Pobjeda od 26. VI 2006.Blagodareći njihovim vrijednim radovima obogaćena je medicinska is-

toriografi ja Crne Gore.

Poslanice i pisma Vladike Petra I i podaci o bolestimaO zdravstvenom stanju stanovništva Crne Gore za vrijeme vladavine

Petra I najviše podataka nalazimo u njegovim poslanicama i pismima. Do sada je štampano 245 poslanica, prva je upućena „Kotoranima“ 26. I 1788. a posljednja je testament pisan uoči same smrti 31.X 1830.godine.

Poslanice su stranice pune detalja od kojih se može kompletirati slika jednog perioda crnogorske istorije i ukupnog života, pa i zdravlja i bolesti našeg naroda.

One su „riječ pisana rukom nevolje (...) koja je u peru Vladičinom imala snažno i bolno izvorište“.6

Vladika je pored „borbe neprestane“ za slobodu Crne Gore i goli op-stanak crnogorskog naroda, sticajem okolnosti morao da rješava i njegovu zaštitu od mnogih „kužnih bolesti.“

5 U isto vrijeme u Persiji je ruski opunomoćeni ministar bio znameniti književnik Aleksandar Sergejevič Gribojedov (1795-1829) koji je tragično završio život – ubijen u am-basadi 1829. godine.

6 Čedo Vuković, Predgovor, str. 7, Petar I Petrović Njegoš: Freske na kamenu, Grafi č-ki zavod, Titograd, 1965.


179

Sa istoka iz azijskih i afričkih prostranstava velikog osmanskog carstva sa vojskom preko Skadra i Albanije, Podgorice i lađama preko luka u Baru i Ulcinju, dolazile su najsmrtonosnije zarazne bolesti – kuga i velike (arap-ske) boginje, a Turska nije imala organizovanu preventivnu zaštitu od zaraz-nih bolesti. Ove bolesti su često harale čitavom Evropom i svijetom. U XIV vijeku Evropa je imala oko 100 miliona stanovnika, a od kuge je umrlo oko 25 miliona.

Prije uvođenja vakcinacije po Dženeru (1796. godine) od velikih boginja – variole u Francuskoj je godišnje umiralo oko 30000 ljudi, u Pruskoj 40000, u čitavoj Evropi oko 400000, a u svijetu u XVIII vijeku oko 60 miliona.

Obavezna vakcinacija protiv variole uvedena je u Engleskoj i Austriji 1801, Bavarskoj 1809, Boki i Dalmaciji 1825. U Crnoj Gori prvu vakcinaciju protiv variole izveli su austrijski ljekari iz Kotora 1825. godine kada su vakci-nisali 27 stanovnika iz sela Zalaza (Njeguši), a obavezna vakcinacija je uvede-na 1884. godine. Dr A. Kračković i dr Fereti iz Kotora boravili su u Brčelima januara 1818, na Vladičin poziv da organizuju zaštitu od kuge u Crmnici, jer je od njihovog izvještaja zavisilo hoće li se uvesti karantin prema Crnoj Gori u to vrijeme. Vladika je iste godine tražio pomoć od austrijskog guvernera Dalmacije, pored ostalog u molbi se piše:

„Ne molim vas za ovo kao brat brata jer braća nijesmo, nego vas molim kao čovjek čovjeka jer smo dužni u potrebi jedan drugom pružiti ruku pomoći. Zato pomognite ovu jadnu sirotinju.“

U okupiranoj Boki od strane Venecije, zatim Austrije, moćnih i dobro organizovanih država, gdje su postojale sanitarne vlasti sa nekim karakter-istikama obavještajnih službi, vijest o pojavi kužnih bolesti na crnogorskoj teritoriji ili na prostorima pod turskom vlašću, značila je automatsko uvođenje karantina i zatvaranje kotorskog pazara koji je za Crnu Goru značio spa-sonosni izlaz u Evropu. Nažalost, ovaj izlaz je često zatvaran pod izgovorom zaštite od kužnih bolesti i onda kad ih nije bilo ni kod ljudi ni kod životinja. Najčešće u pozadini ovakvih odluka bila su nastojanja da se smanje ili potpu-no onemoguće Vladičini kontakti sa pravoslavnim življem u Primorju, zatim da se onemogući doseljavanje Crnogoraca i da se oslabi ekonomski i vojni potencijal Crne Gore.

Za čitavo vrijeme svoje vladavine Vladika je pored državnih i svjetovnih poslova, imao i ne manje važan zadatak, da sa vrlo rigoroznim sanitarnim vlastima Venecije, a zatim Austrije u Kotoru vodi razgovore i korespondenciju o sanitarnim – zdravstvenim problemima.

Riječi: kontumacija, karantin, sanitarni kordon, leprozorijum, kuga – čuma – pestis, boginje – variola... vrlo su česte u Vladičinim poslanicama i pismima.

Zbornik radova

180

Vladika je bio realan i racionalan čovjek, vjerske dogme nijesu bile pre-preke za njegovo sagledavanje životnih nedaća. Borio se protiv sujevjerja uz propratni komentar:

„O Bože moj, čudne sljepote, čudna bezumija, čudna sujevjerja i zloga promišljenija.“

Interesantno je da je ujedinjena Vlada Crne Gore i Boke, takozvana Komisija, za vrijeme, nažalost, kratkotrajnog postojanja 1813. godine, odmah nastavila da preventivno djeluje kod suzbijanja zaraznih bolesti, što se vidi iz cirkularnog pisma pretorima (starješinama) karantina u Porta Rože (Rose) koje potpisuje Vladika.

Dobrota, 2. XI 1813. Metropolito Montenero, Presidente della comissione Pietro Petrovitch.

Stranci i naši ljudi koji su komunicirali sa Vladikom, kao Maršal Mar-mon, pukovnik Viala de Somijer, dr Simeon Mazarović, pop Joko Špadijer, ruski putopisac Vladimir Bronevski, gotovo istovjetno opisuju Petra I kao izuzetno lijepog, visokog, skladno građenog, otmenog, prijatnog i gostoprim-nog čovjeka. Bronevskom je djelovao više kao general nego kao duhovnik. Niko od njih nije zapazio nikakve znake bolesti kod njega.

U poslanicama i pismima vladičinim ne pominju se nikakve zdravstvene tegobe do 1817. godine. Ruske zime nijesu mu smetale, iako su one bile fa-talne za neke mlade ljude iz porodice Petrović koji su odlazili da se školuju u Rusiju.

Prvu nezgodu u zdravstvenom smislu doživio je 1784. godine na putu za Sremske Karlovce kada se karuca u kojoj je putovao prevrnula i tom prilikom je slomio nogu. Po nekim podacima slomio je ruku. Poslije ove nezgode vratio se u Beč gdje je ostao šest mjeseci. Dužina liječenja ide u prilog tvrdnji da je u pitanju bila fraktura noge.

Borbe sa Turcima i Francuzima, zatim nerodne, gladne i kužne godine ostavljale su traga na njegovo zdravlje, ali su mu najteže padali međusobni obračuni između porodica, bratstava i plemena. Krvne osvete među violentnim i svojeglavim Crnogorcima koji „ne trpe regule“ bile su vrlo česte i tragične.

Ima procjena na osnovu parcijalnih podataka, kada su se poslije „umi-ra“ brojale izgubljene glave između zavađenih, da su to bili „mali ratovi“, najčešće oko katuna i pasišta. Vladika je molio, kumio, mirio, a kada to nije uspijevalo, proklinjao. Zbog svega navedenog ne iznenađuju ovi melanholični Vladičini redovi:


181

„Da među Turcima živim, ne bih toliki zulum trpio, koliko trpim od Crnogoraca. Zdravlje moje nije vesma dobro, po pričini bolesti koju imam u nogam, a najviše po neprestanim trudam i bezpokojstvu od mislih.“7

U poslanici Ljubotinjanima i Zaliranima od 1. X 1827. g. obavještava da ne može doći:

„A da mogu hoditi davno bih doša... kako sam vazda hodio i o miru radio, nego sam ostara, više od zla i neposluha crnogorskoga, nego li od mo-jih danah, a suviše što sam obolio i noge izgubio, te ne mogu već po tuđim kućama hodit i konačiti.“8

„... Među vama je moje srdce od vašega zločinstva uvehlo i starost moja oskorbljena da počivala i radosti nigda nemam.“9

Vladika u trenucima najdubljeg beznađa, kada mu se nude liječenja djece oboljele „od krastah“ u Zalazima, piše i ove čemerne redove:

„... videći da ovaj narod nema o čemu živjeti, ne vidim nikakave duševne ni tjelesne polze da se umnožava, nako da od gladi umire ili po pričini ve-like tjeskote i nestašice da jedan drugoga bije i ćera, sljedstveno po mojem plačevnom rasuždeniju bolje je da djeca od krastah po polučeniji svjatago kreščenija umiru, nego li kad narastu, gladom i nestašicom prinuđeni tuđe imuće grabiti i svoju braću biti i ćerati...“10

U pismu S. Orloviču11 od 15. III 1818. piše: „Vjerujte mi da sam više nego li igda oslabio i bez života ostanuo, jednako Bogu sebe preporučivam... molim vas da pitate doktora što bi dobro bilo za izliječenje ot kašlja upotrebljat...“12

Sa vremenske distance i bez dokumentacije nezahvalno je postavljati dijagnoze, ali na osnovu podataka koje nam je ostavio sam sveti Vladika u pismima koje je slao Simeonu Orloviču tokom 1817. i 1818. godine, sma-tramo da je bolovao od obostrane teške gonartroze (degenerativno oboljenje zglobova koljena) zbog čega je zadnjih godina života bio skoro nepokretan.

Uporni kašalj je povremeno praćen temperaturom – „teški ogan“, kao i podatak da je Vladika bio pušač, upućuju na dijagnozu: hronični pušački bronhiti sa popuštanjem srčanog mišića (cor decomp.)

Svetački smireno, ali brižan diktira svoj testament sekretaru Simu Milutinoviću Sarajliji uoči same smrti. Svjestan je da ga fi zička snaga napušta, ali je mentalno očuvan do zadnjeg časa. Moli se Bogu i blagosilja Crnu Goru. Izdahnuo je bez bolova i samrtnih muka u 81. godini života 18/31. oktobra u 10 h uveče.

7 Iz pisma Simeonu Orloviču, jun 1812. (Istorijski zapisi, br.10-12, Cetinje, 1950)8 Freske na kamenu, str. 317 (Titograd 1965) 9 Poslanica Crnogorcima i Brđanima, Cetinje 6. X 1825 (Freske na kamenu, str. 283)10 Ibid. str. 537.11 Simeon Petrovič Orlovič, ruski major i savjetnik, sekretar Vladičin, najduže je u

toku 1817. i 1818. boravio u kancelariji u Kotoru, gdje je obavljao nezvanično i konzularne poslove.

12 Istorijski zapisi, br. 10-12, str. 477, Cetinje 1950.

Zbornik radova

182

Blagoslovi svetog Vladike i dobroželatelja i danas prate slobodnu i nezavisnu Crnu Goru koja se na 179. godišnjicu njegove smrti klanja svom najvećem sinu.

Literatura:1. Antović Jelena: Kratka istorija zdravstvene kulture u Boki Ko-

torskoj sa posebnim osvrtom na istoriju veterinarstva, Arhivski zapisi br.1-2, Cetinje 2001.

2. Boj Crnogoraca s Mahmut-pašom Bušatlijom 1796-1996 Martinići-Krusi, „Svetigora“ Cetinje 1996.

3. Dragićević Risto: Sanitetska služba u Crnoj Gori do 1851, Spo-menica bolnice „Danilo I“ 1873-1973, Cetinje 1973.

4. Hrabak Bogumil: Nikšić do početka XIX vijeka, Izdanje autora, Beograd 1997.

5. Katić Relja: 700 godina medicine kod Srba, SANU, Beograd 1971.

6. Kovijanić Risto, Kotorski medaljoni, Apotekari, Apoteke, Ljek-ari, Književne Novine, Beograd 1980.

7. Kovijanić Risto, Stijepčević Ivo, Kulturni život starog Kotora, XIV-XVIII vijek, knjiga II, Istorijski institut Cetinje 1957.

8. Kujačić Jovan: Prilozi istoriji zdravstvene kulture Crne Gore do kraja 1918, Izdanje SANU, Beograd 1950.

9. Kusovac Vasilije: Zdravstvena zaštita žena u Crnoj Gori, Uni-reks, Nikšić – Medicinska knjiga, Beograd 1994.

10. Marmon Ogist Frederik Luj Vijes de : Memoari, Logos, Split 1984.

11. Mihailović Božo: Mitropolit Petar sveti, Cetinjski manastir, Cetinje 1973.

12. Milošević Miloš: Boka Kotorska, Bar i Ulcinj od XV do XVIII vijeka, CID, Podgorica 2008.

13. Milović Jefto: Pisma iz epohe Petra I Petrovića, Istorijski zapisi, br.10-12, 1950. Cetinje

14. Miljanić Mihailo: Crnogorski ljekari do 1918; prilog istoriji crnogorske medicine, IVPE, Podgorica 2006.

15. Nikčević Slobodan: Osvrt na medicinsku istoriografi ju Crne Gore, Zbornik radova iz istorije crnogorskog saniteta, Cetinje 1998.

16. Pešić Branislav: Zdravstvena služba i zdravstvena kultura Pod-gorice, Medicinski institut, Podgorica 1995.

17. Petrović Drago: Iz istorije zdravstvene službe u Crnoj Gori, „Medicinski zapisi“ br. 20, Titograd 1967.


183

18. Petrović Njegoš Petar I: Freske na kamenu, Grafi čki zavod, Tito-grad 1965.

19. Petrović Njegoš Petar I: Pisma i drugi dokumenti – građa 1780-1820, priredio J. Milović, Istorijski institut Crne Gore, Titograd 1987.

20. Rovinski P. A.: Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, Izdavački centar Cetinje, Cetinje 1993.

21. Somijer Viala de: Istorijsko i političko putovanje u Crnu Goru, Izdavački Centar, Cetinje 1994.

22. Spomenica bolnice „Danilo I“, Cetinje 1973.23. Šoć Filip: Narodna i naučna medicina u Crnoj Gori, Institut za

zdravlje Crne Gore, Podgorica 2002.24. Vuković Čedo: Poruke, Kosmos, Beograd 1963.

Health Situation of the Montenegrin Population During the Reign of Petar I Petrović Njegoš and Facts about the Illnesses of the

BishopThis paper offers a detailed overview of the health situation of Monte-

negrin population during the reign of bishop Petar I Petrović Njegoš who was born November 8, 1748, and died on October 31, 1830. He ruled Montenegro from 1784 to 1830.

