multikulturalizme giris

8/19/2019 Multikulturalizme Giris

1/112

MULTUKİLTURALİZM GİRİŞ


2/112

1-CI MÜHAZIR.

Multikulturalizm giriş

I. “Multikulturalizm giriş” f nninin predmeti v hmiyyti

1. “Multikulturalizm giriş” f nninin predmeti, obyekti v mdsdi.Multikulturalizm bir sosial hadis, ideologiya, siyast, hyat trzi kimi.

“Multikulturalizm giriş” f nni srlr boyu multikulturalizmin Azrbaycanda

meydana glmsinin sbblrini, onun mahiyytini, nzri-ideoloji, hüquqi-normativ saslarını, üstünlüklrini, müasir durumunu v inkişaf perspektivlriniöyrdir.Fnnin sas mqsdi tlblr Azrbaycan Respublikasınınin multikulturalizmsiyastinin mahiyytini, onun xüsusiyylrini v bu siyastin ölkd uğurla hyatakeçirilmsinin sbblrini izah etmkdir.

Multikulturalizm 1960-cı illrin sonunda Kanadada meydana glmişdir.

Termin kimi o, 1970-ci illrd dbiyyatda ks olunmuşdur. The Harper Colinssosiologiya lüğtind (1991) Multikulturalizmin bel bir trifi verilir:

“Multikulturalizm – bir çox cmiyytlrin xüsusiyyti kimi plüralizminmövcudlu ğ unun etiraf olunması v inki şafı demkdir. Multikulturalizm mdnimüxtlifliyin, msln azlıqların dilinin müdafisi mslsini öz qarşısına qoyur.Eyni zamanda o, azlıqların mdniyyti il sas mdniyytin qeyri- brabrmünasibtlrini nzrd saxlayır”.

Multikulturalizm liberal eqalitarian v kommunitarian yanaşmalar vasitsil saslandırılı.

1.Liberallara (Kymlicka) gör, f rdin özü istdiyi dyrlri seçir. O, icma hyatınamünasibtd öz hüquq v zadlıqlarını daha uca tutur. Liberallar muxtariyyt v brabrlik kimi liberal dyrlr saslanır. Kommunitarianism v milltçiliknzriyylrini tnqid edrk, Kimlika qeyd edir ki, liberalizm insanın özün hörmt il onun mnsub olduğu qrupun mdniyyti arasında drin laqninolduğunu göstrir. Kimlikaya gör, azlıqlar öz mdniyytlrini qorumaqdaçtinlik çktiklrin gör onlara xüsusi qayğı göstrilmlidir.

2. Kommunitarian (Çarlz Teylor) f rdin cmiyyt münasibtd sas oldununa dairideyanı tkzib edirlr. Atomizmin yerin onlar holizmi müdafi edirlr. Teylorun


3/112

“tanıma siyasti” holizmin kollektiv mdni dyrlrin vacibliyini göstrir.Müxtlif mdniyytlr brabr hmiyytin verilmsi nnvi liberal cmiyytinazlıqlara xüsusi hüquqların verilmsini istyn cmiyytl vz olunmalıdır.

Multikulturalizm trcümd çoxmdniyytlilik demkdir.Çoxmdniyytlilik dedikd is ilk növbd etnik, irqi, dini v mdnimüxtlifliklr, bu müxtlifliklrin sasını tşkil edn dyrlr nzrd tutulur.Müasir dövrd dünya ölklrinin ksriyytind etnik, irqi, dini v mdnimüxtlifliklr mövcuddur. Bu müxtlifliklr tarixi prosesin inkişafının nticsikimi obyektiv xarakter daşıyır. Onlar xalqların etnik-mdni dyrlrini,mdniyytlrini xarakteriz etmkl onların dünyagörüşü v f aliyytlrininsasını tşkil edir v hyatında müsbt rol oynayır.

Stenford Ensiklopediyasında qeyd olunur ki, Multikulturalizm mfhumuna

bütün mzlum qruplar- afro- amerikanlılar, qadınlar, cinsi azlıqlarınnümayndlri, şikstlr v s. – aid edils d, multikulturalizmin tdqiqatçılarınınksriyyti adtn bu mfhuma etnik v dini azlıqları tşkil edn immiqrantları(mühacirlri) (ms.ABŞdakı Latın Amerikalıları, Qrbi Avropada müslmanları),milli azlıqları (ms.Katalonları, baskları, uelslilri, kvebeklilri) v yerli xalqları(ms. Şimali Amerikadakı yerli xalqları, Yeni Zellandiyadakı maorilri) daxiledirlr.

Multikulturalizm – social dalt, imkanların brabrliyi, demokratiya kimianlayışların müzakir olunan terminlr sırasına daxildir.

Multikulturalizm cmiyytin inkişafının mhsulu, cmiyytd baş vernhadislr trfindn meydana gldiyin gör o, öz mahiyytin gör ilk növbd sosial hadisdir. Sosial hadis kimi formalaşan multikulturalizm digr sosialhadislr (siyast, iqtisadiyyata, mdniyyt, mnviyyata, ictimai şüurunmüxtlif formalarına v s.) tsir göstrir, onlarla qarşılıqlı münasibtd olur.

