neuracunljivost sve

SADRAJ: 1.UVOD.. 1 2. POJAM NEURAUNLJIVOSTI. ... 2 2.1. Odnos uraunljivosti i krivice .. . 2.2. Osnov uraunljivosti... ..... 3 3. UTVRIVANJE NEURAUNLJIVOSTI . . 5 3.2. Bioloki metod .......................................................................... 3.3. Duevna poremeenost .. . 7 3.4. Duevne bolesti . 3.5. Privremena duevna poremeenost ........... .............................. 9 3.6. Zaostali duevni razvoj . .. .. 10 3.7. Druga tea duevna premeenost .... 3.8 Mogunost rasuivanja i odluivanja ...... 11 3.9. Mjeoviti metod. 4. IZRICANJE MJERA BEZBJEDNOSTI OBAVEZNOG PSIHIJATRIJSKOG LIJEENJA 12 4.1. Oduzimanje poslovne sposobnosti . . 13 4.2. Problemi kod oduzimanja poslovne sposobnosti osobama s duevnim smetnjama............................................................................... 14 5.ZATITA SLOBODA I PRAVA MENTALNIH BOLESNIKA ... .. 17 5.1. Havajska deklaracija 5.2. Nacrt principa i garancija za zatitu mentalnih bolesnika i unapredjenje staranja o mentalnom zdravlju . 18 5.3. Pravci razvoja zatite sloboda i prava mentalnih bolesnika 20 5.4. Bitno smanjena uraunljivost ... 22 6. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA . 23 6.1. Odgovornost za actione liberae in causa.. 6.2. Actione liberae in causa i smanjena neuraunljivost .. 24 6.3. Sredstva i naini kojima se izvrilac moe dovesti u stanje privremene neuraunljivosti. 6.4. Alkohol . 25 6.5. Droge .. 27 6.6. Upotreba lijekova (tabletomanija).. ..... 29 6.7. San .. 30 6.8 .Ostala sredstva ... .. 31 7. ZAKLJUAK ... 32 LITERATURA... ... 33

Krivino pravo/Neuraunljivost Nataa Vaskrsi

1

1. UVOD

Nema krivice, a time ni krivinog djela ukoliko je u konkretnom sluaju, pri dejstvu odreenih okolnosti, iskljueno svjesno i voljno postupanje uinioca krivinog djela. Subjektivni osnovi iskljuenja krivinog djela su:

1) Neuraunljivost 2) Sila i prjetnja 3) Stvarna zabluda i 4) Pravna zabluda

Osnovni element krivice predstavlja uraunljivost ije postojanje se kod uinioca krivinog djela uvek pretpostavlja. Zato se u Zakoniku ne odreuje pojam uraunljivosti ve pojam neuraunljivosti, pri ijem postojanju ne postoji krivino djelo. Iz teorije krivinog prava, razmatrajui pojam krivinog djela, uimo da nema krivinog djela bez subjektivnod djela krivice. Teorija krivinog prava, ipak nije u stanju da adekvatno objasni pravnim laicima kako da nazovemo postupke one osobe koja se sa stanovita zakona ne smatra krivom, jer u trenutku izvrenja djela nije bila uraunljiva. Sa stanovit krivinog prava lica sa mentalnim poremeajima izazivaju najee interesovanje kao mogui uinioci krivinih djela. Svaka vjest o izvrenju nekog svirepog, podmuklog ili masovnog ubistva izaziva sline reakcije javnosti: radoznalaost, zgraanje saosjeanje sa porodicom rtve. esto emo i kada ne znamo ko je uinio krivino djelo svi da prokementariemo da je to mogao da uradi samo neki lidak. Predrasude javnosti su uglavnom, da teka krivina djela sa elementima naselja ine duevno poremeene osobe. Niko ne moe da opovrgne da oni ine krivina djela , medjutim samo 4% od ukupnog broja duevnih bolesnika je registrovano kako izvrioci nekog krivinog djela. Laiko posmatranje opasnosti duevno bolesnih osoba esto je mnogo gore nego to to stvarno jeste, zbog toga su opasne zablude, predrasude ili na osnovu toga zasnovane procjene.


2

2. POJAM NEURAUNLJIVOSTI

Nije uraunljiva ona osoba koja je u vrijeme uinjenog krivinog djela nije mogla shvatiti znaaj svoga djela ili nije mogla upravljati svojim postipcima zbog trajne ili privremene duevne bolesti, privremene duevne poremecenosti ili zaostalog duevnog razvoja (Zakon o Krivinom postupku BiH, Sl. novine F BiH br.35/03,37/03,56/03 l.34.st1 ). Uinitelj krivinog djela ija je sposobnost da shvati znaaj svog djela ili da upravlja svojim postupcima bila bitno smanjena zbog nekog stanja iz stava 1.ovog lana moe se blae kazniti (bitno smanjena uraunljivost), (Zakon o Krivinom postupku BIH, Sl. novine F BiH br.35/03,37/03,56/03, l34.st2). Neuraunljivost je osnov iskljuenja odgovornosti.Uinilac koji je uinio krivino djelo u stanju neuraunljivosti ne moe biti smatran krivim,odnosno neuraunljivost iskljuuje krivicu kao obavezan element krivinog djela. Neuraunljivost je odredjeno psihiko stanje uinioca u momentu izvrenja krivinog djela,iji su uzroci biolokog i psiholokog karaktera. Uraunljivost predstavlja skup intelektualnih i voljnih elemenata koji ine oveka sposobnim da misli, rasuuje i odluuje o svojim postupcima i da njima upravlja. Iz ovoga prizilazi da se uraunljivost sastoji iz dve grupe sposobnosti: intelektualne i voljne. Svaki punoljetan uinilac krivinog dela je duevno normalan, pa iz toga proizilazi da je i uraunljiv. To znai da se u krivinom postupku svakog uinioca nee utvrivati uraunljivost, vec samo kod onog uinioca u iju se normalnost posumnja na bazi njegovog ponaanja. Iz ovoga proizilazi da se ne utvruje uraunljivost, ve neuraunljivost. Uinilac koji je krivino delo uinio u stanju neuraunljivosti ne moe biti smatran krivim, odnosno neuraunljivost iskljuuje krivicu kao obavezan elemenat krivinog dela.1

2 .1. Odnos neuraunljivost i krivice

Uraunjivost je osnov krivice, jer ona ne moe postojati bez uraunljivosti. To je klasino shvatanje odnosa uraunljivosti i krivice. Naime, ako se krivica shvati kao psihiki odnos uinioca prema svom djelu, onda je jasno da ga uinilac moe imati samo tada ukoliko je on sposoban da ima psihiki odnos, tj. ukoliko je sposoban da izgradi svoj stav prema radnji i posledici i drugim okolnostima krivinog djelu. To znai da bi uinilac krivinog djela bio kriv potrebno je da se njegove psihike odluke obavljaju pravilno i neometano. Uraunljivost kao krivina sposobnost je lino svojstvo, jer svaka osoba mora da bude sposobna za rasuivanje i odluivanje da bi bila krivino odgovorna za uinjeno krivino delo. Prema tome, da bi uinilac mogao da zauzme bilo kakav psihiki odnos ima normalan i zdrav psihiki aparat, da je sposoban da prima utiske iz unutranje i spoljanje sredine, da ih sreuje , oblikuje i zadrzava i da na taj nain dobija saznanje o tome sta se deava oko njega i u njemu , da stvara zakljuke i odluke kroz koje e izraziti svoj stav prema tim dogaajima. Ako je uinilac u vrijeme vrenja krivinog djela imao zdrav psihiki aparat, sposoban za pravilno funkcionisanje, tada za takvog uinioca kaemo da je sposoban za rasuivanje i odluivanje.

1 M. Radovanovi ,Pravo SFRJ, Beograd 1976,str.163


3

2.2. Osnov uraunljivosti

U teoriji se odavno postavlja pitanje osnova uraunljivosti i moda nijedno pitanje u nauci krivinog prava nije bilo vie sporno od ovog.Po pitanju na emu se zasniva uraunljivost,odnosno kada se uinilac jednog krivinog djela smatra kao podoban za uraunljivost,postije razna miljenja i teorije u zavisnosti od filozofskok pravca koji se zastupa.

1) Prema teoriji indeterminizma,uraunljivost se zasniva na slobodnoj volji,pa se kao podoban za uraunljivost smatra onaj ija je volja slobodna.Po shvatanju pristalica apsolutnog indeterminizma,volja je slobodna ako su njene odluke potpuno spontane.Usled toga,lini osnov krivine odgovornosti nalazi se u slobodnoj volji, pa se kao reakcija na krivino djelo moe pojaviti samo kazna sa ciljem odmazde,odnosno ispatanja zbog slobodne volje.

Navedeno shvatanje, koje su zastupali predstavnici klasine kole i koje se zasniva na metafizikom pojmu o slobodi volje,naputeno je u teoriji krivinog prava pod uticajem razvoja nauke o ovjeku i ljudskom drutvu.Sem toga,ovo shvatanje je u protivnosti sa svrhom kanjavanja,kako se ovo uglavnom postavlja u nauci i zakonodavstvu shodno teorijama individualne i generalne prevencije.Jer,ako bi volja ovijeka bila apsolutno slobodna i nezavisna od svih uticaja spolja,onda se zatita drutva od kriminaliteta i popravljanje delikvenata,kao osnova kanjavanja,ne bi mogla kaznom da ostvare,jer se na volju ne moe da utie,poto je ona slobodna.Zato se na mjesto apsolutnog indeterminizma,usvaja relativni indeterminizam od strane neoklasine kole,po kome je volja relativno slobodna,jer postoji izvjestan uticaj motive i karaktera u odluivanju.Da li e jedno lice uiniti neko krivino djelo ili ne,zavisi od motive koje e usvojiti kao i od njegovog karaktera.Prema tome,postji relativna sloboda u odluivanju odnosno postoji mogunost slobodnog odluivanja na koje se zasniva odgovornost uinioca krivinog djela. 2) Prema teoriji determinizma, koju zastupaju predstavnici antropoloke i pozitivne kole,volja ovjeka nije slobodna,ve je njegova djelatnost odreena,determinisana raznim unutranjim (endogenim) i spoljnim (egzogenim) faktorima.Usled ovoga, osnov uraunljivosti i odgovornosti ne nalazi se u slobodnoj volji, pa se krivino djelo ne moe psihiki da pripie njegovom uiniocu.Zato se na mjesto line odgovornosti postavlja princip drutvene, zakonske odgovornosti uinioca, po kome svaki ucinilac, pa i duevno bolestan odgovara pred drutvom zbog izvrenja krivinog djela,a ovo je radi svoje efikasne zatite ovlaeno,da se od uinioca krivinog djela zatiti merama drutvene odbrane.Kao osnov za odreivanje i odmeravanje mera drutvene odbrane,na mjesto uraunljivosti je usvojen temibilitet ili perikolozitet.Pod ovim se podrazumjeva opasnost koju uinilac ispoljava svojom naklonou za vrenje krivinih djela i oznaava stah sredine koji on izaziva usled svog naina ivota i ponaanja. Pomenuto uenje navedenih kola, koje u nauci predstavlja apsolutni determinizam kritikovano je od strane mnogih kola,a naroito socioloke,zbog poricanja svake mogunosti line odgovornosti.Sem toga, kazna zbog uinjenog krivinog djela ne bi imala nikakvog opravdanja, ako bi volja ovjeka i njegova


