nilüfer erdem - yunan tarihçiliğinin gözüyle anadolu harekatı (1919-1923)

8/12/2019 Nilfer ERDEM - Yunan tarihiliinin gzyle Anadolu harekat (1919-1923)

1/566

i

STANBUL NVERSTESATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTS

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ANABLM DALI

YUNAN TARHLNN GZYLE

ANADOLU HAREKATI1919-1923

DOKTORA TEZ

Nilfer ERDEM

Tez Danman: Prof. Dr. Sabahattin ZEL

stanbul 2009


2/566

ii

T.C.STANBUL NVERSTES

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH ENSTTSMDRL

TEZ ONAYI

ATATRK LKELER VE NKILAP TARH Bilim Dalnda ............................numaral......................................................................................in hazrlad...................................................................... .......................................................................... konulu DOKTORA TEZ ile ilgiliTez Savunma Snav, .. Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin 10./28.Maddesi uyarnca ............................. gn saat ..........de yaplm, sorulan sorularaalnan cevaplar sonunda aday tezinin ...............................ne* OYBRL/OYOKLUU ile karar verilmitir.

JR YES KANAAT(*) MZA

34452 Beyazt-STANBUL Tel:0212 440 00 00 Fax:0212 513 54 57


3/566

iii

Doktora Tezi olarak sunduum Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat

(1919-1923) adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr

decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin

bibliyografyada gsterilenlerden olutuundan, bunlara atf yaplarak yararlanlm

olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

..../..../2009

Nilfer ERDEM


4/566

iv

TEZ VER GR FORMU


5/566

v

ZET

Yunan Tarihiliinin Gzyle Anadolu Harekat (1919-1923) adl

tezimiz, giri ve be blmden olumaktadr. Tezin amac, Anadolu Harekatnn

Yunan tarih kitaplarnda ne ekilde ele alndn ve Trk tarih yazmyla varsa

farkllklarn ortaya koymaktr.

Tezimizin giri blmnde Anadolu Harekatn gerekletiren Helen

(Yunan) ulusu tanmlanm, Helenizmle Ortodoksluk ilikisi ortaya konmu,Helenlerde ulusal bilincin nasl olutuu ve gelime gsterdiinin yannda, Byk

lk anlamna gelen Megali dea kavram zerinde durulmutur.

Birinci blm altnda Anadolu Harekat srecinin daha iyi kavranlabilmesi

iin, Yunanllar cephesinden Anadolu Harekatn hazrlayan gelimeler konu

edilmitir. Bu erevede II. Merutiyet Dneminde Osmanl Rum Cemaatinin

etkinlikleri de ele alnmtr. 1909 Gudi Darbesi, Yunan Ordusunun restorasyonu ve

harekat dnemi aktrlerini ortaya karmas bakmndan bir dnm noktas olarakdeerlendirilmitir. Bu blm altnda Balkan Savalarndan, ayrca Yunanistanda

Birinci Dnya Sava yllar itibariyle ortaya kan blnmlkten sz edilmitir ki

bunun, Anadolu Harekat esnasnda dahi savaan Yunan Ordusu ve toplumu

zerinde arpc etkileri olmutur. Yine bu blm iinde bir kurmay subay olan

oannis Metaksasn Anadolu Harekatndan nce, olas bir Trk-Yunan savann

seyrine ilikin deerlendirmelerine yer verilmitir.

Tezin ikinci blm alt blmden olumutur. Bunlardan birincisi

Yunanistann zmir karmas ncesi etkinliklerini konu etmektedir. Helenlerin

Mondros Atekes Antlamas ile ilgili grleri, Yunanistann katld Ukrayna

Harekat ve Paris Bar Konferansndaki aktivitesiyle, yapt propaganda

neticesinde mttefikler tarafndan Anadoluya kartlmas bu erevede ele alnan

konulardr. kinci alt blmde Yunanistann zmiri igali anlatlrken, nc alt

blmde de 1919 yl sonuna kadar Bat Anadoluda gerekletirdii igallerden sz

edilmitir.


6/566

vi

1920 Kasmnda Yunanistanda gerekletirilen milletvekili seimlerine

kadar Anadolu Harekatyla ilgili gelimeler, tezin nc blmnn konularn

tekil etmitir. Bu blmde 1920 ylndaki diplomatik gelimelerin yannda, Yunan

Ordusunun Anadoludaki ilerleyiine ve Dou Trakyay igaline yer verilmi,

devamnda ise 1920 Kasm seimleri ve etkileri ele alnmtr.

Drdnc blm Bat Anadoluda ilerleyen Yunan Ordusuna kar, dzenli

Trk ordu birliklerinin verdii mcadeleye ilikindir. Bu blm altnda 1921 yl

sonuna kadar Anadolu Harekatnn muharebeler sreci ele alnm, muharebelerin

amalarna, uygulanan stratejilere, bunlarn seyrine ve sonularna, ayrca Yunan

tarih kitaplarnda yer alan bunlarla ilgili deerlendirmelere yer verilmitir.

Yunan Ordusunun Anadoludaki varlna son verecek olan Trk Byk

Taarruzu, tezin beinci blm konusudur. Yine bu blm iinde Yunanllarn

Anadoluyu terk edii neticesinde Yunanistanda meydana gelen ihtilal, ihtilalin

ald kararlar ve sava bitirecek olan Mudanya Atekesiyle Lozan Bar

Antlamas ele alnmtr.


7/566

vii

SUMMARY

Our thesis titled "The Anatolian Operation (1919 1923) From The View

Of Greek Historians consists of an introduction and five sections. The aim of the

thesis is to reveal the expression of Anatolian Operation in Greek history books and

find the differences with Turkish historiography.

In the introduction section of the thesis the Helen (Greek) nation which

realized the Anatolian Operation has been defined, the relation of Hellenism with

Orthodoxy revealed, the establishment of national awareness and improvement at

Helens and meanwhile the "Megali Idea" (Great Ideal) concept has been emphasized.

At the first section, the progresses that prepared the Anatolian Operation

have been taken as subject in order to understand better the Anatolian Operation. In

this context, the actions of Ottoman Greek Association at II. Constitutional

Monarchy period has been studied. The Goudi Revolution in 1909 has been

evaluated as a turning point for restoration of the Greek Army and to bring into light

the actors of the operation period. Under this section, have been mentioned about the

Balkan War, also regarding the division in Greece which started in the First World

War years. This division had impressive effects on the Greek Army during the

Anatolian Operation and on the society. Also, the impressions of staff officer Ioannis

Metaxas related to the progress of a probable TurkishGreek war before the

Anatolian Operation, has been given at this chapter.

The Second section of the thesis consists of three sub-sections. First ofthem takes as subject the actions of Greece before the Izmir landing. The views of

Greeks related to the Mondros Armistice, the Ukrain Operation that Greece

participated and activities at Paris Peace Conference and Greeks landing to Anatolia

as a result of the propaganda by the Allies are the issues in this frame. At the second

sub-section have been mentioned about the Greek invasion of Izmir, at the third sub-

section was mentioned related the invasions in Western Anatolia up to the end of

1919.


8/566

viii

The subjects of the third section of the thesis are the developments related

to the Anatolian Operation up to the Parliamentary Election in November 1920. In

this section, beside the diplomatic developments of the 1920, the march of the Greek

army in Anatolia and the invasion of Eastern Thrace takes place. The elections of

November 1920 and its effects have been studied afterwards.

The fourth section is about the fight of organized Turkish army against the

Greek Army marching to Western Anatolia. In this section the fights of Anatolian

Operation up to end of the year 1921 have been studied. The purpose of the fights,

the strategies, the progress and results of the strategies, also evaluations in Greek

history books related with these subjects have been studied.

The subject of the fifth chapter of the thesis is the Great Turkish Assault

which would end the existence of the Greek Army in Anatolia. Beside this, the

revolution which happened as a result of the Greek Armys retreat from Anatolia and

the decisions of the revolution are considered. Also, the Mudanya Armistice and the

Lausanne Peace Treaty that would end the war have been studied.


9/566

ix

NDEKLER

Sayfa No:ZET ........................................... vSUMMARY . viiNSZ .. . xiiiTABLOLAR LSTES . xvKISALTMALAR LSTES ............................ .. xvi

GR

HELEN (YUNAN) ULUSU

A. Helen (Yunan) Ulusu . 11. Bir Ulusun simlendirilmesi ...... 12. Helen (Yunan) Ulusu'nun Tanmlanmas . 53. Helenizm (Yunanllk) Ortodoksluk likisi .. 8

B. Helenlerde (Yunanllarda) Ulusal Bilincin Olumas .. 111. Osmanl daresinde Rumlar (Helenler) Turkokratia . 112. Rumlarda (Helenlerde) Ulusal Bilincin Olumasndaki

Etmenler ... 193. Yunanistann Byk lks Megali dea .... 244. Yunanistann Osmanl Rum Cemaatini Helenletirmeabasnda Cemiyetlerin Rol .... 295. Yunan Osmanll Ya Da Helenotomanizm

(Ellinothomanismos) .. 36

BRNC BLMHELENLERN CEPHESNDEN

ANADOLU HAREKATINI HAZIRLAYAN GELMELER

A. Helenlerin Gzyle II. Merutiyet Dnemi . 44B. 1909 Gudi Darbesi 57C. 1910 1912 Dneminde Yunanistan ve Venizelosun

Gerekletirdii Dzenlemeler .. 63D. Balkan Sava ve Yunanistan (1912-1913) . 68E. Birinci Dnya Sava ve Yunanistanda Ulusal Blnmlk

(Ethnikos Dihasmos) Dnemi 751. Ulusal Blnmlkte Taraflar ve Gttkleri Siyaset ... 752. Ulusal Blnmlk Dneminde Yunanistanda Cereyan

Eden Olaylar ... 80F. oannis Metaksasn Olas Bir Trk Yunan Sava le lgili

ngrleri . 95


10/566

x

KNC BLM1919 YILI SONUNA KADAR YUNAN GALLER

VEANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER

A.

Yunanistann zmir karmas ncesi Etkinlikleri ..... 1001. Helenlerin Gzyle Mondros Atekes Antlamas 1002. Yunanistann Mttefiklerle Beraber Gerekletirdii

Ukrayna Harekat 1063. Paris Bar Konferans ve Yunanistann Etkinlikleri . 114

a) Yunan Propagandas . 114b) Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu

Muhtra ve Yunan Talepleri ........ 120c) Yksek Konseyin Yunanistan zmire karma

Karar ve Bu Karara likin Yorumlar ........ 133B. zmirin Yunan Ordusu Tarafndan gali ...... 142

1. zmirin gali ncesindeki Gelimeler 1422. zmirin gali 1583. zmirin galine likin Yunan Basnnda Yer Alm

Haberlerden rnekler. 1704. Yunan Fevkalade Yksek Komiserlii ve Yksek

Komiser Steryadis . 174C. 1919 Ylnn kinci Yarsnda Anadolu Harekat erevesindeki

Gelimeler ......................... .... 1801. Bat Anadoluda Yunan galinin Genileme Sreci 1802. Ortaya kan Trk Direnii le lgili Yunan Tarih

Kitaplar ve Basnnda Yer Alan Yorumlar 199

3. lk gallerin Akabinde Anadolu ve Anadolu Harekat lelgili Gelimeler . 204

NC BLM1920 YILINDA YUNAN MLLETVEKL SEMLERNE KADAR

ANADOLU HAREKATI EREVESNDEK GELMELER

A. 1920 Ylnda stanbuldaki Gelimeler ve Buna likinYunanistanda Yaynlanm Haberlerden rnekler 213

B. 1920 Ylndaki Diplomatik Gelimeler 221C. Genel Taarruz Emri Verilmesinin Akabinde Yunan Ordusunun

Gerekletirdii galler 2301. Yunan Ordusunun Anadoludaki lerleyii 2302. Yunan Ordusunun Dou Trakyay gali . 2403. Trakyada Yunan daresi . 264

D. Yunanistanda 1920 Genel Seimleri ve Anadolu Harekatzerindeki Etkileri . 2681. Yunanistanda 1920 Seimleri . 2682. 1920 Seimlerinin Akabinde Yunanistandaki ktidar

Deiiklii 275

3.