Multikulturalizm etnik-mdni müxtlifliklrin v onların sasını tşkil edndyrlrin qorunması v inkişafını nzrd tutur. Bu, is insanların hüququ v azadlıqlarının müdafi olunmasının trkib hisssidir. Multikulturalizmi tbliğ ednölk onu dövlt ideologiyasının trkib hisssi, dövlt siyasti sviyysin qaldırır.Bir sosial hadis kimi meydana gln multikulturalizmin inkişafının sonrakımrhllri onun dövlt ideologiyasına, dövlt siyastin. Bu mrhllrinreallaşmasında sas rol dövlt mxsusdur.

Multikulturalizmin vtndaşların hyat trzin çevrilmsi onun inkişafının nyüksk mrhlsidir. Bu mrhld vtndaş cmiyyti multikulturalizmin


4/112

cmiyytd yayılmasında olduqca f al rol oynayır. Multikulturalizm ideyalarıictimai şüurda möhkmlnir.

Azrbaycanda multikulturalizmin dövlt siyasti v hyat trzin çevrilmsi onunyüksk inkişaf mrhlsindn xbr verir.

2. Multikulturalizm - etnik- mdni müxtlifliklrin tnzimlnmsinin birsiyast modeli kimi. Onun assimilyasiya, izolyasiya (tcridolma) v aparteidsiyastlrdn f rqli chtlri. Zif (weak) v güclü (strong) multikulturalizm.

Etnik, irqi, dini v mdni müxtlifliklr dövlt trfindntnzimlnmdikd v yaxud düzgün tnzimlnmdikd cmiyytin inkişafınınmüxtlif sahlrind ciddi problemlr, htta münaqışlr sbb olur. Buna gör d bu müxtlifliklrin düzgün tnzimlnmsi hr bir çoxmdniyytli dövlt üçünböyük praktiki hmiyyt ksb edir.

Etnik, irqi, dini v mdni müxtlifliklrl bağlı dövltin üzlşdiyi problemlrinhll edilmsinin mümkün siyast modellrindn biri multikulturalizmdir. Bir

siyast modeli kimi multikulturalizm ötn srin 60-cı illrind Kanadada meydanaglmişdir. Multikulturalizm siyastinin meydana glmsindn vvl etnik, irqi, diniv mdni müxtlifliklrl üzlşn dövltlr bu müxtlifliklri sasn iki siyastmodeli vasitsil tnzimlmy çalışırdı: assimilyasiya v ya izolyasiya (tcridolma). Assimilyasiya siyasti milli azlıqların mdni- etnik dyrlrinititular etnosun mdniyytin qatmaqla cmiyytdki etnik, irqi, dini v mdnimüxtlifliklrin lğv edilmsini nzrd tutur. İzolyasiya siyasti is milliazlıqların mdni- etnik dyrlrinin titular etnosun (halinin çoxluğunu tşkiledn etnos) etnik- mdni dyrlri il hr hansı bir laqsinin qarşısını almaqla

milli azlıqların cmiyyt inteqrasiya olmalarına imkan vermir. İ zolyasiya siyasti2 formada özünü büruz verir: 1. O, milli azlıqların ölky daxil olub oradamskunlaşmasına mane olur. 2. Cmiyytd artıq mskunlaşmış müyyn qrupadamların assimilyasına mane olmaq mqsdil onları tcrid edir. İkinci halda busiyast aparteid adlanır.

Tarixi hadislrin gedişatı hr iki siyast modelinin smrsizliyini göstrdi.Bel ki, müasir ictimai inkişafda mdniyytin aparıcı rol oynadığı bir dövrd

assimilyasiya siyastinin düzgün olmadığı kimi, qloballaşma, mdniyytlrinqovuşduğu bir şraitd izolyasiya siyastinin d yanlış olduğu müyyn olundu.Etnik, irqi, dini v mdni müxtlifliklrin tnzimlnmsin yönlmiş


5/112

assimilyasiya v izolyasiya siyastlrinin iflasa uğraması ötn srin 60-70-ciillrind vvlc Kanadada, sonra is Avropanın bir sıra çoxmdniyytliölklrind multikulturalizm siyastinin meydana glmsinin başlıca sbblrindnbiri olmuşdur.

Multikulturalizm müyyn birlşmiş cmiyyt daxilind etnik, irqi, dini v mdni müxtlifliklrin qorunmasına v inkişafına yönln bir siyastdir.Multikulturalizm etnik, irqi, dini v mdni müxtlifliklrin tnzimlnmsin yönln bir siyast kimi assimilyasiya siyastindn f rqli olaraq milli azlıqlarınetnik-mdni dyrlrinin lğv edilmsinin qarşısını almaqla, bu dyrlriqorumaqla yanaşı, izolyasiya siyastindn f rqli olaraq milli azlıqların etnik-mdni dyrlri il titular etnosun etnik-mdni dyrlrinin bir-birin qarşılıqlı

tsir etmlri üçün lazımi şrait yaradır v milli azlıqların yaşadıqları cmiyyt inteqrasiya olmaları üçün lverişli şrait yaradır. Başqa sözl desk,multikulturalizm n milli azlıqların etnik-mdni dyrlrini assimilyasiyayauğradır, n d ki, onların bu dyrlrinin inkişafını cmiyytin inkişafından tcridedir. Multikulturalizm titular etnos il milli azlıqların etnik-mdni dyrlrinininkişafı üçün eyni şrait yaratmaqla onların mdniyytlrinin qarşılıqlı tsiri üçünzmin yaradır.

dbiyyatda multikulturalizmin zif v güclü formalarının olamalarınadair fikirlr mövcuddur. Multikulturalizmin zif v güclü formaları bir-birindnseçilir. London İqtisad Mktbinin professoru Çandran Kukatasın fikrinc,multikulturalizmin zif v güclü formaları cmiyytd mövcud olan etnik –mdnimüxtlifliy münasibtd aparılan siyastlrdndir.