4

djelatnost bile apsolutno determinisane,jer bi izricale prema ljudima, uiniocima koji su kao kakav automat izvrili krivino sjelo.Zbog toga se po novijem shvatanju smatra, da je ovjekova volja relativno determinisana. Polazei od ovog shvatanja socioloka kola je,usvajajui determinizam,zadrala i uraunljivost kao osnov krivine odgovornosti.Meutim, ona je pored uraunljivosti uvela i opasno stanje stranke kao osnov za primenu mera bezbjednosti prema nekim delikventima.Opasno stanje je svojstvo izvesnih kategorija delikvenata iz grupe hroninih krivaca, koji ispoljavaju tenju za vrenje krivinih djela iz endogenihi egzogenih faktora. 3) Prema indiferentistikim teorijama, za odreivanje osnova uraunljivosti bez znaaja je, indiferentno je pitanje, da li je ljudska volja slobodna ili ne.Reenje pitanja o slobodi volje pripada filozofiji, dok krivino pravo za svoje praktine potrebe treba da nae neki drugi osnov. Po jednoj teoriji (teorija normalnosti- Fr. Liszt) , uraunljivost je sposobnost uinoica za socjalno ponaanje koje odgovara potrebama zajednikog ivota ljudi. Po drugoj teoriji (teorija linog identiteta, Merkel, Frank) uraunljivost je sposobnost ovjeka da tano ocjeni izvjestan nadraaj na djelanje id a na to reaguje na nain koji ogovara njegovoj linosti. Po treoj teoriji (teorija zastraenja, ili psihikog reagovanja na kaznu, -Alimena) uraunljivost je podobnost za zastraivanje odnosno podobnost za oseanje kazne kao sankcije. 4)Prema teoriji naeg prava (prava SFRJ), koju naroito zastupaju prof. Srzenti-Staji, osnov uraunljivosti je psihiko stanje u kome postoji mogunost za svesno djelovanje ovjeka, a to znai mogunost pravilnog shvatanja zbivanja u sebi i oko sebe, i mogunost preduzimanja radnji u saglasnosti za svesno postavljenim ciljevima.Razmatrajui pitanje osnova uraunljivosti sa pozicija teorije marksizma, pomenuti aurora smatraju da treba poi od relativno uslovljene volje ovjeka, a time i njegove djelatnosti.Meutim, ovjek kao svjesno i misaono bie u tome uzrono povezanom procesu nije pasivni factor koji se po zakonu nunosti sjepo ukopava u process zbivanja, ve je on ujedno aktivni factor, koji utie na procese zbivanja i u prirodi i u drutvu. Problem volje,njene slobode i uslovljenosti, svodi se u sutini na odreivanje pravilnog odnosa izmeu slobode i nunosti ovjekovih postupaka.Taj odnos ustanovljavanja i ispoljavanja marksistika teorija determinisanosti ovjekove volje odnosno ovjekove djelatnosti.


5

3. UTVRIVANJE NEURAUNLJIVOSTI

Neuraunljivost se utvruje u krivinom postupku uz pomo ljekara psihijatra koji daje nalaz o postojanju stanja duevne poremeenosti i miljenje o mogunosti, odnosno nemogunosti rasuivanja i odluivanja. Na osnovu nalaza i miljenja ljekara-psihijatra, sud donosi konanu odluku o neuraunljivosti, smanjenoj uraunljivosti ili uraunljivosti uinioca krivinog djela. Neuraunljivost se uvijjek utvruje u odnosu na krivino djelo.To dalje znai da je mogue da jedan uinilac u istom vremenskom momentu u odnosu na jedno djelo bude neuraunljiv,a u odnosu na drugo uraunljiv. Lice koje svojom radnjom ostvari sve elemente bia nekog krivinog djela u stanju neuraunljivosti nije za to delo krivo, odnosno uzima se da ne postoji ni krivino djelo jer nije ostvaren njegov subjektivni element. U odnosu na neuraunljivog uinioca, pod uslovom da je opasan po okolinu, mogu biti primenjene odreene mere bezbednosti.Pored obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, to su i zabrana upravljanja motornim vozilom, zabrana vrenja poziva, delatnosti ili dunosti i oduzimanje predmeta. Zakonom se mogu predvideti razliiti naini utvrivanja postojanja neuraunljivosti. Poznata su tri metoda od kojih se moe poi prilikom zakonskog oblikovanja instituta uraunljivosti, ili tanije reeno tri naina utvrivanja neuraunljivosti, a to su: bioloki, psiholoki i mjeoviti. Za psiholoki metod mjerodavne su samo posledice, odnosno poremeaji do kojih dolazi na psihikom planu, dok kod bilokog metoda, sasvim suprotno, u obzir se uzimaju samo samo odreena bolesna, abnormalna psihika stanja. Mjeoviti metod trai i jedno i drugo, odnosno i uzrok i posledicu. Navedeni metodi ipak ne polaze od pravog stanja stvari, tako da se samo uslovno mogu prihvatiti. Naime, postoje forme duevne poremeenosti koje se ne zasnivaju na organskim, biolokim promenama, tj. Nisu uslovljene nikakvim somatskim promenama koje se egzaktno mogu utvrditi. Nije prihvatljiva fikcija da svaki duevni poremeaj ima organski uzrok, samo to nauka jo nije u stanju da ga ustanovi. S druge strane, ni psiholoki metod ne moe sasvim egzaktno utvrditi neku psihiku datost, tj. neto to se odreenim naunim metodama moe okvalifikovati kao psihiki poremeaj. On se u znatnoj meri oslanja i na vrednovanja, tako da se govori i o psiholoko-normativnom metodu.2

2 Z.Stojanovi,Krivino pravo opti dio, Beograd 2002,str.169


6

3.1. Psiholoki metod

Psiholoki metod se sastoji u utvrivanju postojanja psihikih smetnji, koje rezultiraju iz nenormalnih psihikih stanja i utvrivanja stepena njihovog uticaja na rasuivanje i odluivanje uinioca djela, dok se, pak, sama nenormalna psihika stanja ne utvruju ovim metodom. Psiholoki osnov se moe manifestovati ili u obliku nemogunosti shvatanja znaaja svog djela (odsustvo moi rasuivanja) ili u nemogunosti upravljanja svojim postupcima (odsustvo moi odluivanja), bez obzira na to koja su nenormalna stanja prouzrokovala takvu nemogunost. Uinilac nije svjestan znaaja svog djela onda kada ne shvata prirodni znaaj svoga djela, kada nije svjestan djelovanja prirodnih zakona. Takoe, ta je svjest odsutna i kada on ne shvata drutveni znaaj svoga djela. Uinilac ne moe upravljati svojim postupcima onda kada ima pravilnu predstavu, kada jo vlada svojim razumom, ali je izgubio vlast nad voljom.2 Iako u nekim sluajevima kod uinioca nema ni jednog ni drugog, tj. ukoliko usled nekog od stanja duevne poremeenosti on ne moe shvatiti ni znaaj svog djela niti upravljati svojim postupcima, zakonski uslov u pogledu psiholokog osnova postavljen je alternativno, tako to se trai da uinilac ili nije mogao da shvati znaaj svog djela, ili nije mogao da upravlja svojim postupcima. Dovoljno je da nedostaje ili intelektualna ( mo rasuivanja ) ilivoluntaristika komponenta ( mo odluivanja ). Ono to kumulativno mora biti ostvareno za postojanje neuraunljivosti jeste psiholoka i bioloka komponenta. Naime, uvjek mora kumulativno biti ostvaren jedan od etiri oblika duevne poremeenosti ( bioloki osnov ) i jedan od dva oblika psihikih smetnji ( psiholoki osnov ). To znai da usled jednog od etiri oblika duevne poremeenosti uinilac ili nije mogao da shvati znaaj svog djela, ili nije mogao da upravlja svojim postupcima. ( na primer usled duevne bolesti nije mogao upravljati svojim postupcima, ili usled zaostalog duevnog razvoja nije mogao da shvati znaaj svog djela ).3

3.2. Bioloki metod

Biolokim metodom se utvruju abnormalna psihika stanja, ali se ne utvruje uticaj ovih stanja na odvijanje psihikih funkcija. Tako je po ovom metodu, uinilac krivinog djela neuraunljiv, ako je u vreme vrenja krivinog djela bio duevno poremeen. Ovim metodom se, dakle, utvruju uzroci neuraunljivosti, ali ne i njihove posledice.

Bioloki osnov se moe ispoljiti u tri vida: Privremena ili trajna duevna bolest, privremena duevna poremeenost i zaostali duevni razvoj i druga teza duevna poremeenost.

Od duevnih bolesti obzirom na njihov uzrok razlikuju se egzogene (traumatske psihoze, epilepsija izazvana promenama na mozgu i druge) i endogene u koje spadaju manino-depresivna psihoza (ciklotimija),

3 Z.Stojanovi Krivino pravo opti dio, Beograd 2002,str.170


7

shizofrenija, paranoja, nasledna epilepsija, progresivna paraliza, melanholija i tako dalje.

Privremena duevna poremeenost obuhvata stanja izazvana afektima ili intoksikacijom usled konzumiranja alkohola i droga, ali moe biti i normalno stanje kao to je san na primer.

Zaostali duevni razvoj (oligofemija), je oblik duevne poremeenosti kod koje je oteena inteligencija nezavisno od uzroka i stepenuje se na laku, srednju i teku pa se i razlikuju kategorije duevno zaostalih lica (debili, idioti, imbecili).

Neuraunljivost postoji samo kada postoji najmanje jedan bioloki i jedan psiholoki osnov. Izmedju njih mora postojati uzroan odnos: nemogunost shvatanja znaaja djela i upravljanje postupcima treba da se javlja kao posledica postojanja momentu izvrenja djela trajnog ili privermenog duevnog oboljenja, privremene duevne poremecenosti ili zaostalost duevnog razvoja kod uinioca krivinog djela.

3.3. Duevne poremeenosti

Duevna poremeenost podrazumeva stanje usled koga je dolo do naruavanja normalnog odvijanja psihikih procesa kod uinioca krivinog djela, tako da on u usled toga nije u mogunosti da pravilno odluuje i rasuuje. Duevne poremeenosti mogu biti nasledne, uroene, ili steene. Nasleene su one koje su imali roditelji, ili preci uinioca djela. Uroene duevne poremeenosti su one koje nastaju kod ploda u vreme toksikacije ili oboljenja mozga ili endokrinih lezda. Steene duevne poremeenosti su one koje su nastale za vreme poroaja i posle roenja u toku ivota. Uzroci duevnih poremeaja mogu biti organske i psiholoko-socijale prirode. Kao uzroci organske prirode to su najee povrede, oboljenja tokom ivota. Kao uzroci psiholoko-socijalne prirode to su najee duevni potresi, koji nastaju zbog konflikata u socijalnoj sredini i iznenadni ivotni dogaaji koji imaju karakter drame, stresa, tragedije i sl.4.