According to conccurence of the historic happenings, on its borders Montenegro was facing Venice, Turkey, Austria, the Republic of Dubrovnik and, although for a short time (17 years), Napoleon’s France. This is the envi-ronment that had shaped importantly the development of Montenegrin state, including the health situation. Until the second part of XIX century in Mon-tenegro didn’t exist either organized health service or the educated medical staff.

The educated doctors came very rarely from Kotor and Dubrovnik in order to cure the wealthier individuals. The population in general was cured by healers and herbalists, the most successful of them being very popular.

The gravest medical problems in the period discussed were contagious diseases that appeared from time to time in epidemic relations (plague, small-pox-Variola), and taking care of the wounded becouse of the frequent battles.

Zbornik radova

184


185

Sreten ZEKOVIĆ

ETNIČKI POJMOVNIK SVETOGA PETRA CRNOGORSKOGA

IMENOVANJE I LOGIČKI ODNOSI ETNIČKIH POJMOVA

JASNO RAZLIKOVANJE CRNOGORSKOGA I SRPSKOG NARODA

Na osnovu proučavanja bogate službene prepiske Petra I,1 onodobni-jeh izvanjaca i našijenaca, može se (po)uzdano (us)tvrditi da je Sveti Petar pravio jasnu razliku pomeđu kategorija ‘’crnogorski narod’’ i ”srpski narod”, najpače, u etničkomu, narodnosnom, prirodnoistorijskom smislu.

Rečena dva osnovna pojma i naziva dalje razlikuje od ”slavenoserb-skoga naroda”, ”slavenoilirskoga naroda” (”ilirske nacije”), ”slaveno-serbo-ilirskoga naroda”, ”slovenskoga naroda”, ”hrišćanskoga (na)roda” i naličnih,2 kao izraza za šire grupacije naroda, grupu naroda. Ovi izrazi i poj-movi bili su u upotrebi u tradiciji i u njegovom vaktu, pa ukoliko ih je koristio, određivao ih je i po crkovno-vjerskom mjerilu.

Također, Petar I nigđe i nikada u izvornijem śedočanstvima nije svoj, crnogorski narod nazvao srpskim narodom.

1 Publikovano oko 1000 poslanica i inih hartija, suviše Stega, Zakonik, Kratka istorija Crne Gore, 6 pjevanija u narodnom stihu i neke didaktičke pojke. Najveći dio arhivske građe objedinio je Jevto M. Milović, Petar I Petrović Njegoš- pisma i druga dokumenta, građa: 1780-1820, knjiga 1, Istorijski institut SR Crne Gore, NIO Univerzitetska riječ, Arhiv Crne Gore, NIO Pojeda, Titograd 1987. i isto, Građa: 1821-1830, knjiga 2, isti izdavači, osim po-tonjega. Osim toga, Dušan D. Vuksan je u Zapisma objavio velji dio arhivske građe iz vakta Mitropolita Petra I. U Arhivi Muzeja na Cetinju registrovno je 5583 sistematizovanih origi-nalnih i drugijeh dokumenta Petra I Svetoga. Dimitrije Milaković je objavio neautorizovanu Kratku istoriju Crne Gore Petra I. Postoji obimna literatura o ovom Svetom crnogorskom vla-dici-gospodaru u kojoj se posebno ističe obimna i sintezička monografi ja Branka Pavićevića Petar I Petrović Njegoš, Pergamena, Podgorica 1997.

2 Izrazi Petra I koji se javljaju i u drugijem likovima. Bili su prisutni i kod njegovih prijethodnika i onodobnika.

Zbornik radova

186

Petar I Sveti ne koristi pojmove crnogorstvo, srpstvo, srpsko po(d)rijeklo, Srbijanci

Takođe je posve izvjesno da ovi Vladika Sveti nikada nije imenovao po-jmove crnogorstvo i srpstvo3, niti je ikada i bilo đe izustio, toliko (zlo)upotre-bljavani, pojam i ime ”Srbijanci” radi razlikovanja tzv. regionalnih Srba, npr. Crnogoraca, od matičnih Srba u Srbiji ili nekijeh drugih regionalnih Srba, odnosno Srbijanaca i Crnogoraca u ramu jedinstvenoga Srpstva”, što bi bilo, zanago, nuždevito, ako bi držao da su Crnogorci i Srbi jedan (isti) narod ili ”jedno isto”.Uz to, ovi Vladika crnogorski nije izustio naziv ”srpski jezik”, no samo ”slovenski jezik”, ”naški jezik”, ”naš jezik”, ”narodni jezik”. U ob-javljenijem dokumentima (mada su mnoga sporna) nije, naročito ne izričito, zborio da su ”Crnogorci Srbi” ili ”dio srpske narodnosti ”, niti pak da su ”Crnogorci srpskoga podrijekla”, da ”potiču od Srba”.

Srpski i crnogorski narod nijesu u odnosu opštega i posebnog, subsumcije, subordinacije ni disparacije

U spisateljstvu Petra I pojmovi crnogorski narod i srpski narod nijesu (kako se poznije i sve do danas ponuđa) u odnošenju posebnoga i opšteg, tj. vrste (species) i rodnoga pojma (gens), pri čemu bi crnogorski narod bio posebni (vrsta), a srpski narod opšte (rod). Nijesu naprosto radi toga što su oni, i za Petra I, i inače, sadržinski i imenom narodi, tj. posebite i zasebite etničke kategorije (zajednice), osobite i vlastite bitnosti, etniciteti, zapravo, dvije sop-stvene i različite vrste (species). U (su)protivnom, to bi bila ”protivrječnost u sebi” i ”nonsens”, jer onda jedan (prvi) ne bi bio samosvojan narod (nacija), odnosno to što jest, kako je i imenovan. Ne može jedan (prvi) samostalan i samonikli narod biti dio (posebna odlika, svojstvo) drugoga naroda, koji ga obuhvata kao svoju specifi čnost, niti se može jedan iz i pomoću drugoga iz-vesti.4

Drugo je pitanje njihovoga odnosa među se i spram drugijema naličnim i različnim narodima.5 Toga radi, pojmovi crnogorski narod i srpski narod nijesu (kako se to poslije Petra I i danas /h/oće naturiti) u logičkom odnosu supsumcije (podvođenja, obuhvatanja), odnosno subordinacije (podređenosti) i superordinacije (nadređenosti, što politički znači i supremacije), tako da je crnogorski narod podređen, podvođen i obuhvaćen pojmom srpski narod, koji je umah nadređen crnogorskomu narodu.

3 U objavljenijem papirima pominje se negđe slovenstvo.4 Narod (nacija) ili jest, ili nije; ne može biti ujedno i jednodobno i jedno i drugo,

bez obzira da li se motri u trenutnom stanju ili u njegovom nastajanju ili toku. To je moguć-no samo u jednoj skroz sofi stičkoj, sasvijem relativističkoj i demagoškoj ”dijalektici”, koja je upregnuta u gospodarsko-političku karocu. Sve te odlike su posve strane Vladici Svetom Crnogorskom.

5 Sopsveni i zajednički interesi, sukobi, prožimanja, miješanja, poklapanja i sl.


187

Rečeni pojmovi nijesu, zanago, ni disparatni (kao ni bilo koja druga dva ili grupa naroda), već i samijem tijem što su imenom i sadržajem svezani za zajednički (rodni) pojam narod; oba su, pojedinačno, samostalni članovi (vrste) koji su obuhvaćeni zajedničkijem rodnim pojmom. Poradi toga je neumjesno i logički neslovesno raspravljati o tome da li se pojmovi Crno-gorac (crnogorstvo) i Srbin (srpstvo) među se isključuju ili ne (kao da su potpuno različite vrste stvari, npr. Halijeva repača i ameba ili kao da su ”kines-kim zidom” raśečene), jer je to izvan logike i nauke, naturena lažna dilema i odnošaj.6

Naime, rečene dvije etničke kategorije (zajednice), zajedno sa drugi-jema, svaka za sebe, samostalne su posebnosti (posebitosti), odnosno različite vrste (članovi) širega roda (rodnoga pojma) ”slavenoserbskoga naroda”, ”slavenoilirskoga naroda” i drugih pomenutijeh (u stvari, grupe naroda), a ovi još opštijega ”slavenskoga naroda”, ”hristijanskoga naroda” (i u množini)7.

U ove stvarne odnose pomeđu crnogorskoga i srpskog naroda, kao i os-talijeh, prodirao je Petar I svojom zdravom logikom (razumom) i ‘’prirodnom svjetlošću uma’’ (lumen naturalle), pa ih je suštastveno tako i doživljavao i razabirao.

Narodnosni (etnički) i s njima (po)vezani nazivi i pojmoviU hartijama Petra I nahodimo sljedeće izraze: crnogorski narod (naci-

ja), Crnogorci, prirodni Crnogorac, rodni Crnogorac, crnogorski, crnogorski rod, svoje (crnogorsko) otečestvo. U vezi sa Srbima javljaju se nazivi: serbski narod, Serbi, (Serbli, Serblji), ali i malijem slovom ”s”, prirodni Serbin, srp-ski, serbski rod, serbsko carstvo. Spominje i Bošnjake (islamske vjere), kao i ”turke”, Turke, Grke, Ruse i druge.

Na šire grupacije (grupe naroda) odnose se ovi njegovi nazivi: slavenos-erbski narod(i), Slavenoserbsko Carstvo, slavenoilirski narod(i), ilirska naci-ja, ali i sav slaveno-serbsko-ilirski narod(i) hristijana. Susrijetamo termine i za šire, opštije pojmove: slovenski narod (narodi), Slovenski rod, Sloveni, stari Sloveni, a pominju se i: hrišćanski narodi, hristijanski rod, pravoslavni rod, pravoslavni narodi, narodi pravoslavne vjere, Sloveni pravoslavni. Prisutne su i sintagme koje se odnose na (etničku) bliskost, rodnost i srođenost: naša braća, pa se pojedinačno navode u raznijem kontekstima: Crnogorci, Serbi, slavenoserbi, slavenoiliri, slaveno-serbo-iliri, Rusi, Sloveni, hrišćani. Također je često prisutna i sintagma jedinovjerna, jedinoplemena, jedinokrvna,

6 Koji nas bača u drugu zamku po ”logici”: ”ili disparacija, ili subordinacija” (što u političkoj ”logici” znači: ”ili separacija, ili supsumcija”), ali svoj ne možeš biti. Superordini-ranost u političkoj ravni znači supremacije (nadmoći, prevlasti, vladavine).

7 To su terminii Petra I. Međuti(je)m, ne postoje sami po sebi ni ”hrišćanski narod”, ni ”slovenski narod”, niti, danas dosta u upotrebi, ”pravoslavni narod”, već samo grupe tijeh naroda, odnosno različita etnička slovenska masa, plemena, etnosi.

Zbornik radova

188

jedinojazična naša braća, i to uz gotovo sve slovenske narode: Slovene, Ruse (ponajčešće), slavenosrbe, slavenoilire, Ilire, Serbe, Crnogorce, Ercegovce.

Sveti Petar Crnogorski nije se bavio etnogenezikomVeć smo ustvrdili da Sveti Petar crnogorski nije nigđe i nigda izričito,

jasno, nesporno i odrješito izustio da su Crnogorci Srbi, jedno te isto, dio srp-ske narodnosti (nacionalnosti) ili roda za čem je sigurno imao prilika i zgoda. O njegovim spornim, eventualno implicitnim, preinačenijem i falsifi kovanim iskazima pisao sam na drugom mjestu.8

Ne spominje, također, bilo čije etničko po(d)rijeklo, etnogenezu, pa, naravno, ni Crnogoraca. Nikada nije (pro)zborio da su Crnogorci srpskoga po(d)rijekla, da potiču od Serba iliti da su serbskoga roda. Naprotiv, često pominje svoj, naš (crnogorski) rod. To je za njega i onodobne Crnogorce bilo nepotrebito, jer su se smatrali za samosvojan narod, koji tada nitko nije, bar javno, poricao; kod njih još nije uopšte postojala takva tegota i dvojba. Od toga se polazi kao od nečega sasvijem prirodnoga. Nije čak upotrijebio ni riječ podrijeklo u etničkom smislu, u vezi sa bilo kojim narodom, nacijom, pa ni crnogorskom.9 Samo zbori o našemu, svom (crnogorskomu) rodu, a za-tijem opštenito, neodređeno i apstraktno o Crnogorcima i drugijem narodima u sklopu nekijeh prirodnih opštijih pojmova – roda: slavenskoga, slavenos-erbskoga, slavenoilirskoga, ilirskog, hristijanskoga roda i sl., ali vazda u neraspučivoj svezi sa pravoslavljem i hrišćanstvom, koje se kod njega pođekad svodi na pravoslavlje, budući da na nekijem mjestima razlikuje ”hrišćane i latine”.10 Kod Sv. Petra I, kao i u starijoj crnogorskoj istoriografskoj građi, i kod drugijeh južnoslovenskih autora, te kasnije i kod Njegoša, miješaju se i sinonimno zamjenjuju pojmovi: rod, pleme, narod, braća. U opštenitom slavenofi lskom zanosu, i on je koristio one termine koji su iskazivali pove-zanost i bliskost slovenskijeh naroda. Rod je pođekad sinonim za pleme, a ovi za narod, ali označava i sve slovenske narode. Ovi pojmovi su nekada užega, a nekad širega obima i značenja, pa je njihova rastegljivost podložna poznijim političkim zloupotrebama i propagandi. Kod Petra I riječ rod (pleme) označava češće bliskost (svojštinu) više naroda. Još više se ta bliskost (ali ne i istost) imenuje izrazima: brat, naša braća, naša (pre)draga braća, jedino-plemena, jedinovjerna, jedinokrvna, jedinojazična braća. I kod njega, kao i kod onodobnika opštenito, ovi pojmovi su još bili nejasni, što znači da im se miješaju (brkaju) obim i sadržaj, denotacija i konotacija.

8 Sreten Zeković, Nauk(a) o samobitnosti Crnogoraca(h) VI, sa posebnim naslovom Etnikologija Crnogoraca, posebno Sv. Petra Crnogorskoga, CKK Cetinje, 2004.