Multikulturalizmin zif forması azlıqlara öz etnik-mdni dyrlriniqorumaq üçün azadlıq verir. Lakin azlıqlar öz imkanları il bu dyrlrini qorumaqiqtidarında olmurlar v nticd cmiyytdki hakim etnik-mdni dyrlri qbul

etmk onlar üçün n optimal çıxış yolu olur. Başqa sözl desk, onlar el birvziyyt düşürlr ki, onlara bilrkdn, xarici tzyiq olmadan, öz istklri il titular xalqın etnik-mdni dyrlrini qbul etmk srf edir. Öz mdni kimliyini,etnik-mdni dyrlrini qorumaq is çtin olur, baha başa glir. Mövcudvziyytd onların başqa çıxış yolu olmadığına gör, onlar xoşluqlaassimilyasiyaya gedirlr, yni yaşadıqları cmiyyt inteqrasiya olunurlar.

Multikulturalizmin zif formasından f rqli olaraq onun güclü forması etnikazlıqlara öz etnik-mdni dyrlrini qorumaq üçün azadlıq vermkl yanaşıonların yaşadıqları cmiyyt bütün sahlrind f al iştirak etmlri üçün hr cürşraitin yaradılmasını tlb edir. Multikulturalizmin güclü forması cmiyytdki


6/112

etnik-mdni müxtlifliy münasibtd dözümlüyün nümayiş etdirilmsi il kifaytlnmir. O, bu müxtlifliyin dövlt trfindn inkişaf etdirilmsini, onunmaddi, hüquqi v mnvi chtdn dstklnmsini vacib hesab edir.

Çandran Kukatas multikulturalizmin qeyd olunan formalarının hr birinin

liberalizm nzriyysin saslandığını göstrir. Lakin zif multikulturalizm klassikliberalizm, güclü multikulturalizmin is müasir liberalizm saslanır.

3. İctimai inkişafda mdniyytin aparıcı rolu dair fikirlr v multikulturalizm. Etnik - mdni müxtlifliklr multikulturalizminyaranmasının sbbi kimi. Etnik-mdni müxtlifliklrin müyynedilmsind, multikulturalizmin tdqiq olunmasında mdni- sivilizasion

yanaşmanın rolu.

Müasir ictimai inkişafın, xüsusil d onun sbblrinin v istiqamtinintdqiq olunmasının mühüm metodoloji saslarından biri ictimai inkişafdamdniyytin aparıcı roluna dair elmi müddadır. Bu müdda mdni- sivilizasionyanaşma adlanır. Mdni- sivilizasion yanaşmaya sasn, dünya kommunistsisteminin dağılması soyuq müharib dövrün son qoyaraq iki bir-birin zidd olan

siyasi sistemin hrbi, siyasi, iqtisadi v ideoloji qarşıdurmasına da son qoydu.Nticd xalqlar öz mdni dyrlrin müracit etmy imkan ld etdilr. Bubard Samuil Hantunqton “Sivilizasiyaların toqquşması v dünya düzmininyenidn qurulması” adlı kitabında qeyd edir: “Yeni dünyada xalqlar arasında sasf rqlr ideoloji, siyasi, iqtisadi deyil, mdni xarakter daşıyır”. Öz tarixin, dinin,dilin, mnvi dyrlrin müracit edn xalqlar, öz kimliklrini müyyn edirlr”.

İnqlehart Ronald: “Dövlt başçıları v qanunlar dyiş bilr, lakin mdniyytin

sas aspektlrii dyişmk üçün çoxlu illr tlb olunacaqdır”. Ralf Darendorf:“İnstitusional mühitin, yni qanunların dyişmsi üçün ay kifaytdir, iqtisadişraitin dyişmsin bir iki il tlb olunur, amma şüurun dyişmsin onilliklrtlb olunur.” Pain: “Mdniyyt siyastdn daha vacibdir, çünkiMdniyytstereotiplri siyasi doktrinalardan vvl glir v onların sasını tşkiil edir.”

Bellikl, multikulturalizm ilk növbd mdniyytin ictimai inkişafda aparıcı roloynadığını, etnik- mdni qrupların maraqlarının tanınmasını v hyata keçirilmsiideyasına saslanır. Bu qrupların tlblrinin sasında dil v din mslsidir.

İctimai inkişafda mdniyytin aparıcı roluna dair qeyd olunan elmi müddamüasir dövrd xalqların hyatında mdniyytin mühüm rol oynadığını


7/112

göstrmkl cmiyytd etnik-mdni müxtlifliklrin qalxmasının sbbini izahedir. Bel olan bir şraitd etnik-mdni müxtlifliklrin tnzimlnmsinin noptimal vasitsi kimi multikulturalizm özünü büruz verir. Buna gör d multikulturalizmin tdqiq olunmasında mdni- sivilizasion yanaşmanın böyükmetodoloji hmiyyti vardır.

4. “Azrbaycan multikulturalizmi” – inteqrativ bir f nn kimi. Fnninhmiyyti.