3.4. Duevne bolesti

Zakon na prvom mjestu navodi duevne bolesti kod kojih pravi razliku prema njihovom trajanju, odnosno prema mogunostima izljeenja i djeli ih na trajne i privremene. S obzirom na na uzrok duevnih bolesti , uobiajena ja njihova podjela na egzogene i endogene . Egzogene su one koje su izazvane nekim spoljnim faktorima koji spolja djeluju na organizam i gde se njihovo dejstvo moe ustanoviti, pa se stoga govori o duevnim bolestima ( psihozama ) koje su organski uslovljene. To su, na primjer traumatske psihoze ( nakon povrede mozga ), psihoze izazvane infekcijom npr.(progresivna paraliza ), epilepsija izazvana promjenama na mozgu, propadanja linosti usled modane artrioskleroze, itd

4 M. Radovanovi ,Pravo SFRJ, Beograd 1976, str.170


8

Endogene psihoze su, pak, one duevne bolesti iji je uzrok unutranji, kod kojih se ne mogu dokazati organski uzroci. To su, pre svega, manino-depresivna psihoza, shizofrenija i paranoja.Pod duevnim oboljenjima uopte podrazumjevaju se oboljenja centralnog nervnog sistema (prvenstveno mozga), koja se ispoljavaju u patolokom oblicima veine psihikih funkcija.Pomenuta naruavanja psihikih funkcija izraavaju se u svim djelovima psihikog ivota ovjeka,a naroito u poremeaju nagona,osjeaja i afekta, raspoloenja i temperamenta, intelektualnih funkcija duevnog ivota,volje i akcije.Duevna oboljenja prema svom trajanju mogu biti trajna i privremena.5 Psihoze se obino klasifikuju na: 1) one koje potiu od organse bolesti ili povrede mozga, ili 2) one koje su funkcjeonalni poremeaji emotivnog porjekla. Jasno je da e svaka povreda mozga ili bolesno stanje mozga, koji mjenjaju rasuivanje pojedinca ili sposobnost samosavlaivanja, uticati na njegovo ponaanje. Ako je organsko stanje takvo da je on duhovno dezorjentisan, njegovo ponaenje moe se uputiti apsurdnim,opasnim ili protivdrutvenim smjerom. Kada poremeeni pojedinac patio d privianja, on moe napasti svoje tobonje neprijatelje ili izvriti vrlo teke zloine. a) Manijako-depresivne psihoze i zloin Ako je psihoza izrazita i vijolentna (kao to je to esto u razvijenim manijako-depresivnim sluajevima), pacijenta obino stavljaju pod nazor u neku ustanovu, gdje nije u stanju da izvri bilo kakav teak prestup, ali je jo u mogunosti da izvri manje prestupe.Ako je njegova manija manje izrazita, ona moe ostati neotkrivena sve dok on ne izvri neki teak prestup.Takve osobe ponekad se egae s nekim, ne obraaju panju na pristojnost pri oblaenju ili izvravaju seksualne prestupe.U depresivnoj fazi manijako-depresivne sindrome ili u sluajevima iste melanholije, pacijent moe samoubistvo ili ubistvo. Obino depresivni pacijent vjeruje da rtvu ili rtve ubistva spaava torture. Involutivna melanholija je depresivno-duevno oboljenje poznih srednjih godina i javlja se ee kod ena nego kod mukaraca. Ona ne povlai zaostajanje intelektualne funkcije, ali je obiljeena velikim strahom i oseanjima krivice i manje vrijednosti. U takvom sluaju esto imamo takoe imaginarnu tjelesnu bolest. Pacijent je razdraljiv i agresivan i moe katkad drugu osobu violentno napasti bilo kojim predmetom.6 b) izofrenija

izofrenija je izraz koji se sada najee primjenjuje na ono to se ranije nazivalo dementia praecox. Oboljenje karakterie progresivno intelektualno izopaenje. Postoji niz oblika izofrenije, koje neemo ni pokuavati da podrobno pretresemo. Svi oblici su ozbiljni: relevantno mali broj izofreniara se oporavlja. Isto tako, relativno mali broj vri ozbiljne prestupe, i to iz dva razloga: prvo, pacijenti su emotivno toliko rastrojeni da ih obino stavljaju u zavod, te stoga imaju malo prilika da izvre zloin. Drugo, takve osobe su veinom mirne, bojaljive i povuene u 5 M. Radovanovi, Pravo SFRJ,Beograd 1976, str. 172 6 M.Eliot,Zloin u savremenom drutvu, Sarajevo 1962,str.275


9

carstvu svojih halucinacija. Neki su paranoini i vjeruju da su bog ili njihov izaslanik. U drugim primjerima paranoiar je Naposeon ili neka druga uvena isririjska linost.7 c) Paranoja Paranoja se takoe klasifikuje kao posebna vrsta hronine duevne bolesti. U toj bolesti sistematski se javljaju privianja, ali pamenje je neuteeno. Pojedinac je pun sumnjienja i vjeruje da je rtva neprijateljstava sa svih strana. Po Frojidu, paranoja je u tesnoj vezi sa homoseksualnom sklonou koja nije bila zadovoljena ve projektovana. Paranoidni tipovi linosti su retko u bolnicama jer su obino u stanju da se o sebi brinu i najee su bezopasni. Ipak, paraniiari ponekad izvravaju ubistva i druga violentna krivina djela i oni su potencjalno opasni. Oni ponekad napadaju ili pokuavaju da ubiju nepoznate osobe. Ponekad oni pokuavaju da ubiju javne slubenike. Takvi paranoiari esto piu nepristojna pisma; u stvari, pisci nepristojnih pisama veinom su paranoiari. Oni takoe vre pronevjere. Ostale vrste prestupa obuhvataju pijanstvo i naputanje porodice. Paranoja je bolest kojoj se teko postavlja dijagnoza jer se pacijent obino odupir svojoj dijagnozi ili zatvaraju. Ako sluaj doe pred sud, on moe biti dovoljno vjet da ljekara koji daje dijagnozu uini udnim. Ipak, iako relative bezopasne, takve osobe mogu izvriti mnoge lake prestupe, a u sluajevima klevetanja ili pisanja nepristojnih ili preteih pisama, one mogu ugroavati duevno spokojstvo drugih osoba.8

3.5. Privremena duevna poremeenost Privremena duevna poremeenost oznaava privremeni poremeaj veine psihikih funkcija razuma, koje traje dok postoji dejstvo endogenog uzroka tog poremeaja ili traje dok se ne prekrati medicinskom pomoci. Pojam privremene duevne poremeenosti obuhvata ree neka normalna (iscrpljenost, pospanost ) , a ee neka patoloka stanja, koja su prolaznog, privremenog karaktera. To su stanja izazvana jakim afektima. Privremenu duevnu poremeenost mogu izazvati sledea stanja: -reaktivna psihopatska stanja, naroito komplikovana sa psiholokim afektima kao to su patoloke reakcije u redovnom ivotu, u ratu, psihike indukcije i epidemije hipnotino stanje, moralna zakrljalosti zatvorenike psihopatske reakcije; -psihopatije sa patolokim afektima ili sa prehrambenim, odbrambenim i roditeljskim nagonom; -seksualne psigoapatoje sa patolokim afektom, kao to je sluaj kod homoseksualaca, transvestita i egzibicionista; -akutni alkoholizam, privremena stanja narkomana, modana oboljenja; 7 M.Eliot,Zloin u savremenom drutvu, Sarajevo 1962,str.256 8 M.Eliot,Zloin u savremenom drutvu, Sarajevo 1962,str.276


10

Pored navedenih stanja, privremenu duevnu poremeenost mogu izazvati jo i afektivna stanja jakog intenziteta koja nisu patolokog karaktera, ali koja su u stanju da potpuno prekinu psihike procese, tj. da dovedu dao oka. Od patolokih stanja koja predstavljaju privremenu duevnu poremeenost treba navesti jo i mesearenje9

3.6. Zaostali duevni razvoj

Zaostali duevni razvoj predstavlja psihiku nerazvijenost koja je prouzrokovana zakrljalou centralnog nervnog sistema, nenormalnou endokrinih ljezda i neivljenjem u socijalnoj sredini. Zaostali duevni razvoj ( oligofrenija ) je takva forma duevne poremeenosti gde je oteena inteligencija bez obzira na njen uzrok. Ona se moe stepenovati i uobiajeno je da se razlikuju tri stepena duevne zaostalosti. Oni se dobijaju na osnovu vrednosti koje se ostvaruju na psiholokim testovima za merenje inteligencije Tako se razlikuje : laka, srednja i teka zaostalost Laka zaostalost je kada se koeficijent inteligencije ispitane osobe kree izmeu 70 i 85. Srednja kada se koeficijent kree izmeu 50 i 70, a teka zaostalost kada se koeficijent inteligencije kree od 0 do 50. U zaostalost duevnog razvoja spadaju:idiotizam - imbecilitet i debilnost - kretenizam - - infantilnost - moralno ludilo - - ulni nedostaci Uzroci ovog stanja mogu biti brojni i razliiti. Neki se javljaju u toku zaea, za vreme trudnoe, nakon poroaja i u toku prvih godina razvoja deteta. Zaostali duevni razvoj kao oblik duevne poremeenosti treba razlikovati od eventualne nepotpune duevne razvijenosti osoba koje su neznatnije prekoraile granice punoljetstva, ali jo nisu potpuno duevno razvijene usled pojedinih individualnih svojstava, ali i usled pojedinih spoljanih uticaja. Tako mlae punoljetne osobe mogu da budu nepotpuno duevno razvijene, odnosno njihova duevna razvijenost moe da odgovara razvijenosti maloljetnika. Meutim, takvo stanje ne odgovara zaostalom duevnom razvoju kao osnovu koji iskljuuje uraunljivost.

3.7. Druga tea duevna premeenost

Ova formulacija je dosta neodreena.Ovdje spadaju oni oblici duevne poremeenosti, koji se ne mogu navesti u prethodne tri, To je razlog uvoenja u KZ, kao i u nekim stranim zakonodavstvima, ovog etvrtog oblika duevne poremeenosti. U svakom sluaju mora se raditi o teem obliku duevnog poremeaja. Tu bi se , na primjer, mogle svrstati neke psihopatije, tei poremeaji nagona ili tee neuroze. Naroita bezobzirnost prema dobrima drugih, na primjer, ili nedostaci u karakteru uinioca koji nisu podobni da iskljue mogunost rasuivanja ili mogunost odluivanja, ne bi se mogli smatrati teom poremeenou u ovom smislu.

9 M. Radovanovi, Pravo SFRJ, Beograd 1976, str.173-174


11

3.8. Mogunost rasuivanja i odluivanja Kada se utvrdi da je neka osoba duevno poremeena, to ne znai da je ona istovremeno i neuraunljiva. Duevna poremeenost ne vodi automatski do neuraunljivosti. Da bi takva osoba bila i neuraunljiva, potrebno je ustanoviti da je ona usled duevne poremeenosti bila u nemogunosti da rasuuje ili odluuje. Nemogunost rasuivanja, znai nemogunost shvatanja svog djela, a nemogunost odluivanja, njegovu nemogunost upravljanja svojim postupcima prema sadraju svesti. Nemogunost shvatanja znaaja svog djela oznaava intelektualnu nemo jedne osobe da shvati realni i drutveni znaaj djela. To znai, da uinilac krivinog djela u vreme vrenja radnje nije bio u mogunosti da shvati radnju i posledicu svoga djela kao i sve okolnosti koje ine obeleje bia tog djela. Nemogunost shvatanja drutvenog znaaja djela znai da ne postoji mogunost takve osobe da shvati da je njemo djelo asocijalno , tj. tetno i drutveno opasno. U pravnoj teoriji, rijetko, javlja se i shvatanje prema kome je za postojanje neuraunljivosti , pored nemogunosti stvarnog i drutvenog znaaja djela, potrebno i da postoji nemogunost shvatanja pravnog znaaja djela, odnosno nemogunost shvatanja protivpravnusti, odnosno zabranjenosti djela. Mogunost odluivanja predstavlja mo upravljanja svojim postupcima saglasno sadraju svjesti. To znai da je mogunost odluivanja vezana za mogunost rasuivanja. Iz ovoga proizilazi da se mogunost odluivanja nee ni ispitati ukoliko se utvrdi da duevno poremeena osoba nije sposobna za rasuivanje. Dakle, mogunost odluivanja pretpostavlja postojanje mogunosti rasuivanja i obrnuto. Zapravo mogunost odluivanja se izraava u preduzimanju voljne radnje. To je sloen proces koji se sastoji u sposobnosti da se savladaju unutranje i spoljne potekoe i prepreke. Unutranje tekoe se sastoje u borbi motiva, u vladanju oseanjima i vladanju nagonima, dok se spoljne tekoe sastoje u otklanjanju raznih objektivnih prepreka, kao to su nabavljanje sredstava za uinjena djela, pronalaenje sauesnika itd. Prema tome, voljna radnja se sastoji iz dva stadijuma:

1. pripremni (sastoji se iz prethodne svesti o cilju misaone akcije ) 2. zavrni ( predstavlja izvrenje donjete odluke)

3.9. Mjeoviti metod

Polazei od mjovitog metoda rjeenje u naem krivinom pravu za postojanje neurounljivosti zahteva ostvarivanje kako biolokog, tako i psihilokog osnova. To znai da je potrebno kako postojanje nekog abnormalnog duevnog stanja tako i odreenih psihikih smetnji prouzrokovanih tim stanjima.10 Samo zajednikom primenom biolokog i psiholokog metoda moe doi do utvrivanja neuraunljivosti. Zbog toga to se utvrivanjem samo abnormalnih biolokih stanja ne moe ustanoviti da li postoji neuraunljivost ili smanjena uraunljivost, ako se ne ustanovi i stepen dejstva na odreene psihike funkcije od ijeg rada zavisi uraunljivost. Isto tako , ni ustanovljenje samo psihikih smetnji nije dovoljno za utvrivanje neuraunljivosti ako se ne ustanove i bioloka stanja koja produkuju te smetnje , od ijeg obima i stepena poremeenosti moe da zavisi i stepen smetnji u oblasti psihikih funkcija.