9 U tom smislu ga ne pominje ni Petar II Petrović Njegoš.10 Jevto M. Milović, isto, knj. 2, dokumenat br. 292, str. 293.


189

Miješanje biološkoga i socijalnog nasljeđa sa teokratskim principom

Dakle, Petar I se nije bavio i nije bio opterećen onijem što mi danas nazivamo etnogenezom ili još češće (posve neosnovano) etnogenetikom.11

Doduše, u ondašnjem stilu, znatno pritiješnjenom srednjovjekovnim naglašavanjem značaja nasljeđa, poziva se na ”jedinoplemenost”, đekad na jed(i)nokrvnost, a počešće na ”bratstvo”, na ”našu braću Slovene” i dr. Pri tome se te oznake vazda javljaju uz naznaku ”jedinovjerni”. ”Jedinovjerna, jedinoplemena, jedinorodna i jedinokrvna naša braća” za njega su podjed-nako sve nabrojane grupacije naroda (i narodi). Da se njegova shvatanja jedi-nokrvnosti, jedinoplemenosti i jedinorodnosti ne odnose konkretno (samo) na Crnogorce i Srbe no podjednako i na druge narode slovenske uopšte, pokazuju mnoge njegove izvorne izjave.12

I kod Petra I se naturalističko-biologistički i sociološki nativizam nejas-no śenči i mrsi sa religiozno shvaćenijem nasljeđem (teološkim i teokratskim načelom). Vjera je, također, suštastveni biljeg i ponat narodnosti-nacionalnos-ti u (ne)prilikama inovjernoga osvajača, napadača i trajnijega neprijatelja koji ugrožava i narodnost i vjeroispovijst, odnosno preko vjere i samu ”prirod-nost”. Toga radi se narodi i grupišu, razlučuju i sukobljavaju na bliskoj, istoj i različitoj religioznoj podumijenti. Na tom potporištu se i pođekad narodi određuju i poistovjećuju sa vjerom. Odatle proizilaze i nazivi: ‘’hristijanski (hrišćanski) narod(i), (hrišćanluk, hristijanluk), pravoslavni narod(i), Latini, grčka vjera (zakon), slavenska vjera, slavenosrbi, slavenoiliri i drugi. Petar I nije upotrebljavao sintagme ‘’turska vjera’’ i ‘’srpska vjera’’. Turke je pođekad zvao agarjanima.13 Ovome je potrebito dodati i tada jako(tno) prisutne težnje i pokrete za ujedinjavanjem radi oslobođenja užijeh i širih južnoslovenskijeh i slovenskih cjelina od zajedničkoga inovjernog (ali i hrišćanskoga) osvajača.

”Serbsko Carstvo” i ”Slavenoserbsko Carstvo” i u ramu njih samobitni narodi

Imperijalni karakter nemanjićke srednjovjekovne države jasno uočava i Petar I. On je i ne zove drug(oj)ačije no ”Serbsko Carstvo” (”Serbsko Gos-podarstvo”), koje dobro razlikuje (kao i njegovi prijethodnici) od naroda i

11 O neprimjerenosti i neosnovanosti upotrebe termina etnogenetika i njegovoj zamje-ni riječju etnogenezika podrobno sam piso u knjizi Tradicionalizam i kriticizam u nauci o Crnogorcima, autorovo izdanje, Trebinje 1988, 23.

12 Navešću jedan primjer: ”Na prvi glas od pribleženja francuske vojske stupile u više pomenute Boke Kotorske u koje nas svije jedinovjernije jedva čekaju, da ujedno s nama pod krilom hristijanskoga cara u slobodi ostanu, kuda nas svijeh i svakoga u obščeslaveno-serbo-iliričeskoga roda hristijanina jedinovjerije, jedinojazičje i jedinoplemenost poteže’’ (Isto, knj. 1, br. 206, str. 227).

13 Po hebrejskom imenu jednoga arapskog plemena.

Zbornik radova

190

država, odnosno izvornijeh narodnih država od kojijeh je prisajedinjenjem (osvajanjem) bilo sazidano.

Petru I je posve razgovjetno da Crna Gora i crnogorski narod ne postoje od ”upadenija Serbskoga Carstva”, no da imaju svoju duboku povijesnicu i žile i prije i poslije nemanjićke države.14 Petar I više puta zbori o ”upadeniju i raspadu Srpskoga Gospodarstva” i da su od tada Crna Gora i Crnogorci bili slobodni i od ”inoplemenika” i od ”inovjernika’’ i nikada sasvijem pokoreni. Naličnu misao ima i Praviteljstvo crnogorsko kada je branilo Petra I od napada ruske diplomatije i Sv. sinoda ruskoga. I u tom pismu, čiju je intonaciju davao ovi Vladika Sveti, naglašava se puna nezavisnost Crne Gore, Crnogoraca i njihovoga Vladike; zatijem se razlikuje ”Srpska Carevina” od samobitnijeh naroda i država koje su joj bile prisajedinjene.15 Naglasak je na tvrdnji da ”narodi slavenoserbski”, poslije drugoga ukidanja Pećke patrijaršije (1766), nijesu pod njezinom nadležnošću: ”Na tome se preśeče bitnost slavenoserb-skijeh patrijarha i stolica Pećke patrijaršije i danas je upražnjena...”.16

I ovđe se prvo ističe crnogorski narod, a odmah zatijem u množini imenuju slavenoserbski narodi u ramu slavenoserbskoga kraljevstva, a ne samo jedan, srpski narod, niti samo jedna, srpska država. Patrijarsi su također slavenoserbski.

PRIRODNI (ETNIČKI) CRNOGORCI, SRBI, RUSI I OSTALI NARODI U DOKUMENTIMA PETRA I

Radi otklanjanja pojmovne zbrke i rastegljivijeh odnosa narodnosnih termina, a poglavito da se u tijem složenim (smutnijem) odnošajima ne bi, ipak, zaturio, trsio, utajio ili zabatalio određeni (posebno sopstveni, crno-gorski) izvorni, istorijski i etnički nesporni narod-nacija, Petar I krucijalno i odlučujuće podastire izraze: prirodni Crnogorac, rodni Crnogorac, rođeni Crnogorac, prirodni Srbin, prirodni Rus. Tijem je, u stvari, kao izuzetnim dokazom, naglašavao ”prirodnu”, odnosno etničku ili narodnosnu supstan-cijalnost i biljeg ovijeh naroda (naciona) u njihovim odnosima, različitijem neetničkim cjelinama, nadetničkim slojevima i dogradnji.

14 ”Pod imenom Gornja Zeta sastojaše se u to vrijeme i Crna Gora. Ona su svagda nerazdvojno imale svoje vladatelje banove, kako priđe srpskijeh careva od Nemanjića doma, tako i po preśčenenju te carske familije, nehoteći priznati Vikašina cara-ubicu za svojega kralja, ostale bjehu pod vladom svojijeh kneževa od Balšića roda” (Petar I Petrović Njegoš, Kratka istorija Crne Gore, Grlica, 1835, 55-56). Ovo je gotovo prepisano iz Istorije o Crnoj Gori Vasilija Petrovića.

15 Poslije razura ”Srpske Carevine”, crnogorski narod, država i crkva ‘’ne zaviseći ni od koga, slušajući naredbe i pokoravajući se samo našijem arhipastirima, koji su ne naučili da čuvamo pravoslavnu vjeru i slobodu”. Navodi se da ”narod crnogorski od vremena propasti slavenoserbskoga kraljevstva” je ”nezavisan od svake gospodstvujušće vlasti nad nama”.

16 Crnogorsko praviteljstvo grofu Iveliću od 3. 8. 1804, Zapisi, knj.XII, sv. 5, Cetinje 1987, 287-289, 300.


191

”(Pri)rodni Crnogorac”U tome Petar I samo nastavlja i izoštrava prijethodnu crnogorsku tradic-

iju.17 Još su njegovi prijethodnici isticali da vladika crnogorski može biti samo ”prirodni Crnogorac”.18 To je osvježio i vladika Petar: ”Mitropolit je prirod-ni Crnogorac, kao što su i prvi mitropoliti, i ne može bit u Crnu Goru mit-ropolit izvanjac, nako rodni Crnogorac iz prvije crnogorskieh familija”.19 U istom, gornjem značenju navodi sintagmu ”prirodni Crnogorac” i u poslanici S. Orloviću, pisanoj sa Cetinja 1. jula 1818. povodom izbjegloga igumana Perazića.20 Posilje puna četiri godišta, Petar I se obraća Crmničanima 12. av-gusta 1822. i zbori im: ”Perazić nije vaš arhipastir ni prirodni Crnogorac, no ja”.21 U odgovoru Crnogorskoga praviteljstva Iveliću od 18/30. 3. 1804. posebno se naglašava: ”Što se uprave tiče – tu se ne može niko miješati sa strane osim rođenijeh Crnogoracah”.

Ima još primjera kod Petra I za oznaku ”prirodni Crnogorac”. Nije nam osnovni cilj da taksativno nabrajamo sve ”slučajeve” toga izraza, no da ukažemo da je i Petar I pod tijem nazivom uočavao etničku pripadnost i različitost pojedinijeh naroda u sklopu širijeh pojmova i grupacija naroda.

‘’Prirodni Srbin’’ i ‘’prirodni Rus’’Već je vladika Vasilije koristio izraz ”prirodni Serbin”, što nastavlja

i Petar I Sveti. U pismu Simeonu Orloviću, pisanom na Cetinju 16. avgusta 1811. naznačuje i ”prirodne Serbe”.22 Ovđe se razlikuju pećki, odnosno ‘’srp-

17 Taj izraz koristi vladika-gospodar Vasilije Petrović u svojoj Istoriji o Crnoj Gori.18 To je isticano u povodu pokušaja izbjegloga patrijarha Arsenija III Crnojevića, da

za mitropolita crnogorskoga, nakon smrti vladike V. Borilovića (1692), nametne biogradsko-ga mitropolita Hadži Simona Ljubibratića, koji je bio pobjegao pred Turcima u Crnogorsko primorje. Na tragu osamostaljivanja od ”slavenoserbskoga kraljevstva”, ”Serbskoga carstva” i pružanja otpora svakom novom pokušaju vrtanja pod njegovu vlast je i ovi i ostali primjeri., što se ne slaže sa velikosrpskom tezom da su Crnogorci vodili borbu neprestanu radi ponov-noga vaspostavljanja nemanjićke imperijalne države i osvete Kosova. Već tada je bio prisutan otpor svakom pokušaju nametanja izvanjaca, zanago, i Srba na mitropolitsko prijestolje crno-gorsko.

19 Zapisi, knj. XXII, jul 1939, 46. Povod za takvi zapis Petra I Svetoga je i pokušaj pećkoga patrijarha Kalinika I da postavi za crnogorskoga mitropolita čoeka odana Turcima.

20 Dr Jevto M. Milović, isto, dokument pod br. 504, str. 510, knj.1, od 1. jula 1818. Original se čuva u Državnom arhivu u Zadru (sig. Misc. 12, Poz. 38, 1, 129). ”Razumio sam da je iguman Perazić episkopom Kraljevićem pozvan i u manastir Krku arestovan, ali nijesam čuo da je pobjegao nako pervo iz vašega pism. Ja vas uvjeravam da i prirodnom Crnogorcu koji ime kaluđersko nosi ne bih dao nikakvoga pismenoga vida, a kamo li ćesarskom suditu”.

21 Isto, knj.2, dokument br. 57/73 (prvi broj označava dokumenat, a drugi stranicu). Vladika zahtijeva od Crmničana da išćeraju Perazića iz svoje nahije, da mu zabrane da se u njihova mjesta povrće, jer ”kapetan od cirkula iz Kotora’’ ište da mu ga ”predaju u ruke”, kao izbjeglicu. Crmničani to odbijaju, jer ih Perazić obmanjuje na razne načine (tobože da će ih Rusi zaštititi i da će ih nagraditi i sl.).Toga radi im se Vladika Sveti obraća na navedeni način.

22 Isto, knj.1, dokument br. 305/321. ”Je li koji iz prirodnijeh serbskoga duhovenstva-

Zbornik radova

192

ski’’ arhijereji, koji mogu biti i jesu izvanjci, Grci i ostali, od etničkih Srba, koji bi trebali da se postavljaju u Srbiji.

U sklopu postavljenja na značajna mjesta, kao dokaz većega jemstva, u poslanici ‘’svemu narodu od černogorskoga mitropolita i praviteljstva objav-ljenije’’ od 14. 8. 1804. Vladika Sveti zbori i o postavljanju za ruskoga kon-sula u Kotoru ”prirodnoga Rusa”.23 Dva dana poznije, 16. 8. 1804. sa Cetinja upućuje pismo ruskom caru Aleksandru I u kojem moli ”da blagovolite uredite u Kotor komisiju, koja će biti sastavljena od prirodnijeh Rusa, te da će takvi-jem načinom biti uklonjeno svako pristrašće...’’.24

Ovi ”prirodni”, ”rodni”, odnosno neposredno etnički kantar treba stalno imati na umu i prilikom razgraničenja ostalijeh, vrlo složenih i smutnijeh, po-jmova kod Svetoga Petra Crnogorskoga i onodobnika.

NEIMEN(T)OVANJE SRPSKOGA JEZIKA KAO POTVRDA ETNIČKE SOPSTVENOSTI CRNOGORACA KOD PETRA I Svoje stalno ukazivanje na narodnosno-nacionalnu različitost između

Crnogoraca i Srba Petar I Sveti ispoljava i u samom imenovanju jezika svo-jega naroda, kojega nikada nije nazvao imenom jezika drugoga (tuđega) nar-oda-nacije.

Kao što svoj (crnogorski) narod nije nazivao srpskijem, tako ni njegov (crnogorski) jezik nije (ni u česovom smislu) nikada prekrstio u srpski jezik. Ni u jednom objavljenom dokumentu Petra I nije upotrijebljen, čak ni spo-menut, u bilo česovom saštivu, naziv srpski jezik, iako je imao tušte povoda i prilika. Taj izraz kao i da nije uopšte postojao u svijesti i rječniku Petra I. Tek u dodatku (postskriptumu) pisma S. Orloviću od 5. 7. 1818, u vezi sa preostalijem dugom prenumeranata u Crnoj Gori pominje ”Slovar serbskij”: ”Ja ne znam, ali ćete vi znati, koliko fi orinah koji od našijeh glavarah priđe za slovar serbskij dao da i sad toliko ima dati”.25 Uporedo sa ”jedinoplemenošću, jedinovjerju” i sl. zbori i o ”jedinojazičnosti” u istom smislu i širini kao kad

čestva, zašto čujem da se naki kalaši razvratnoga žitija postavljaju svojijeh prijateljah da oni budut arhijerejima Serbiji”.

23 Isto, br. 177/195, od 14. 8. 1804. ”...velikomu gospodarju, imperatoru i samodržcu vserosijskomu Aleksandru Pervome blagorodno bilo uraditi konsulat u cesarokraljevski grad Kotor i postavit u nj prirodnoga rosijskoga vlastelina, gospodina Aleksija Josifovića Matu-revskoga, za obranu i za svaku potrebitost i postojanu pomoć našu i svega našega cernogor-skoga i brdskoga naroda...”.Naziva ”cesarokraljevski grad Kotor”, jer je bio pod austrijskom vlašću, iako stvarno pripada Crnoj Gori.