“Azrbaycan multikulturalizmi” – inteqrativ bir f ndir. O, f lsf , politologiya,

tarix, sosiologiya, kulturologiya v bu kimi bir sıra ictimai elmlrin müddalarından istifad edir. “Azrbaycan multikulturalizmi” f nninin qarşısındasas mqsd - tlblr Azrbaycan Respublikasınınin multikulturalizmsiyastinin mahiyytini, onun xüsusiyylrini v bu siyastin ölkd uğurla hyatakeçirilmsinin sbblrini izah etmk- nail olmaq üçün sadalanan ictimai elmlr müracit etmk vacibdir.

“Azrbaycan multikulturalizmi” f nninin böyük idraki, praktiki, siyasi,ideoloji, mnvi-trbiyvi hmiyyti vardır.

MÖVZU 2

İCTIMAI-FLSFI FIKIR TARIXIND TOLERANTLIQ V MULTIKULTURALIZM IDEYALARI

Qdim azrbaycanlıların mifik tsvvürlrind toleranlıq. Azrbaycanda yayılmış sosial daltl sciyylnn dini-etik tlimlrd

tolerantlıq v multikulturalizm ideyaları. Azrbaycanda İslamın yayılması v İslamda tolerantlıq. N. Tusinin görüşlrind tolerantlıq ideyaları Orta srlrd Azrbaycanda tolerantlıq nnlrinin inkişafında

Azrbaycan poetik mktbinin rolu Azrbaycanın sufi mütf kkirlrinin görüşlrind tolerantlıq ideyaları. XIX sr XX srin vvllrind Azrbaycan maarifçilrinin

dünyagörüşünd tolerantlıq v multikultiralizm ideyaları.

Azrbaycanın mdniyytlr qovşağında yerlşmsi, hm dini azadfikirliyin v tolerantlığın olmasına, hm d yeni dini cryanların zaman-zaman yaranmasına


8/112

v inkişafına zmin yaratmışdı. Azrbaycan olduqca unikal bir mdniyyt malikdir. Bu torpaqda uzun srlr boyu dünyanın n aparıcı mdniyytsistemlrinin tbii, tarixi inteqrasiyası baş vermişdir. Bu torpaqda atşprstlik,türk, iran, qafqaz, yhudi, xristian, islam, Şrq, Qrb, slavyan, sosializm v s kimimüasir dünya sivilizasiyasını formalaşdıran mdniyytlr çulğalaşmış, dünyanıninkişafı üçün görk olan mdniyyt, inkişaf modellri yaratmışdır.

1. Qdim azrbaycanlıların mifik tsvvürlrind toleranlıq.

Arxaik m d niyy tl rin hamısı m nb yini mifoloji t svvürl rd n alır.

Hr bir xalqın tarixinin, ilkin ictimai fikrinin öyrnilmsin d miflr mühümhmiyyt ksb edir. Xalqların ictimai fikir tarixi vvlc mifologiya şklind olmuş, sonra sgi dinlr, inanclar sistemi glmişdir. Mifoloji şüur ictimai şüurun

formalarından biridir. Mifoloji şüur qdim insanın hl tbitdn ayırılmadığı,fövqltbii qüvvlrin tsiri nticsind yaranan ilkin emosional şüur formasıdır.Mifoloji şüur f rd, mifoloji düşünc is kollektiv mxsusdur. L. Brül mifolojidüşüncni mntiqqdrki tf kkür, şüur tipi kimi qiymtlndirir. Bşriyytin lapqdim çağlarında, insanın özünü tbitdn ayırmadığı dövrd mifoloji şüurun dasöykndiyi xaotik tf kkür trzi olmuşdur ki, buna da dbiyyatda Mifolojitf kkür deyilir. Mifoloji tf kkürd yaranan ideyalardır, mifoloji şüurun yaratdığıis konkret mhsuldur. Yni mifoloji tf kkürd qdim insanların öz dünyaları il

bağlayan ilk ibtidai “dini” tsvvürlrin formalaşması sas yer tutur, mifoloji şüurais dini-mifoloji strukturların sabitlşmsi v onların ibtidai cmiyyti idar ednqüvvy çevrilmsi xasdır. Mifoloji tf kkürd ibtidai insanların tbit qüvvlriqarşısında keçirdiyi qorxu hissi başlıca rol oynayır. Mifoloji şüurda is qorxumüyyn inam v sitayişlr, dini mrasim v rituallarla vz olunmmuşdur.

İbtidai tf kkürdn sonra mifoloji şüurun formalaşması, sasn, qdimdünyanın mnzrsinin xaotik quruluşundan harmonik quruluşa - nizamlılıq,sistemlilik, tarazlılıq düzümün başlaması rf sin tsadüf edir/

Mif dünyanın işarlrl, sakral obrazlarla drkidir. Mifologiyaya verilntriflrdn biri beldir: “Mifologiya dünyanı özünmxsus qanun v vasitlrl biçimlyn v izah edn dinamik işarlr sistemidir”. Yni mifologiya sgigerçkliyi simvollarla izah edn bir sistemdir. Mirz Kazımby bu bard yazırdı:“fsansiz xalq, rvaytsiz ölk yoxdur, köçri xalqlarda fsan şifahi hekaylrşklind nsildn-nsil keçir, yarım-mdni xalqların inanclarının özülünü,yazılarının başlıca mzmununu, dbiyyat v tarixlrini tşkil edir, maariflnmiş xalqlarda müqdds irs kimi xalqın txyyülün qida verir”.