1920 Seimlerinin, Anadoludaki Yunan Ordusu zerindekiEtkileri .. 284


11/566

xi

DRDNC BLMBATI CEPHESNDE YUNAN TAARRUZU VE

DZENL TRK ORDUSUNUN MCADELES

A. Dzenli Trk Ordusunun Kurulmasyla Ba Gsteren Ayaklanmalarve erkes Ethemin Yunan Ordusuna Snmas .. 292

B. I. nn Sava ve Sonular .. 3001. I. nn Sava .. 3002. Yunan Ordusunda Gnll Pliziyotisin Kaleminden, ncesi

ve Sonras le I. nn Sava 3083. Londra Konferans .. 313

C. II. nn Sava ve Sonular . 3311. II. nn Sava . 3312. II. nn Sava Sonrasnda Yunan Askerinin Psikolojisi .. 3433. Yeni Bir Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Hazrlklar .. 354

a) Hkmet Yetkilileriyle Metaksas Arasnda, AnadoluHarekatnda Grev Almas Konusunda GerekletirilenGizli Grmeler . 354

b) Kral Konstantinin Anadoluya Geii . 366c) Taarruz ncesinde Yunan Ordusunun Durumu . 372

D. Yunan Genel Taarruzu .. 3781. Ktahya Eskiehir Savalar 378

a) Yunanllarn zmitten ekilii 378b) Ktahya Eskiehir Savalar ve Sonular 385

2. Sakarya Sava (Ankara Harekat) 398a) Ktahyada Toplanan Yunan Sava Meclisi ve Kararlar . 398b) Sakarya Sava ncesinde Trk Ordusunun Hazrlklar 406c) Sakarya Savann Seyri 408d) Tanklarnn Anlatmlaryla Sakarya Savann Seyri

ve Helen Toplumunun Trklerin Zaferine Tepkileri 419

e)

Sakarya Savann Sonular ve Takip Eden Gelimeler.

430


12/566

xii

BENC BLMANADOLU HAREKATINDAN

ANADOLU FELAKETNE

A. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Anadoludan Atlmas 4541. Byk Taarruz ve Yunan Ordusunun Yenilgisinin Sebepleri 4542. Helenlerin Anadoludaki Son Gnleri . 479

B. Anadolu Felaketi Sonrasnda Yunanistanda Meydana GelenOlaylar . 4941. 1922 Yunan htilali 4942. Mudanya Atekes Antlamas 5063. Anadolu Felaketinden Sorumlu Tutulanlarn Yarglanmas 511

C. Lozan Bar Antlamas 522

SONU . 531KAYNAKA (BBLYOGRAFYA) . 535EKLER 547ZGEM . 551


13/566

xiii

NSZ

Trklerle Rumlar Osmanl mparatorluu dneminde uzun yllar yan yana,

kardee ve huzur iinde yaamlardr. Ancak imparatorluun zayflamasnn da

etkisiyle Rumlar devlet kurma talebiyle ortaya kmlar, neticede XIX. yzyln ilk

yarsnda Yunan Devletini kurmular ve zaman iinde Osmanldan kopardklar

topraklarla bu devletin snrlarn bytmlerdir. XX. yzyln balarndaki

konjonktr, Yunanistann Anadolu ve Trakyadan da toprak alabileceini

dndrm ve 1919 ylnda mttefiklerin de desteiyle Yunanistan bu amac

gerekletirmek uruna bir sefer dzenlemitir. Yunan literatrnde topraklara

katlmak istenen Egenin kar kys iin Kk Asya anlamna gelen Mikra

Asia ifadesi kullanlmaktadr. Biz tezimizde bu blgeyi Anadolu olarak andk.

Yunanistann Kk Asya Seferine de, Anadolu Harekat ismini verdik. Onlarn

Anadolu Harekat, bizim Kurtulu Savamz ya da dier bir ifadeyle Milli

Mcadelemizdir. te bu tezin amac Yunan tarihiliinin bu konuya yaklamn ve

varsa Trk tarih yazmyla farklln ortaya koymaktr.

Trke kaynaklarda Rumlar denilerek Ortodoks olan Yunanca konuan

Osmanl ya da Trk uyruklu aznlk mensuplar, Yunanl ifadesiyle de Yunanistan

vatanda olan Ortodoks Hristiyanlar anlatlmaktadr. Biz bu ikisinin i ie getii

durumlarda Helenler ifadesini tercih ettik. Zaten Anadolu Harekatn

dzenleyenler de kendilerini Helenler olarak isimlendirmekte ve bu harekat

kardelerini kurtarmak iin dzenlediklerini iddia etmektedirler.Tez iin Yunanca kaynaklarn derlenmesi aamasnda Selanik ve Trakya

niversitesi ktphanelerinden yararlanlmtr. zellikle Selanik niversitesi,

ada Yunanistan Tarihi Blmnn bu konuda zengin bir koleksiyona sahip

olduu grlmtr. Sadece birka kayna incelemenin iyi sonu vermeyeceini

bilerek, olabildiince farkl tarihi ve yazarlarn eserleri temin edilmeye allm,

yine konuya daha geni bakabilmek amacyla harekata katlm Yunanl erlerle

subaylarn ve Yunanistana g etmi mbadillerin anlarndan yararlanlmtr. Aynama dorultusunda Selanik Belediye Ktphanesinde bulunan Efimeris Ton


14/566

xiv

Valkanion [Balkanlar Gazetesi] taranmtr. Bunun yannda konunun akn

salayabilmek ve balantlar kurabilmek amacyla Trke kaynaklara ba

vurulmutur. Tezin blmleri oluturulurken Anadolu Harekatn daha anlalabilir

klabilmek iin, harekat ncesi Yunanistan ve Helenlerle ilgili gelimelere de yer

verilmitir.

Tez yazm esnasnda yaanan zorluklarn en bata gelenlerinden biri,

Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazlmas konusunda olmu ve bu, bir karar

vermeyi gerektirmitir. Bu konuda Trkiyede kurum ve kiilerin farkl uygulamalara

gittiklerini bilmekte, ancak bunlarn hi birinin Yunanca okunuu tam olarak

karlamadn da fark etmekteydik. Biz bunlar dnerek bu transliterasyon

uygulamalarndan hi birini benimsemedik ve tezimizde Yunanca kelimenin

okunuunu esas aldk. Dier bir zorluk, harekat dneminde Yunanistann Julius

Takvimini kulanmasyla ilgiliydi. Gazeteler, telgraflar ve beyannamelerdeki

tarihlerde bunun dikkate alnmas gerekmekteydi. Biz tez metninde Julius

Takvimine gre olan tarihleri parantez iine aldk. Dipnotlarda kullandmz

kaynak hakknda fikir verebilmek iin, parantezler iinde kaynan knyesinin

Trke evirisine yer verdik.

Tez konusunun seilip yazlmasnda almam yneten, gr ve

nerileriyle katkda bulunan, ynlendiren hocam Prof. Dr. Sabahattin zele,

zellikle kaynak temininde bana yardmc olan ve tezin tm aamalar boyunca

yanmda duran eim Melih Erdeme, ayrca kuzenlerim Fikret ve Nagihan

akrmustafaya teekkr ederim.

stanbul, 2009 Nilfer Erdem


15/566

xv

TABLOLAR LSTES

Sayfa No:

Tablo 1: Venizelosun Paris Bar Konferansna Sunduu

Muhtrada Yer Alan Nfusla lgili Veriler 121

Tablo 2: Trakyann dari Olarak Blnmesi 267

Tablo 3: Yunan Kaynaklarna Gre 22 Mart (9 Mart)

1921de eitli Cephelerdeki Trk ve Yunan

Kuvvetlerinin Kyaslanmas 334

Tablo 4: Trk Kaynaklarna Gre Sakarya Meydan Savana

Katlan Trk ve Yunan Kuvvetlerinin Durumu 409

Tablo 5: Trk Kaynaklarna Gre,

Byk Taarruz ncesinde Trk ve Yunan Ordularnn

Mevcutlar 457

Tablo 6: Yunan Ordusunun Anadolu Harekat Boyunca

Kayplar 478


16/566

xvi

KISALTMALAR LSTES

A.e. : Ayn eser

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

b. : Bask

Bkz. : Baknz

BMM : Byk Millet Meclisi

ev. : evirenDRCE : Dersaadet Rum Cemiyet-i Edebiyesi

Ed. : Editr

Haz. : Hazrlayan

HF : Hrriyet ve tilaf Frkas

TC : ttihat Terakki Cemiyeti

s. : Sayfa ve Selida (Yunancada sayfa demektir.)

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

t.y. : Basm tarihi yok

y.y. : Yzyl


17/566

1

GR

HELEN (YUNAN) ULUSU

A. HELEN (YUNAN) ULUSU

1. BR ULUSUN SMLENDRLMES

Giri blmnde ncelikle, Anadolu Harekatn gerekletiren bat

komumuzun adn koymakta yarar grdk. nk Trkiyede ve Yunanistanda

yazlm olan kitaplarda, Trklerin onlar isimlendirmeleriyle onlarn kendilerini

isimlendirmeleri ve kabul konusunda farkllklar grlmektedir.

Trkler 15 Mays 1919da zmire Yunanllarn ktn sylerken, kar

taraf ise kendini Helen olarak isimlendiriyor ve Anadoludaki soydalar olan

Rumlar kurtarmak iin bu karmay gerekletirdiini savunuyordu. Yunanllar ve

Rumlar olarak iki ayr ulus mu vard, yoksa tek bir ulus mu sz konusuydu? Bat

Anadoluyu igale gelen ulus Grek mi, Yunan (Yunanl) m, yoksa Helen miydi?

Hangi szcn seilmesi daha doruydu?

Trkiyede Rum denildiinde, Ortodoks olan, Yunanca konuan (Rumca

dediimiz dil ok hafif ive farkll ile Yunancann ayndr) Osmanl ve daha sonra

Trk uyruklu olan bir aznlk mensubu anlalmaktadr. Yunan ya da Yunanl ise,

Yunanistan vatanda olan Ortodoks Hristiyanlardr. Yunanistanda halk, Rum ya da

kendi dillerindeki ekliyle Romyos1 (Romios) szcn Yunan halk iin

kullanmamaktadr. in bir dier yn de, Yunancada Yunan szcnn hi

1 Yunancann Trk Alfabesi kullanlarak yazl konusunda Trkiyede kurum ve kiilerin farkluygulamalara gittikleri grlmtr. Suat Sinanolu, Tarih Kurumu, Ankara niversitesi Dil, Tarihve Corafya Fakltesi, Ankara Milli Ktphanesi uygulamalar buna rnek olarak gsterilebilir. Biz,kullanlan Transliterasyon uygulamalarndan hi birini benimsemedik. nk bizim kanaatimize gre,

bunlarn hi birinde Yunanca okunu tam olarak karlanamamaktayd. Bu esasen, Yunancada i, e ve

o gibi seslerin birden fazla harfle karlanmasndan ve bunlarn farkl olarak belirtilmesigerektiinden kaynaklanan bir zorluktu. Tm bunlar dnerek tezimizde, Yunanca kelimelerinokunuunu esas aldk ve kelimenin Yunanca olarak en yakn okunu eklini vermeye altk.


18/566

2

kullanlmamasdr. Bunun yerine Helen (Ellinas) szc kullanlr. Bir Yunanl,

hem Yunanistan, hem de Yunanistan snrlar dnda yaayan ve Yunanca konuan

Ortodokslara, Helen ismini vermektedir.Yunanl (Yunan), Helen ve Rum szckleri

Avrupa dillerine Grek yada Grecque eklinde evrilmektedir.

Yunanca-Trke szle baktmzda Ellinas szcnn karlnn

Yunanl, Rum, Helen ve Grek, Ellinika (Helence) szcnn karlnn Yunanca

ve Rumca, Ellinismos (Helenizm) szcnn karlnn da Yunanllk ve Rumluk

olduunu grmekteyiz. Yunanistan ise Ellas ya da Ellada olarak

isimlendirilmektedir2.

Yunan szc, yonya (onia) szcnden gelmektedir. Bu szck, bat

Anadolu ya da dou Ege kylarnn antik addr3. Antik Helenler ayr kkten

gelmilerdir: Akalar, yonyallar ve Dorlar4. yonyallar5 douda, yani Bat

Anadoluda yaamlardr6. Doudaki Persler ve Araplar gibi baka kavimler de, ilk

yonyallar ile temas ettiklerinden, Hellasn Anadoludaki temsilcilerine yon (yani

Yunan) adn vermilerdir7.

Zaman zaman, Yunan ya da Yunanl szcklerinden hangisinin seilecei

konusunda da tartmalara girildii grlmtr. Aslnda kavram, iki ekilde de

kullanlabilir. yonya blgesinde yaayanlar yonyallardr. Yunanl kelimesi buradan

gelmektedir. yonas (onas) kelimesi ayn kktendir ve yonyada ikamet eden

anlamn tamaktadr. Yunanca-Trke szlkte, yonas szcnn karl

olarak, yonyal ifadesinin verildiini grmekteyiz8. Yunan szcnn yonas

kelimesinden tretildiine dair herhangi bir yerde bir bulguya rastlayabilmi deiliz.

Ancak Yunan kelimesi yonas kelimesini artrmaktadr ve bizde oluan kanya

gre, Yunan ya da Yunanl szcklerinin her ikisi de kullanlabilir.