24 Isto, br. 178/197, od 16. 8. 1804. Petar I naglašava ”prirodne (etničke) Ruse”, jer je bilo i onijeh u ruskoj službi i diplomatiji koji nijesu bili ”prirodni Rusi”, no drugijeh narod-nosti, kao npr. Jeremije Gagić, ruski konzul u Dubrovniku, a stvarno je (porijeklom) bio iz Srbije, okoline Kragujevca.

25 J. Milović, isto, knj.1, br. 505/512. Riječ je o originalu koji se čuva u Državnom arhivu u Zadru.


193

zbori o narodnosnoj bliskosti. ”Jedinojazičje” se odnosi na Ruse i na ostale južnoslovenske narode.26

Zboreći o svojemu jeziku, odnosno o jeziku crnogorskoga naroda, Petar I Sveti počešće pominje samo:”naški jezik”, ”naš jezik”, ”naški govoriti”, ”u naš jezik preveden”, ”napečatan u našem jeziku”, ”svojijem narodnim jezikom govoriti”, ”u našemu slavenskomu jeziku”.

U izjavi Petra I povodom ulaska Francuske u Moskvu 1812. godišta izražava se zebnja od ruskoga plemstva koje se ”stidi svojijem narodnijem jezikom zboriti, ono je odavno počelo Franciju vozvišat i svoje otečestvo prezirat”.27 Vladika Sveti Crnogorski je, najpače, zborio i pisao svojijem, ”naškim”, crnogorskijem jezikom.28

Inače, u skladu sa već prijethodnom tradicijom,29 Vladika Sveti je pisao narodnijem jezikom, prije Vuka Karadžića. Jezik onodobnijeh Crnogoraca(h) je narodni, u staroslovenskoj redakciji, kojim su vladike i glavari crnogorski javno opštili među se, sa našijencima i izvanjcima. Tijem je uveliko, još i od ranijega doba, ostvarivano načelo narodnosti, narodni duh koji čini suštastvo jezičke reforme Vuka St. Karadžića.30

U ORIGINALNIM ŚEDOČANSTVIMA PETAR I NIJE POMENUO SRPSKO IME KOJE SE ODNOSI NA CRNU GORU I CRNOGORCE (‘’politička pričina’’ je da su ‘’Crnogorci slaveno-serbski narod’’ −

‘’crnogorski, a ne slavenoserbski narod’’)Postoje samo tri prvorazredna izvora Petra I koja bi eventualno mogla

biti sporna u smislu pominjanja srpskoga imena. Razmotrićemo sva tri nap-onase.

26 Isto, 206/227. ‘’Da ujedno snama pod krilom hristijanskoga cara u slobodi ostanu, kuda nas svijeh i svakoga vo obščeslaveno-serbo-iliričeskoga roda i hristijanina jedinovjerije, jedinojazičje i jedinoplemenost poteže’’.

27 Isto, knj.1, 327/342.28 Slično je otuđenost ruskoga plemstva kudio i Tolstoj, koji je ukazivao da ono ne

samo zbori no i misli na francuskom jeziku. To je i razumljivo s obzirom da jezik nije samo sredstvo izražavanja no i formiranja misli; bitan način artikulisanja čovjekovoga bivstva i prirodne društvenosti.

29 Andrija Zmajević, Crkovni ljetopis iz druge polovine 18.v, stvaralaštvo dr Ivana (Antuna, Gašpara) Nenadića, posebno u Nauku kristijanskom (1768) u kojem je prije Vuka St. Karadžića formulisao tačnopisno pravilo: piši kao što zboriš.

30 Vuk je sve narodno, bez obzira na kojem se ”slavenosrpskom” prostoru nalazilo, prisvojštio i pripisao srpskom jeziku. D. Viksan utvrđuje za jezik Sv. Petra: ‘’Jezik u Poslani-cama je čist, narodni. Petar I bio je prvi i jedini naš čovjek, koji je na kraju 18. v. pisao čistim narodnim jezikom’’ (D.D. Vuksan, Pogovor Poslanicama, CID, knj. I, Cetinje, 1925, 258). O Vladičinom jeziku i pismu B. Pavićević zbori: ‘’Prije Vuka pisao je čistim narodnim jezikom. Doduše, azbuka koju je upotrebljavao nije bila ni ‘čisto crkvena’ ni ‘azbuka graždanska’, ali je bila dosta oslobođena crkvenoslovenizama, iako je upotrebljavao 37 slova’’ (B. Pavićević, Petar I Petrović Njegoš, isto, 504). Ivo Andrić je jednom zborio o jeziku Petra I Svetoga da ništa sugestivnije u žanru nije napisano od biblijskih Davidovih psalmi na ovamo.

Zbornik radova

194

1.Riječ je o pismu Petra I Milošu Obrenoviću od 27. 6. 1829. g. koje je sam Vladika javno proglasio falsifi katom njegovoga sekretara S. Milutinovića poradi kojega je izbio diplomatski i međudržavnički spor, a S. Milutinović izgubio službu vladičinoga tajnika. O tome prvorazrednom izvoru kao (in-telektualnom) falsifi katu bilo je već podrobno riječi.31

2. Kao ”predstojatelj vladatelni od dvije sojedinjene provincije” (Crne Gore i Boke) Petar I je ”potpisao i pečatom potvrdio priznanicu” koja počinje: ”Slava Bogu, Amin! U Kotoru na 11. maja hiljadu i osam stotina i četernaest, slavenoserbski”.32 Ovđe se u samom čislu, odnosno u naznaci mjesta i datuma pisanja priznanice, nakon mjesta Kotora, datuma i godišta ispisanijeh slovima, navodi ”slavenoserbski”, što će reći istočno-pravoslavnoga, staroga, julijan-skog načina računanja vremena,. Ovo zbog toga što se samo u pravoslavlju, i uglavnom u Pećkoj patrijaršiji (”slavenosrpstvu’” upotrebljavao ”stari kal-endar”– brojanje godina i datuma uvedeno od Julija Cezara (46. g. p.n.e.). Pošto su ”slavenoserbi” grupa južnoslovenskijeh pravoslavnih naroda, to se i pravoslavni kalendar pominjao i kao ”slavenoserbski”, mada rijetko, može bit, ovđe i izuzetno.33 Po(d)śetimo da je Vladika pisao ovu priznanicu samo od riječi ”mitropolit”, što znači, da je samo potpisao. U suprot(iv)nom, znači, imali bismo, konačno, i ‘’slavenoserbsko’’, odnosno ”srpsko vrijeme”.34 Uos-talom, ni u ovoj priznanici se ne spominje ”srpski”, no ”slavenosrbski”, što je posve nešto drugo. S vrhu toga, upotreba naziva ”slavenoserbski” samo još više ukazuje i podvlači da je i kod Sv. Petra stalno prisutna različitost Crno-goraca i Srba.

31 Radi po(d)śećanja navešćemo samo mnijenje Petra I u tom pismu: ‘’On (Simo Milu-tinović) prinušen e bio priznati (da je) on napisao e po svojoj želji i ponudio mi podpisati, a ja nahodeći se u ono vrieme bolestan, i nemajući nikakvu sumnju na Milutinovića podpisao sam podnesenoe mi pismo nepročitavši. Kakvih neprilični postupak Milutinovića upotrebit u zlo dovjerio moe prinudio me e lišit ga dužnosti’’ (J. Milović, knj. 2, 305/306). Dodajmo samo to da je ovo sporno pismo pisano pred kraj života Petra I i da je imao kada i dosta prilika da i u drugijem originalima ‘’srbuje’’.

32 Isto, 350/364. ‘’Priznanica da je Lesandro, sin pokojnoga Marka Šortana, iz Kotora dužan Drmelju Perovu Vušuroviću iz Tomića 60 talijera i da će ih podmiriti do 8. 11. 1814’’. ‘’Priznanica se štampa prema originalu koji se čuva u Istorijskom institutu u Kotoru (uprav-no-politički spisi 1794-1895)...Petar I je pisao od ‘’mitropolit’’.

33 Znači, citirana rečenica bi značila ovako: ”U Kotoru na 11. maja hiljadu osam sto-tina i četrnest, po staromu (pravoslavnom) kalendaru”. Da ovđe oznaka ”slavenoserbski” ima isključivo značenje ”po staromu (pravoslavnom) kalendaru” dokazuje i sastav te rečenice. Sami sklop ove rečenice isključuje bilo česovo drugo mogućstvo, kao npr. da se ‘’slaveno-serbski’’ odnosi na Kotor, u smislu da je ”Kotor slavenoserbski”, jer bi u tom slučaju datum i godište bili umetnuti dio rečenice, koji bi se odvajao zarezima, što ovđe nije slučaj. Tada bi potlje Kotora trebao biti zarez, a on nije no nakon godišta.

34 Pored srpske vjere, srpskoga badnjaka, Boga Srbina, srpske ćirilice, srpskijeh zlat-nih slova, srpske svijeće, srpskijeh jaja, srpskijeh boja i ko zna česa još, sve do danas. O samom pojmu ‘’slavenoserba’’ bilo je već riječi, pa nije potrebito to ponavljati, tijem prije što je to danas gotovo opštezna(ve)no i utvrđena naučna činjenica. Znamo da je riječ o grupi južnoslovenskijeh pravoslavnih (štokavskijeh) naroda.


195

Da ova oznaka u datumu ”slavenoserbski” = ”po pravoslavnom (starom) kalendaru” nije iznimka u ovoj priznanici navešćemo više primjera u crnogor-skoj tradiciji iz kojih ćemo viđeti da se ovi termin koristi i u (ob)liku ”srpski” i da će se javljati u više drugačica: alla greca (po grčkom kalendaru), ”na sta-ru” (po starom kalendaru), ”po starom kalendaru”, ”po novokm kalendaru”, ”po mletačkom načinu” (po novom, gregorijanskom kalendaru), ”po rimski”, ”stil vechio” (”po starom”), ”po iliriko” (po starom, pravoslavnom kalen-daru), ”po serbski” (po pravoslavnom, po starom kalendaru), ”po našemu” (pravoslavnom, starom kalendaru). Svi ovi oblici se nalaze uz datum pisama i akata, pa je nesumnjivo da se te oznake odnose na način računanja vremena, odnosno na vrstu kalendara, tj. da li je datum naveden po starom ili novom kalendaru, pa je suludo ove oznake ”po srpski”, ”slavenoserbski” uzimati kao pomen srpskoga imena. Ovo je, također, jedan od mnogijeh dokaza da se oznaka pravoslavni poistovjećivala sa srpski i da lik Srbin, srpski ima često značenje pravoslavac, pravoslavni, u smislu ”srpske vjere”, izjednačavajući se vjera i crkva s narodnošću po onom narodu iz kojega crkva i vjera potiču ili pod čijom su jurisdikcijom.

3. U pismu Petra I J. Gagiću od 5. 3. 1826, između ostaloga, zbori se o Vladičinoj i narodnoj penziji (pomoći od Rusije): ”Za tisjaču červonih mojega i narodnoga pensiona i za 99 mojih osobnih, također ispolučeniji pomjanu-toj pošiljki preprovodim rosiski, mene je udivitelno što ova tisuća cekinah ne ide pravo cernogorskomu, no slavenoserbskomu narodu. Može bit neka političeska pričina tomu”35.

Prije svega, jasno je da se ovđe radi o svojevrsnomu protestu, odnosno začuđenosti što se novci (pomoć od Rusije) u pošiljci naznačuju (adresiraju) slavenoserbskomu, a ne crnogorskomu narodu. ‘’Mene je udiviteljno’’ znači ‘’mene je začuđujuće’’ što tisuća cekina ne ide pravo (izravno, neposredno) crnogorskom, no slavenosrpskom narodu. Vladika naravno, kao i onodob-nici opštenito, jasno razlikuje crnogorski narod od slavenosrpskoga naroda koji je naziv za širu pravoslavnu cjelinu, odnosno za grupu pravoslavnijeh južnoslovenskih naroda. Vladika dobro zna, a ima o tome i gramate ruskoga cara, kome je Rusija odobrila i namijenila tu pomoć. Pošto se radi o novcu, Vladika traži tačnost, jer iz formulacije u pismu proizilazi da bi ih morao (ras)parčati, odnosno uputiti neodređenom ili nekom određenom od slavenosrpski-jeh naroda. Toga radi upozorava J. Gagića na nesporazum, pa zbori: ”Može bit neka političeska pričina tomu”. U rječniku Petra I riječ pričin (pričina) ima dva značenja: prvo, varka, privid, iluzija (u tom smislu je i Njegoš koristi: je li ovo pričina uprava), i drugo, prilika, ili u staroruskom uzrok. No, da ima i drugo značenje, ne mijenja uopšte vrlo jasno naglašeni smis-

35 Jevto M. Milović, Petar I Petrović Njegoš, isto, knj.2, br. 155/168. ‘’Pismo se štam-pa prema originalu koji se čuva u Arhivskom odjeljenju Muzeja na Cetinju’’.

Zbornik radova

196

ao u cjelokupnomu štivu, budući da se čudi što novci nijesu upućeni pravo crnogorskomu, no slavenoserbskomu narodu. Razlog te zbrke je, po njemu, politički privid (varka) iliti politička prilika oliti politički uzrok (razlog). Ne-sporno je, zanago, da Petar I negoduje na rečeno naslovljenje; da J. Gagiću (h)oće da jasno razgraniči crnogorski narod od slavenoserbskoga naroda, da mu ukazuje na neku zbrku, smutnju i nesporazum, koji je političke prirode, bilo političkoga privida ili prilike ili uzroka (razloga), svejedno je, iz bilo kojega drugoga političkoga razloga, ali nikako se ne može dovesti u pitanje etnička samorodnost crnogorskoga naroda, njegova posebitost i zasebitost. Riječ je o otvorenom, potpuno neskr(ov)itom, čak diplomatski oporom otporu preimen(t)ovanju njegovoga naroda u ime drugijeh naroda, tijem prije što se radi o novcima i o obraćanju onome koji posreduje u njihovom dodjeljivanju. Treba imati na umu i to da se ovo prvi put javlja nakon 48 godišta njegovoga crkovnoga (‘’duhovnoga’’) i državnog poglavarstva u Crnoj Gori. Prije toga se dva puta(h) obratio J. Gagiću također povodom njegovoga i ‘’narodnoga pensiona’’. Prvi put 13. 12. 1823, a drugi put 14. 1. 1826. godišta.36 Ni u prvom ni u drugom pismu nema ničesovoga nesporazuma po tom pitanju, niti se pominje slavenoserbski narod, no samo ‘’moj i narodnji pension’’.37 Znači, Petar I se prije citiranoga pisma obraćao Jeremiji Gagiću posve ubijeđen i bez ičesovoga spora da se novac dostavlja njemu i crnogorskom narodu.