Miflr sinifli cmiyyt qdr xalqların tarixin işıq salır, onun öyrnlmsind hmiyytli bir mnby çevrilir. Qdim Azrbaycanlıların yaratdığı


9/112

üxtlifxarakterli miflr zamanın srhdlrini aşaraq Azrbaycan razisind yaşayantayfaların dünyaduyumunu, xlaq trzini, ail-mişt hyatını, tbit, traf mühüt olan münasibtini v s..ni öyrnmmiz yardımçı olur. Bu baxımdan mifxalqımızın tarixinin tdqiqind, onun tarixi drkind hmiyytli rol oynayır.“...mif xalqın özü haqqında söyldiyi n bakir, n kamil hqiqtin bdii ifadsidir”.

Mif xalqların tarixind ilkindir, başlanığıcdır. Hansı xalqın mifik tf kkürügüclüdürs onun tarixdki sonrakı mövqeyi d gücü olur. Çünki siyasi tf kkürüngenezisi mifologiya il bir başa bağlıdır. Mşhur folklorşünas alim Y. Lotmandeyirdi ki, “Kim cdadının adını çk bilirs, o siyasi chtdn mövcuddur”

Mifologiya konkret etnik-mdni birliklrin arxaik dövrlrd meydana çıxanuniversal sistemidir. M.Kazımby mifologiyanın mahiyytindki universalizm diqqt çkrk yazırdı ki, mifoloji mtnlr “bütün xalqlarda v tayfalarda eynidir”v bütün f rqlr ayrı-ayrı xalqların xlaqi anlayışları, insan düşüncsin tsir ednamillr il bağlıdır. Ortaq xarakter daşıyıyan mifoloji abidlrin bir çoxlarının

sonrakı dövrlrd d müxtlif türk xalqlarında izlrin rast glmk mümkündür.Ms. türklrin yaranış fsanlrindn olan Ergnikondan çıxış v xilasedicibozqurdla bağlı miflr bir çox türk xalqlarında xeyli deyim v inancların meydanaglmsin sbb olmuşdur. Qeyd edk ki, qurd bir totem kimi türk xalqlarınındemk olar böyük ksriyytind tarixn ulu cdad, xilasedici, yolgöstrn,müqdds bir varlıq kimi qbul edilmiş v xalqın mifoloji tf kküründ, zoomorfiktssvüründ özünmxsus parlaq bir yer tutmuşdur. Qurdun qorxmazlıq,toxunmazlıq simvolu kimi xalqın mifik dünya görüşünd özün yer tutması elarasında qurdun bdn zalarına qarşı müxtlif münasibtlrin bu gün qdrqorunub saxlamasında da öz ksini tapmışdır.

Yeni dövr v orta yüzillr mdniyytlrindn f rqli olaraq arxaikmdniyytlrd ninki ideoloji sahd, htta bötövlökd etnik-mdni sistemdaxilind el bir gözglimli diferensiasiya yoxdur. Onların başlıca sciyyvichti sinkretizmdir (bir şeyin inkişafının ilk mrhlsi üçün sciyyvi olanayrılmazlıq, qovuşuqluq).

Arxaik sinkretizmin özülü v başlıca şrti mifologiyadır. Başqasözl,bütövlükd qdim mdniyytin, yaxud tk-tk etnik-mdni sistemlrinbrpası üçün birinci olaraq mifologiyanı öyrnmk grkdir. Onun ayrı-ayrıünsürlrinin araşdırılması v bu yolla milli mifologiyanın brpası, öz növbsind,

konkret etnik-mdni sistemin brpasını tmin edir.Bugünkü ayrı-ayrı dillr v etnoslar çox-çox qdimlrd mövcud olmuş

müyyn etnolinqvistik (yaxud etnik-mdni) birliklrdn törmişlr. Bel birliklrdövründ is mifoloji düşünc hakim idi v mifoloji sistem cmiyytinideologiyası kimi f aliyyt göstrirdi. Müyyn coğrafi, bioloji v nhayt,ictimai-iqtisadi amillrin tsiri il hmin birliklr tbii olaraq parçalanır (etnik v linqvistik diferensiasiya); ictimai-siyasi şüurun inkişafı mifoloji sistemin rolununazalmasına sbb olur. Yeni yaranmış hr bir etnik sistem is mifoloji irsi tam yox,qismn mnimsyib yaşada bilir.

Kosmoqonik miflr hr bir mifoloji sistemin özyini tşkil edir. Bu miflrinmzmunu “nizamlayıcı kosmik başlanğıcla dağıdıcı xaotik başlanğıcın


10/112

mübarizsi”, dünyanın (kosmosun) yaranması, tbii obyektlrin formalaşması v b.hadislrdn ibartdir. Dünyanın v kainatın sonu bard süjetlri hat ednesxatoloji miflri d bu sıraya aid etmk grkdir. Çünki mifoloji düşüncd kosmoqonik proses müyyn zaman v mkan srhdlri olan dövri hadis kimiqavranılır

*********Qabaqlar Göy Yer yaxın idi. Adamlar bir-birini öldürüb qan tökürdülr, brktinqdrini bilmirdilr. Bunu görnd Tanrının qzbi tutdu, Göyü Yerdnuzaqlaşdırdı.