2 Leonidas Karacas ve Faruk Tuncay, Elliniko Turkiko Leksiko [Yunanca-Trke Szlk]

(Sonraki dipnotlarda Yunanca Trke Szlk olarak gsterilecektir), Atina: Ekdosis Rodamos[Rodamos Yaynlar], 1994, s. 247.3Herkl Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur? ada Eletiri Dergisi, Yl:2 Say: 7,1983, s. 46.4 Ahei [Akalar], Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi],Tomos [Cilt]: 3, s. 328.5 Baz Trke kaynaklarda, (y)onlarn (ya da yonyallarn) bir bat Anadolu halk olduuna dairifadelere rastlayabilmekteyiz. Bu kaynaklarda yonlarn, Hitit bilim ve kltrn Grek uygarlnaalayan kpr bir millet olduu, hr ve aklc dnmeyi ve mspet bilimin metotlarn Greklererettikleri, bugnk Avrupa kltrnn kklerinin de buradan geldii vurgulanmaktadr. Bkz. YcelAktar, Yunanistann Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetine Ynelik Geleneksel PolitikasndaTemel Yaklamlar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986,s. 6.6Herkl Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, 2. b., stanbul: letiim Yaynlar, 2004, s. 14.7

Ekrem Akurgal, Eski Anadoluda Yunanllar, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara:Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 55.8Trke-Yunanca Szlk, s. 341.


19/566

3

Romallar gibi batda bulunan baka kavimler ise, Helenler ile ilk

temaslarnda, Bat Yunanistana yerlemi olan Grek (Grekos) denen Helen

kavimleriyle karlamlar ve btn Antik Helenler iin Grek kelimesini

kullanmlardr9. Bu da Yunanca bir kelimedir. 1985-1990 dneminde Yunanistan

Cumhurbakanl yapm olan Hristos A. Sarcetakise gre10, Grek kelimesi

Helenlerin ilk ulusal ismidir. Grek (Grekos) kelimesini alan Romallar bunu kendi

fonetik yaplarna uydurarak Graecus kelimesini tretmilerdir. Grec, Grce, Grek,

Greece gibi szckler, buradan gelmitir11.

Eski Yunanllar, kendilerine Ellinas (oulu Ellines) demiler, Helen

olmayanlar ise barbar (varvaros) olarak nitelendirmilerdir12.

Sre iinde Helen yani Ellinas kelimesi farkl anlamlar da almtr.

Helen kelimesinin VI. yzyla kadar var olan anlam putperestliktir. Helen (Yunan)

kltrel evresine ait olan ve Helence (Yunanca) konuan, Hristiyan ya da Yahudi

olmayanlara verilen isimdir13.

Hristiyanl seen Yunanca konuan halklara, daha sonralar Roma Devleti

yurttalar olduklar iin Rum denilmitir. Rum szc, Roma kelimesinden

treyen ve Romal anlamna gelen Romyos (Romeos) kelimesinden tremitir.

Bizans Devleti tarihi boyunca Roma Krall, halk iin de Rumlar (Romei)

ifadelerini kullanmtr. Helen (Ellinas) kelimesi putperest anlamna geldiinden

dolay, Hristiyanlar bu kelimeyi kullanmak istememilerdir. rnein XV. yzylda

Patrik Gennadios Skholarios kesin bir biimde ve Yunanca olarak, Ben Helen deil

Hristiyanm demitir14. Helen szcnn kt anlamn yitirmesi iin yzyllar

gemesi gerekmitir. Bizans mparatoru, Romallarn (Rumlarn) inanl kral

olarak anlm, Rum ifadesi ise daha ok Helenler ile rtmtr. Ancak szcn,

imparatorluun dier Ortodoks halklar iin de kullanld grlmtr. Bizanstan

sonra Osmanl mparatorluunda ve bugne kadar da Ortadouda Rum milletidenildiinde Ortodokslar anlalmtr.

Hacifotis, Bizansl Helenlerin, milli kimliklerini fark ettikten sonra, Rum ve

Helen isimlerini beraber kullanmaya baladklarn sylemektedir. Romallarn son

9Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 14.10Eriim: http://www.sartzetakis.gr.pdf.cvgr.pdf [8 Mays 2007]11Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005]12Milas, Yunan, Grek, HelenYoksa Rum Mudur?, s. 47.13

Nikos G. Svoronos, To Elliniko Ethnos [ Yunan Milleti], 6i Ekdosi [6. b.], Atina: Ekdosis Polis[Polis Yaynlar], 2005, s. 54.14Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 134.


20/566

4

kral olan Konstantin Paleologosun Helenler terimini kullandn, bu yan yana

kullanmn halk trklerinden ve zellikle Osmanlnn stanbulu fethi iin yaklan

attan belirlenebileceini ifade etmektedir15. stanbul ile ilgili atn szleri yledir:

Rum (Romal) milletinin vah haline, vah haline,

Nasl da kafir ve itibarsz oldu!

Helen milleti ne durumlara dt

Ve pek ok tehlike ile alt st oldu

( Allimonon, allimonon sto genos ton Romeon,

Pos egine anosion ke katafronemenon!

Pos ekatastathike to genos ton Ellinon

Ke eperiplethikete meson polon kindinon)16

Svoronos, Rum ifadesi yannda Helen ifadesinin, zellikle Yunanistan

corafyasnda yaayanlar tarafndan korunduunu ve bunun halk ezgilerinden

belirlenebileceini kaydetmektedir. Yine bu blgede oturanlar, corafi birlik ifade

eden Helladik (Elladikos) yani Yunanistanl ifadesini kullanmlardr ki, bu ifade

Helen orijinli bir ifadedir demektedir17.

Sarcetakis, boyunduruk altnda geen yllar hatrlatmas sebebiyle Rum(Romyos) ve Rumluk (Romyosini) kelimelerinin atlmas gerektiinde srarcdr.

Ona gre, 1821 mcadelecileri kimliklerini tanyorlard ve bu sebeple Ben Grek

olarak dodum ve Grek olarak leceim demilerdi18.

Osmanl idaresi yllarnda Helence (yani Yunanca) konuan Ortodoks

Cemaat, kendisini ethnos ya da genos szckleriyle tanmlamt. Cemaat, soy

anlamna gelen bu szcklerden birincisi, zamanla byk harflerle yazlmaya ve

ulus ya da Helen (Yunan) ulusu anlamnda kullanlmaya balamtr. Ancak bu

milletin/ulusun ismi ne olacaktr? Rum mu? Grek mi? Helen mi?

Yunan ihtilalinin nclerinden Velestinli Rigasa gre bu ulus Rumlardan

oluuyordu. htilalin en saygn ideolou A. Korais, Avrupa bizi byle tanyor

1521-23 Mays 1986da yaplan nc Askeri Tarih Seminerindeki konumalar blmnde MelekDeliba, znik Grek mparatorluunun kaynaklarnda, imparatorlarn kendilerine Helen Kraldediklerini, Helen szcnn Bizans dneminde, XIII. yzylda da kullanldn belirtmitir. TarihBoyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 173.16 . M. Hacifotis, Kathimerini Zoi Ton Ellinon Sti Turkokratia [Trk daresinde Helenlerin

Gnlk Hayat], Atina: Ekdosis Papadima [Papadima Yaynlar], 2002, s. 45-46.17Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 62.18Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/graikoi.html [13 Nisan 2005]


21/566

5

diyerek, ulusa Grek denmesi gerektii grn savunmutur. Sonunda yar,

Helen szc kazanmtr ve bugn Yunanistanda Yunanllar kendileri iin bu

ifadeyi kullanmaktadrlar19.

Burada bir konunun daha altn izmekte yarar vardr. Baz kaynaklarda

Helen, dier bazlarnda Hellen yazmnn benimsendiini grmekteyiz.

rnein bu blmde kullandmz Herkl Milasn iki eserinde bu farkllk

belirlenebilir. Bize gre bu yazm ekillerinin ikisi de dorudur. Helen kelimesinin

orijinali olan Ellinas ve ayn kkten gelen dier tm szcklerde iki l () vardr.

Ancak okunuunda tek l duyulur. Biz okunduu eklini yani Helen yazmn

benimsiyoruz.

Tezimizde, Osmanl tebaas (sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti vatanda)

Helenler iin Rum, Yunanistan vatandalar iin Yunanl (duruma gre Yunan)

ifadeleri kullanlacaktr. Ancak bu ikisinin ii ie getii hallerde, Helen ve

Helenizm szckleri tercih edilecektir. Atatrk de Yunanllar daima Helenler

olarak anm ve kendisine niin bu ifadeyi tercih ettii sorulduunda, Bu ad tercih

ediyorum. nk Helen ad, Trk olan bir kelimedir yantn vermitir20.

2. HELEN (YUNAN) ULUSUNUN TANIMLANMASI

Bu ksmda amacmz, Helen Ulusunun kendini nasl ve nerede

tanmladn ve konu ile ilgili farkl yorumlar ortaya koymaktr.

Yunanistann nl tarihilerinden olan ve son zamanlarda okullarda

okutulan tarih kitaplarnn Trklerle ilgili blmlerinde yaplan deiikliklerle

gndeme gelen Thanos Veremis21, Helen kimlii ile ilgili iki grn hakim

olduunu sylemektedir. Bunlardan birincisi Neofitos Dukasa ait olup, Helen

denildiinde sadece eski Yunanistanda ikamet edenlerin deil, Yeni Yunanca

diyalektinin konuulduu tm alanlardakilerin kapsandn ifade eden grtr. Bu

alan, Nil Nehrine kadar uzanmaktadr. Veremis bu grn Yunanistan dnda

yaayanlarca savunulduunu, lke iinde yaayanlarn kendilerini eski klasik

dnyann, yani Antik Yunann miraslar olarak grdklerini vurgulamaktadr.

19Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163.20Charles Sherrill, Gazi Mustafa Kemal Hazretleri Nezdinde Bir Yl Elilik, ev. Ahmet Ekrem,

stanbul, 1934, s. 47.21 Yunanl Tarihi Kk Asyada Trklere Kar Arlk Yaptk, Cumhuriyet Gazetesi(Gmlcinede yaynlanmaktadr), 5 Nisan 2007, Say: 197, s. 1.


22/566

6

Gerek Yunanistan iinde, gerekse Yunanistan dnda yaayanlar, bugnk

Helenlerin eski atalar ile olan akrabalklarn kabul etmekte ve Bizans iki dnem

arasndaki l dnem olarak deerlendirmektedirler22. Bugn Yunanistandaki

yaygn inana gre, Helen ulusu bin yldr bir devamllk sergilemektedir23.

Konunun dikkatle incelenmesi, bu devamlln yorumundaki farkll

ortaya koyacaktr.

rnein Dimopulos, kitabn antropolojik aratrmalara dayandrdn,

Helenlerin gemiten bugne ayn dil, ayn bilin ve ayn antropolojik zellikleri

tadklarn sylemektedir. Ari Irk, Helen Irkndan farkl deildir. Ari Irka mensup

olan Akdenizliler, her yerde dier rklarla karmlar ve bugnk Avrupa uluslarn

oluturmulardr. Bu uluslar Helen kanna ve Helen ruhuna sahiptirler. Helen

gzellii tm Avrupada sevilmektedir ve Avrupa Birlii (AB) son derece eski olan

Ari Helen (Yunan) katks temelleri zerine ina edilmitir. Helenizm Avrupay

Prohistorya dneminde olduu gibi sadece egemen g olarak aydnlatmam, nce

Roma, stanbulun Osmanllar tarafndan fethinin akabinde ise esir olarak

aydnlatmaya devam etmitir. Bu olgu Avrupay Helen ruhunun etki alan haline

getirmitir24.

Yunan tarihinin Marksist bir analizini yapmak istediini syleyen

Svoronos, Yunanistana inen eski Yunan (Helen) soylarnn, kendi aralarnda,

blgenin yerlileriyle ve yabanclarla kararak Antik Yunan (Helen) adn alan kitleyi

oluturduklarn, bunlarn ehir-devletleri kurduklarn, aralarnda zaman zaman

ekitiklerini, Yunancann eitli diyalektlerinin ortaya ktn ve bunlarn

bugnk ulus kavram ile deerlendirilemeyeceini sylemektedir. Bunlarda henz

cemaat olduklarna dair duygu younluu ve birbirine kar sorumlu bir topluluk

olma bilinci yoktur. Baz Helen gruplarn d tehlikelere kar dahi uzlaamadklar

grlmtr. Bu sebeplerden dolay, Klasik dnemde Antik Yunan dnyasnn bellibir ulus olduu sylenemese de, bir dereceye kadar panhelenik birlikten, soy

kardeliinden, Yunancann diyalektlerinin ortak derinliinden, ortak kltrden ve

belli bir blgede olumu sabit bir topluluktan sz edilebilir.

22Thanos Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis OrganosisKonstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], EthnikiTaftotita Ke Ethnikismos Sti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik veUlusalclk], Atina: Ekdosis Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis TrapezisYaynlar], 1997, s. 28.23

Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 144.24 Dimitris P. Dimopulos, Katagogi Ton Ellinon [Helenlerin Kkeni], Atina: Ekdosis EleftheriSkepsis [Eleftheri Skepsis Yaynlar], 2002, s. 341-344.