CRNOGORSKI NAROD (NACIJA) NESPORNA ČINJENICA I U MEĐUNARODNOJ KORESPONDENCIJI PETRA I

Kada zbori o narodnosno-nacionalnoj samorodnosti, opstojateljstvu i daljemu bitisanju svojega, crnogorskog naroda u aktuelnom, istorijskomu, državotvornom i narodnosnomu (prirodno-etničkom) smislu, Petar I Petrović često, sasvijem normalno, bez ičesovoga zazora, zebnje, posve spontano, upotrebljava izraze crnogorski narod, crnogorska nacija, Crnogorci, crno-gorski, a u tom sklopu i saštivu, i svoj narod, naš narod, naša braća Crnogo-rci, naše otečestvo.

Kod njega ti izrazi označavaju samostalan, samosvojan i slobodan(voljni) narod koji je sam stvarao i izvojevao svoju slobodu, slobodnu državu, crkvu

36 Isto, 99/117 i 153/165. Oba su originali.37 Isto, 100/118. U dodatku prvom pismu piše da će mu Vladičin kamerdiner objasniti

sve o lošemu stanju crnogorskoga naroda, o njegovoj zloj sudbini, ‘’osobljivo ot toga doba u koje se najviše nadasmo da ćemo Rusijeju bit osčaslovljeni’’. Istoga dana, 13. 12. 1823. Vladika piše svojemu ‘’kamerdineru’’ Ivanu Popoviću i šalje mu svoju listu (raspisak) prihoda i rashoda za peneziju i moli Ivana (Ivančika) da mu donese novce koje će mu Gagić predati ‘’. U drugom pismu Vladika piše da je u Kotoru pronašo Jevreje od kojih bi mogao uzimati novce na ime ruske penzije, pa moli Gagića da bi im, prilikom uručenja njegovih raspisaka prihoda i rashoda za penziju, davo toliko novac od penzije. Pismo se štampa prema originalu koji se čuva u Arhivskom odjeljenju Cetinjskih muzeja na Cetinju (prinovljeni rukopisi)...Pismo je piso Petar I’’.


197

i otadžbinu, koja je vazda i isključivo Crna Gora; narod, nacija, država, otadžbina koje postoje i razvijaju se uporedo sa i pored drugijeh bliskih i različitijeh, jednovjernih i inovjernijeh naroda i država na Balkanu i šire. O crnogorskom narodu i crnogorskoj naciji slično zbori i kada se obraća sa-mom narodu, Crnogorcima, i srpskomu narodu, njegovoj vlasti i vođama, i gotovo svijem tadašnjim narodima i njihovijem vladarima: ruskom, austrijs-kom i francuskom caru i turskijem doglavnicima i predstojateljima. Koristi ih, dakle, u cjelokupnoj međunarodnoj korespondenciji i diplomatiji, koja mu je, povratno, na isti način, uglavnom u istom pojmovno-terminološkom stilu i otpozdravljala. To, međuti(je)m, ne bi bilo moguće da i Petar I i svi ostali u međunarodnijem razmjerama nijesu prihvatili crnogorski narod (naciju) kao nespornu činjenicu. Tako je to u svijema onim dokumentima za koje post-oje izvornici ili drugi valjani arhivski dokazi. Naročito je interesantna, pa i simptomatična, činjenica da se u prepisci Petra I sa inostranim predstojatelji-ma i zemljama, i povrnuto, uglavnom upotrebljavaju izrazi (etnonimi): crno-gorski narod, crnogorska nacija, Crnogorci, crnogorski, i da nema drugijeh naziva koji se konkretno odnose na ta(j) narod.38 Mada Petar I više koristi naziv narod (za crnogorski ili bilo česov drugi), a manje nacija, to su za njega, kao i za inozemne predstojatelje, u stvari, sinonimi.39 Termin nacija više koris-

38 Ima, doduše, iznimaka, od strane ruskijeh i srpskih predstavnika da se (pod uticajem onodobnijeh naziva za grupu srodnijeh i jednovjernih naroda, ali i iz imperijalno-političkih razloga – ‘’političke pričine’’), Crnogorcima obraćaju kao slavenosrpskom narodu. Već smo ukazali da je ruska diplomatija primala i ojačavala izraz slavenosrpski narod zbog ruskoga slavenofi lstva kao sverustva, a zatijem i srpska zarad svesrpstva. Ta(j) naziv je za Sv. Petra Crnogorskoga bio gotovo sinonim za slavenoilirski narod, pa je njime često i parirao slaveno-srpskom narodu, čak se i (su)protivio i začuđujuće negodovao što se ruski konsul u Dubrovni-ku Jeremije Gagić, po(d)rijeklom Srbin, iz okoline Kragujevca, obraća slavenosrpskom, a ne crnogorskomu narodu.

39 Treba mnogo ozbiljnije pristupiti onijem savremenim teoretičarima koji smatraju da su narod i nacija isti pojmovi, zapravo sinonimi, i da je to samo terminološka razlika. To mnijenje zastupa Radomir Lukić. I mi smatramo da su terminološki ovo sinonimi, da se radi samo o prijevodu, jer u nekijem drugim jezicima nacija zapravo i znači narod. Toga radi i su-srijećemo izraz nacija i prije njezinoga sadržinskoga konstituisanja u razvijenom kapitalizmu, bolje reći, razni autori taj naziv koriste i za etničke zajednice pretkapitalističkoga razdoblja. Zavisi od prevodioca da li će se prevoditi kao narod ili kao nacija. Kod nas se u starijoj upo-trebi, najčešće neosnovano, termin nacija prevodi kao narod, i to u demografskom smislu, kao stanovništvo, da bi se izbjegla njegova etnička odrednica kada su u pitanju Crnogorci. To se čini zbog zaziranja od svesrpstva i kao način poricanja crnogorskoga naroda i nacije. Inače, insistiranje na strogom razlikovanju naroda i nacije nema etimološku osnovu. Jezički je ime nacija samo strani sinonim za narod u smislu etničke zajednice. U latinskom jeziku korijen riječi nacija je u glagolu nasco- nascere=roditi se, biti na rodnom (narodnom) tlu, a u fran-cuskom od glagola netre = roditi se. Nacija upućuje na rod, tj. na-rod (narod). Inisistiranje na strogoj nominalnoj i sadržinskoj razlici i čistom razgraničenju naroda i nacije prisutno je naročito u marksističkom učenju o etničkim zajednicama, odnosno o narodu i naciji (etnikolo-giji). Pretpostavka toga je i dosta uzdrmano i šablonizirano marksističko učenje o društveno-ekonomskim formacijama, jer čistunski svaka zahtijeva i posve različite (osobljive) etničke

Zbornik radova

198

ti u prepisci sa izvanjstvom u etničkom, prirodnoistorijskom smislu. Toga radi ne može biti smutnje i zabune u tome da Petar I izraz crnogorski narod, koji je gotovo vazda prisutan u njegovoj prepisci, upotrebljava u narodnosnom, etničkom.40 Vladika Sveti ime nacija navodi i u “naškomu” i izvanjskijem jezicima i za naški i izvanjski etnikum.

ZBIRNI SAŽIMAK POMENA CRNOGORSKOGA I SRPSKOGA IMENA KOD PETRA PRVOG I OPŠTENITO OD DANILA DO

NJEGOŠA (NAČERTANIJA) U već objavljenijem mojim štivima, taksativno sam naveo 215 prim-

jera pomena etnonima (nacionima, etnikuma) crnogorski narod, crnogorska nacija, naš voljni narod, crnogorsko otačastvo, naše otačastvo, Crnogorci, crnogorski, prirodni Crnogorci i sl. U mnogima ima više takvijeh pomena, u nekima pet, drugima 3, pa možemo, na osnovu toga, rečenom ukupnom broju (215) dodati još minimum jednu četvrtinu: 215 + 50 = 265 slučajeva etnikuma sa oznakom crnogorski iz ipak ograničenoga broja dokumenata Petra I Sve-toga.

Ovđe nijesam računao primjere ”pomene crnogorskoga imena” iz Stege, Zakonika Petra I, navodne Kratke istorije, Istorije Crne Gore i epskih pojki (sve troje mu se pripisuju bez ičesovoga izvornika).

Uz to: u epskim pojkama, koje se bez čvrstoga osnova i dokaza pripisuju Petru I, ima 33 pomena crnogorskoga imena; pored sušt(astven)oga stalnog isticanja nacionalnoga jedinstva, zajedništva i duha crnogroskoga, sumarno se u Stegi izričito javljaju 9 crnogorskijeh etnikuma; u Zakoniku Petra I ima 33 pomena etnonima, odnosno nacionima Crnogorac i sl.

U objavljenijem dokumentima Petra I Svetoga su: 4 ”pomena slavenos-rpski” od kojih su: 1 falsifi kat S. Milutinovića koji je utvrdio sam Petra I; 1 označava način računanja vremena (”po slavenoserbski”– ”na stari način”, ”po starom kalendaru”, po kalendaru Pećke patrijaršije); 1 kojim negoduje što se miješaju i nastoje poistovjetiti imena i pojmovi crnogorski i slavenoserbski narod; 1 kojim se obraća voždu Karađorđu, za razliku od adresiranja srpskom knezu Milošu Obrenoviću. Samo su 5 originalnih pisama Petra I za koje je J. Milović mogao pronaći arhivski izvornik i na osnovu njih ih pečatao, a odnose se na pomen imena ”slavenoserbski” koje ima jasno usmjerenje pre-ma Karađorđu i drugijem vođama prve i druge srpske pobune, kao početka očekivanoga šireg pokreta oslobođenja užih i širijeh južnoslovenskijeh cjelina i grupa naroda. Od ovijeh pet originala dva odudaraju od izvornika i u njima zajednice. Rezultat toga su i već uštavljene razne teorije o naciji kao isključivom proizvodu razvijenoga kapitalizma, u Evropi uglavnom 19. v. Svakako, razlika pomeđu naroda i nacije postoji, ali samo u smislu da je nacija viši, puniji, kompaktniji, združeniji oblik naroda, da je razvijeniji narod, narod na višemu i kvalitadno stupnju razvoja, tj. da je narod nacija u klici.

40 Za narodnosno-nacionalno neuobličenu masu, stanovništvo, zemljake Petar I ima unikatan nazivjedinozemci (J. Milović, Petar I Petrović Njegoš, isto, knj.1, br. 130/177).


199

je D. Vuksan vršio izvjesna preinačenja. U objavljenijem śedočanstvima Pe-tra I bez izvornika pomen slavenoserbi, slavenoserbski i srpski javlja se u 10 od kojih se 7 odnose na titulisanje vožda Karađorđa u rečenom smislu i na praviteljstvujušći savjet srpski što se odnosi na izvanjsku državu i narod; 1 slavenoserbski mitropolit u Sremskim Karlovcima i 2 slavenoserbski kao grupe južnoslovenskijeh, posebno pravoslavnih naroda. Petar I Sveti koristi poj-move: ”slaveno-iliričeski narod”, slaveno-iliričeska nacija”, ”slavenoserbo-iliričeski rod hristijana” i druge u originalnim i drugijem objavljenijem deku-mentima. Naveo sam 5 takvijeh śedodžbi.

Ukupno je 15 pomena srpskoga imena u objavljenim dokumentima Pe-tra I za koje postoji arhivski izvornik, i to: 8 koji su upućeni Srbinu Sime-onu Orloviću, 6 knezu Milošu Obrenoviću i 1 Jeremiji Gagiću (ruskom kon-zulu u Dubrovniku, inače po/d/rijeklom Srbin, iz Kragujevca); 1 od tijeh najproblematičnijih pomena je izvoran samo po Vladičinom potpisu, a ne i samom pisanom štivu. Naveli smo 24 pomena srpskoga imena u objavljeni-jem dokumentima bez izvornika Petra I koji se ne odnose na Crnogorce i Crnu Goru, od kojih su osam upućena Karađorđu, a ostali u vezi sa pobunama u Srbiji i njihovom refl ektovanju na okolne narode i države.

U objavljenijem dokumentima vladike-gospodara Danila Šćepčeva od Njeguša Petrovića srijećemo 21 pomen etnonima Crnogorac, crnogorski i sl., a 11 ”pomena srpskoga imena” od kojih se 10 ne odnose na Crnu Goru i Crnogorce, n(eg)o na Srbe i Srbiju kao izvanjski narod druge države; samo 1 takav pomen je više no sporan i, u krajnjem, sporadičan. Kod vladika-gos-podara Save i Vasilija ima 132 etnikuma Crnogorac, crnogorski, crnogorski narod, naš nacion i sl., i suviše 45 u samoj Vasilijinoj Istoriji o Crnoj Gori, ne računajući i one koji se pominju uz slavenoserbe i slavenoilire, a kod njih srijećemo samo 3 ”pomena srpskoga imena” od kojijeh su 2 grubi falsifi kati, a 1 sporan, otvoren, još uvijek nerazriješen problem. i, eventualno, sasvijem sporadičan.

Zbirno: pomena crnogorskoga imena od vladike Danila do Njegoša:21 + 177 + 262 + 33 + 9 + 33 = 535

Pomena srpskoga imena od vladike Danila do Njegoša, koji se odnose na drugi, izvanjski narod i državu: 11 + 3 (2 grubi falsifi kati, a 1 sporan, otvo-ren), 12 (u kojima se miješa i poistovjećuju Sloveni i Srbi) + 6 + 15 (za koji postoji izvornik) + 24 (bez izvornika) = 71

Pomeni slavenoserbi, slavenoserpski od vladike Danila do Njegoša: 4 + 5 (originalnih pisama) +10 (bez izvornika) = 19.

Prema tome, odnos pomena crnogorskoga i srpskoga imena je preko 7 puta veći u korist prvoga, računajući zbirno od vladike-gospodara Danila do Njegoša, bez uzimanja u obzir utvrđenijeh falsifi kata, spornih slučajeva, bez

Zbornik radova

200

izvornika, i onih kod kojih se očito (nesporno) odnose na drugi narod i državu, na ličnosti u Srbiji koje nesporno pripadaju Srbima, a bez toga preko 17 puta veći u prilog crnogorskoga imena (etnikuma, etnonima), što ukazuje na veliku nesrazmjernost, učestalost, odnosno zakonitost te pojave, dok se ”pomen srp-skoga imena” u rečenom razdoblju javlja ne samo većinom kao sporni, no i sporadično, odnosno zanemarljivo, čak, i u odnosu na drugi, izvanjski narod i državu.