10Z. Stojanovi, Krivino pravo opti dio,Beograd 2002,str 168-169


12

4. IZRICANJE MJERA BEZBJEDNOSTI OBAVEZNOG PSIHIJATRIJSKOG LIJEENJA

Izricanje mjera bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeanja u zdravstvenoj ustanovi ili obaveznog psihijatrijskog lijeenja na slobodi se moe initi u svim fazama krivinog postupka. Svakako to zavisi u kojoj fazi i kada ovlateni tuilac trai izricanje te mjere. Licu koje je poinilo krivino djelo u stanju neuraunljivosti moe se izrei mjera bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja u zdravstvenoj ustanovi ili na slobodi, ali tek po podnijetom prijedlogu za izricanje te mjere od strane Javnog tuioca. Ista mjera se moe izrei licima nakon potvrivanja optunice, odnosno u postupku koji slijedi poslije potvrivanja optunice. Ako je u toku istranog postupka utvreno (pismeni nalaz i miljenje vjetaka psihijatra i drugi dokazi) da je lice poinilo krivino djelo u stanju neuraunljivosti, izlino je tada protiv tog lica podnositi optunicu i oekivati potvrivanje optunice. Takav postupak je nezakonit, neracionalan i suprotan odredbama i pravilima procesnog zakona. U tom sluaju, Javni tuilac podnosi prijedlog za izricanje mjere bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja u zdravstvenoj ustanovi ili na slobodi. U konkretnom sluaju, pravilno je Javni tuilac postupio kada je podnio prijedlog za izricanje mjere obaveznog psihijatrijskog lijeenja u zdravstvenoj ustanovi. albom branioca se neosnovano ukazuje na nepravilnost radnji Javnog tuioca. Nasuprot tome, ako je optunica potvrena, a u kasnijoj fazi krivinog postupka je utveno da je optueni poinio krivino djelo u stanju neuraunljivosti, izrie se mjera obavzenog psihijatrijskog lijeenja u zdravstvenoj ustanovi ili na slobodi, u toj fazi krivinog postupka. U oba sluaja je potrebno obezbjediti dokaze i utvrditi da je lice prema kome se izrie ova mjera svojim radnjama ostvarilo obiljeja nekog krivinog djela. Dakle, izricanje mjere bezbjednosti je uslovljeno izvrenjem krivinog djela. U svakom sluaju sud e, u bilo kojoj fazi krivinog postupka na temelju provedenih dokaza, utvrditi da je optueni uinio odreeno krivino djelo i da je u vrijeme izvrenja krivinog djela bio neuraunljiv. Odluie, pri emu e posebno imati u vidu pismeni nalaz i miljenje vjetaka psihijatra, da li e optuenom izrei mjeru bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, odnosno obaveznog psihijatrijskog lijeenja na slobodi. Ukoliko sud nae da optueni nije bio neuraunljiv, obustavie postupak za primjenu ove mjere bezbjednosti. Ukoliko sud utvrdi da optueni nije uinio odreeno krivino djelo, o navedenoj mjeri bezbjednosti po okonanju ovog postupka, odluivat e se u sudskom vanparninom postupku. U okviru opte svrhe krivinih sankcija, svrha mjera bezbjednosti je da se otklone stanja ili uslovi koji mogu biti od uticaja da uinilac ubudue vri krivina djela. (Krivini zakon Republike Srpske Sl. glasnik RS, br. 72/2011 i 101/2011,lan 55)


13

Uiniocima krivinih djela mogu se izrei ove mjere bezbjednosti: ( Krivini zakon Republike Srpske,Sl. glasnik RS, br. 72/2011 i 101/2011,lan 56).

1. obavezno psihijatrijsko lijeenje,

2. obavezno lijeenje od zavisnosti,

3. zabrana vrenja poziva, djelatnosti ili dunosti,

4. zabrana upravljanja motornim vozilom,

5. oduzimanje predmeta.

Uiniocu koji je krivino djelo uinio u stanju bitno smanjene uraunljivosti, sud e izrei obavezno psihijatrijsko lijeenje ako na osnovu teine izvrenog krivinog djela i stepena uinioeve duevne poremeenosti utvrdi da postoji opasnost da bi mogao izvriti isto ili tee krivino djelo i da je radi otklanjanja ove opasnosti potrebno njegovo lijeenje. (Krivini zakon Republike Srpske, Sl. glasnik RS, br. 72/2011 i 101/2011lan 58, st.1).

Duevni bolesnici, lica zaostalog duevnog razvoja i psihopatski strukturalne linosti su naroite kategorije uinilaca krivinih djela sa mentalnim poremeajima sa kojim se,uz kaznu ili mjesto nje mogu primjeniti posebne mjere ljeenja ili uvanja u zdravstvenoj ustanovi. Razlog primjene ovih sankcija jeste priroda djela, koje su poinili,bog ega predstavljaju opasnost po svoju okolinu.

Zato je potrebno njihovo izdvajanje iz drutva i njihov nadzor.Oigledno je da je potrebno psihijatrijsko lijeenje ovakvih lica.Prema tome mjesto ovim liciam nije u zatvoru gdje ne mogu sa dobiju odgovarajuu psihijatrijsku pomo,a mogu izazvati novekonflikte ili biti rtve od ostalih osuenika.

4.1. Oduzimanje poslovne sposobnosti

U postupku oduzimanja i vraanja poslovne sposobnosti sud utvruje da li je punoljetno lice zbog potpune ili djelimine nesposobnosti za rasuivanje u stanju da se samo brine o svojim pravima i interesima, te da u skladu s tim potpuno ili djelimino oduzme poslovnu sposobnost punoljetnom licu, ili potpuno ili djelimino vrati poslovnu sposobnost onom punoljetnom licu kod kojeg su prestali razlozi za potpuno, odnosno djelimino oduzimanje poslovne sposobnosti.(Zakon o vanparninom postupku RS, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 74/05,l.29 st.1).

Postupak za oduzimanje i vraanje poslovne sposobnosti pokree se na prijedlog:

a) nadlenog organa starateljstva,

b) nadlenog tuioca,

v) branog druga, djeteta i roditelja onog lica za koje se predlae oduzimanje, odnosno vraanje poslove sposobnosti,


14

g) djeda, babe, brata, sestre, unuka i drugih lica, ukoliko trajno ive u domainstvu sa licem za koje se predlae oduzimanje, odnosno vraanje poslovne sposobnosti,

d) lica kome se oduzima ili vraa poslovna sposobnost ukoliko ono moe da shvati znaaj i pravne posljedice svog prijedloga i

) drugih lica, ukoliko je predvieno zakonom.

Postupak moe pokrenuti i sud po slubenoj dunosti.( Zakon o vanparninom postupku RS, Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 74/05 ,l.29 st.1).

Kad utvrdi da postoje uslovi za oduzimanje poslovne sposobnosti, sud e licu prema kome se vodi postupak, potpuno i djelimino oduzei poslovnu sposobnost. Sud moe odloiti donoenje rjeenja o djeliminom oduzimanju poslovne sposobnosti zbog zloupotrebe alkohola ili drugih opojnih sredstava, ako se osnovano moe oekivati da e se lice prema kome se postupak vodi uzdrati od zloupotrebe akohola ili drugih opojnih sredstava. ( Zakon o vanparninom postupku,l.38 st.1).

4.2. Problemi kod oduzimanja poslovne sposobnosti osobama s duevnim

smetnjama Zatita osoba s duevnim smetnjama izvan zdravstvenog sektora ureena je i odredbama (Porodinog zakona FBiH, Slubene novine FBiH, broj 35/05). Te odredbe omoguavaju liavanje pojedinaca svih ili odreenih prava na odluivanje. Naizgled, one omoguavaju da takva ogranienja budu sukladna (ne)sposobnostima tienika, iako se ini da sudovi obino primjenjuju pristup u kojem u potpunosti liavaju ovakve osobe prava odluivanja. Ovim odredbama se, nadalje, zahtijeva od staratelja da podnosi godinje izvijee o stanju tienika pod njegovom zatitom nadlenom Centru za socijalni rad. Odredbe Europske konvencije o zatiti ljudskih prava i sloboda u svezi s liavanjem slobode poslovno nesposobnih osoba proizlaze iz sluaja HL protiv Ujedinjenog Kraljevstva (podnesak br. 45508/99, odluka od 5.10. 2004. godine). U pitanju je de facto liavanje slobode poslovno nesposobnih osoba u bolnici ili u drugoj ustanovi na temelju ovlatenja staratelja ili drugog zamjenskog donositelja odluka. Takvi sluajevi razmatrani su u (Zakonu o zatiti osoba s duevnim smetnjama FBiH u lanku 10. i lanku 41). U odluci u predmetu HL navodi se da de factoliavanje slobode poslovno nesposobne osobe moe predstavljati liavanje slobode u smislu lanka 5. Europske konvencije o zatiti ljudskih prava i sloboda, te je shodno tome potrebno uspostaviti zatitne mjere kako bi se osigurao odgovarajui prihvat takvih osoba. Sukladno predmetu HL, de facto pritvor nastaje onda kada ustanova vri potpunu i uinkovitu kontrolu nad zatitom i kretanjem poslovno nesposobnog tienika. Liavanje slobode ne ovisi o tome da li tienik namjerava napustiti ustanovu, jer HL to nije ni pokuavao. Zapravo, radi se o uspostavljanju dostatno intenzivnih kontrolnih mehanizama nad tienikom. Situacije koje ukazuju na takvo liavanje slobode podrazumijevaju zakljuavanje vrata s ciljem onemoguavanja tienika da napusti ustanovu, poduzimanje napora ili namjera da se tienik sprijei u pokuaju bijega