23/566

7

Balkanlara dalm olan kavimler, Antik Yunan kavimleriyle bazen daha

az, bazen daha youn bir ekilde karmlardr. Buna, zellikle Anadoluya ait

unsurlar da dahil olmutur. Siyasal, ekonomik ve kltrel olarak kenetlenmiler,

antropolojik olarak tek ve btn, ancak etnolojik adan kark bir halk

oluturmulardr. Ancak burada temel unsur, Ona adn veren ve damgasn vuran,

uzun yllar sren asimilasyon ileminin katalizr rolndeki Helenizm olmutur. Bu

ulus en youn olarak Epir, Makedonya, Trakya, Ege Adalar, Orta ve Bat

Anadoluya yerlemitir25.

Sarcetakis de, Helenizmin snrlarnn, bugnk Yunanistan snrlarnn ok

tesinde olduunu, tm Kuzey Epir, Makedonya ve Trakyay, ayrca Anadoluyu

iine aldn, 1. Dnya Savandan sonra Balkan Devletleri arasnda snrlar

izilirken, etnolojik yapy dikkate almak yerine byk devletlerin Balkanlardaki

karlarn tatmine alldn, bu sebeple ilerleyen yllarda felaketler yaandn

kaydetmektedir26.

ncelediimiz kitaplar iinde Helenizmin en iirsel tarifi, 1907de stanbul

Bykeliliinde grev yapm diplomat, siyaseti ve edebiyat on (ya da oannis)

Dragumis tarafndan yaplmtr27. Venizelosa kartl ile tannan Dragumise

gre, sadece bir Helen kalsa, dier tm Helenler lseler bile, svireliler, rlandallar

ya da Msrllar yerlemek zere Yunanistana, adalara ve Ege havzasna geldikleri

takdirde Helenleirlerdi. Hayatta kalm olan tek Helen onlara Yunancay retir ve

Onun Helenizmi hepsine dalrd. Helenin Helenizmi hepsi zerine akar ve

dierleri topran suyu veya kurutma kadnn mrekkebi itii gibi bunu yava

yava ierlerdi.

Yine Dragumis, toprak ve kayalarn ruhlar vardr, Helenlere ait bir yere

oturduun andan itibaren, Helen olmadn takdirde ruhlardan dolay rahat

edemezsin demektedir. Ona gre Yunanistan, liderleri ile birlikte byk ve scak birrmak gibi akmaktadr. raklitos (Trke literatre Herakleitos olarak gemitir),

insann ayn rmakta iki kez ykanamayacan sylemitir. Su ayn deilse bile,

rmak ayn rmaktr. Su ayn deildir belki ama, ayn bileene, (H2O)ya sahiptir.

Helenizm denilen rmak suyu ise Helendir ve biri dierinin ardndan akmaktadr. Su

ayn deilse de, ayn Helenler akmaktadrlar. Helenler her zaman, Helenizm denilen

25

Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 16-36.26Eriim: http://www.sartzetakis.gr/point/ethnolojika.html [13 Nisan 2005]27 Dragumis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 5, s. 263.


24/566

8

bu rman iinde akmaktadrlar. Geerler, geerler nk geicidirler. Ancak

Helenizm gememekte ve kalmaktadr28.

Bu konu zerine yorum yapan Milas, her ulusta ok eskiden gelen kimi

zellikler bulunduunu, ancak yabanc etkilerin ok daha arlkta olduunu

kaydetmektedir. ada uluslarn eskiden bugne akan rmaklara benzediini, ancak

bu sular bize varana dek rmaklara birok baka rmak sularnn katldn

sylemektedir. Yazara gre ulusu ideoloji bu eitlilii hem grmek istememekte,

hem de zel bir eitimle yok farz edip kendi tarihsel yorumunu getirmektedir29. Buna

ramen, konuya farkl yorumlar getiren tarihi ve yazarlara rastlanabilir. rnein

Nakracasn Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni adl eserinde, Helenlerin Antik

Yunann torunlar olduu tezi de sorgulanmaktadr30.

u ana kadar yer verdiimiz Helenizm tanmlarndan, yle yada byle, ama

Helenlerin antik Helenlerden itibaren kesintisiz bir tarihe sahip olunduuna

inanld, okullarda okutulan tarih kitaplar bata olmak zere resmi tarihin bunu bu

ekilde ele alarak iledii sonucu kmaktadr. Yine Helenizmin yaad corafi

alan olarak Yunanistan, Kuzey Epir, bugn baz blmleri Yunanistan dnda kalan

tm Makedonya ve Trakya, Ege Adalar ve Anadolu kabul edilmektedir.

3. HELENZM (YUNANLILIK) ORTODOKSLUK LKSTezle ilgili yaplan okumalarn neticesinde, Helen (Yunan) ulusunu

tanmlarken Helenizm-Ortodoksluk ilikisinin de ele alnmas gerektii grne

ulalmtr. Bizde bu grn olumasnn sebebi, Ortodoksluk, Helenizmin yaam

kouludur, Helen dnyas, Hristiyanlk inancnn asrlardan beri bin bir zorluklara

ramen en geleneksel eklini, Ortodoksluu korumaktadr, Hristiyanlk ve

zellikle Hristiyan Ortodoks mezhebinin Helen ulusunun tarihinde zel bir yerivardr gibi ifadelerdir.

Helenler ve Helenizm konusunda epey dnm olan Dragumis,

tarihimizin ayrlmaz bir paras, soyumuzun tarihinin devam olduu iin Ortodoks

Kiliseyi destekliyorum, demitir. Dragumis bu destei ne ekilde verdiini de

28on Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm],Atina: Ekdosis NeaThesis [Nea Thesis Yaynlar], 1991, s. 21-25.29

Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 168-169.30 Georgios Nakracas, Anadolu ve Rum Gmenlerin Kkeni, ev. bram Onsunolu, stanbul:Kitabevi Yaynlar, 2005, Tm Eser.


25/566

9

tanmlamtr. Kiliseye gidip ha kararak, ikonalar ve papazlarn elini perek,

tepsiye (kumbaraya) bozukluklar atarak. Ona gre, boyunduruk altndaki Helenler

iin kilise bir merkezdir ve okullardan ayrt edilemez. Uzun bir sre iin, pek ok

yerde Helenlerin kilisedeki ibadetleri ve orada toplanmalar dnda, herhangi bir

kltrel yaamlar olmamtr. Bu seremoniler, Helenlerin tek milli gsterileridir31.

Tevratn ve bugnk ncili tekil eden Matthieus, Markus, Lucas ve

Johannes (Yani) tarafndan muhtelif tarihlerde yazlan drt ncilin Yunan dili ile

yazlm ve bunlarn bat Hristiyanlk dnyasna bu dil ile arz edilmi olmas,

batllar nezdinde Helenleri Hristiyanln ncleri konumuna getirmitir32.

Okullarda okutulan tarih kitaplarndan da anlalaca gibi resmi Yunan

tarihi, Bizans mparatorluunun tarihini, Hristiyanln ve Ortodoks mezhebinin

tarihiyle dorudan ilikilendirmektedir. Bu dinin nc ve temel kurumu olan

Kilisenin kuruluu, glenmesi ve temel ilkelerin olumas, mezhebin kimlii ve

kiilii edinmesi, Ortodoksluun temel ilkelerinin belirlenmesi ve teki din ve

mezheplerden ayrlnn olumas, hep Bizans tarihidir. Orta 2. snfa ait tarih kitab

Roma ve Bizans dnemini ele almakta ve yukarda ifade ettiklerimizle bire bir

rtmektedir33. Yzyllar boyunca bu ilikiden ayr bir kltr domutur. Helenler,

Hristiyan Ortodoks mezhebini uluslar ile zdeletirmekte, Ortodoksluun btn

dnyada Helen (Yunan) Ortodoks ismiyle bilindiini (Grek Ortodox, Trkede ise

bazen Rum Ortodoks) ifade etmektedirler34.

Osmanldaki Millet Sistemine gre, Mslmanlar tek millet,

gayrimslimler de inandklar din veya mezhebe gre ayr ayr millet olarak

tannm, siyasi idari ve sosyal organizasyonlar da bu ayrmn temelinde

gelitirmilerdir35. Trk ve Rum Nfus Mbadelesine likin Szleme ve

Protokol da bu esasa gre yazlmtr36. Bu olgu Ortodoksluun Helenizm ile

zdeletirilmesinin gstergesi olarak deerlendirilebilir.

31Dragumis, O Ellinismos Mu Ke Ellines [Yunanllar ve Yunanllm],s. 78-89.32Fehmi Nuza, Yunanllar ve Yunanllk I, Trk Kltr Dergisi, Yl: 20, Say: 231, s. 551-553.33Lambros akiras, Zaharias Orfanudakis, Maria Theoharis, storia Romayiki Ke Vizantini [Romave Bizans Tarihi], Gimnasio [Orta] 2, Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [EitimKitaplar Yaynlama Kurumu], 2001, Tm Kitap.34Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 107-108; 130-135.35 Emre zylmaz (Sonraki dipnotlarda zylmaz olarak gsterilecektir), Heybeliada RuhbanOkulu zerine Bir nceleme, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap

Tarihi Enstits, 1999), s. 2.36 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar (1920-1945), Cilt: 1, Ankara: Trk TarihKurumu Basmevi, 2000, s. 185.


26/566


27/566

11

Ortodoksluklarn ifade eden kii olarak grmlerdir. Bugn diyasporadaki Helenler

iin durum ayn ekilde devam etmektedir. Hala pek oklar iin Helen olmak,

tartmasz Ortodoks olmak anlamna da gelmektedir. Bu sebeple Yunanistan

Anayasasnda Helenizm ve Ortodoksluk birbirinin ayrlmaz paralar olarak

grnmektedir

Hristodulos laikleme ynndeki faaliyetleri tehlike olarak alglamakta, bu

tip admlarn bir takm yeni fikirlerin etkisiyle ve geri kalm grnmemek iin

atldn sylemektedir. Ona gre laik devletin, sanki Ortodoksluk Helen soyunun

besini deilmi gibi herhangi bir ayrm yapmadan tm dinlere eit mesafede

durmas ve Ortodokslua zel bir sempati gstermemesi kabul edilebilecek bir olgu

deildir. Oysa Yunanca Kilisenin iinde kirlenmeden korunmu ve Yunan tarihi

Kilisede canl kalmtr. Kiliseyi elinde tutan, tm ulusu elinde tutmaktadr42.

Bu bilgilerin nda, sonraki blmlerde ele alnan konular daha iyi

deerlendirilebilecektir.

B. HELENLERDE (YUNANLILARDA) ULUSAL BLNCNOLUMASI

1. OSMANLI DARESNDE RUMLAR (HELENLER) TURKOKRATA

Tezimizin anlalabilirliini arttrabilmek iin ele almakta yarar

grdmz konulardan bir tanesi de, Osmanl daresinde Rumlar baldr. Ayn

dnem Yunan tarihiliinde Turkokratia olarak adlandrlmaktadr. Szle

bakldnda Turkokratia43 kelimesinin, Trk egemenlii, ya da Osmanl

egemenlii/hakimiyeti olarak akland grlmektedir44. Turkokratia kelimesi

birleik bir kelime olup, Turkos ve kratos kelimelerinden olumaktadr.

Kratos, devlet ya da iktidar anlamna gelmektedir. Fiil hali krato eklindedir ve

42Eriim: http://www.imde.gr/html/gr/section02/ellinismos/speeches/01/01.htm [13 Nisan 2005]43 Richard Cloggun Trke olarak da yaynlanan Modern Yunanistan Tarihi adl eserinde,Turkokratia ifadesi Trkeye Trkokrasi olarak evrilmitir. Dimokratia kelimesininTrkede Demokrasi olarak ifade edilmesi ile tamamen ayn esaslara dayanan bu eviri ekli

dorudur ve bizim kanmza gre kullanlabilir.Richard Clogg, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul: letiim Yaynlar, 1997, s. 14.44Yunanca Trke Szlk, s. 743.


28/566

12

egemen olmak, ynetimi altnda bulundurmak anlamna gelmektedir45. Yunan

tarihiliinde Frenklerin Yunanistandaki iktidar dnemi de benzer ekilde,

Fragkokratia olarak isimlendirilmektedir.

Trk tezlerinde, Trklerin tarih boyunca kendi hakimiyetleri altna aldklar

topluluklara daima hogr ile yaklatklar, toplumlarn din, rf, adetlerine

dokunmadklar gibi, bu zelliklerin korunmas iin de tedbirler aldklar, hatta bu

toplumlarn kendi aralarndaki anlamazlklarda ve bunlarn zmnde nemli

roller stlendikleri ifade edilmektedir. Trk tezlerinde konuya u ekilde aklk

getirildii grlmektedir:

Anadoluyu fetheden Trkler, blgede yaayan topluluklarn dini duygu,

dnce ve yaantlarna dokunmamlar, karlatklar sorunlar i bar

bozmayacak ekilde zmlemilerdir. stanbulun fethiyle tarihte bir an kapanp,

yeni bir an almas gibi olaanst bir hadiseyle birlikte, Trklerin

hakimiyetindeki Hristiyan tebaann durumlar iin de yeni bir dnem balamtr.