**************************Firon dünyanın padşahıydı. Adamların hamısı bir dild danışırdı. Firon bir qalatikdirirdi. Adamların hamısı bu qalaya daş daşıyırdı. Bir hamil qadın da daş aparırdı. Yolda sancısı tutdu, hmlini qoydu yer. lini tutdu Göy ki, ey Yerin-

Göyün sahibi, sn bu zülmü götürm! O gündn hr bir dild danışmağa başladı,qala da yarımçıqQaldı.**************************Nuh böyük bir gmi düzltdirir, bütün canlılardan ora götürür. Tufan başlanır. Yerüzünü su basır. Yer üzrindki bütün canlılar tlf olur. Xeyli vaxt keçir, gmininbir yerindn deşik açılır, gmiy su dolmağa başlayır. Deşiyi qapaya bilmirlr. Nuhdeyir ki, kim deşiyi qapaya bils, onun arzusunu yerin yetirck. Bu zamangmid olan böyük bir ilan qıvrılıb deşiyi qapayır, gmiy daha su dolmur. Birqdr sonra tufan sakitlşir, su çkilir. Nuh gmidki canlıları Yer üzrin buraxır.Bu hadisdn bir müddt keçir. Bir gün ilanın yadına Nuh peyğmbrin dediyi sözdüşür. O, Nuhun yanına glib verdiyi sözü yadına salır. Nuh ondan n istdiyinisoruşur. İlan deyir:Mn istyirm ki, mnim nslim dünyadakı n şirin şeyi yemy izin versn.Nuh razı olur. Qaranquşla arını dünyada n şirin şeyi axtarmağagöndrir. Qaranquşla arı uzun müddt gzir, hr şeiyn şirinliyini yoxlayırlar.Axırda arı deyir ki, n şirin şey insan tidi. Onlar geri qayıdanda qaranquş insanlarıxilas elmkdn ötrü aldadıb arının dilini dimdiklyib qoparır. Arı danışa bilmir,vızıldaya-vızıldaya birthr qaranquşdan soruşur:

– Sn mni niy bu gün saldın?Qaranquş arının sözünü cavabsız qoymur:– Niy sn tkc insan tinin şirinliyini gördün? O biz ev tikir,isti yuva qurur, bizi qoruyur. Sn bunları niy görmdin?Arı n qdr vızıldayırsacavab ver bilmir, dili tutulur.Onlar Nuhun yanına gedirlr.Arı özünü qabağa verir.Çox çalışır, çox vızıldayır,ancaq bir şey qandıra bilmir. Qaranquş deyir:– n şirin şey torpaqdı.

Nuh ilana yemk üçün torpağı verir.İşin içind klk olduğunu başa düşn

ilan qaranquşu tutub mhv etmk istyir.Lakin qaranquş uçub onun lindnçıxır.İlan yalnız onun quyruğunu dişly bilir.El o gündn arı vızıldayır,qaranquşun da quyruğu haça qalır.s. 41-42


11/112

2. Azrbaycanda yayılmış sosial daltl sciyylnn dini-etik tlimlrd tolerantlıq v multikulturalizm ideyaları.

Zrdüştilik.Bu dinin banisi Zrdüştün anadan olduğu yer, hyat v f aliyytzamanı mslsi onu tdqiq edn alimlr üçün uzun müddt qaranlıq qalmış v indid tam aydınlaşmır.Orta srlrin bir çoxmüslman mülliflri, elc d buReyhan Biruni (973-1048/50) bu peyğmbrin vtninin Azrbaycan olduğunudemişlr.İngilis şrqşünası Cekson da bu fikirddir.Onun tsdiq etdiyin gör, bupeyğmbrin anadan olduğu, uşaqlığını v gncliyini keçirtdiyi yerAzrbaycandakı Savalan trafıdır.Müasir alimlr bu msl haqqında fikiryürütmk mslsind iki düşrgy bölünürlr. Zrdüştiliyin rus tdqiqatçısı

E.O.Berzin özünün «Zrdüşt n öyrdirdi?»mqalsind Azrbaycanın Zrdüştünvtni olduğuna şübh etmir. Bu fikr Azrbaycan alimlrindn A.hdov,A.Şükürov v G.Abdullazad, S.Qasımova da qoşulurlar.

ks düşrgdn olan başqa alimlr onlara qarşı çıxış edirlr.Bellrin ingilis alimi Meri Boysu misal göstrmk olar.Hmvtnimiz tarixçi İ.liyev d onunla hmrydir. Onların fikrinc, Azrbaycanda «yanmış kömürlri» v «çoxsaylı maqları (atşprstlri)» olan zrdüştilik mbdlrinin olduğunabaxmayaraq, haqqında söhbt gedn bu dinin vtni Azrbaycan olmaya bilr.

Baxışlarını Zrdüştün yazdığı himnlrin mzmunundan v dilindnçıxış edrkmöhkmlndirirlr.Meri Boys htta çox uzağa gedrk bel deyir ki, bu peyğmbrhqiqtd Volqa çayından şrqdki Asiya çöllrind yaşamışdır.Zrdüştünanadanolma tarixini tdqiqatçıların çoxu zrdüştiliyin müqdds kitabı Avestayagör hesablayırlar.Bu txminn b.e.. 1500-1200, yaxud b.e.. 1000-600-cü illrarasına düşür.

Hl yoxsul bir uşaq ikn, görünür, yeddi yaşına yaxın onu ruhani (din

xadimi) olmağa hazırlayırdılar.Artıq 15 yaşında Zrdüşt ruhani olur.20 yaşından 30yaşadk o, trki-dünya hyat trzi keçirrk bütünlükl öz hisslrin, duyğularınaqapılır. Saatlarla daldığı düşünclrini v bunun nticsind ld olunanözünüdrkin nticlrini gil lövhciklr üzrind yazır.