15

ukoliko to pokua ili da mu se onemogui uporaba lijekova sa svojstvima sedativa (ak iako je svojstvo sedativa nuspojava lijeka koji je namijenjen za druge svrhe). Nadalje, onemoguavanje posjeta lanovima obitelji ili prijateljima ili druga ogranienja kontakata s drutvom izvan ustanove takoer upuuju na liavanje slobode za koje bi se moglo pozvati na lanak 5. Prema tome, ini se da su mnoge dobrovoljno poslovno nesposobne osobe u psihijatrijskim ustanovama i domovima socijalne zatite u BiH liene slobode i kao takve su pod zatitom lanka 5. Posljedica primjene lanka 5. je da je neophodno uspostaviti i materijalne kriterije i proceduralne zatitne mjere u prilog pritvorima. Zakon u oba entiteta BiH ukazuje na to da se od sistema starateljstva oekuje da osigura okvir za ovakve vrste prihvata u ustanove. Mnogo je toga u ovim odredbama to se moe pokazati korisnim u svezi s ovim pitanjem. Shodno tome, od staratelja se zahtijeva da podnosi godinje izvjee o tienicima pod njihovom zatitom, a od organa starateljstva uglavnom je to nadleni Centar za socijalni rad zahtijeva se da detaljno razmotri ta izvjea (Porodinog zakona FBiH,Slubene novine FbiH, broj 35/05. lan. 180). Miljenja tienika uzimaju se u obzir prilikom izbora staratelja. Postoje izvjesne potekoe u oslanjanju na strukturu starateljstva kakva trenutno postoji. Kako bi se zadovoljili standardi Europske konvencije o zatiti ljudskih prava i sloboda, sadrani u lancima 5. i 6, struktura starateljstva mora potpadati pod odlune i definirane principe, ukljuujui struno medicinsko miljenje i primjerene mjere zatite kako bi se osiguralo potivanje materijalnih odredbi. Prije svega, postojei zakoni ne pruaju staratelju nikakve materijalne smjernice o tome kada bi tienik trebao ili mogao biti primljen u ustanovu. Staratelj ima veoma vanu dunost postupiti u najboljem interesu tienika ( Porodinog zakona FBiH Slubene novine FBiH, broj 35/05 lanak 165), ali se ne kae nita vie o tome to bi moglo ukazati kada je liavanje slobode primjereno. Nadalje, ne postoji kontrola kojom bi se moglo utvrditi kako paljivo staratelj izvrava svoje obveze. Na primjer, nije jasno definirano pitanje rutinskih posjeta staratelja tienicima, niti provjera temeljitosti njihovih godinjih izvjea. Iako se savjesnost centara za socijalni rad ne dovodi u pitanje, veoma je prisutno miljenje da oni nemaju adekvatne resurse koji e osigurati znaajne mjere zatite u ovakvim sluajevima. Takoer, nije jasno na koji nain tienik, koji se ne slae s odlukom o sebi, moe osporiti cjelokupan nalaz o nesposobnosti i traiti smjenjivanje staratelja. Meutim, to nije isto to i osporavanje primjerenosti odluke koju je donio staratelj. Prema konvenciji sve zemlje su obavezneosigurati da sve mjere koje se odnose na ostvarivanje poslovne sposobnosti trebaju obuhvatit zatitne mehanizme i odgovarajue zatitne mehanizme i odgovarajue uinkovite mehanizme zatite protiv zlostavljanja.Konvencijom se nameu obaveze svim dravama dasve mjere vezane za uivanje poslovne sposobnosti potuju prava, volju i elju dotine osobe,iskljuuju svaki sukob interesa i nedozvoljeno mijeanje,budu proporcjalne okolnostima u kojim se svaka osoba nalazi,da se nalaze u najkraem moguem perijodu,i da podlijeu reviziji od strane, nadlenog, neovisnog i nepristrasnog tjela Navedene odredbe Konvencije zapravo obvezuju drave da izmijene svoje zakone koji dozvoljavaju potpuno liavanje poslovne sposobnosti punoljetnih osoba s umanjenim sposobnostima, te postavljanje druge osobe koja e donositi osobne odluke u ime te osobe, te umjesto toga usvoje pravna rjeenja kojima e se omoguiti osobama sa


16

umanjenim sposobnostima da vre svoja prava kroz razne oblike podrke u donoenju odluka. Pitanja koja se odnose na starateljstvo (poslovan nesposobnost) dijele se na dvije kategorije. Prvo je pitanje opsega ovlasti danih starateljima, sa posebnim naglaskom na to da li je nekim tienicima oduzeto pravo na odluivanje u stvarima za koje su jo uvijek sposobni sami odluivati. Druga kategorija se tie standarda upravljanja reimom starateljstva nakon imenovanja staratelja. U prvom sluaju, meunarodni propisi se udaljavaju od pretpostavke da je potpuno starateljstvo prikladno za ugroene osobe. Princip 3 Preporuke Vijea Europe R (99) 4 koju je dao Odbor ministara o naelima u svezi s pravnom zatitom poslovno nesposobnih punoljetnih osoba jasno objanjava ovo pitanja.


17

5. ZATITA SLOBODA I PRAVA MENTALNIH BOLESNIKA

Demokratija drutvene zajednice moe se vrednovati obimom i kvalitetom ljudskih prava i sloboda koje poseduju njeni lanovi. Ovaj problem moe se posmatrati sa razliitih stanovita. Jedan od njih je medico-legalni,odnosno forenziarsko-psihijatrijski aspekt. Upravo sa toga stanovita cjelokupna ljudska populacija moe se podjeliti na mentalno zdravi i duevno bolesni dio.Nas zanimaju slobode i prava mentalno bolesne populacije, koja u kvantitativnom pogledu uopte nije zanemarljiva. Savremena istraivanja pokazuju da 20-25% stanovnika velikih gradova pati od razliitih vrsta mentalnih poremeaja, a samo polovina njih zatrazi psihijatrijsku pomo Upravo zato se kao nit izmeu prava i psihijatrije povlae pitanja, koliki je kvantum sloboda i prava mentalnih bolesnika i koje konkretne aktivnosti drutvena zajednica preduzima na njihovoj zatiti i provoenju. Ujedinjene nacije su do sada donjele vie dokumenata kojima se utemelju razradjuju slobode i prava mentalnih bolesnika. To su:1.Deklaracija o ljudskim pravima (1948) 2.Deklaracija o pravima mentalno retardiranih (1971) 3.i konano Deklaracija o pravima ivalidnih osoba (1976) 4. Najnoviji dokumenat Ujedinjenih nacija nosi naziv Nacrt principa i garancija za zatitu mentalno obolelih i za unapreenje staranja o mentalnom zdravlju (1989).Svijetsko udruenje psihijatara, usvojilo je 1977.godine Havajsku deklaraciju,koja se bavi etikim principima i pristupu mentalno bolesnom ovjeku.11 .

5.1. Havajska deklaracija

Havajska deklaraciaja Svetskog udruenja psihijatara predstavlja neku vrstu etikog kodeksa koji ureuje odnose na relaciji psihijatar pacijent. Psihijatriju defiinie kao nauku iji je cilj unapreenje mentalnog zdravlja i razvoj linosti sve do postizanja mentalnog i socjalnog blagostanja. Posebno se apostrofira linost psihijatrijskog bolesnika. Ukazuje san a njegovo dostojanstvo, kao i na njegovo pravo da raspolae svojim ivotom i zdravljem .Bolesnik mora biti upaoznat sa nainom i vrstom lijeenja koje e biti preduzeto. On se slobodno izjanjava i svojevoljno prihvata ili odbija lijeenje. To se naravno ne odnosi na bolesnike koji, zbog bolesti,ne mogu normalno da rasuuju ili ipak svojim ponaanjem ugroavaju sebe ili okolinu. Psihijatar je u Deklaraciji predstavljen kao subject koji je cjelokupnim strunim integritetom u funkciji svoje struke i u slubi bolesnika. Duan je da svoj posao obavlja na najviem strunom nivou,da stalno radi na vlastitoj edukaciji i osposobljavanju medicinskog osoblja. Psihijatar ne smije da zloupotrebljava preimustva svoje profesije, ne smije da uestvuje u represivnim psihijatrijskim mjerama kada ne postoji potreba.12

11 R.Kovaevi,et al. , Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.188 12R.Kovaevi,et al. , Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.189


18

5.2. Nacrt principa i garancija za zatitu mentalnih bolesnika i unapredjenje staranja o mentalnom zdravlju

Ovaj dokumenat Ujedinjenih nacija, kao i drugi, izveden je iz bazine Deklaracije o ljudskim pravima u kojima se naglaavaju dostojanstvo i jednakost, kao i neotudjiva prava svih ljudi. Pitanja koja tretira nacrt mogu se podjeliti u dve grupe:medicinska i pravna pitanja. Uprvu grupu spadaju:dijagnostika i lijeenje mentalnih bolesnika, dobrovoljni pristanak na tretman i prisilna hospitalizaciaj. Drugu grupu ine:zatita gradjanskih prava i zatita prava u krivinom postupku. a)Prisilna hospitlizacija Genetalno opredjeljenje izraeno u nacrtu jeste da pirjem bolesnika treba da bude dobrovoljan. Psihijatar je duan da bolesniku objasni svrhu prijema, zatim ciljeve i metode lijeenja,kao i eventualne rizike. U psihijatriji je poznata kategorija tzv.neprotestirajueg pacijenta.To je bolesnik koji dobrovoljno ne pristaje na lijeenje, ali ga i ne odbija. Rad se o poznatom fenomenu sugestibilnosti psihijatrijskih bolesnika.Pod pojaanim pritiskom okoline, oni poputaju i pristaju na prijem u bolnicu i ako ga intimno ne ele. Nacrt propisuje situacije u kojima treba provesti prisilnu hospitalizaciju: 1.kada zbog manifestovane duevne bolest,bolesnik ugroava svoj ivot ili vitalne interese 2.kada iz istih razloga ugriava ivot ili egzistencijalne interese drugih. Pored navedenih situacija prisilna hospitalizaciaj je dozvoljena u cilju observacije i ispitivanja,kada ve postoje ljekarski nalazi koji ukazuju na teki duevni poremeaj, a objektivno stanje bolesnika je takvo da bi mogao da ugrozi sebe ili druge.Ljekar koji obavlja prisilni prijem duan je da to pismeno obrazloi. Svaki takav sluaj, u to kraem roku, razmatra struni organ ustanove nakon toga zdravstvena ustanova je duna da u odredjenom roku obavesti nadleni sud ili drugi organ, koji nakon razmatranja cjelog sluaja, donosi konanu odluku o prisilnom prijemu ili pak nalae otpust. Odluka prisilno hospitalizovanju mora da bude vremenski ograniena na rok ne dui od mjesec dana. Nakon toga sledi ponovna procedura kojom dolazi do produenja hospitalizacije ili do otpusta. Meutim, praksa je pokazala da prisilna hospitalizacija ima i loe strane. To se ispoljava kod bolesnika iji duevni poremeaj traje kratko, nekoliko sati ili dana, dakle esto krae i od sam eproceduere. Druga loa strana je psihijatrijsko i pravno etiketiranje osoba koje su inae na socjalnom planu funkcjonalne i uspjene. U cilju potovanja principa i garancija za zatitu mentalno obolelih predlae se osnivanje multidisciplinarnih nepristrasnih tjela, koja bi pratila tok lijeenja, uslove u kojima se ono provodi kao i reavanje albi bolesnika .U naim uslovima, smatramo potrebnim formiranje takvih tjela za pacijente kojima su od strane sudova izreene mjere bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u dravstvenoj ustanovi.13 13R.Kovaevi,et al. , Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,190


19

b) Zatita graanskih prava mentalnih bolesnika

Odrebe Nacrta predviaju ostvarivanje svih graanskih prava i obaveza kao to to ostvaruju i duevno zdrave osobe .Mentalni bolesnici su legalno kompetentne osobe, sve dok se to ne ospori posebnom sudskom odlukom. Kljuni fenomen u ostvarivanju graanskih prava jeste poslovna sposobnost. Pod tim pojmom u pravu se podrazumjeva sposobnost zakljuivanja pravnih poslova tj.mogunost da se izjavama volje proizvedu graansko-pravna dejstva. Poslovna sposobnost se stie sa navrenih 18.godina zivota. Psiholoki supstrat poslovne sposobnosti je sposobnost za rasuivanje. Mentalne bolest i poremeaji kao to su napredovale forme shizofrene psihoze, demencije i oligofrenije, remete normalno rasuivanje. U zavisnost od progresije mentalnog poremeaja rasuivanje moe biti lake ili tee komprimitovano. Prema tome mentalni bolesnik e biti ogranieno poslovno sposoban ili potuno poslovno neposoban. Postojanje duevne bolesti dokazuje se psihijatrijskim ispitivanjem i taj posao pripada psihijatru. Sposobnost za rasuivanje manifestuje se konkretnim snalaenjem osobe u realitetu, njenim odnosom prema stvarima i pojavama, mogunostima da racjonalno povee i intelektualno obradi obine ivotne detalje i sve to stavi u funkciju ouvanja integriteta vlastite linosti.Prema tome, procjena sposobnosti za rasudjivanje pretpostavlja dobro opte obrazovanje i bogato ivotno iskustvo procjenjivaa. Ovaj posao pripada sudu..Pri tome sud se rukovodi injenicom, da li konkretna osoba ugroava vlastita prava i interese ili prava i interese drugih.14 Psihijatrijska hospitalizacija, bilo da je prisilna ili dobrovoljna, privremeno liava bolesnika mogunosti da se brine o svojim pravima i interesima. Zbog toga psihijatri, po pravilu, ne insistiraju na oduzimanju poslovne sposobnosti, ak i u onim sluajevima gdje je sposobnost rasudjivanja bitno kompromitovana. Kod povoljnog toka mentalne bolesti dolazi do reintegracije linosti i do kvalitetnijeg racudjivanja. c) Zatita mentalnih bolesnika u krivinom postupku Osnovni trend koji pokazuju savremena krivina zakonodavstva, jeste maksimalna humanizacija krivinog postupka prema mentalno bolesnim delikventima. Jedna od kljunih radnji u krivinom postupku jeste psihijatrijsko vjetaanje tj.ispitivanje linosti okrivljenog te procjena sposobnosti shvatanja znaaja djela, kao i mogunost upravljanja postupcima. Ovo je medicinska djelatnost koju obavljaju psihijatri, odnosno specjalisti forenzike psihijatrije. U procesu psihijatrijskog vjetaenja uestvuju i saradnici iz nemedicinskih struka kao to su psiholozi i socjalni radnici, kao i specjalisti drugih medicinskih oblasti (neurofizijolozi,internisti,biohemiari i dr.). Tokom istranog postupka i glavnog pretresa mentalno bolesni delikvent biva izloen seriji ispitavanja, koja imaju cilj utvrivanje istine, ali mogu imati i negativne posledice. Naime, mentalni bolesnik se nalazi u situaciji da pred sudom i javnosti objanjava svoju bolest, koja pretstavlja njegovu realnost i njegovu intimu. Zbog toga smatramo loginim da se iskljui javnost od momenta kada javno tuilatvo stavi sudu prijedlog za izricanje mjere psihijatrijskog leanja pa do okonanja postupka. Osoba koja je mentalno bolesna ima