Osmanl mparatorluunda Mslmanlar bir btn tekil etmi,

gayrimslimler de snfa ayrlmlardr.

1. slam hakimiyetinde bulunmayanlar (Kafir-i Harb olanlar)2. slam hakimiyetini kabul edenler (Reaya Zimmiler)3. slamn himayesini kabul edenler (Msteminler)Osmanl mparatorluunda gerek zimmiler, gerekse msteminler

dinlerinin ve mezheplerinin gereklerini serbeste yerine getirebilmilerdir46.

stanbul fethedildiinde ve Fatihin Balkanlardaki fetihleri sonrasnda

Osmanl mparatorluunun nfusunun byk bir blmn Rum Ortodokslarn

oluturduu grlmtr. Bunun iin Fatih, bo olan patriklik makamna yeni bir

Patrik seilmesini emretmitir. Dou ve Bat Kiliselerinin birlemesinin ateli bir

muhalifi olan Georgios Kurtesis, II. Gennadios adyla Patrik olmutur. Sholarios(alim) lakapl Patrik, bir teolog ve filozoftur47.

45Yunanca Trke Szlk, s. 409.46 M. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul: tken Yaynlar, 1996, s. 46.;brahim Meral (Sonraki dipnotlarda Meral olarak gsterilecektir), Mtarekeden Cumhuriyete(30 Ekim 1918 29 Ekim 1923) Aznlklarn Sosyal, Ekonomik, Demografik Yaps ve Dlkelerle Olan likileri, (Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi

Enstits, 1998), s. 1.47Elin Macar, Cumhuriyet Dneminde stanbul Rum Patrikhanesi, stanbul: letiim Yaynlar,2003, s. 38-39.


29/566

13

Gennadiosun ilk kez patrik seilmesinden sonra Fatih Onu yemee davet

etmi ve Patrike verdii nemi belirtmek zere vezirleri karlamaya gndermitir.

Kendisi de ayaa kalkarak elini tutmu ve iltifat etmitir.

Yeni Ortodoks Patrikine, dini ve idari bakmdan geni imtiyazlar salayan

bir ferman verilmitir (Fermann orijinali bugn elimizde yoktur). Kaynaklardan

edinilen bilgilere gre Patrik bu fermanla byk bir nfuz ve yetkiye sahip olmakta,

imparatorluktaki btn Ortodokslarn hem dini, hem de sivil bakan durumuna

gelmektedir. Patrike eskiden Bizans mparatorlarnn yapt gibi patriklik asas

verilmi ve bana da on iki havarinin resimleri ile ssl elmastan bir ha tayan ta

giydirilmitir. Sarayn kapsna kadar beyaz bir at zerine bindirilerek, yine parlak

bir trenle Patrikhaneye kadar uurlanmtr.

Osmanl mparatorluunda en byk aznlk nfusuna sahip olan

Ortodokslarn pek ou Osmanl ynetimini, Katolik Batya tercih etmilerdir.

Fatihin gayrimslim unsurlara tand bu geni ayrcalk ve hogr, onlarn devlete

kar minnet ve balln salamtr48.

Patrik Millet Ba unvanna sahip olmu, artk Ortodokslarn evlenme,

boanma, miras gibi zel hukuk sorunlar ve giderek Ortodokslar arasndaki cezai de

olsa teki anlamazlklar, ya Patrik veya yetki verdii papazlar tarafndan

zmlenmitir.

Osmanl mparatorluu Mslman olmayan uyruklarn yalnz verecekleri

vergilerle ilgilenmi, dier ileri kendi dinsel bakanlarna brakmtr. Bylece bir

yandan, zaten stanbula uyruk olmam olan Rusya Ortodokslar dndaki btn

Ortodokslar stanbula uyruk olurken, btn yaam boyunca sahip olmad

yetkilerle donatlm olan Patriklik, btn bu Ortodoks kitle zerinde ok geni

hukuksal yetkilere de sahip olarak tarihin en parlak ve en gl dnemini Osmanl

zamannda yaamtr49.Anagnostopulu, Babali nezdinde Ortodoks cemaatlerin en yksek

temsilcisi ve rgtlenmenin en yksek dzenleyicisi, hi phesiz, stanbuldaki

Ekmenik Patrikhanedir. Bylece, cemaatlerin i idaresi, toplumsal yaam

okullar, cemiyetler, hayr kurumlar- Ekmenik Patrikhane sayesinde kurumsal bir

boyut kazanr. yleyse teorik olarak ve bu devre dair duraan ve ematik bir

48 Yavuz Ercan, Trk Yunan likilerinde Rum Patrikhanesinin Rol, Tarih Boyunca Trk-

Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 200-202.49Cokun ok, Osmanl mparatorluu ve Rum Ortodoks Kilisesi, Tarih Boyunca Trk-Yunanlikileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 190-192.


30/566

14

yaklam dahilinde Patrik millet badr, btn Rum Ortodoks cemaatler de

kurumsal olarak eittir demektedir50. Bu anlatmda Trklerden farkl olarak Fener

Rum Patrikhanesi, Ekmenik olarak kabul edilmitir. Hristiyan Ortodoks dinine

gre Patrikhane Ekmenik sfatyla Evrensel bir nitelik kazanmakta51, yani

ulusst bir kurum haline gelmektedir. Oysa Trkiye Lozan sonrasnda artk bir

Patrikhane deil, bir Rum Bapapazl olduu grn benimsemi ve Fener

Bapapazn sadece Trkiyedeki Ortodoks Hristiyanlarn ruhani lideri olarak kabul

etmitir. Bunun da sebebi, Cumhuriyetin ilanyla laikliin benimsenmesi ve

Fenerdeki kurumun da buna uyarak, dier lkelerle dini de olsa ilgisini kesmesi

gerektiidir52.

Osmanl mparatorluu Ortodokslara verdii yetkileri Ermeni Milleti,

Yahudi Milleti diye tanmlad dier gayrimslim topluluklara da tanmtr.

Baskn Oran bu olguyu, Mslman olmayan aznlklara 1454 ylnda, yani

Avrupada daha henz reform yaplp aznlk kavram bile ortaya kmadan aznlk

grubu stats tandlar. Bunlarn gelenek ve greneklerini srdrmelerine, yalnz

kendilerini ilgilendiren yasalar yapp uygulamalarna, hatta Millet Balar

araclyla vergi toplamalarna ve istemlerini her an bunlar araclyla Saraya

yanstmalarna izin verdiler. Hem de bu ayrcalklar, Avrupadaki gibi mcadele

sonucu zorunlu olarak verilmedi, Berat ad verilen fermanlarla stanbul alnr

alnmaz tek yanl olarak verildi saptamasnda bulunmaktadr53.

Ayn dneme kar tarafn penceresinden baktmzda neler grmekteyiz?

Ansiklopedi, internet, tarih kitaplar ve okul kitaplarnda daha nce tanmn

verdiimiz Turkokratia ifadesi ve dnemi ile ilgili yaplacak kk bir gezinti bile,

iki tarafn yaklamlar arasndaki derin fark ortaya koymaya yetecektir.

Nea Ekdosi Yaynlarndan km olan Yunanca 2002 Ansiklopedisinde

(Egkiklopedia 2002) Turkokratia, Yunan tarihinin Helen blgelerinin Trk idaresialtnda bulunduklar dnem olarak tanmlanmaktadr. Bu dnem kat zerinde

1453te stanbulun dmesi ile balayan ve 1821 Yunan htilalinin patlamas ile

sona erecek olan dnemdir. Kat zerinde ifadesinin kullanlma sebebi, dnemin

50 Athanasia Anagnostopulu, Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal erevesi, 19. Yzylstanbulunda Gayrimslimler, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999, s. 1.51Macar, a.g.e., s. 16.52 Sabahattin zel, Atatrk Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri, (Ed. Hasan Celal Gzel),

Trkler, Cilt: 16, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 2002, s. 643, 653.53 Baskn Oran, Trk Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara: Mlkiyeliler BirliiVakf Yaynlar, 1986, s. 26.


31/566

15

Helenlere ait tm blgelerde ayn anda balayp sona ermemesindendir. Bunun en

arpc rneklerinden biri Selaniktir ki, Trkler tarafndan 1423te igal edilmi ve

1912de kurtarlmtr. Oysa Girit Adasnda ayn dnem, 1669-1913 yllarn

kapsamaktadr.

Ansiklopedide, Yunan tarihinin bu dnemi en karanlk ve Helen ulusu iin

en hazin dnem olarak nitelendirilmektedir. Boyunduruk altndaki (ipodulos) Helen

nfusun durumu, korkun (friktos) kelimesi ile anlatlmaktadr.

galcide insaniyetten eser dahi yoktur. Patrike verilmi olan

ayrcalklara hibir zaman uyulmam, vatandalar srekli hapsedilmi veya

katledilmilerdir. Vergilere katlanmak zor ve eitim yetersizdir. Reayann hayat,

namusu ve mal varl, her Trkn niyetine baldr. galcinin hi kimseye hesap

vermesi gerekmemitir. Ancak bu anlatlanlar iinde en korkun olan, ocuklarn

devirilmesidir. Bu olgu kan vergisi olarak anlm ve igalcinin bu nlemi,

Helenizm iin gerek bir ykm olmutur. Pek ok Helen, Trk zorbalndan

(tirannia) kamak iin yurt dnda eitli ehirlere yerlemitir. Buralarda bilimde

ve ticarette baar gstermilerdir. Bir ksm Helen de silahlanarak dalara

kmlardr. Bunlar kleftler (Yunan tarihinde eteci efe) olarak isimlendirilmiler

ve daha sonralar lkenin kurtuluu iin mcadele eden ilk birlikleri

oluturmulardr. 1821den nce de pek ok ayaklanma kaydedilmitir. En nemlileri

1463, 1479, 1495, 1499, 1532, 1574, 1585, 1612de kaydedilen ayaklanmalardr.

Ancak Trk egemenliinin sona ermesinin balangc 1821dir54.

nternet zerinden yaptmz taramalarda ulatmz bilgiler de tamamen

ayn paraleldedir. Baz tanmlar, Turkokratia dnemini 1071den balatmakta ve

Osmanllarn bu blgeye aamal olarak yayldklarn, zamanla bugnk

Yunanistann tamamn igal ettiklerini ifade etmektedirler.

Osmanl Trkleri blgeye, Bizans mparatorluunun, hal seferindenzayflad bir anda ulamlardr. Bu arada Bulgarlara ve Srplara kar kazandklar

savalarla Osmanllar Gney Balkanlara doru da ilerlemiler, 1458de Atinay da

igal etmilerdir. 1500den itibaren Yunanistann ada ve ovalarnn byk blm

Osmanllarn ellerine dm, Helenler przl yzeyden dolay Osmanllarn

dalk blgelerde etkili askeri ve siyasi varlk gsterememeleri sebebiyle, Yunanistan

yarmadasn brakarak dalara yerlemilerdir55.

54Turkokratia, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 19, s.400.55Eriim: http://www.el.wikipedia.org [22 Mays 2007]


32/566

16

Hacifotisin, Trk daresinde Helenlerin Gnlk Hayat ( Kathimerini Zoi

Ton Ellinon Sti Turkokratia) adl kitabnn sunumu, bu dnem iinde ele alnan

konular hakknda tam bir fikir vermektedir. Kitabn, ad geen dnemle ilgili

etkileyici bir gezinti olduu sylenmekte, igalcinin ngrd koullarn,

skntlarn, ilelerin, ama bunun yannda snflarn, ticaretin, dinin (kilisenin) ve

Avrupa ile Msrdaki parikiyalarn56 da anlatld ifade edilmektedir. Bu kitabn

okuyucusu d ve ayn zamanda ayaklanmaya sebep olan ykselii, fetih

yllarndan itibaren slamlatrmalar, gizli Hristiyanlar, Helen soyunun ekonomik

olarak ilerleyiini, Helenlerin milli uyanlar ile ilgili heyecan verici ayrntlar

grecektir. Kitapta hznlerden, kk ayaklanmalardan, dalk blgelerdeki

nfustan, bayramlardan (yortulardan), doktorlardan, limanlardaki hayattan,

kleftlerden, halk eitmenlerinden ve byk tercmanlardan sz edilmektedir57.

Yunan tarih kitaplarnda dnemle ilgili ele alnan konular bunlardr.

Okullarda ad geen dnem, Orta 3. snfta ele alnmaktadr. Ders kitabnda

da dnem iin, Yunan tarihinin en kritik dnemi nitelemesinin kullanlm olduu

dikkat ekmektedir. Bizansn 1453te k, Helen varln tehdit eden

ktlklerin sebebi olarak gsterilmektedir. Avrupann yeni siyasi ve dini atlmlar

yapt ve Rnesans ruhu ile edebiyatta, sanatta ve bilimde nemli gelimeler

gsterdii esnada Helenizmin yaam mcadelesi verdii, ancak her eye ramen

takdir edilmesi gereken bir dayankllk gsterdii, milli deerlerini bu kt

koullarda dahi koruduu ve kendi Rnesansn yaratt sylenmektedir. Maddi

ykmlar, slamlatrmalar, ocuklarn devirilmesi (ki pedomazoma, szlk

anlamyla ocuk toplama olarak ifade edilmektedir), ar vergiler, eitli basklar

onlar yldrmam, Patrikhane ve Kilise etrafnda birlemiler ve kurtulu mitlerini

canl tutmulardr.