O özü qatalarda başlanğıcda özünü atsürvan – ruhani (din xadimi), mantran–mantr(ovsun) yazan, sonda is vaedemna – «ilahi ilhamlı müdrik müqdds»adlandırır. Rvaytlr gör, Zrdüşt hqiqt axtarışında diyar-diyar dolaşarkndf lrl zorakılıqlarla, mühariblrl, qart v qtllrl, mal-qara oğruları il

qarşılaşmışdır.Bütün bu hallarda o özünün gücsüz olduğunu görürdü. Ancaqdalt, xlaqi tmizliy can atması onu tanrının – Ahurun güclülr d, ziflr d


12/112

eyni drcd aid olan, tmiz ideyaların tntnsin yönln, min-amanlıq v qayda-qanun yaradan, dinc hyatı tmin edn qanununu axtarmağa sövq edirdi.

Budur, artıq 30 yaşında ikn ona vhy gldi. Bu hadis qatalardan birind (Yasna, 43) bel tsvir edilir: bahar bayramında iştirak edn Zrdüşt dan sökülnd

çaya yemk hazırlamaq üçün su gtirmy yollandı. O, axının ortasından sudoldurub sahil qayıtmağa başladı. El bu zaman yaz shrinin tmiz havasındaonun qarşısında bir xyal görünüb onu işıq saçan Ahura- Mazdanın (Azrbaycandilindki mnblrd, elc d ASE-nin X cildinin 279- cu shif sind Hürmüzd,Hörmüzd, Hormuz variantları vardır) v başqa beş zatın yanına gtirdi. Bu zamanbu yeddi tanrı (ilah) ona vhy verdilr.

Zrdüşt bu uca tanrıların (ilahlrin) verdiklri bütün o tlimlri v vhylribşriyyt vermy (ötürmy) çalışaraq onları ayrıca bir vhylr kitabında«Avesta»da yazır.

Bu iki başlanğıc arasındakı mübariz son nticd bir ümumi, dünyamiqyaslı münaqişy (konflikt) çevrilir.Bu dünya miqyaslı böyük ümumiprosesd insana böyük rol verilmişdir. Zrdüşt qatalarda deyir: «Mn varlığınbaşlanğıcındakı iki ruh haqqında danışmaq istyirm. Onlardan işıqlı ruh (Spenta-Manyu) şr ruha (AnhraManyuya, Ahra Manyuya) dedi: "Bizim fikirlrimiz d,tlimlrimiz d, iradmiz d, qidlrimiz d, sözlrimiz d, işlrimiz d,

inancımız da (dinimiz d), canlarımız da bir-birin uyğun glmir…" Bu iki ruhdanDruc (yalan, hrc-mrclik) ruhu şr işini, Artu (hqiqt, qayda-qanun) is smanıpaltar kimi geyinn n müqdds ruhu v Ahura-Mazdanı (xeyir Allahını) özdüzgün işlri il razı salanları seçdi.Bu iki n ilk ruh düşüncd d, sözd d, işd d biri xeyirxah, o biri yaramaz olan kizlr kimi meydana gldilr.Onlardanyaxşısını bdniyytlr yox, xoşniyytlr düzgün seçdilr».

Zrdüşt öz tliminin başlanğıcında hind-İran tayfa dinind sayı çox olanbütün allahları ataraq xeyir allahı (tanrısı, mbudu) Ahura-Mazda kainatı v bütüncanlı varlıqları, insanları v heyvanları yaradıb onlara xeyirl şr, hqiqtl (doğruil) yalan arasında azad seçim imkanı vermiş vahid bir Allah araya gtirmişdi.Burada onu qeyd etmk yerin düşrdi ki, dini ideologiya tarixind ilk df mhzzrdüştilikd ictimai bla problemi irli sürülmüşdü. Bel ki, zrdüştiliy qdrkisayı çox olan xeyir v şr allahları (tanrıları) cürbcür qurbanlarla razı salınırdılar:onlardan bzilrin ehtiram lamti olaraq, başqalarına is dhşt v qorxudanqurban ksirdilr. Ancaq onlarda ümumdünya xeyir v şr ideyaları hl yoxidi.İnsanlar taley boyun yrk onun bütün «hdiyylrini» dinmz-söylmzqbul edir, htta, n yollasa, ona tsir göstrmy bel çalışmırdılar.Birinci olaraqZrdüşt öz tlimind ictimai bla il mübariznin bütün imkanlarından söz


13/112

açdı.Budur, burada insana böyük rol verilir, o könüllü olaraq xeyir v şrdüşrglrindn birini seçmkl düzgün seçim etmlidir.Bu mnvi seçimazadlığında şxsiyytin sartdn qurtulması öz ksini tapmışdır.Bu peyğmbrintlimin gör, insan Xeyrin, Hqiqtin (Doğrunun) v Vicdanın Şr, Yalan v Qaranlıq üzrind qlbsin kömk etmlidir.