14R.Kovaevi,et al. , Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,192


20

pravo da se njena bolest ne iznosi u javnost, ve da ostane anonimna, odnosno da bude dostupna samo uesnicima postupka. Zatita prava mentalno bolesnih poinitelja krivinih djela koji se nalaze na mjerama bezbjednosti zdravstvenim ustanovama je vrlo delikatno posruje rada. Kritike strunjaka i javnosti upuene su kako pravnicima tako i psihijatrima. Pravnicima se zamjeraju anahrona i prevaziena zakonska rjeenja koja propisuju neogranieno vremensko trajanje mjere lijeenja i uvanja u ustanovi, kao i totalnu apstinenciju od odgovornosti nakon upuivanja bolesnika u ustanovu. 15 Postoje mnogbrojni predlozi za vremensko ogranienje mjere bezbjednosti lijeenja i uvanja, koji se uglavnom slau da ona ne bi trebalo da traje due od 5.godina. Izuzetak bi bili sluajevi gdje psihijatrijska patologija zaista perzistira izvor opasnog ponaanja bolesnika. Primjedbe na rad psihijatara baziraju se na injenici da mentalne bolesnike lijee u ustanovama koje po svom ustrojstvu i smjetajnim uslovima ne zadovoljavaju ni minimum psihijatrijskih standarda. Ne ulazei u polemiku raspravu o opravdanosti jednih ili drugih primjedbi ini nam se realno konstatacija da su slobode i prava mentalnih bolesnika na mjeram bezbjednosti ozbiljno ugroene.

5.3. Pravci razvoja zatite sloboda i prava mentalnih bolesnika Moe se rei da se zatita sloboda i prava mentalnih bolesnika u savremenim drutvenim sistemima kree u tri pravca: to su zakonodavni, edukativni i terapijski.

a) Zakonodavni pravac

Zakonski i drugi propisi koji reguliu ivot mentalno bolesne populacije moraju maksimalno da tite slobode, prava i interese bolesnika. Mentalna patologija je sastavni dio svakog drutva. Ona se niim, pa ni propisima ne moe izolovati. U drutvu je nastala i jedino u drutvu se moe sanirati. Zakonska rjeenja bi trebala da uvaavaju savremena dostignua psihijatrijske nauke, a posebno njenih specjalnost socjalne i forenzike psihijatrije. Oni propisi koji odredjuju izolaciju mentalnih bolesnika, u cilju zatite drutva u stvari unitavaju duevno bolesnog ovjeka sistemom kontinuirane psihike i socjalne deterioracije. Humani propisi treba d aintegriu mentalno bolesnu populaciju u drutvu, da joj odrede obaveze i aktivnost u cilji lijeenja i rehabilitacije.16 b) Edukativni pravac Edukacija u smislu razumjevanja fenomena mentalne bolesti je zaista neophodna svim osobama koje se u radu susreu sa duevnim bolesnicima. Edukacija treba da obuhvati ne samo ljekare psihijatre ve i cjelokupno medicinsko osoblje. U poslednje

15 R.Kovaevi,et al. ,Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.194 16 R.Kovaevi,et al. ,Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.194


21

vrijeme sve su ei zahtjevi i interesovanja za obrazovanje pravnika iz oblasti forenzike psihijatrije. Praktina iskustva nam pokazuju da, oni pravnici koji posjeduju elementarna psihijatrijsk znanja, mnogo lake i uspjenije komuniciraju sa psihijatrijskim vjetacima, to im obezbjeuje poseban kvalitet i sigurnost u radu.17 c) Terapijski pravac

Kao posledica intenzivnog razvoja psihijatrijske nauke, a posebno socijalne psihijatrije, nastao je novi terapijski koncept koji ima za cilj prevenciju i lijeenje svih mentalnih poremeaja. Taj novi pristup mentalnoj patologiji dobio je naziv sveobuhvatna psihijatrijska zatita. On podrazumjeva povezivanje svih psihijatrijskih ustanova i slubi, humanitarnih udruenja, formalnih i neformalnih grupa u jedan dobro uredjen sistem. Svi segmenti sistema imaju posebne uloge, zadatke i odgovornosti. Predmet rada cjelokupnog sistema jesu sve aktivnosti na zatiti i unapredjenju mentlnog zdravlja. Najvei dio aktivnosti obavlja se izvan psihijatrijskih ustanova, a nosioci poslova su:kako medicinski tako i nemedicinski radnici. Koncept sveobuhvatne psihijatrijske zatite podrazumjeva poseban civilizacijski i kulturoloki odnos prema fenomenu mentalne bolesti. Mentalno bolesna populaciaj se shvata kao integralni dio drutvene zajednice koja samo uz sveobuhvatnu pomo zdravog dijela stanovnitva moe da se oslobodi tereta savremenog zivota koji se zove mentalna bolest.18

5.4. Bitno smanjena uraunljivost

Bitno smanjena uraunljivost nije osnov koji iskljuuje krivicu. Bitno smanjena uraunljivost je bitno smanjena sposobnost uinioca krivinog djela da rasuuje, ili odluuje o svojm postupcima usled postojanja nekog od stanja duevne poremeenosti: trajne ili privremene duevne bolesti, privremene duevne poremeenosti, ili zaostalog duevnog razvoja. Izmeu duevnog zdravlja, na kome se bazira uraunljivost i duevne poremeenosti koja dovodi do neuraunljivosti , postoje brojna prelazna stanja koja dovode do toga da uinilac nije ni uraunljiv ni neuraunljiv. Iako je prilikom njenog zakonskog regulisanja, kao i kod neuraunljivosti, primenjen mjeovit metod, ona je ipak blia uraunljivosti. To ogranienje uraunljivosti, koje se istovremeno pojavljuje i kao ogranienje neuraunljivosti i koje se po svom obliku i intenzitetu moe javiti u razliitim stepenima naziva se bitno smanjena uraunljivost. U vreme nastanka bitno smanjene uraunljivosti, bilo je onih koji su bili protiv stepenovanja uraunljivosti. To su uglavnom predstavnici klasine kole. Danas je ovaj institute u teoriji nesporan i poznaju ga sva savremena evropska krivina zakonodavstva. Poto bitno smanjena uraunljivost ne iskljuuje krivicu, uiniocu krivinog djela u tom stanju mogu se izrei sve krivine sankcije koje se izriu i uraunljivom licu. Meutim, zakon uvaavajui specifinosti ovog stanja, predvia mogunost ublaavanja kazne. Takoe postoji i mogunost da se uz kaznu izrekne 17 R.Kovaevi,et al. ,Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.195 18 R.Kovaevi,et al. ,Ustavnost i zakonitost u zastiti ljudskih sloboda i prava,Institut za kriminoloka i socjoloka istrazivanja, Beograd 1997,str.195


22

mjera bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi, a uz uslovnu osudu mjera psihijatrijskog lijeenja na slobodi. Ova mjera se moe primeniti i ukoliko je uinilac nakon primene mere bezbednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja, puten na uslovni otpust. Izmeu bitno smanjene neuraunljivost i neuraunljivosti postoji kvalitativna razlika: bitno smanjeno uraunljivo lice je uraunljivo i kod njega moe postojati krivica za djelo koje je uinilo u stanju bitno smanjene uraunljivosti. Prema rjeenju iz KZ bitno smanjena uraunljivost postoji onda kada je sposobnost uinioca da shvati znaaj svoga djela ili sposobnost da upravlja svojim postupcima usled jednog od etiri zakonska oblika duevne poremeenosti (duevna bolest, privremena duevna poremeenost, zaostali duevni razvoj, druga tea duevna poremeenost) bila bitno smanjena. To znai da je uslov u pogledu biolokog osnova, odnosno oblika duevne poremeenosti, isto postavljen kao i kod neuraunljivosti. Bitno smanjena uraunljivost u odnosu na neuraunljivost se razlikuje na psiholokom planu, tj. U pogledu postojanja moi rasuivanja i odluivanja. Ono, kod bitno smanjene uraunljivosti postoje, ali se trazi da je bar jedna od njh usled duevne poremeenosti u momentu izvrenja krivinog djela bila bitno smanjena. Na primjer, usled privremene duevne poremeenosti sposobnost uinioca da shvati znaaj svoga djela bila je bitno smanjena ili je njegova sposobnost da upravlja svojim postupcima bila bitno smanjena usled duevne bolesti.19 Poto bitno smanjena uraunljivost ne iskljuuje krivicu, uiniocu koji je krivino djelo uinio u tom stanju mogu se uzrei sve krivine sankcije koje se izriu i uraunljivom uiniocu ( kazna, mjere upozorenja, odredjene mjere bezbjednosti). Meutim, zakon uvaavajui specifinost ovog stanja, predvia mogunost ublaavanja kazne. Postoji i mogunost da se uz kaznu izrekne mjere bezbjednosti obaveznog psihijatrijskog lijeenja i uvanja u zdravstvenoj ustanovi. Kao i neuraunljivost, stanje bitno smanjene uraunljivosti mora postojati u momentu izvrenja krivinog djela. Takoe, i bitno smanjena uraunljivost se procjenjuje u odnosu na odreeno krivino djelo. Mogue je, zato, da kod uinioca koji uini vie krivinih djela u sticaju u odnosu na jedno djelo postoji bitno smanjena uraunljivost, a u odnosu na drugo potpuna uraunljivost, dok u odnosu na tree djelo moe moe postajati neuraunljivost. Treba razlikovati bitno smanjenu uraunljivost od obine smanjene uraunljivosti. Obinu smanjenu uraunljivost poznaje naa sudska praksa i teorija, ali ne i zakon. Ona predstavlja dalje stepenovanje uraunljivosti i nalazi se izmeu bitno smanjene uraunljivosti i uraunljivosti. Dok samo u sluaju bitno smanjene uraunljivosti postoji mogunost ublaavanja kazne primjene navedenih mjera bezbjednosti, obina smanjena urainljivost moe imati samo karakter olakavajue okolnosti kod odmeravanja kazne prilikom stepenovanja krivice.20

19 Z. Stojanovi, Krivino pravo opti dio,Beograd, 2002,str.171 20 Z. Stojanovi, Krivino pravo opti dio,Beograd,2002,str.172