Ders kitabnda, Osmanl mparatorluunun idari rgtlenmesianlatlmakta, verimli arazilerin Trklerin eline getiinin, Hristiyanlarn dalk

blgelerde snrlandrldnn alt izilmektedir. Hristiyan iftilerin son derece kt

koullarda altklar, ancak 17. yzyldan sonra kk arazi sahiplerine rastland,

56 Parikiya, tarihsel olarak olumu, ortak bir ulusal bilin ve ruh yaps tayan ve kendi ulusalyresinin dnda bulunan, ekonomik-toplumsal ilevi ile kapitalist/burjuva iblmn kolaylatran

ve zorlayan insan topluluudur. Herkl Milas, Yunan Ulusunun Douu, 2. b., stanbul: letiimYaynlar, 1999, s. 69.57Hacifotis, a.g.e, D Kapak.


33/566

17

18. yzyldan itibaren Rum ticaretinin gelime gstermeye balamas ile birlikte

byk arazi sahiplerinin olutuu ifade edilmektedir.

Osmanl vergilendirme sistemi de olduka ayrntl bir ekilde ele

alnmtr. slamlatrmalar Helenizm iin byk tehlike olarak yorumlanm, bu

fenomenin Hristiyanlar gizli din tamaya zorladnn alt izilmitir.

slamlatrmann en kt ekli de, ocuklarn devirilmesidir. ocuk seiminde en

yetenekli ve salkl olanlarn tercih edilmi olmas sebebiyle, Helenizm en canl ve

parlak genlerinden yoksun kalm ve bu durum Helen varl iin tehlike

yaratmtr. Korsanlk ve deniz gvenliinin olmamas sebebiyle ky yerleim

birimleri ve adalar terkedilmilerdir58. te Orta 3 ders kitabnda Osmanl imaj

bunlarla izilmektedir.

Yunanistan ve Fransa niversitelerinde, Bizans Tarihi dersleri vermekte

olan Nikos Svoronos, yakn dnem Yunan tarihi ile ilgili kitabnn Trk daresi

(Turkokratia) Dneminde Helenlerin Sosyal Durumu balkl blmnde unlar

kaydetmektedir:

Boyun edirilmi olan (ipotagmenos) Hristiyan nfusun hukuki stats

eriata gre dzenlenmitir. Bu, hayat ve mal sahibi olma hakkn tanmakta ve

direnmeden Osmanl egemenliini kabul etmi olan tm halklara ibadetlerini yerine

getirme zgrl vermektedir. Ancak bunun bedeli olarak cizye adndaki kelle

(ba) vergisi (kefalikos foros)59 vermek zorundaydlar ki, Hristiyanlar buna

hara ismini vermilerdir. lk padiahlar genel olarak eriat kanunlarn

uygulamlardr. Ayn kanuna gre zorla igal edilmi olan toprak padiaha

gemekteydi ve padiah bunu hizmetleri karl olarak gazilere (sipahilere) ve

Osmanl mparatorluundaki bir takm yetkililere datmtr. Bu ekilde Asya,

Trakya, Makedonya ve Tesalyadaki verimli arazilerin byk blm, gerek mlk ve

gerekse timar olarak Trklerin eline gemi, topran bir blm de vakf olarak dinikurumlara verilmitir. Hristiyan iftiler timarlarda toprak klesi (duloparikos)

haline gelmilerdir. Hristiyanlara Makedonya ve bat Tesalya, Epir, Sterea Ellada,

Mora (Peloponnisos) ve adalardaki dalk blgeler braklmtr.

58Vas. Vl. Sfiroeras, storia Neoteri Ke Sighroni [En Yeni ve ada Tarih],Gimnasio [Orta] 3,Atina: Organismos Ekdoseos Didaktikon Vivlion [Eitim Kitaplar Yaynlama Kurumu], 1999, s. 99-105.59

Szlkte Kefalikos Foros ifadesinin karl olarak, Kelle Vergisi denilmektedir. Yunanca Trke Szlk, s. 381.


34/566

18

Reayann yapmak zorunda olduu ykmllkler, ilk balarda Bizans ya da

Frenk dnemine kyasla daha azdr. Ancak cizye haricinde r vergisi de demek

zorunda kalmlardr. Buna reticilerin efendilerine saladklar pek ok yararn da

ilave edilmesi gerekir.

Reayalar pek ok yasaklar ve zorunluluklara uymak zorunda da

braklmlardr. Ata binme ve silah kuanma yasa, yeni kilise ina etme ve an

kullanma yasa, tanklklarnn adalet iin deer yanstmamas, zel giysiler giymek

zorunda olmalar bu tr zorunluluklardandr. Adalar ve ky eridinde olanlar Trk

donanmasna belli sayda denizci (kalyoncu) vermek zorunda olmulardr.

Hristiyanlar iin en ar olan da, 6-15 ya aras ocuklarn askere alnmasdr.

Bunlar slamlatrlmlar ve Trk geleneklerine altrlmlar, zel okullarda eitim

alarak nce acemi olan, daha sonra da yenieri olmulardr. Osmanl mparatorluu

st dzey yneticilerini de bu ekilde salamtr.

Osmanl mparatorluunun zayflamas ile ilgili sebepler Hristiyanlarn

durumunu da etkilemi, artk bundan byle ne eriat, ne de reaya ile ilgili padiah

buyruklar sert bir ekilde uygulanamaz olmutur. Her ey paalarn ve Babali

memurlarnn insiyatifine terk edilmi, timarlar ve iftlikler miras yolu ile geen

mlkler haline gelmi ve reayaya ait topraklar yutulmutur. Epir, Girit ve

Anadoludaki nemli sayda Hristiyan slam dinine gemek zorunda kalmtr.

Giderek eitlenen ykmllkler daha da katlanlmaz bir hal almtr.

16. ve 17. yzyl, Osmanl daresindeki Helenler iin kritik bir dnem

tekil etmitir. Katliamlarn, slamlatrmalarn, birbiri ard sra gelen savalarn,

talyaya toplu glerin yaanmas sonucunda Helen nfus eksilmi, ky blgelerin

bir blm ve adalarn byk ksm tamamen boalmtr. lkede kalanlar ovalar

terk ederek dalara snmlardr. Tm bu zorluklara ramen, bu iki asr boyunca

Helenler, tm imkanlardan yararlanmay hedefleyerek organize olmayaalmlardr60.

stte yazlanlardan da anlalaca gibi Yunan tarih yazmnda bu dnem,

Helen ulusunun Osmanl daresi ile ilgili ikayetlerinin bilimsel olarak dile

getirilmesi diyebileceimiz bir slupla yazlmaktadr.

60 Nikos G. Svoronos, Episkopisi Tis Neoellinikis storias [ada Yunan Tarihinin GzdenGeirilmesi],Atina: EkdosisThemelio [Themelio Yaynlar], 1999, s. 40-43.


35/566

19

Osmanl daresinin Yunanistan iin bir tek pozitif getirisi olmutur. O da,

asrlarca uyuyan Helenlik bilincine ac ila etkisi yapmas ve onu uyandrmasdr61.

Trkler iinse, Osmanl Devleti gayrimslim reayasna din serbestlii

yannda her zaman efkat ve anlay gstermi, imtiyazlar vermitir Bununla

birlikte, d tahriklerin de tesiri ile Rumlar istiklal sevdasna dmlerdir62.

2. RUMLARDA (HELENLERDE) ULUSAL BLNCNOLUMASINDAK ETMENLER

Yunan tarih kitaplarnda Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin ne zaman

olutuu sorusuna yant aradmzda, bunun Malazgirt Savana kadar

gtrlebildiini grmekteyiz.

Svoronosa gre, Hristiyan olan Helen nfus, ulusal ismini terk etmitir.

Daha nceki blmlerde de bahsettiimiz gibi bunun sebebi, kelimenin putperest

anlamnn tamaya balamasndandr. Zamanla Hristiyan ve Romal (Rum)

kelimeleri neredeyse ayn anlam kazanm ve bunun sonucunda Helen olma

bilinci zayflamtr. Ancak sre ilerledike ayn halk ehre deitirmi, kendi z

bilincine varm ve eski Helenizme yeniden balanmtr. Helenizmin bu yeni rotas,

XI. yzyl sonlarndan balayarak eitli aamalardan gemi ve XIX. yzyl

balarna kadar devam etmitir. Bu, eski bir halkn yenilendii ve yeni bir tarihi

varlk, Yeni Yunanllar (Neoellines) yani Helen ulusu haline geldii dnemdir.

Bu dneme kronolojik olarak bir balang vermek gerekirse, 1071 yl ya

da tahta Aleksis Komninosun (Trke kaynaklarda Aleksios Komnenos olarak

gemektedir63) kt 1081 yl orijin olarak kabul edilebilir. nk Aleksis

Komninos, Helen olan bir hanedann kurucusudur. O andan itibaren Helenizm

dman halklar ve uluslar tarafndan evrilmi ve yaltlm olduu durumda, kendizel siyasal ve kltrel varln derin bir ekilde kavramtr. O gne kadar

Helenizm (Yunanllk) fikri halk tabakalar iin uzak bir an iken, her geen gn

aydnlar tarafndan daha sklkla ele alnan bir konu olmutur. Bizansl aydnlar,

dnyay yeniden Helenler ve barbarlar olarak alglamaya balamlardr. yle ki

61Dimopulos, a.g.e., s. 317.62 Mbahat S. Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve

Sonular, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 157.63 Tahta I. Aleksios olarak km ve 1081-1118 tarihleri arasnda hkm srmtr.Komnenos, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Cilt:13, s. 6913.


36/566

20

XIV. yzyl sonunda ve XV. yzyl banda Helenizmin devamll bilinci ok

aktr. Helen stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesinin akabinde balayan

ulusun tekrar dirilecei ryas, Helenlemi bir Bizans mparatorluu olarak

dirilme ierii kazanmtr64.

Milas, Helen ulusunu ortaya karan Helen ulusal bilincinin kiisel

dzeyde ok eskilerde, belki de XV. yzylda, toplumsal bir g olarak ise XVIII.

yzylda grldn savunmaktadr65.

Dimopulos, Helenizmin hem kavram, hem de ierik olarak Bizans iinde

yava yava sndn, buna ramen Yunancann yaadn, Frenk daresi

dneminde ilk uyann gerekletiini ifade etmektedir. Ancak bu, ksmi bir

uyantr. Bu uyann gereklemesinde Trk idaresi dnemi katalizr ilevi

grmtr. Halkn bilincini sarsm, bu halk Trklerle yzleince ulusal farklln

ne demek olduunu idrak etmitir. Farkl rklardan gelenlerle yaanan maceralar, z

benliin fark edilmesini salamaktadrlar. Helenler sorunun, Trklerle aralarndaki

dini farktan kaynaklandn dnmlerdir. Bunun sonucu olarak ise Hristiyan

Ortodokslua byk bir balanma gereklemitir. Kilise, Rumlar (Helenleri)

etrafnda toplama baarsn gstermitir. Bizans dneminde Helenlerin ulusal

benliklerinden uzaklamalarnda kilisenin sorumluluu bykse de, tersine onlarn

Trkler tarafndan farkllatrlmalarna izin vermeyiiyle yapt katk, daha byk

olmutur. Zamanla Trklerle olan tm farkllklarn idrak etmilerdir ki bu, hem

dini, hem de ulusal farkllktr66.

Rumlarda (Helenlerde) ulusal bilincin olumasnda kilisenin rol Trk

kaynaklarnca da, Yunan kaynaklarnca da kabul edilmektedir. Svoronos bunu,

Ortodoks Kilise kuvvetlerin lideri olmu ya da Helenlerin savunmasn rgtlemi,

ulusla balanmtr. Ayn zamanda Bizans mparatorluunu bir ekilde devam

ettiren tek siyasal g olarak ortaya km ve gelecekteki Helen Hristiyan devletiryasn ete kemie brndrmtr demektedir67. yle ki, Ayasofya (Agia Sofia)

Kilisesi, stanbulun Helenler tarafndan yeniden elde edilecei dncesinin

sembol haline gelmitir68.

64Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 54-83.65Milas, Gemiten Bugne Yunanllar, s. 163.66

Dimopulos, a.g.e, s. 317-319.67Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 8568Meral, a.g.e., s. 7.


37/566

21

Haciantoniyuya gre, Osmanl daresinde Helenler iktidar kaybetmilerse

de, tarihi bilince sahip rgtl bir cemaat olarak varolmulardr. Bunda da en nemli

pay Ortodoksluk inancnda, Yunancada, cemaatler ve esnaf loncalar ats altnda

rgtl bulunmalarndadr. Bu unsurlar ulusun tarihi belleini korumular ve takdire

ayan bir dayankll glendirmilerdir69.