ZAKLJUČAKInsistirajući na izvornijem śedočanstvima, došao sam do pouzdanoga

zaključka da u izvornicima, autentičnim spisima Petra I Svetoga nema imenovanja Crnogoraca kao Srba, niti pomena srpskoga imena koji bi se odnosili na Crnu Goru i Crnogorce u etničkom smislu. Taj zaključak može se proširiti i ne samo na njegove onodobnike našijence no i na prijethod-nike. Crnogorci se imen(t)uju kao Srbi samo u spornijem, sumnjivim, adaptiranim, intelektualno preinačenijem i falsifi kovanim objavljenijem spisima Petra I i njegovijeh prijethodnika, koje sam većim dijelom utvr-dio u mojim već objavljenijem knjigama. U tom kontekstu je pobijena izmišljena nauka o tobožnjem autorstvu deseteračkijeh i drugih pojki i Kratke istorije Crne Gore Petra I, ali i izvornost njegovoga testamenta i govora. Pomen srpskoga imena u Crnoj Gori prije i za vakta Petra I, i to uglavnom u nejasnom etničkom smislu ili sa pogrješnim tumačenjem, javlja se samo u preinačenijem, krivotvorenim i krijumčarenim doku-mentima.

Tek od Njegoša, odnosno od ”Načertanija” nastaje kvalitadno novo poimanje odnosa crnogorstva i srpstva, pomena srpskoga imena u Crnoj Gori, ali ni kod njega to suštastveno nije u etničkom smislu.

Sažimak (rezime) radaU brojnijem izvornim śedočanstvima Petra I Petrovića Njegoša, kao i

onodobnijeh našijenaca i izvanjaca, nema ”pomena srpskoga imena” (srpski, Srbin i sl.) koji se odnosi na Crnu Goru i Crnogorce, posebno ne u etničkom smislu, osim ondašnjih i docnijih krivotvorenja i preinačenja, u svakom slučaju, najblaže rečeno, spor(adnič)nih.

Čak je i sam ”pomen srpskoga imena” kao posebitoga, različitog i izvanjskoga naroda vrlo rijedak, uzgredan, zanemarljiv. Još manje se pominju: kosovska pogibelj, junaci i mitika, a gotovo i da ne pominje Nemanjiće i Sv. Savu (samo opštenito kao ”srpske careve i kraljeve”, srpske arhijereje i svečeve).

Posve jasno, čisto i zdravo je razlikovao pojmove crnogorski narod i nacija od srpskoga naroda i nacije. Sasvijem normalno, spontano i prirodno, kao nešto uobičajeno, tušte puta za narod Crne Gore upotrebljava ime i pojam crnogorski narod i nacija, kao oznaku za narodnosno-nacionalno (etničko) biće i pripadnost Crnogoraca. Naodim preko 200 takvijeh imenovanja u njegovim hartijama.


201

Akad. Sreten Perović

AKTUELNOST PORUKA PETRA PRVOG

PROLEGOMENA Istorija kao predmet izučavanja prošlosti - nekad je nauka, nekad samo

prikrivena recentna politika, a najčešće smješa te dvije duhovne discipline. Sudeći po primjerima iz najudaljenijih vremena, tako je uglavnom bilo i tada, ali to je lako uočljivo i u najnovijim vremenima. Legendarno pripovijeda-nje, izmaštani opisi “događaja”, aproksimativna procjena uzroka i posljedica, /ne/sebično popunjavanje tzv. crnih rupa i, naravno, prećerano oslanjanje na usmeno predanje i “ideologiju” svoji predaka, te hipertrofi ranje zbivanja u ko-jima je istoriograf neposredno učestvova, koje je viđio ili za koje je od aktera čuo – opterećuje i savremenu crnogorsku istoriografi ju. Možda je to za raz-matranje nekih davnašnjih događaje jedino moguća (sintetična) metoda, kao i putokaz za kompleksnije razumijevanje ljudskog roda i praćenje čovjekovog putovanja kroz vrijeme. Tako se i može dogoditi da su tzv. pomoćne istorijske i “neistorijske” (egzaktne) discipline bliže istini nego sama istoriografi ja. Ali, sve to nas ne oslobađa obaveze i odgovornosti da, koliko je god moguće – što istinitije, preciznije osmotrimo bar svoju (!) prošlost, ne samo radi programi-ranja izvjesnije budućnosti, već i radi samosvijesti, pravije i pravednije pre-dodžbe o sebi u svojem vremenu, o svojim precima i njihovim maglinama, o pretvaranju epskog čovjeka (“heroja”) u civilizovanog građanina, u biće koje neće, pod teretom agresivnog mitskog nasljeđa, uporno uništavati i sebe i oko sebe; i još sve to proglašavati viteštvom, patriotizmom, u najskromnijem izra-zu - preventivnom samodbranom, ili - ispunjenjem predačkih zavjetâ i obziri-ma prema generacijama potomaka.

Ako na prvi pogled može izgledati da ovaj uvod formalno nema nepo-sredne veze sa predmetom našeg naučnog skupa, primjeri u nastavku teksta pokazaće da on nije suvišan, jer ni brojni recentni istoriografi (i “naši” i “nji-hovi”) nijesu manje tendenciozni i nepouzdani nego oni iz udaljene ili bliže prošlosti. Eklatantan je primjer odnosa nekadašnje, ne samo tzv. univerzitet-ske istoriografi je prema djelu (i djelovanju !) našeg Vladike Vasilija (1709-1766); smetala je njegova prezentacija Crne Gore (polovina XVIII vijeka !), prožeta autorovim reminiscencijama i vizijama, ali više od tog pripovjednog

Zbornik radova

202

manira smetala je njegova tridesetak puta upotrijebljena sintagma “crnogorski narod”, kao i njegovo upozorenje u pismima zvaničnicima u Rusiji, kamo su se tada doseljavali i Crnogorci i Srbi, da se neki Srbi predstavljaju kao Crno-gorci i time, po njemu, stiču privilegije koje pripadaju samo Crnogorcima. Za svoju “ISTORIJU O CRNOJ GORI”, Vladika Vasilije se oslanjao na narodno predanje, na skromnu domaću i stranu literaturu i na rijetku arhivsku građu o događajima u Crnoj Gori, a kritičarima njegovog djela smetalo je i to što je on crnogorske nahije imenovao provincijama1.

PODSJEĆANJE PRVOSvi Petrovići–Njegoši (među njima i “najreligiozniji” Vladika Sava),

kao i svi drugi Crnogorci, i u prošlosti i u novija vremena, više su bili “su-jevjerni” nego što su u Boga vjerovali, pa su svoja politička, nacionalna ili kvazinacionalna uvjerenja katkad uvijali u veo pobožnosti, ali im to uglavnom nije polazilo za rukom. U klasičnoj Crnoj Gori popovi, kao i kaluđeri crnogor-ski, pa i čelnici autokefalne Crnogorske crkve, mitropoliti, bili su predvodnici, barjaktari i jurišnici u bitkama protiv nadmoćnih neprijatelja, pa su mnogima od njih glave ostale na nabijene na kolac na osmanlijskim okupacionim be-demima. Crnogorskim svještenicima nije smetalo što hrišćanske dogme ne dozvoljavaju svojim duhovnicima takvu, ratnu, aktivnost. Na žalost, nije im bila potpuno strana ni “klasična” crnogorska sujeta, pizma, pa i radikalno ri-valstvo.

Imao je i Petar Prvi dovoljno opozicije u svojoj Državi: od onih koji su smatrali da je njegova vlast prevelika, što ne znači da su oni bili veći de-mokrati (ali su, svako, željeli drukčiju unutrašnju i spoljnopolitičku orijen-taciju), do onih koji su direktno radili za interese drugih država, najviše pod fi rmom slavjanofi lstva. Ipak, najveće prepreke pravili su mu, uslovno rečeno – plemenske poglavice, međusobno zavađena bratstva i plemena, praktikova-nje krvne osvete kao ostvarivanje pravde, te elementarne nepogode koje su i osvjedočene rodoljube pretvarali u “izdajnike”. Mnoge raspre, mnoga zlodje-la, mnoge teške unutrašnje probleme Petar Prvi je rješavao mudrom opome-nom, moralnom presudom, kletvom ili blagoslovom, pa najzad – i najstrožim kaznama koje su se očitovale u trajnom progonstvu krivca i njegove porodice, konfi skaciji njegove imovine, ili njegovim usmrćenju… Čedo Vuković2, naj-

1 1 Vjerovatno u želji da jasnije istakne svoju koncepciju nezavisnosti Crne Gore od susjedne Turske imperije, s čijim vojnim snagama su se Crnogorci sukobili bezbroj puta, često s uspjehom, Vladika Vasilije se u svojoj ISTORIJI O CRNOJ GORI odriče termina nahija i preuzima latinski termin provincija. To je moralo imati dalekosežno značenje, u svim sredinama više nego u samoj Crnoj Gori, između ostalog i zato što je Vladika Vasilije do današnjeg dana ostao u tuđini, sahranje u Petersburgu / Petrovgradu, pošto je i okončao život naprasno i pod sumnjivim okolnostima.

2 Naš poznati romansijer, dugogodišnji glavni urednik časopisa „Stvaranje“, kultu-


203

bolji poznavalac i romansijerski tumač složene životne sudbine Petra Prvog, konstatuje da je i naš Svetac upotrebljavao dvostruke kriterije; kad se obraća crnogorskim plemenima ili pojedinom Crnogorcu – on se oslanja na stroga moralna načela, pa i mjerila, poučavajući ih primjerima iz prošlosti, grdeći ih i koreći ih, preklinjući ih ili ih kunući – za njihova manja ili veća nepočinstva; ali u pisanoj korespodenciji sa stranim zvaničnicima Petar Prvi svoj crnogor-ski narod predstavlja u najboljem svijetlu.3 To pravilo, izgleda, postoji kod velikih zemalja, a kod malih, nejakih (za razliku od klasične Crne Gore), na žalost – sve je više udvorišta moćnima, omalovažavanja svoje zemlje i igno-risanje njenog dostojanstva, uz neprikrivene izraze samoljublja, vlastoljublja, srebroljublja. Upravo ono na što je upozoravao Petar Prvi, u procesu stvaranja svoje Države, u toku inoviranja borbe za odbranu nezavisnosti i slobode cr-nogorskog naroda, uz nastojanja da što je moguće efi kasnije zaštiti dostojan-stvo crnogorskog naroda, pojedinih njegovih plemena (regija), da obezbijedi međunarodni renome i duhovni autoritet autokefalnoj Crnogorskoj crkvi koju je, kao njen čelnik, branio i od najbližih i najefi kasnijih “zaštitnika” – od Sve-ruskog Svetog Sinoda.

PODSJEĆANJE DRUGOKoliko nam je poznato, od tzv. ozbiljnih istoriografa najnegativni-

je ocjene o Petru Prvom dao je Bogumil Hrabak. On, Hrabak, nagađa da je Petar Prvi (citiramo): “želeo da potisne (!) i marginalizuje Prvi srpski usta-nak, koji je shvatio kao ozbiljnog konkurenta u provođenju srpske nacionalne

rolog i revitalizator vrijednosti crnogorskog jezika, dramski pisac i esejista, Čedo Vuković je napiso (uslovno rečeno) dvije romansirane biografi je o Perovićima - Njegošima: o Petru Prvom i Petru II Petoviću Njegošu.

3 Današnji opozicioni crnogorski političari, naravno ne svi, slijedeći svoje poimanje demokratije dozvoljavaju sebi „moralni luksuz“ da svoju Državu blate i kad je, kao članovi zvaničnih državnih delegacija, predstavljaju. Jako se varaju da će ih visoki sagovornici zbog toga uvažavati. Navodim jedan poučan primjer koji mi je ispričao Mihailo Bojanić, politički emigrant u Londonu, Crnogorac srpske samosvijesti. On je u audijenciji kod Antonija Idna (tada ministra za imigracije) predstavljao četničku emigraciju koja je našla utočište u Velikoj Britaniji. Idn je tada toj „delegaciji“ rekao da on razumije njihove probleme, zna kakvu su kalvariju doživjeli ugledni građani, jer su „komunisti bacali u jame nevine ljude“... Bojanić, kao predratni jugoslovenski pilot-ofi cir, prozrio je namjere domaćina, pa je hitno replicirao: „Da, Vaša Ekselencijo, partizani su činili mnoga zla, ali i mi smo činili mnoga zla. Znate – u revoluciji svaka strana ima krvave ruke“.... Ministra je takvo reagovanje iznenadilo u pozi-tivnom smislu, pa je naglasio da će ozbiljno razmotriti naše /emigrantske/ probleme, što je i učinio i brzo pružio traženu pomoć. Bojanićev komentar: „Da sam ja napadao samo partizane i o njima najgore govorio Ministar bi procijenio da sam neobjektivan, dakle i neozbiljan, pa bi najvjerovatnije zaključio da smo i mi, kao dio ’istog zločinačog naroda’ , od istog materijala i elegantno bi izbjegao da nas pomogne. Desilo se obrnuto: na kraju kratkog sastanka je rekao: Gospodine, kad god imate problema – javite se, ja ću nastojati da vam izađem u susret . Tako je i bilo“, zaključio je Bojanić podsjećanje na ovu epizodu, u Londonu, 1964. godine.

Zbornik radova

204

politike”.4 Iz ove Hrabakove konstatacije, kao i iz ostalih njegovih zaključaka u ovom tekstu - o navodnim političkim i moralnim devijacijama Petra Prvog, o njegovoj samovolji, o nuđenju svoje zemlje pod tuđinska pokroviteljstva, “kao da je Crna Gora njegova imovina”, veli Hrabak, pa sve do optužbe da je sarađivao sa gusarima5 i da je odgovoran “ne samo za sudbinu Fr. Dolčija, koji je sprovodio njegove planove, nego i za smrt trojice grbaljskih knezova, koji su mu smetali još 1797” – proizilazi da je Petar Prvi Petrović Njegoš mogao biti sve, samo ne svetac, kao da su u istoriji Hrišćanstva i drugi svetitelji bili lišeni ljudskih slabosti, pogotovo ako su imali čelnu odgovornost za Državu ili Crkvu, kao što je to bio slučaj sa Svetim Petrom Cetinjskim.