23

6. ACTIONES LIBERAE IN CAUSA Nae krivino pravo predvia institut actiones liberae in causa, tj. radnje slobodne uzroku nazivajui ga skrivljena neuraunljivost. Pravilo je da uinilac krivinog djela ne moe biti krivino odgovoran ako je delo izvrio u neuraunljivom stanju. Meutim, od ovog pravila postoji izuzetak i to u sluaju kada se uinilac sam stavi u stanje neuraunljivosti i u takvom stanju izvri krivina djela. Dakle, postoji mogunost da uinilac bude krivino odgovoran za djelo koje izvrio u stanju neuraunljivosti pod uslovom da se sa umiljajem ili iz nehata sam stavio u stanje neuraunljivosti. U teoriji krivinog prava vrlo rano je nastao spor oko toga da li je uinilac ovako izvrenog djela krivino odgovoran i moe li se kazniti. Jedni su smatrali da on nije odgovoran, da je radnja kojom se stavlja u neuraunljivo stanje pripremna radnja. Drugi su, sasvim suprotno, smatrali da takva radnja nije pripremna radnja,ve da je uinilac takvom radnjom sebe upotrebio kao sredstvo za izvrenje djela, dakle, radi se o radnji izvrenja djela jer se ona na posredan nain javlja kao uzrok posledice krivinog djela. Krivina odgovornost za actiones liberae in causa bazira se na injenici da uinilac u momentu stavljanja sebe u privremeno neuraunljivo stanje ostvaruje uzrok posledice pod uslovom da je tog momenta bio uraunljiv i da je znao, odnosno mogao znati i bio duan da zna da u takvom stanju moe izvriti krivino djelo.21 Za postojanje krivine odgovornosti za sluaj actiones liberae in causa potrebno je: -Da se lice samo stavlja u stanje privremene neuraunljivosti; -Da je lice u vreme stavljanja u stanje privremene neuraunljivosti uraunljivo; -Da je lice u stanju privremene neuraunljivosti izvrilo krivino djelo injenjem, ili neinjenjem; -Da izmeu radnje, kojom se lice stavlja u privremeno neuraunljivo stanje i posledice ostvarenog krivinog djela postoji uzroni odnos. Ne moe se govoriti o postojanju actiones liberae in causa ako je lice ve bilo neuraunljivo u vreme upotrebe opojnih sredstava. Isto tako, ukoliko je lice bilo uraunljivo, ali se nije opilo svojevoljno ve pod dejstvom neotklonjive prinude, ili usled patolokog pijanstva koje nastupa zbog nekog organskog poremeaja, ega ono nije svesno.

6.1. Odgovornost za actions liberae in causa Osnovni krivini zakon usvaja savremenu koncepciju o postojanju odgovornosti za krivina djela izvrena u sluajevima postupanja sa actiones liberae in causa. Tu koncepciju on izraava u odredbi l. 12. st. 3. koja glasi:

21 Z. Stojanovi, Krivino pravo opti dio,Beograd, 2002,str.184


24

Krivino je odgovoran uinilac krivinog djela koji upotrebom alkohola, droga ili na drugi nain dovede sebe u stanje u kome nije mogao shvatiti znaaj svog djela ili upravljati svojim postupcima, ako je pre nego to se doveo u to stanje djelo bilo obuhvaeno njegovim umiljajem ili je u odnosu na krivino djelo kod njega postojao nehat, a zakon za takvo djelo predvia krivinu odgovornost i za nehat. Kao to se vidi, krivina odgovornost postoji, kako za umiljajnu tako i za nehatnu actiones liberae in causa. Meutim, razlika je u tome to se za umiljajnu odgovara uvjek, a za nehatnu samo onda kada zakon predvia da e se kazniti za to delo i kada bude izvreno iz nehata. Pored postojanja odgovornosti za krivina djela koja su izvrena u stanju pijanstva, u nekim zakonodavstvima postoji i posebno krivino djelo opijanja. Za postojanje ovog djela je potrebno da je lice krivo za izazivanje potpunog pijanstva i da je u takvom stanju izvrilo neko krivino djelo predvieno u krivinom zakonu. Ono se razlikuje od actiones liberae in causa zbog toga to u njemu mora da postoji krivica u odnosu na radnju opijanja i posledicu prouzrokovanu u stanju pijanstva, dok kod ovog djela krivica postoji samo u odnosu na potpunu opijenost kao posledicu radnje opijanja, ali ne i na posledicu prouzrokovanu u stanju pijanstva. Nae krivino pravo ne odreuje opijanje kao posebno krivino djelo smatrajui da prouzrokovanje posledice bez krivice ne moe dovesti do krivine odgovornosti, pa ni do kanjivosti.22

6.2. Actiones liberae in causa i smanjena uraunljivost Upotrebom alkohola, droga i drugih ivanih otrova moe se prouzrokovati privremena neuraunljivost, ili privremeno smanjena uraunljivost. skrivljena, tj. svojevoljno izazvana privremena neuraunljivost ne iskljuuje postojanje krivine odgovornosti i kanjivosti za djelo koje je prouzrokovano u takvom stanju, pa je logino da e utoliko pre postojati i krivina odgovornost i kanjivost za djelo izvreno u sluaju smanjene uraunljivosti prouzrokovane opijanjem. Nae krivino zakonodavstvo ne predvia takvu mogunost, jer bi bilo nelogino da se blae kazni lice koje je samo sebe dovelo u stanje smanjene uraunljivosti od lica koje je sebe dovelo u stanje potpune neuraunljivosti.23 6.3. Sredstva i nain kojima se izvrilac moe dovesti u stanje privremene

neuraunljivosti Postoje vie sredstava koja imaju kriminogeni znaaj, tj. Sredstva kojima se uinilac moe dovesti u stanje privremene neuraunljivosti. Kao sredstva kojima se uinilac moe dovesti u stanje privremene neuraunljivosti. Druga sredstva i naine Krivini zakon ne spominje, ali isto tako Zakon ne predvia nikakva ogranienja u pogledu sredstava naina kojima se pojedino lice moe dovesti u stanje neuraunljivosti i to izraava irokom formulacijom ili na drugi nain.

22 M. Radovanovi,Pravo SFRJ, Beograd 1976, str.179 23 .M.Kukolj, Actiones Liberae in causa, Prva knjievna komuna Mostar 1981.str.90.


25

Nije sluajno to Zakon istie samo alcohol i droge. To su najrasprostanjenija sredstva, a alkoholizam je redovan i optepriznat nain dovoenja u stanje privremene neuraunljivosti. Drugi naini i sredstva su rijetki. Krivini zakonik- Opti dio iz 1947. godine nije pominjao ni alcohol ni droga sredstva, to ne znai da nije imao u vidu upravo alcohol. U sadanjem Krivinom zakonu alcohol se navodi iz praktinih razloga jer je i institute actions liberae in causa u poetku bio vezan samo z apijanstvo, da bi u svom daljem razvoju dobio iri znaaj. Sredstva kojima se izvjesno lice eli staviti u privremeno neuraunljivo stanje treba da je takvo da prouzrokuje:

a) nemogunost shvatanja znaaja svoga djela ili nemogunost upravljanja svojim postupcimai

b) mogunost da izvrilac u takvom stanju provede svoju namjeru u djelo ili nehatno izvri odreeno krivino djelo.

U naem daljim razmatranjima alcohol i droga e imati znaajno mjesto, a obradiemo i znaaj ostalih sredstava. Odrediemo, takoe, i znaaj nekih sredstava koja u sutini nisu nenormalna stanja, ve su ovjeku imanentna fizioloka stanja, ali imaju dosta slinosti sa dejstvom alkohola i esto se obuhvataju u teoriji institutom actions liberae in causa.24

6.4. Alkohol

Alkohol je jedno od sredstava kojima se uinilac moe dovesti u stanje privremene neuraunljivosti. On se pojavljuje kao kriminogeni factor, ali ima i svoje zdravstvene i socjalne dimenzije.Kao sredstvo za uivanje i kao sredstvo za dovoenje u stanje potpune neuraunljivosti i smanjenje uraunljivosti, alcohol je poznat jo kod najstarijih primitivnih zajednica i kao takav predstavljao je pedmet interesovanja svih drutava do danas, a postoje veoma male mogunosti da to ne bude i ubudue.Ljudsko drutvo je u svom razvoju doivljavalo, krupne i kapitalne pomjene, koje ne samo da nisu onemoguile odravanje alkohola,nego je alcohol, i pored svih mjera za njegovo suzbijanje, postajao sve vee zlo i uporno je prodirao i tamo gdje ga ranije nije bilo. Alkoholizam u posjednje vrijeme uzima sve vie maha i pojavljuje se sve masovnije u svim ljudskim djelatnostima i po broju zahvaenih lica svrstava se na tree mjesto, odmah poslije oboljenja srca i krvnih ila, koja zauzimaju prvo mjesto i malignih tumora koji se nalaze na drugom mjestu.Smatra se da 3-5% odraslih osoba postaju alkoholiari, a u medicinskoj literature su izneseni podaci prema kojima u itavom svijetu treba raunati sa oko 25,000.000 alkoholiara. Postoji niz podjela alkoholizma na oblike i razgranienja na pojedine faze znaajne po tome to uinilac u pojedinim fazama moe izvriti odreena krivina djela. Akutno pijanstvo se ispoljava u lakem stanju obine nekomplikovane opijenosti ili u teem stanju neobine komplikovane opijenosti.U obinu akutnu

24 M.Kukolj, Actiones Liberae in causa, Prva knjievna komuna Mostar 1981,str.94


26

opijenost moe dospjeti svako lice koje konzumira alcohol. Akutna poijenost nastaje spontano, sluajno, ili zadesno, ili pak namjerno, a njen intenziet zavisi od koliine konzumiranog alkohola. Hronini alkoholizam nastaje dugovremenim ili trajnim konzumiranjem alkoholnih pia i predstavlja psihofiziku posledicu hroninog trovanja. Hroninim alkoholiarem se smatra lice koje je postalo zavisno od alkohola i kod koga je trajna, prekomjerna potronja alkohololnih pia dovela do oteenja fizikog ili psihikog zdravlja, koje se oituje simtomima pristupanim klinikoj dijagnostici. Naroito u odnosu na hronini alkoholizam dugo vremena vodila se borba oko shvaranja da li je alkoholizam porok ili bolest. Jasno je da je pobjedilo ovo drugo miljenje, mada i prvo jo egzistira u pojedinim radovima pravnika. Moe se rei da su ljekari jedinstveni u tome da se radi o bolesti. No, ipak se mora prihvatiti miljenje da je alkoholizam bolest, za koju bolesnik snosi veliki dio odgovornosti. Meutim, delikvente alkoholiare ne moemo posmatrati samo kao bolesnike, jer injenice esto ukazuju, naroito kod akutnog alkoholizma, da se radi o veoma opasnim kriminalcima koji vie pripadaju pravniku nego ljekaru. Za hroninog alkoholiara se moe rei da je bolesnik i kao takav smanjeno uraunljiv ili potpuno neuraunljiv, ali stepen uraunljivosti se treba odrediti od sluaja d sluaja, jer i hronini alkoholiar pod odeenim okolnostima moe biti potpuno odgovoran za izvrenje krivinog djela. Akutni alkoholizam ima glavni znaaj u pogledu institute actions liberae in causa. Zbog injenice da izaziva privremenu neuraunljivost,dok hronini alkoholizam ukazuje na postojanje duevnog oboljenja. Akutna alkoholna opijenost zasniva se na promjenama u fizijolokim procesima u centralnom nervnom sistemu. Usljed konzumiranja alkohola kod izvrioca se javlja stanje u kojem je oslabljena ili potpuno iskljuena regulativna funkcija visokih intelektualnih ureaja. Dejstvo alkohola na ovjeka je esto razliito i zavisi od niza spoljnih faktora. Akutno pijano stanje dovodi do stanja smanjene uraunljivosti ili potpune neuraunljivosti, to je lake utvrditi kod akutnog nego kod hroninog pijanstva. Alkohol smanjuje sposobnost rasuivanja objektivne situacije, kritinost i smisao za realno, slabi etike emocije, kao to je osjeaj odgovornosti, obzirnost i taktinost prema drugom ovjeku i podie samopouzdanje. Ljudi koji se u trijeznom stanju ne usuuju da budu agresivni, a nose u sebi jaku potrebu da to budu, piju alcohol da bi mogli odbaciti obzire i strah. Akutna opijenost, takoe, smanjuje sposobnost inhibicije, smanjuje otrinu vida, sposobnost koordinacije, produuje reakciono vrijeme i stvara osjeaj euforije Voljne radnje su poremeene, na prvom mjestu fin ii precizni pokereti. Alkohol je tipini nervni otrov. Skoro sve manifestacije njegovog dejstva na razliite organe su centralnog porjekla. Alkohol ne izaziva morfoloki vidljive promjene na nervnim elijama, ali dovodi do smanjenja oksidativnih procesa u njima, usled ega nastaje hipoksija mozga uz neporemeeni krvotok i disanje. Ustavom SFRJ(lan 222) i Ustavom SRBIH(lan0233) sudovima je stavljeno u zadatak da prate i prouavaju one drutvene odnose i pojave od opteg interesa, koje se nalaze u okviru njihovih osnovnih zadataka, specjalnog krivinog sudovanja na