Hasiotis, cemaat idarelerinin bir dereceye kadar d mdahaleyi

hafiflettiini, bir yerleim veya kyn kk dnyas iinde zgrce bir nefes alma

imkan sunduunu kaydetmektedir. Cemaatlerdeki ileyi, Rum (Helen) Ortodoks

unsurun ilkel bir siyasi yaama sahip olmasna ve problemlerini beraberce zmesine

yardmc olmutur. Bu olgu, demokrasi ruhunun ve cemaat yelerinde ulus bilincinin

gelimesinde rol oynamtr70.

XVII. yzyldan itibaren, Osmanlnn gcn kaybetmesine paralel olarak

iki sosyal grup, bakentte Fenerliler ve tarada ayan etkin olmaya balamlardr.

Fenerliler Reis-l Kttab (Dileri Bakan) ile Divan- Hmayunda grev

almlar, 1716dan 1821e kadar Eflak ve Bodan Beyliklerinde bulunmulardr.

Ancak voyvoda olarak grevlendirilen Rum beyleri, Balkan lkelerinde Osmanl

Devleti aleyhinde kkrtmalarda da bulunmulardr. Bunlar arasnda Osmanlya

sadakatten ayrlmayan drstlkle hizmet edenler olmakla birlikte, kendilerine

duyulan gveni ktye kullanarak ihanet edenler ounluu tekil etmitir71.

Yunanca tarih kitaplarnda bu konuyla ilgili olarak, Fenerliler snfnn

gelime gstermesiyle birlikte, Rumlarn (Helenlerin) kilise liderlii haricinde bir

siyaseti snfna sahip olduklar ifade edilmektedir. Bu siyaseti snf, tm karanlk

yanlarna ramen (ki bu ifadeyle igalciyle yani Osmanlyla ibirlii

kastedilmektedir) g anlarda millete byk hizmetlerde bulunmutur72.

Bu arada ayanlar gurubu da benzer bir gelime gstermi, kilise ve

Fenerlilerin yannda nc bir siyasal g olarak ortaya kmtr73.Helen ulusuluunun gelimesine katk yapm bir dier unsur

aydnlanma srecidir. Aydnlanma her ne kadar baka bir gereklie, Bat

69 Kostas Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], Atina: Ekdosis Diyorasis [Diyorasis Yaynlar], 2002, s. 11.70. K. Hasiotis, Metaksi Othomanikis Kiriarhiyas Ke Evropaikis Proklisis [Osmanl daresi veAvrupa Kkrtmalar Arasnda], Thessaloniki [Selanik]: Ekdosis University Studio Press[University Studio Press Yaynlar], 2001, s. 84-85.71Meral, a.g.e., s. 7-8.72

Haciantoniyu,storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.13.73Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 90.


38/566

22

Avrupaya ait fikirler retse de, boyunduruk altndakilerin benliklerini

kazanmasnda byk katks olmu ve zgrlk zlemini arttrmtr74.

Bat ideolojisinin Helen topraklarnda yaylmaya balamas, Helen

dncesini zenginletirmi ve onu geleneksel Ortodoksluk kalbndan karmtr.

Yunan tarih kitaplarnda iaret edilen unsurlardan biri de, Rum (Helen)

burjuva snfnn etkinlikleriyle ilgilidir.

XVI. ve XVII. yzyllarda snrl ve az saydaki Rum (Helen) tccar ve

sanayici grubu, hem sayca, hem de zenginlik olarak gelime gstermi ve ayr bir

sosyal snf haline gelmitir. XVIII. yzyl ortalarndan itibaren bu snf, kendini

gl hissederek ulusal meselelerin idaresine katlmak istemitir. Helen burjuva

snf ykselme eyleminde Trk igali ile yz yze gelmi, snf ile Trk igal

koullar arasndaki ztlk, sz konusu olan bu byk ve yeni snfn nemli bir

blmnde ulusal ayaklanma fikrinin olumasn salamtr. Bu snf ayn zamanda

Bat ile iliki halinde olduundan, ulusal bilincin byk bir kesinlik almasn

salamtr.

Ulusal varl gvence altna alabilmek iin igalciyle yani Trklerle

birlikte varolma ideolojisi, ya da Hristiyan glerin (rnein Rusyann) Osmanl

mparatorluuna mdahalesiyle kurtulmaya dnk hayallerin karsna, XVIII.

yzyln son eyreinden itibaren, bamsz bir Yunan Devleti kurmak amacyla

Rumlar (Helenleri) rgtlemek dncesi kmtr. Hazrln liderliini ve ulusun

rgtlenmesi grevini zerine alan Helen burjuva snf, XVIII. yzyl ortalarndan

itibaren Helenlerin ideolojisinin taycs olarak kmtr.

Gelien kent merkezleri, Helenizmin kltr merkezleri olmular ve bu

merkezlerde pek ok okul bulunmutur. Yunanca kitap yaynlarnda ve batda eitim

alan Helenlerin saysnda art yaanm, bunlar Rumlara (Helenlere) ait eitim

kurumlarnda grev almlardr.Helen burjuva snfnn en dinamik kesiminin ve onu ifade eden

aydnlarn ulusal bilinci, XVIII. yzyl sonunda ve XIX. yzyl balarnda belli bir

olgunlua ve safla ulam, dank haldeki ihtilal glerini rgtlemeleriyle

74

Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941 [Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.13.


39/566

23

Yunan Bamszlk hareketine gelinmitir75. Bu snf Yunan Devleti ile de iliki

halinde olmu ve aamal olarak bu devletle rtmtr76.

Clogg, Eer Osmanl mparatorluu, XVIII. yzylla beraber asker, toprak

btnl ve iktisat bakmndan zayflam olmasayd, bu ayaklanmann baarl

biimde yrtleceini bile dnmek olanaksz olurdu demektedir77.

Bu arada Yanyal Ali Paa gibi bir takm ayan ve paalarn ayaklanmalar,

Rumlara (Helenlere) Osmanl mparatorluundaki krizin derinlemekte olduunu

gstermitir. Artk Helenler aydnlaryla, tccarlaryla ve gelien bilimsel metotlarla

hazrlklarn yapmaktadrlar. Haciantoniyunun deyimiyle, Artk ulus uyanmtr,

ihtilal dncesi trmanmaktadr ve geriye fitili atelemek kalmtr. Btn sosyal

snflarn kaynamakta olduu durumda, fitili Filiki Eterya atelemitir

Dostlar Cemiyeti olarak evirebileceimiz Filiki Eterya, 1814te

Odessada kurulmutur. Filiki Eterya tm vilayetlerin, tm toplumsal snflarn ve

ideolojik tutumlarn (st ve alt kademedeki ruhban snfnn, byk toprak

sahiplerinin, ayanlarn, tccarlarn, armatrlerin, aydnlarn, Fenerlilerin, kleftlerin,

denizcilerin, iftilerin v.s.) g birlii yapmasn salam ve bir disiplin getirmitir.

Bu, kurtulutan nceki kurtulutur. Gerek i zgrln Helenlere fleyen

Filiki Eteryadr. Helenleri zgrletirmi ve o andan itibaren igalciyle birlikte

yaamak artk olanaksz hale gelmitir78.

Svoronos bu gelimeyi, artk Helen ulusu oluumunu tamamlam ve 1821

ihtilaliyle varln ilan etmitir79 szleriyle ifade etmektedir.

syan ksa srede gelime kaydetmi ve Osmanl mparatorluu isyan bir

ara bastrmsa da, zaman ierisinde yetersiz kalmtr. Yunan ayaklanmas Rusya,

Fransa ve ngiltere tarafndan da desteklenmi, hatta kkrtlmtr. Osmanl sava

gemileri 1827de Navarinde ngiliz-Fransz-Rus mttefik donanmas tarafndan

batrlm ve Navarin deniz sava Morada Osmanl kuvvetlerini, stn durumdanyenilmi duruma sokmutur80. Devamnda 1828de balayan Osmanl-Rus Sava,

Yunanistann bamszln kazanmasnda nemli bir unsur olmutur. Osmanl

75Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 97-106.76Sia Anagnostopulu, Mikra Asia 19os e.-1919 [Anadolu 19. y.y. 1919], 2i Ekdosi [2. b.], Atina:Ekdosis Ellinika Grammata [ Ellinika Grammata Yaynlar], 1998, s. 317.77Clogg, a.g.e., s. 32-33.78Haciantoniyu, storia Tis Neoteris Elladas 1821-1941[Yeni Yunanistan Tarihi 1821-1941], s.14-18.79

Svoronos, To Elliniko Ethnos [Yunan Milleti], s. 106.80Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: 5, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1995, s. 118-119.


40/566


41/566

25

Yunanistan yukarda belirttiimiz bu hedeflerden byk blmne

ulamtr da. Yunan Devleti kurulmu, Yedi Adalar, Tesalya, Epir, Makedonya ve

Trakyann bir blm, Girit ve Ege Adalarn ele geirmitir. 1947 ylnda Oniki

Ada talyadan alnarak Yunanistana verilmitir. Yunanistan ayn byk ama

dorultusunda 1919 ylnda Anadolu Harekatn gerekletirmi, ancak bu kez

giriimi felaketle sonulanmtr. Son elli yl iinde Kbrsta Enosisi, yani

birlemeyi gerekletirmek iin elinden gelen gayreti gstermitir ve gstermektedir.

Kamran nan, Megali deaya ksaca Helen emperyalizmi denilebileceini,

Helenlerin nderliinde Bizans mparatorluunu yeniden diriltmek hedefi olarak

da tanmlanabileceini ifade etmektedir85.

Atina Belediye Bakanl da yapm olan Emmanuil Benakisin86 kz

Pinelopi Deltann, Megali dea ryacs olarak da tannan Venizelos ile ilgili

aktard bir anekdot, Kamran nann bu tanmn dorulamaktadr.

Venizelos 1915te skenderiyeye gelmesi iin yaplan teklifi kabul etmi

ve Pinelopi Deltann kardei Andonis tarafndan misafir edilmitir. skenderiye Rum

Cemaati kendisine grlmemi bir karlama dzenlemitir. Yollar, pencereler ve

balkonlar insanlarla dolmu, her yerde mavi beyaz Yunan bayraklar dalgalanm ve

tm gzergah boyunca kendisine, balkonlardan ve pencerelerden iekler atlmtr.

Aylardan Nisandr.

O gece Andonis Benakisin evinde verilen yemek esnasnda konumalar

siyaset zerinde younlamtr. Venizelos o gece orada bulunanlara, siyasi program

hakknda geni bilgiler vermitir. anakkale Savana katlmmz bizim sadece

kk fedakarlklarmz gerektirmektedir. Ama bunun karl? sorusunu

yneltmitir. Andonis Benakis de Venizelosun karsna bir harita amtr.

Venizelos, hzl bir hareketi ile tm Anadolu kylarn ve ilerini taradktan sonra,

Karlk olarak Lloyd George bize bunlar vaat ediyordu demitir. Venizelos buekilde Helenlere, ryalarnda dahi grmeye cesaret edemeyecei ufuklar sunmutur87. Bu anekdottan hareketle, en azndan bir grup Helenin ad geen lknn sk bir

takipisi olduu rahatlkla sylenebilir.

Megali dea ifadesini ilk kez dile getiren, Helenli bir Ulah olan, Ali

Paann oluna doktorluk ederken bamsz kralln ilk yirmi ylndaki en etkili

85 Kamran nan, Trk-Yunan likilerinde Dinamikler, Tarih Boyunca Trk-Yunan likileri,

Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1986, s. 93.86Emanuil Benakis, Egkiklopedia 2002 [2002 Ansiklopedisi], Tomos [Cilt]: 13, s. 144.87Pinelopi Delta, Elefterios K. Venizelos, Atina: 1978, s. 11-12


42/566

26

siyasal kiiliklerden biri olmaya ykselmi oannis Kolettistir. 1844te ilk

anayasann oluumuyla sonulanan grmelerde Kolettis, kralln ilk snrlar

dndaki blgelerde yaayan Helenlerin davasn, bamszlk savamnn iinde yer

alan yerlilerin hegemonyac isteklerine kar savunmutur. Yalnzca krallkta

yaayanlarn deil, Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) soyuyla ilikili olanlarn da

Helen (Yunanl) olduklarnda diretmitir. Helenizm balca iki odakta toplanyordu:

Kralln bakenti olan Atina ve tm Helenlerin (Yunanllarn) d ve umudu

olan ehr-i Konstantiniye.