Kad bismo o pobudama gospode slične Hrabaku nagađali njihovom me-todologijom “proziranja” u tajne namjere Petra Prvog, mogli bismo da zaklju-čimo da oni ne bi sebi dozvolili toliku “istoriografsku” komociju da je simpo-zij o Dinastiji Petrović Njegoš održan u nekoj drugoj organizaciji ili u neko drugo vrijeme, na primjer – u nezavisnoj Državi Crnoj Gori. Nije, naravno, naš manir da se služimo insinuacija, pa iako smatramo da pojedini istoričari ne samo da vode računa o vremenu i uslovima u kojima pišu, već se bitno pri-lagođavaju vladajućoj ideologiji i recentnoj politici, ma koliko se ona kosila sa stvarnim stanjem stvari, odnosno sa nepobitnim činjenicama. Vjerujemo, ipak, da g. Hrabak nije kod Petra Prvog našao toliko negativnosti samo zato što nad Crnom Gorom još uvijek lebdi duh supremacije, pa i totalne negacije istorijski osvjedočenog crnogorskog naroda, crnogorske nacije i crnogorske kulture, što podrazumijeva i negaciju državotvorne autokefalne Crnogorske (pravoslavne) crkve i izvorne vrijednosti crnogorskog jezika. Više je vjero-vatno da se jedna istoriografska linija naslanja na tradicionalnu netrpeljivost istaknutih srpskih istorigrafa prema dinastiji Petrović-Njegoš, naročite prama Vladici Vasiliju, ali i ostalim Petrovićima (u naredna dva vijeka), osim kad se preko nekoliko stihova “Gorskog vijenca” i pjesničkog politikanstva Kra-lja Nikole – izvode zaključci o nepostojanju crnogorskog naroda, crnogorske kulture, a naročito pri nastojanju da se negira istorijsko postojanje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve.6 To je zadugo bio “istoriografski” kredo; tako

4 B. Hrabak, “Mitropolit Petar I u vremenu od propasti Mletačke Republike do pri-vremenog ujedinjenja Crne Gore i Boke Kotorske“, CANU i Univerzitet Crne Gore, Radovi sa međunarodnog naučnog skupa „Dinastija Petrović Njegoš“, Podgorica 2002; knjiga I, str. 319 (i dalje).

5 “Da bi došao do novca , primio je (1806) od gusara u Gružu zaplenjen brod, koji je odmah prodao“ (Ib. Str. 326

6 Jedna od dijeceza Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori – Crnogorsko-primorska mitropolija SPC – usuđuje se da prekraja istoriju, pa sebe proglašava državotvornom crkvom u Državi Crnoj Gori, uprkos svim dokazanim i lako dokazivim činjenicama, među koje krun-sko mjesto ima njihovo anticrnogorstvo, koje se manifestuje i u sadašnjosti. Arhijereji SPC, predvođeni agresivnim propovijedima g. Amfi lohija, „čine se nevješti“, kako bi rekli naši preci, tj. „zaboravljaju“ da je autokefalna Crnogorska crkva postojala sve dok je dekretom


205

se, na žalost, postupa često i danas7.

PODSJEĆANJE TREĆE Petar Prvi je i likom i umom impresionirao sve koji su imali priliku da

se sa njim sretnu. Francuzi su u komplimentima njegovoj ličnosti bili više nego izdašni. “Čovjek jakog duha i vrlo čvrstog karaktera” sveo je svoj sud o njemu Napoleonov maršal Marmon. Drugi su ostavili još izdašnije, preciznije i dragocjenije opservacije o našem Svetom Mitropolitu. Nama ostaje obaveza da ga se s ponosom sjećamo, da ga svestrano proučavamo i da njegove vrline slijedimo. A tome doprinosi i ovaj simpozij koji se održava u Prijestonom gradu, ali ne u više puta razaranom i danas od Crnogoraca otuđenom Cetinj-skom manastiru. Što je tako – nije kriv Manastir, pa presudno ni oni koji su u Manastiru; krivi su Crnogorci i napola-Crnogorci. Petar Prvi / Sveti Petar Cetinjski/Crnogorski bi nas i u ovoj prilici posavjetovao, onako kako je savje-tovao Njeguše u poslanici od 11. januara 1822: “Ja vas i sve ostale Crnogorce uvjeravam da su prošla ona vremena , koja su bila u doba principa mletačkoga i da se svako vara koji misli da i sad može biti onako , kako je bivalo u ono vrijeme, kad u Primorje, kao i u Crnu Goru carstvovaše samovoljstvo. /.../ Spomenite se, dakle, molim vas i obratite vaše postupke i vaše misli na put po-slušanija i sloge, po kojemu možete izbaviti sebe od svake nesreće i zla, koje samovoljstvo o neposluhu donosi.” Prevedeno na savremene prilike, citirana poruka Petra Prvog mogla bi, otprilike, da glasi: Crnogorci, sa malo vlastite pameti i uz mrvu savjesti, ne klevećući se međusobno i ne huleći na Domo-vinu, usmjerite svoje misli i postupke na put razuma i sloge, pa ćete izbjeći brojne zamke nesreće i zla! (Mnogo je teže improvizovati ono što bi današnji Crnogorci eventualno odgovorili svojemu vrhovnom crkvenom i državnom poglavaru - Sv. Petru Cetinjskom.)

Za Poslanice Petra Prvog Ivo Andrić je rekao da, uz poslanice apostola Pavla, spadaju u najbolja djela epistolarne književnosti. Andrić, razumije se, nije podrobnije analizirao niti detaljnije poznavao crnogorske društvene prili-ke koje su uslovile taj vid književne kreacije, tj. komunikacije Petra Prvog sa svojim neposlušnim narodom. To je, međutim, učinio Čedo Vuković8 u pred-regenta Aleksandra Karađorđevića nije ukinula i sebi prisajedinila Beogradska patrijaršija (1920. godine). Neka se gospoda pseudo-istoriografi i mnogi današnji „istoričari“ pravoslav-lja na južnoslovenskim prostorima - da je 1910, za vrijeme jubileja Mitrofana Bana, poglavara autokefalne Crnogorske crkve, Srpska crkva poslala onaj značajni telegram-čestitku kojom se obraća Svetoj Sestrinskoj Crkvi u Crnoj Gori...

7 Slušamo često naše političare, one koji sebe smatraju Srbima, kao izjavljuju da za njih rade: Njegoš, Marko Miljanov, Stefan Mitrov Ljubiša, jer su navodno oni bili deklarisani Srbi, pa ako su oni bili Srbi – to i Crnogorski narod , iako i oni, kao i njihovi patroni priznaju da Crnogorci

8 “Riječ – pisana rukom nevolje”, predgovor knjizi „“Freske na kamenu“, Biblioteka „Luča“, Antologija crnogorske književnosti, Grafi čki zavod, Titograd 1965

Zbornik radova

206

govoru knjizi “FRESKE NA KAMENU”, koja sadrži izbor iz kompletnog stvaralaštva Petra Prvog.9

Po mnogim elementima indikativna je poslanica iz 1827, upućena Bje-lopavlićima, iz koje se vidi da nije bilo sve onako kako se obično pripovijeda kad hoće da se ostavi dobar utisak o Crnoj Gori i Crnogorcima. Sudbina je za-dugo dijelila crnogorsku zemlju na Crnu Goru koja je bila relativno slobodna i Brda (Crnogorska Brda) koja su zadugo bila pod turskom okupacijom. Vla-dika Petar Prvi plastično slika bijedu i poniženja, svakojaka stradanja brdskog življa, uslove u kojima su bili primorani da traju. Ta stravična slika, na koju podsjeća pomenuta poslanica, ima višestruko i dalekosežno značenje. Ono što se do juče trpjelo, veli Petar Prvi, trpjelo i istrpjelo pod najtežim uslovima (rat-nim, jadnim, gladnim), u kasnijim poboljšanim uslovima ljudi brzo zaborave. To proizilazi iz ove poslanice. A da se ne bi zaboravilo, da se ne bi na te bolje uslove, u slobodi, bacalo drvlje i kamenje - treba se podsjetiti na preživljena poniženja i grdne, tegobne dane. Bez glorifi kovanja bilo koga, dakle, ova po-slanica ukazuje na prirodu ljudskog egoizma i previđanja napretka. 10

U toj poslanici Petar Prvi veli: “Evo četrdeset godinah otkako ste vi, s pomoću božjom i vaše braće Cernogoracah i s mojim velikim trudom, skinuli s vašega vrata žestoki jaram i sendžir turski i otkada ja vas učim, molim i za-klinjem da u miru i u slogu živite, da za svoje dobro i poštenje radite, da svoju slobodu ljubite i utvrdite i da nigda ne zaboravite ono što su vaši roditelji i pra-roditelji u ljutu nevolju pod turskim tiranstvom i zulumom trpjeli. I evo danas, hvaleći Boga, ne idete na turski izmet, ne dajete turskoga harača, ni turskoga poreza, ni poklona ni turske globe nikakve, ne dočekivate Turke na konake, ne mijete turske noge, ne trčite po selima da tražite med i maslo, kokoške i jajca i ostalo što Turci ištu; ne brekte vam i ne zapovijedaju kako ćete im jelo skorije zgotoviti, ne psuju vam vjeru i zakon, ne nazivaju vas krmcima od krmakah, a žene vaše krmačama od krmačah. Ne plaćate im žvakalice, zašto su zube slo-mili o vašem hljebu, ne provodite turske konje i ne dajete im zob i sijeno, ne vežu vas pri stropištam u vaše će i ne vode skrštenijeh ruku naopako za ličine, ne gnjijete u turske tamnice i sendžire i ne vješaju vas o vrbama i na spuška vješala, ne biju vas čibucima, nogama i zamlaticama, ne grabe vaše žene iza živijeh muževa i đevojke vjerene i nevjerene na sramotu...” itd. itd. Crnogorci,

9 “Freske na kamenu” Vuković je priredio za III kolo Biblioteke “LUČA”, antologije crnogorske književnosti, Titograde 1965.

10 Moja generacija, koja je izašla iz Drugog svjetskog rata sa porodičnim traumama i ličnim ranama, a tada je imala tek desetak godina ili nešto više, dobro se sjeća kad se, neko-like godine poslije Rata, i hljeb kupovao uz „tačkice“, ili ga danima nije ni bilo... Ili - iz naše bliže prošlosti (a toga se mogu sjećati i ovi duplo mlađi), kad je infl acija u Crnoj Gori dostigla vrhunac, kad je za desetak jaja trebalo dati nekolike stotine miliona dinara, kad smo satima i danima čekali da nam sa kamiona dodijele po vrećicu brašna, kad je penzija iznosila milijarde dinara, a vrijđela svega 2-4 Marke! I sve se to zaboravilo, i ne vidi se razlika između tog doba i ovog sadašnjeg.


207

podlovćenski ili brdski, jednako su slijedili zakletve i zapovijedanja Petra Pr-vog, kao da je bio neposredni Božji poslanik, propovjednik, pejgamber; a on, svjestan svojega ugleda i uticaja, jednako je ponavljao upozorenja, čiji eho i danas čujemo, ili bi trebalo da čujemo (!), svejedno što je crnogorsko ljudstvo preživjelo mnoga novija okupatorska i domaća zla i svakovrsne napasti.

Petar Prvi će Crnogorcima uputiti prijekor koji ima vrijednost trajne poruke, : “Vi ne imate višijeh zlotvora od samijeh sebe i vama niko ništa ne čini bez vaše zađevice” !

Ne kao vjernik, hrišćanin, mitropolit, poglavar Crnogorske crke, već kao pragmatični političar, kao mudri državnik, on je savjetovao Crnogorce da ne provociraju, da ne ratuju s Turcima, osim kad su napadnuti, ali je u odbrani Domovine uspješno predvodio dvije odsudne bitke 1796 (u Martinićima i na Krusima) u kojima su Crnogorci na veličanstven način pokazali kako se bra-ni Sloboda, Narod, Država. Bio je vješt strateg, uspješan ratni taktičar, lično hrabar borac, prosvjetiteljski u/s/mjereni humanist i neprikosnoveni državo-tvorac; u ondašnjim crnogorskim prilikama mogući zakonodavac, razumni vjerski predvodnik crnogorskog naroda. Bio je čovjek sa razuđenim vrlinama i ostalim mediteranskim osobinama, među koje svakako spadaju i svojevrsna suptilnost, ui ovom slučaju - kontrolisana emotivnost, funkcionalna racional-nost i politička pragmatičnost. Široko duhovno obrazovanje, koje je uglavnom stekao kao autodidakt, kao i više jezika kojima se uspješno služio, stalno na-glašavanje nužnosti moralnog ponašanja i vladanja – doprinosile su stvaranju svetačkog oreola liku Petra Prvog - daleko prije nego što ga je, četiri godine nakon njegovog upokojenja, njegov sinovac, novi gospodar Crne Gore i Cr-nogorske crkve, Petar II Petrović Njegoš, proglasio svecem (1834. godine).

Aktuelnost poruka Petra Prvog za današnje vrijeme ne može se svesti samo na njegov pragmatični pacifi zam, zapravo na propovijedanje mira sa susjednim narodima, brojnim ili malobrojnim, sa nadmoćnim imperijama i njihovim vojim silama; ne može se svesti ni na njegovu vjersku toleranciju (podsjetimo se: lični sekretar mu je bio katolički svještenik !); a njegove mo-ralne pouke, izražene naročito kroz njegove poslanice, ostaju kao trajni puto-kaz i opomena pokoljenjima.