27

spreavanju drutveno tetnih pojava. Alkohol i alkoholizam su ve odavno uoene drutveno tetne pojave koje predstavljaju kriminogeni faktor prvog reda . Mnoga istraivanja, kod nas i u svijetu, pokazuju odnos izmeu alkohola i kriminaliteta. Taj odnos je veoma znaajan i ogleda se u porastu krivinih djela protiv ivota i tijela, protiv morala, a naroito veliki uticaj ima alcohol na porast nehatnih krivinih djela i krivinih djela maloljetnika. Alkohol ima veliki kriminogeni znaaj i rijetke su pojave koje, kao alkoholizam tako kompleksno zahvataju skoro sve komponente drutvenog zivota, to je uslovilo da se taj problem obrauje u okviru mnogih nauka, npr. Socjologije, psihijatrije, farmakologije, pedgogije, psihologije, kriminologije i krivinog prava. Granica izmeu alkoholisanosti i delikventne faze nije mnogo udaljen, jer svako prekomjerno konzumiranje alkohola, bilo akutno ili hronino, dovodi do potencijalne opasnosti od delikventskog ponaanja. Dakle, jedna od posledica alkoholizma je kriminalitet. Agresivni, impulzivni ljudi upotrebom alkohola postaju jo agresivniji, osloboeni moralnih konica i mnoga evidentiran akrivin adjela dogaaju se u pijanom stanju Alkoholizam i kriminalitet se pojavljuju se pojavljuju kao dvije parazitske drutvene pojave koje nagrizaju drutveni organizam i zagoravaju ivot ovjekov. U toj tetnosti one su meusobno povezane, tako da dopunjavaju i uslovljavaju jedna drugu. Alkohol je najranije poznato sredstvo kojem se neko llice moe dovesti u stanje privremene neuraunljivosti. Ostala sedstva su poznata od ranije, ali je njihova masovnost i vezanost za kriminalitet ipak novijeg datuma. Ujedno, alcohol je od svih tih sredstava najlegalniji i naj masovniji u upotrebi i zato je u krivinopravnoj literature do sada dobijao vei znaaj. Na primjeru alkohola, uglavnom se analizira i primjena institute actions liberae in causa. Meutim, krivinopravno tretiranje alkohola, istorijski posmatrano, bilo je razliito it a razliita tretiranja registruju i u savremenom krivinom pravu.25

6.5. Droge

Od prvih sluajeva uzimanja droga do apela Ujedinjenih nacija, upravljenog na spreavanje zloupotrebe droga, prolo je mnogo vremena. U istoriji ljudskog drutva droge su imale iroku i raznoliku primjenu. Povean upotreba opojnih sredstava, kao sredstava za uivanje, poela je ve da zabrinjava polovinomprolog i poetkom ovog vjeka. To je imalo uticaj ana donoenje niza zakonskih akata. Narastanje narkomanije je u toku i to obavezuje na svestranu pripremu u pogledu onoga to dolazi. Jedan dio priprema treba da se vri krivinopravnom planu radi rjeenja pitanja uraunljivosti delikvenata narkomana, tj. Onih koji su u trenutku izvrenja djela bili pod uticajem nekog narkotikog sredstva. XI Meunarodni Kongres za krivino pravo u svom radu doao je do zakljuka da se u znaajnijoj mjeri napustio rad na podruju narkotika, kako kod prevencije, tako i kod represije i nalae svim nadlenim da ponovo aktueliziraju to pitanje. U dosadanjim radovima panja je poklonjena regulisanju i kanjavanju proizvodnje, prometa, uvoza, izvoza i posjedovanja droge od panje koja je poklonjena krivinoj odgovornosti z adjela izvrena u opijenom sanju. Isto tako, vie panje je posveeno 25 M.Kukolj, Actiones Liberae in causa, Prva knjievna komuna Mostar 1981,str.98


28

medicinskom tretmanu nego krivino pravnom ili bolje reeno krivinopravni tretman je obuhvaen samo jednu dimenziju, dok je druga ostala potpuno zanemarena. Zloupotreba droga moe imati za cilj da se u stanju koje nastane nakon upotrebe droge izvri odreeno krivino djelo. Takva situacija zahtjeva krivinopravni tretman. Sama aktivnost konzumiranja droga se ne tretira kao kriminalna djelatnost ve kao bolest, ali se esto u akciji obezbeenja droge vre razliiti delikti kao to su: obijanje apoteka,falsifikovanje recepata ,kidnapovanje, ucjene, krvni delikti, navoenje maloljetnika na uzimanje droge i td. Postoji mogunost da se pojedinac upotrebom droge stavi u stanje neuraunljivosti ili smanjene uraunljivosti i u takvom stanju izvri krivino djelo. Kako je kod veine droga reakcija esto specifina i zavisi od sam estrukture linosti, to se moe rei da uglavnom nema apsolutno gotovih ema i da se svaki sluaj mora posebno vjetait. Mnoge droge svojim dejstvom na ovjeka omoguuju izvrenje krivinih djela. Morfijum ima svojstvo da smanji strah, napetost i inhibicije i brojne ivotne stresove i vrlo je pogodan za delikvente koji u trijeznom stanju nisu sigurni u sebe. Upotrebom droge LSD i nekih drugih droga konzumenti dobijaju elju da uine ono ega se inae plae, oslobaaju se svih kompleksa i nastoje da urade ono o emu su ponekad samo potajno razmiljali. Dejstvo marihuana je slino onom koje nastaje upotrebom alkohola. Heroin je jedan od narkotika koji moe da pogoduje izvrenju krivinih djela. Kada neko lice pone upotrebljavati heroin, u prvim nedeljama pokazuje jaku euforiju u kojoj je snaga pojaana. Kada se ocjenjuje uraunljivost narkomana, mora se najprije poi od toga da je narkoman promjenjiva linost,a da ukoliko jo u tom stanju izvri krivino djelo, treba ispitati njegov odnos prema djelu.Neophodno je izvriti psiholoko i psihopatsko ispitivanje linosti u cilju utvrivanja da li je djlo uinjeno u drogiranom ili nedrogiranom stanju i kakvo je stanje predhodilo uzimanju droga. Da bi se mogao primjeniti odredba institute actions liberae in causa, uinilac, u trenutku stavljanja u neuraunljivo stanje, treba da je uraunljiv i vin. U ostalim sluajevima institute actions liberae in causa se ne moe primjenjivati.26 Kao i hronini alkoholiari tako i hronini narkomani, po pravilu, ne bi mogli biti tretirani u okviru institute actions liberae in causa. Treba praviti razliku izmeu onih koju uzimaju drogue da bi u opijenom stanju izvrili krivino djelo i onih koji se ve odavno drogiraju i koji vie nemaju uraunljivih perioda,ve iz narkomanskog delirijuma prelaze u apstinencijski delirijum. Deava se da se uinioci krivinih djela na sudu brane injenicom da su tempore criminis bili drogirani. Ni strunom vjetaku u tom sluaju nije lako odrediti da li jet a tvrdnja tana. U praksi su zabiljeeni sluajevi da se uinilac, upotrebom omamljujueg sredstva stavio, u stanje opijenosti da bi u takvom stanju izvrio krivino djelo. Jasno je da se u takvom stanju radi o krivinoj odgovornosti baziranoj na institutu actions liberae in causa. Da bi se ovaj institute mogao primjeniti, potrebno je na bazi prikupljenih podataka utvrditi da li je uinilac znao, bio duan i mogao da zna da u opijenom stanju moe uiniti krivino djelo. Krivino djelo moe biti uinjeno ne u opijenom stanju, ve u stanju gladi od drga, kada se pojavljuju apstinencijalni simtomi. Za utvrivanje krivine odgovornosti kod pojave apstinencijalni simptoma 26 M.Kukolj, Actiones Liberae in causa, Prva knjievna komuna Mostar 1981,str.100


29

znaajno je da je sposobnost savlaivanja ponaanja najee potpuno uklonjena ili bar bitno umanjena. U trenutku kada se takav uinilac odluuje na izvrenje nekog krivinog djela, sposobnost da shvati znaaj djela ili mogunost upravljanja postupcima ne postoji. Apstinencijalno stanje, samo po sebi neovisno od narkomanove volje, dovodi do takvog pritiska na narkomana da je on prinuen da uini neko krivino djelo u cilju da pribavi drogue. Dok kod izvrenja djela u stanju proizvedenim nastupom apstinencijalne krize moe doi do blaeg kanjavanja, za izvrenje djela u potpune neuraunljivosti, izazvane drogiranjem pod uslovom ezanim z ainstitut actions liberae in causa, predviena je puna odgovornost.27

6.6. Upotreba lijekova (tabletomanija)

U dananje vrijem ljudi su zatrpani raznim sredstvima koja treba d aim omogue mir, sreu i blagostanje. Danas se troe velike koliine raznovrsnih lijekova. Farmaceutsk industrija je proizvela veliki broj lijekova za koje se u asu stavljanja u upotrebu smatralo da ne izazivaju ovisnost i zbog toga su se mogle nabavljati u slobodnoj prodaju.Ljudsko drutvo je prihvatilo ova sredstva, legalizovalo njihovu upotrebu, a o tetnim posledicama po zdravlje i ivot za sada dovoljno ne razmiljamo. Za ovu pojavu ve se udomaio naziv tabletomanija, kojom se ujedno eli istai da se radi o manje opasnom stanju tj. Lakoj ovisnosti od narkomanije. U tabletomanska sredstva se ubrajaju stimulatori centralnog nervnog sistema, sedative, trankilizeri i hipnotici. Stimulatori centralnog nervnog sistema izazivaju stanje budnosti i aktivnosti i smanjuju psihiki i fiziki zamor. Isedativi i trankilizeri imaju slino umirujue dejstvo na one koji ih konzumiraju i zbog toga se teko razgraniavaju. Danas, i pored sve eih i sve opravdanijih zahtjeva da se izvrioci krivinih u stanju proizvedenom ne samo prekomjernom upotrebom lijekova, nego i obinom upotrebom jednog od lijekova, poziva na odgovornost, treba najprije postaviti pitanje svjesnosti ljudi o opasnosti upotrebe. Za krivinopravni tretman upotrebe lijekova znaajna je odluka da se na lijekove koji imaju dejstvo na centralni nervni system u pravcu njegovog umirenja stavi vidljiv znak koji upozorava na opasnost, uz propratni tekst da onaj koji ga konzumira ne smije da upravlja vozilom(prema tome, takoe, da ne preuzima ni druge precizne i opasn eradnje z aodreeno vrijeme).Izvrilac je prilikom upotrebe nekih od pomenutih sredstava opemenut, to znai da je bio svjestan i znao je da poslije upotreb

neuracunljivost sve

Documents