Kolettis, 1844teki anayasa kongresinde unlar sylemitir:

Yunan Krall tm Yunanistan deil, yalnzca onun en kk ve en

eski parasdr. Doma byme Helen (Yunanl) olan kimseyalnzca bu krallk ierisinde yaayan deil, ayn zamanda

yonyada, Tesalyada, Serezde, Edirnede (Adrianupolis),

stanbulda (Konstantinupolis), Trabzonda, Giritte, Sisamda

(Samos) ve Yunan tarihi ya da Helen (Yunan) rkyla ilikili

herhangi bir toprakta yaayandr88

Yunan tarih yazm iin sra d ifadesiyle nitelendirebileceimiz

Dimitris Kiikis89, Batl aydnlar, Yunanllarn kalbine rk kini enjekte ederken,

byk devletlerin diplomatlar da, Trkler aleyhine bir genilemeyle Megali

deann gereklemesi iin tevik ediyorlard demekte, Megali dea teriminin

babas olarak tanmlad Kolettisin, Fransz Partisi lideri olduunun altn

izmektedir90.

Veremis, Megali ideann daha ok halk ynlarnda yank bulduunu,

gl olan ulusal mesaj ile halka, ortak bir Helen (Yunanl) kimlii sunduunu

ifade etmektedir. Halk siyasal olarak eitlemi, ulus bilincini geniletmi ve devletleuzlatrmtr. Byk lk romantizmi, halk ulusal bir ortaklk etrafnda

birletirmitir. Megali dea taraftarl Helenlerin kendilerine yeteceklerini ilan

88Clogg, a.g.e., s. 66.89Yazar Trkiyede Kitsikis adyla tannmaktadr. Yunancada t ve s harfleri yan yana geldiinde

olarak okunmaktadr.90Dimitris Kiikis, storia Tis Othomanikis Aftoktatorias [Osmanl mparatorluu Tarihi] 1280-1924, B Ekdosis [2.b.], Atina: Ekdosis Estia [Estia Yaynlar], 1988, s. 156.


43/566

27

etmekte ve Helenlere yeni bir milli grev sunmaktadr: Bu grev, dounun

uygarlatrlmas ve ayn anda Helenletirilmesidir (Yunanllatrlmasdr)91.

Ayn konuyu ele alan Pashalis M. Kitromilidis, ulusal birlik ve beraberlik

iin ulusalc sylemin yaygn bir ara olarak kullanldn, ulusal glerin bu

ekilde, d hedeflere ulaabilmek iin birlikte hareket edebildiklerini ifade

etmektedir. Toplum iindeki gr ayrlklar bertaraf edilmeli, ya da ulusal

beraberlik iin uzlalmalyd. Megali dea ilk balarda ite byle bir i atma

krizine cevaben ifade edilmitir. Topraklar geniletmek ve boyunduruk altndaki

kardeleri kurtarmak her ne kadar Megali deann ideolojik ve retorik temellerini

oluturuyorlarsa da, 1844te Kolettis tarafndan cokulu bir ekilde ifade edilmesi,

Yunanistandaki yerli ve gmen vatandalar arsndaki ekime ile yzleilmesi

erevesinde olmutur. Kendisi de bir d Helen olan Kolettisin Megali deay

tm ulusu birletirecek bir unsur olarak ele almas doaldr. Megali dea, doum

yerlerine baklmakszn siyasal haklarn eitliini desteklemek amacyla, kk

kralln snrlarnn ok tesine yaylmtr.

Kitromilidis, kimin hangi kriterlere gre Helen (Yunanl) saylacann ve

bunu talep edebileceinin yantn aramakta ve varolan karmak tabloya dikkat

ekmektedir. Eer dil ulusal bir simge ise, Helen ulusuluu ciddi problemlerle kar

karyayd. Bamsz Yunanistanda dillerinin Yunancalatrlmas gereken,

Arnavuta konuan byk bir nfus yaamaktayd. Tesalya ve Epirde, snrlarn

kuzeyinde sadece Arnavuta deil, Ulaha konuanlar da bulunmaktayd.

Makedonyada dinsel ve dilsel gruplarn oluturduu ulus mozaiinde Trke,

Arnavuta, Bulgarca ve Ladino konuan Mslman ve Yahudiler arasnda, krsal

kesimde Ortodoks bir nfus yaamaktayd. Bunlar iinde Yunanca, Arnavuta,

Ulaha ve Srp leheleri konuan gruplar grlebilmekteydi.

Egenin tesinde, Anadoluda, tablo yine benzer karmaklgstermekteydi. Ortodoks Hristiyanlarn byk bir blmnn, yarmadann i

blgelerinde yaayanlarn ana dilleri Trkeydi. Dou illerinde kk gruplar

oluturan Ortodokslar, Ermenice, Arapa ve Krte konumaktaydlar. Sadece

nemli kent merkezlerinde Yeni Yunanca Ortodoks nfusun ortak diliydi. Birka

istisna dnda Ege Adalar, Girit ve Kbrs, Yedi Adalar Yunancann

konuulabildii blgelerdi. te bu durumda cemaat alanmal, ilenmeli ve de

91 Veremis, Apo To Ethniko Kratos Sto Ethnos Dihos Kratos To Pirama Tis OrganosisKonstandinupoleos [Milli Devletten Devletsiz Millete - stanbul rgt Deneyimi], s. 29-30.


44/566

28

uyandrlmalyd. Bu ise ancak ulusal bir eitim aracl ile baarlabilirdi. Yunan

Devletinin snrlarnn tesindeki ulusal eitimin ilevi, Helen ulusunun sembolik

snrlarn geniletmekti92. Bu ama iin Yunan Devleti, Atina niversitesi,

Anadoluda kurulan Rum cemiyetleri ve okullar, kilisenin de salad destekle,

ibirlii halinde almlardr.

Bize gre bu olgu, Anadoluya gerekletirdii askeri harekatn ok

ncesinde balayan, Yunanistann Osmanl topraklarndaki eitim seferberlii

kampanyasdr. Bu, Megali deann baka bir boyutudur ve Yunanistan iin en az

topraklar geniletmek kadar nemli olmutur. Hedeflere ulald, yani Helen

ulusu yaratld durumda, Yunanistann Osmanl topraklarn ilhak etmesi

kolaylaacaktr.

Bu yazlanlar, Yunanllk ve Rumluk ayn ey deildir tezine de yant

iermektedir.

Aynoros (Agion Oros)lu bir arhimandrit (manastr papaz) olan Vasilios

Gontikakisin, 18-20 Ocak 2004te To Vima Gazetesindeki yazlar, Megali

deann bir ruhban tarafndan bugn nasl yorumlandna iaret etmektedir.

Arhimandrit, Yunan Devleti kurulunca Megali deann gereklemesine

yaknlaldn, Ayasofya (Agia Sofia)nn bir nefes tesine kadar ulaldn,

ancak bunu Anadolu Felaketinin izlediini sylemektedir. Gerekte ise, Megali

dea yok olmamt. Parlamakta, genlemekte ve ykselmekteydi. Tarihi bir

felaketle yok olmas, onun ok da byk olmad anlamna gelirdi. Nihai ama,

belli bir corafi blgenin igali deil, cemaatin ykselmesiydi. Bugn milyonlarca

nfuslu stanbulda (Konstantinupoliste) Ayasofya hkm srmekte ve kendini

kabul ettirmekteydi. Tm camiler onu boyut olarak gemek istemekte, ya da

zerafetini taklit etmekteydiler. Bunlar karsnda Ayasofya suskun kalmakta, olan

bitenden rahatszlk duymamakta, sadece aydnlatp teselli etmekte ve katlanpbeklemekteydi93.

92 Pashalis M. Kitromilidis, Noeres Kinotites Ke Aparhes Tu Ethniku Zitimatos Sta Valkanya[Akll Cemaatlar ve Balkanlarda Ulusal Meselenin Balangc], Ethniki Taftotita Ke EthnikismosSti Neoteri Ellada [ada Yunanistanda Ulusal Kimlik ve Ulusalclk], Atina: Ekdosis

Morfotiko drima Ethnikis Trapezis [Morfotiko drima Ethnikis Trapezis Yaynlar], 1997, s. 81-90.93Eriim: http://www.antibaro.gr [16 Mays 2007]


45/566

29

4. YUNANSTANIN OSMANLI RUM CEMAATNHELENLETRME ABASINDA CEMYETLERN ROL

Osmanl mparatorluunda, Mslman Trklerle Ortodoks Rumlar, uzun

yllar yan yana yaamlar ve etkileim halinde olduklarndan birbirlerinden pek ok

kltrel zellik almlardr. Sadece dini ynden ayrlan, beraber alayp glen bir

halk sz konusudur. Ancak bu durum, Yunanistann Anadoluda balatt eitim

seferberlii ile XVIII. yzyldan balayarak ve zellikle XIX. yzylda birden

deimeye balamtr.

Megali dea konusunu ele aldmz bir nceki blmde, Yunan

Devletinin snrlarnn tesinde eitimin ilevinin, dilleri ya da dinleri sebebiyle

Helen ulusunun oluturduu cemaatle rtebilecek olanlarn eitilmeleri aracl

ile, Helen ulusunun sembolik snrlarn geniletmek olduunu ifade etmi

bulunuyoruz. Bu ilemi, birbirini tamamlayan iki kurumsal a olabilir klmtr. Biri,

dorudan Yunan Devleti tarafndan denetlenmekteydi. Dieri ise Anadolunun yerlisi

Yunanca konuanlarn, ya da Ortodoks Hristiyan cemaatlerin elindeydi. Ancak her

ikisi de, Atinada eitim grm kiilerden olumaktayd. Sz konusu olan alardan

birincisi, 1836dan itibaren gerek Balkanlarda, gerekse Anadoluda ehirden ehre

yaylan konsolosluk ve viskonsllerin oluturduu a ve dieri de Rum okullar

adr. Bu okullar blgesel cemaatler tarafndan Yunan Devletinin sunduu

normlara gre rgtlenmi, Yunan Devletinin eitim formasyonuna gre, yerli

cemaatten oluturulmutur.

Osmanl mparatorluundaki Yunan konsolosluklar, pek ok sorumluluk

stlenmilerdi. Bunlar resmi diplomatik ve ticari sorumluluklarn ok zerinde

sorumluluklard. Yunan Devletinin ilk kurulduu yllarda, 1830-1840 yllar

arasnda konsolosluk ve viskonsllerin en nemli faaliyetlerinden biri, Yunanbamszlk mcadelesine katlacak ya da herhangi bir ekilde katk yapabilecek

olanlara Yunan uyruunu vermek olmutur. Bylece Osmanl mparatorluunun en

nemli ehirlerinde, Yunan uyruklulardan bir ekirdek oluturmutur. Bu gruplar en

uygun zamanda, bu blgelerin Yunan Krallna katlmas iin alacaklard.

Konsoloslar ayrca, Rum basnn yerli kanallar aracl ile de desteklemilerdir. Bu

ekilde hala zgrleememi olan kardelerine, zgr Yunanistan ile ilgili haberler

aktarlmtr. Siyasal ve eitimsel etkinlikleri destekliyorlar, Yunanistan ile rtenetkinlikleri cesaretlendiriyorlar ve Osmanl yetkililerinin kmsenmesini


46/566

30

ateliyorlard. Bu tip faaliyetler Rumlarn youn olduu blgelerde ok eskiye

dayanyordu.

Yunan bamszlnn ncesinde olduu gibi sonrasnda da, Osmanl

daresindeki Rum cemaatlerin hayatnda, okullar kurulmas temel konuyu tekil

etmitir. Kurulmasnn akabinde Yunan Devleti ite homojenlii salayacak bir

eitim a oluturduunda, Osmanl mparatorluunun eitiminde de byk bir

deiim meydana gelmeye balamtr. Yunan htilali ncesinde orta retimdeki

retmenler ya dini eitimin en nemli merkezlerinde, ya da Avrupa

niversitelerinde eitim alrlarken, Atina niversitesi kurulduktan sonra Anadolu

orta retimine en ok retmen salayan kurum haline gelmitir. Rum genlerinin

Atina niversitesine ynlenmeleri phesiz ki konsolosluk faaliyetlerine bal bir

gelimeydi. Atina niversitesinde yetimi retmenler, srasyla temel eitimdeki

rencileri yetitirmilerdir. Bu ekilde, Osmanl mparatorluunda bir eitim a

olumutur. Bu ebeke Helen birliine ynlendiriyor ve Anadoluyla Balkanlarn en

cra kelerinde, Rum Ortodoks cemaatin bulunduu yerlerde grevini

srdryordu.

Neologos Gazetesinde, Dou halklar anlamaldrlar ki onlarn geliimi,

Helen (Yunan) eitimi araclyla olacaktr. Hibir ekilde geri adm atm deiliz.

Helenizmin dounun Rnesansnn vaftiz kazan olmas nazik hrsna sahibiz

denilmitir94.

Helenizm asndan sz etmekte olduumuz bu eitim seferberliinin en

nemli katks, Ortodoks nfusun dil olarak Helenlemesi olmutur. Ortodoks

cemaatlerin Arnavuta, Ulaha ve Srpa konutuu Balkanlarda, Trke, Ermenice

ve Krte konutuu Anadoluda, temel ve ortaretim ann genilemesi, iki

nesil sonra gemite konuulduu halde, unutulan Yunancann yeniden

canlanmasna sebep ol

nilüfer erdem - yunan tarihçiliğinin gözüyle anadolu harekatı (1919-1923)

Documents