PODSJEĆANJE ČETVRTOJedna zanimljiva knjiga, koja u Crnoj Gori, izgleda, nije stručno ko-

mentarisana, pobuđuje pažnju i poslije više godina od njenog prvog izdanja (1999). Knjigu ima veoma inspiratiuvan naslov: VODIČ ZA SRBE POČET-NIKE. Njen autor je istaknuti srpski intelektualac dr Slobodan Turlakov, a recenzenti Vodiča su akademici SANU: Vasilije Krestić, Dejan Medaković i Dragan Nedeljković11 Knjiga je zanimljiva ne samo po indikativnom naslovu,

11 U našim rukama je peto izdanje VODIČA ZA SRBE POČETNIKE, Beograd 2002

Zbornik radova

208

već mnogo više - po sadržaju. Svojom suštinom, “revizijom” moderne srpske istorije, odnosno kritikom i najvećih srpskih istoriografskih autoriteta – na-ravno, sa pozicija naglašenog srpskog nacionalizma – Vodič za Srbe početnike je namijenjen rasrbljenim Srbima, kao i političkim Srbima, tj onima koji iz raznih razloga hoće da su Srbi, a slabo ili pogrešno poznaju, ili uopšte ne poznaju istoriju Srbije i Srpskog naroda. Preporučujući izdavaču ovu knjigu, uvaženi recenzenti su izričiti: ”Delo dr Turlakova je, u velikoj meri, istorija naših srpskih zabluda i kritika naših naivnih ideala”12 Slična a manje usmje-rena na reviziju “srpskih zabluda” svakako je “Nova istorija srpskog naroda” Dušana T. Batakovića, čiji su koautori Milan St. Protić, Nikola Samardžić i Aleksandar Fotić. I u njoj je sve crnogorsko (p)ostalo svesrpsko ! Tu su: “srpska država” Duklja, Mihailo - “prvi srpski kralj”, pa drugi “srpski” kralj Bodin, ali i - indirektno opravdanje zločina koje je učinio Stevan Nemanja (kasniji Sv. Simeon Mirotočivi!) u Duklji/Zeti13. “Nemanja, koji je rođen u Duklji, smatrao je tu zemlju svojim otačastvom (očevinom) i pravom dedo-vinom. Srpska vojska je 1186. osvojil i razorila gradove Danj, Sard, Skadar, Svač i Ulcinj, a Bar nešto docnije. /…/ Kotor, u koji je Nemanja smestio svoj dvor, jednu od svojih rezidencija, pošteđen je razaranja”14. Poslije dva pome-nuta dukljanska kralja (Mihaila i Bodina), na osnovu dukljanske kraljevske tradicije kraljevsku krunu dobio je Vukan, najstariji Nemanjin sin - od pape Inoćentija III, a njegov srednji brat, Stefan Nemanjić, zvani Stevan Prvovjen-čani – posredstvom Save /Sv. Save, od pape Honorija III. Otkud onda Stevan Prvovjenčani, ako već moderni srpski istoriografi prisvajaju dva prethodna dukljanska kralja (a bilo ih je devet!) i kralja Vukana koji je dobio titulu kralja “Duklje i Dalmacije” prije Stevana Nemanjića PRVOVJENČANOG ? Teško je razumjeti to zabrojavanje, čak i pri saznanju da su Nemanjići, počev od Ne-manje, svim silama nastojali da zatru svaki prethodni trag – samostalne Duklje dukljanskih kraljeva, pa i kult svetog Vladimira Dukljanskog. 15

12 Ovu ocjenu je formulisao recenzent rukopisa Vodiča za Srbe početnike prof. dr Dragan Nedeljković, a supotpisao akademik Dejan Medaković. Sam autor dr Turlakov veli da njegov cilj bio da da „prečišćene pojmove našeg istorijskog hoda, za posljednji vek i po, i da tako Srbe osnažim u Srpstvu, a ja sam, idući tim putem, neprestano pričao o našim raskolima, o našim međusobnim podvalama, i satiranjima , još kolikim izdajama, da hteo to jas ili ne, ovaj Vodič nikako nije ispadao kao pohvala Srpstvu i Srbima, već jedan jad i čemer nepre-gledni.. .“ Dr Turlakov se, međutim, nada da će njegov Vodič za Srbe početnike pokazati „šta nam valja činiti da izađemo iz gliba u koji smo zapali... Dakle reklo bi se, jedna ’antiistorija’, ali u isti mah zagriženo srpska , sa željom da se srpska ideja vine iznad svih nas , kao zvezda vodilja“.

13 U Batakovićevoj “Novoj istoriji srpskog naroda“ , koju su publikovali srpski izda-vači iz Beograda (Naš dom) i Lozane (L’age d’Homme), navodno gradove koje je razorio Nemanja, „silom držao grčki narod“, što je malo vjerovatno, jer je uticaj rimokatoličke Du-kljanske nadbiskupije bio veoma značajan.

14 Ibid. , str. 1515 Isto tako, teško je razumjeti zašto crnogorski istoričari ostaju indolentni prema obi-


209

Navikli smo da se prisvajaju najveće vrijednosti crnogorske materijalne i duhovne kulture, da se prisvaja i pripaja Crnogorska crkva Srpskoj crkvi, kao što je 1918. godine pripojena (anektirana) Kraljevina Crna Gora – Kraljevini Srbiji. I to prisvajanje Crnogorke kulture ne dolazi samo sa jedne strane. Ni-jesmo, međutim, navikli da nam neko prisvaja Crnogorski jezik, bar ne pod tim imenom; sve što je njime pisano do nedavno se smatralo “dijalektalnom” (zapravo – provincijalnom) literaturom, pa se i uz Njegoševa djela štampaju dvotomni rječnici, kako bi se lakše razumio taj dijalekatski jezik.

Nijesmo, međutim, navikli da istoriografi pišu tako pristrasne rječenice o Crnoj Gori i njenoj vojsci – u Balkanskim ratovima (1911/12). Opisujući osvajanje (oslobađanje) Stare Srbije u II balkanskom ratu (1913), dr Turlakov u “Vodiču za Srbe početnike” govori o efektima ratne akcije Srpske vojske i o njenoj pobjedi na Bregalnici, a ni riječju ne pominjući učešće i doprinos Crnogorske divizije u tom “srpsko-bugarskom ratu”; nema, dakle, ni pomena hrabrih 12.802 (dvanaest hiljada osamsto dva) crnogorskih vojnika, od kojih je nekoliko stotina zauvijek ostalo na “odbranjenoj zemlji”.16 A na tom mjestu u Turlakovom Vodiču navodi da se kako su srpski radikali (Pašić i komp.) u “oslobođenoj” Makedoniji i Staroj Srbiji “digli veliku pljačku, doduše ‘legal-nim transakcijama’.... nakupivši čitava sela bud zašto”. I nakon te konstatacije slijedi za nas posebno interesantan pasus:“Za razliku od njih, Crnogorci su, svi od reda, ‘zakonom pobede’, sve živo i vrednosno poneli sa sobom, iz Stare Srbije, ne pitajući da li je tursko, srpsko ili arbanaško. Badava je knez Nikola (valjda kralj Nikola ! – S.P.) uvodio za vojna lica – šibljiku, a za činovnike i civile - batinu. Čak i oni koje je slao da kazne plačkaše, i oni su pljačkali.”17

PODSJEĆANJE PETOKoliko je problematičan proces prenošenja “istorijske istine” na mlađe

generacije, i kakva je sudbina kapitalnih događaja u “primijenjenoj istoriogra-fi ji” (čiji autori smatraju normalnim da svoje iskaze i svoju “nauku” usklade sa državnim, nacionalnim, “patriotskim” ciljevima i obavezama) u fi noj mjeri ilustruje ono što je Tolstoj naveo: “Dok smo bili u gimnaziji, učili su nas da smo Borodinsku bitku - dobili, a kad smo došli na fakultet, saznali smo da smo Borodinsku bitku – izgubili”! Bilo bi prirodno da se i crnogorski recentni

lju istoriografske literature, pa i „istorija“ koje se publikovane u potonjim godina prošlog i na početku ovog milenija; a u toj literaturi, kao i djelima srpskih istoriografa koji žive u Crnoj Gori – crnogorska istorija ne postoji. Da li će taj drastični propust uspjeti da u budućnosti isprave sadašnji studenti Istorije na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, prije svega oni koje fi nansira Fondacija „Sv. Petar Cetinjski“ – nije izvjesno.

16 Crnogorska divizija, pod komandom serdara Janka Vukotića, bila je sastavljena od četiri brigade. Jednom od njih, onom koja je pod najžešćom paljbom priješla rijeku Bregalni-cu, komandovao je budući general Luka Gojnić (u toj bici puščanim metkom ranjen).

17 Vodič za Srbe početnike, str. 109

Zbornik radova

210

istoriografi ju zapitaju: Jesu li i nas tako učili i u gimnaziji i poslije gimnazi-je – kad se, a primjer, radilo o kvinsliškoj Podgoričkoj skupštini, koja je, uz pomoć okupacionih trupa, detronizirala Kralja Nikolu, ukinula sve institucije Kraljevine Crne Gore i bukvalno nasilno prisajedinila Kraljevinu Crnu Goru “bratskoj” Kraljevini Srbiji.?18 Taj drastični aneksioni čin, taj “crnogorski” primjer - potvrđuje Tolstojevu opasku o Bodorinskoj bici. Mi smo decenijama učili da su se Crna Gora i Srbija ujedinile i stvorile Kraljevinu Jugoslavi-ju, da je čin ujedinjenja bio i legalan i legitiman, da je Podgorička skupština bila izraz svenarodnog raspoloženja Crnogoraca i da je to istorijski čin od trajnog jugoslovenskog značaja. Pojednostavljeno: gorka istina da su, nakon Božićnjeg ustanka, kaznene ekspedicione trupe spalile na hiljade crnogorskih domova, likvidirale i proćerale iz Crne Gore brojne porodice, ubile na stotine ustanika – a o svemu tome mi u Gimnaziji, a na žalost – ni na beogradskom Filozofskom fakuletu (!) nijesmo ništa čuli; to je za naše poratne školske ge-neracije bilo potpuno nepoznatno, jer o tim događajima na časovima Istorije – nije bilo ni riječi. Bilo je samo uzgrednih, pohvalnih riječi o “istorijskom ujedinjenju dvije srpske države”!

Plejada novih istoriografa, kulturologa, publicista, literata i hroničara vjerskih organizacija u i Crnogorske pravoslavne crkve – učinili su vanred-ne naučnoistraživačke napore i na osnovu relevantnih dokumenata “otkrili” i javnosti predočili drugo lice tih istorijskih događaja. Današnje generacije učenika neće slaviti Podgoričku skupštinu iz 1918. kao čin kapitalnog zna-čaja za “ujedinjenje Srpstva”, kao “doprinos jugoslovenskom jedinstvu”, kao “ekonomski spas za Crnu Goru”. Na žalost, danas – dok kodifi kujemo Crno-gorski jezik kao ustavno zvanični jezik Države Crne Gore – i dalje se igno-rišu određene kulturno-istorijske institucije, a često dolazi i do zamjena teza. Srpska svetosavska crkva, koja od 1918 godine drži kao svoje sve crnogorske manastire i crkve - proglašava sebe konstituentom istorijske crnogorske drža-ve, a upravo se čitavo vrijeme, otkad je anektirala Crnogorsku crkvu - zdušno bori protiv Crnogorske države, što i u izmijenjenim državno-pravnim okolno-sti čini i danas.19

OVOVREMENIMAPetar Prvi, koga su Crnogorci i za života smatrali svecem, nije bio samo

duhovnik, pa ni samo državnik; bio je pjesnik, istoriograf, zakonodavac, eti-18 Regentu Aleksandru Karađorđeviću nije smetalo da se tako odužu znamenito Đedu

(kralju Nikoli) u čijem okrilju je rastao na Cetinju, pažen i mažen na Dvoru kao da je jedini muški izdanak i po muškoj i po ženskoj liniji crnogorek dinastije. Tom nekadašnjem Sandru, kako ga je dok je rastao na Cetinju zvala tetka Jelena, ta ista tetka – kao kraljica Elena Savoj-ska – nikad nije primila jugoslovenskog kralja Aleksandra Karađorđevića, jer nije mogla da mu oprosti kako je postupio prema svom velikom Đedu i prema Crnoj Gori.

19 Ta anticrnogorska i antidržavna djelatnost SPC u Crnoj Gori ne nailazi na odgova-rajući otpor nadležnih Državnih organa i institucija.


211

čar, poliglota; a prije svega – čovjek koji je dobro poznavao naravi Crno-goraca, naročito njihove mane: sujetu, pizmu, agresivnost, sklonost ka nad-metanju, agonu, pa i pjački, te je svoj višestruki, posebno moralni autoritet upotrebljavao da zaštiti ugled pojedinog plemena i cijelog svojeg naroda. Zato je on u mnogim svojim poslanicama uporno upozoravao, opominjao - da se dobro pazi da neko ne ukrade ili napravi kakvo drugo nepočinstvo: ” …jerbo se ne govori : ukrade ovi ili oni po imenu i prezimenu, no: ukradoše Njegu-ši, ukradoše Crnogorci”!20 Iako se ovo pominjanje odnosi na prekršioca iz određenog plemena, ono je upućeno svim Crnogorcima – da se dobro čuvaju poroka i na svaki način odstrane one koji ruže svoje pleme, svoj narod, svoju Državu i svoju Crkvu, iako najviše ruže sebe, svoju familiju i uspomenu na svoje uzorne pretke.

* * *Provjerimo sve što se može provjeriti, bez predrasuda osvrnimo se na

prošlost i uglednike koji su, braneći život i svoje dostojanstvo, i na nas mislili, i ne zaboravimo – poručuje nam Sveti Petar - da u svakoj prilici predstavljamo i svoju porodicu i svoju Domovinu,

U Berima, 27. okt. 2009.

20 I danas u lmedijima, nakon neke provale, jasno se istakne: Uhvaćen lopov Crnogo-rac

Zbornik radova

212


213

SADRŽAJ

NAUČNI SKUP .......................................................................... 5Dragoljub Drago RAŠOVIĆ

Pozdravna riječ ......................................................................................7Prof. dr Živko Andrijašević

PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ ............................................................9Dr Antun Sbutega

DJELO PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA U KONTEKSTU EPOHALNIH PROMJENA U EVROPI NJEGOVOG DOBA...........25

Akademik Mijat ŠukovićPETAR PRVI PETROVIĆ NJEGOŠ STVORITELJ ZNAMENITE STEGE – CRNOGORSKOG MONUMENTA I MANIFESTA ..........39

Dr Zvezdan FolićVLADIKA PETAR PRVI I BRDSKA PLEMENA .............................57

Akademik dr Danilo RadojevićPRIMJERI FALSIFIKATA OKO PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA............................................................................................69

Dr Radovan RadonjićCRNOGORSKA ISTORIOGRAFIJA O PETRU I PETROVIĆU - MIT I STVARNOST - .......................................................................81

Nikola RackovićMORALNI POSTULATI U DJELU PETRA I ...................................99

Akademik Radoslav RotkovićVLADIKA PETAR PRVI I BRDSKA PLEMENA ........................... 115

Prof. dr Jovan BelčovskiKULTURNO – PROSVJETNI I CRKVENI ŽIVOT U MAKEDONIJI U XIX STOLJEĆU ..................................................133

Dr Čedomir BogićevićZAKONOTVORNI RAD PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA ........141

Prof. dr Božidar ŠekularacSINĐELIJE PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA ..............................149

Novak AdžićCRNOGORSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U

Zbornik radova

214

VRIJEME VLADIKE PETRA PRVOG PETROVIĆA NJEGOŠA (1784-1830).....................................................................153

Stevo VučinićSVETI PETAR CETINJSKI –VOJSKOVOĐA I DUHOVNIK .......163

Prim. dr Slobodan NikčevićZDRAVSTVENO STANJE STANOVNIŠTVA CRNE GORE ZA VRIJEME VLADAVINE PETRA I PETROVIĆA NJEGOŠA I PODACI O BOLESTIMA SVETOG VLADIKE .............................173

Sreten ZEKOVIĆETNIČKI POJMOVNIK SVETOGA PETRACRNOGORSKOGA ..........................................................................185

Akad. Sreten PerovićAKTUELNOST PORUKA PETRA PRVOG ....................................201

noviji istoriografski prilozi o petru i petroviću njegošu (zbornik radova)

Documents