Bs insan iki başlanğıcın grgin mübarizsind ny müracit etmlidir? Hr

şeyd n qabaq «dinc m y», «xoş (saf) niyy t», «yaxşı (xeyirxah) söz», «yaxşı ml ». İ nsan ş r üz rind ql b y köm k etmlidir.Bu ql b heç d sitayiş v

dualarla ld edilmir.Fövqltbii qüvvlrin bu hyatda v o dünyadakı(axirtdki) xoşbxt hyatda mrhmtini bol-bol qurbanlar ksmkl d qazanmaq mümkün deyil.Bundan lav, mal-qaranı qurbanlıq mqsdil mhvetmk d cinaytkarlıqdır. Zrdüşt öz sözün bel davam edir: «Ahura-Mazdanın

yaratdığı bütün şeylrdn birinci yer mal-qara qoyulmuşdur… Ahura-Mazdanımdh etmk v mal-qaraya yem vermk – biz bunları hr şeydn yaxşı[hrktlr]sayırıq».

Xeyrin Ş r üz rind ql b si maddi nem tl rin k nd t s rrüfatında s yl çalış maq, torpa ğ ı qeyr tl bec rm k, mal-qaraya qay ğ ı il yanaş maq yolu il çoxaltmaqla ld edilir.«Avesta»ya, onun daha sonrakı kitabı «Vendidat»a(«Dayvlar leyhin» (Divlr qarşı) qanun)gör, taxıl becrmk şr başlanğıcazrb vurur v Xeyrin işini on min dua oxuyanda olduğu qdr irli aparır. «Taxılcücrnd divlri tr basır, xırmanda döyüln taxıl sovrulub tmizlnnd divlrgücdn düşür, [dyirmanda] un çkilnd divlr f ryad edirlr… Qoy hmiş evd un qidası olsun ki, divlr yaralansınlar (iflic olsunlar) – bundan onların ağızları odtutub yanır v onlar qaçıb aradan çıxmağa çalışırlar» – dey «Avesta»da bu haqdabhs olunur. Sonra deyilir: «…onlar ev d, knd d, vilayt d, ölky d dilnçilik v iflas (xarabazarlıq) gtirirlr. Onlarla silah gücün mübariz aparmaqlazımdır».Peyğmbr öz tliminin trfdarlarına bu hyatda şr qüvvlrl realmübarizdn ibart bel bir çağırışla müracit edir.

Yuxarıda sadalanan mübariz üsulları v yolları il yanaşı, sxavtgöstrmk, vicdanlı olmaq, hd vfa etmk kimi adi xeyirxahlıqlar da nzrd tutulurdu.

« Avesta»da ictimai quruluşun v hüquqi institutların tam m nz r si canlandırılmış , ideal c miyy t - sülh, s ad t c miyy ti, düş m nçilik v zorakılı ğ ın olmadı ğ ı, m k adamları c miyy ti t svir olunmuş dur.«Avesta»da göstrilir ki,«Mn (Zrdüşt – ..) mühariblri rdd edib, silahı bir yana tullamağı istynMzda dinin inanıram… kndlrin dağılması, mal-qaranını talanı v oğurluğunleyhinym… get-gl azadlığı, mnzil, mülk toxunulmazlığı trfdarıyam».


14/112

Z rdüş t qar ti, q tli, yalanı, zülmü, hiyl ni, basqını, dal tsizliyi, tamahkarlı ğ ı v s. ş r qüvv olan hrim nin mli hesab edir. Yer üzünd olan bütün yaxşılıqları,xeyirxahlıqları, paklıqları v s. hamı üçün nemtlrin yaradıcısı olan Hörmüzünmli sayır.

Azrbaycanda manilik.Qeyd etmk lazımdır ki, artıq b.e.I minilliyin ilksrlrind Qrbi Midiyanın (yaxud o zaman adlandırıldığı kimi, AtropatenMidiyasının) vilaytlrind o dövr üçün sciyyvi olan ictimai daltl sciyylnn dini-etik tlimlr geniş yayılmışdı.Azrbaycanda da yayılmış bel tlimlrdn birinin banisi Mani hesab olunur.Manilik adı almış dini hrkat onunadı il bağlıdır.Bu tlim rsmi zrdüştiliy qarşı yönlmişdi, odur ki, zrdüştilikonu küfr (kafirlik, dinsizlik) hesab edirdi.Nqqaş Maninin öz şxsiyyti çoxchtliolmuşdur.Bzi mlumatlara gör, onun yaşadığı dövr 216/217-ci illrdn 274/276-

cı illrdk olan fasild trddüd edir.Bu tarixi 240-274-cü illr olaraqgöstrmkl onun cmi 34 yaşyaşadığını bildirn mülliflr d vardır.Onu istedadlırssam, filosof v mühndis kimi tanıyırdılar.Onun istedadlı bir rssam olduğuFirdovsinin (934-1020/1030), Nizaminin (1141-1209), Hafizin (tqr. 1325-1389/1390) xatirlrind v ayrı-ayrı srlrind öz ksini tapmışdır.

Maninin bir filosof olduğu haqqında geniş mlumatlar biz rb alimibdürrhman Cahizdn (775-868), xristian ilahiyyatçıları Avqustindn (IV-Vsrlr) v odessalı Yefremdn (VI sr), habel XIX srin fransız rssamı Qogendn(1848-1903) glib çatmışdır.Mani iyirmi dörd yaşında özünü peyğmbr elanedrk öz missioner f aliyytin Şrqd (Hmdanda) başlamışdır.Onun atasısilzad nsildn olan Babil aramilrindn (arameylrindn), anası is iranlı qadınidi. Hl gnc ikn o, Şrqi İranda v Hindistanda olmuş, buddizml,brhmnizml (brahmanizml) v Orta Asiyanın yerli dinlri il tanışolmuşdur.Artıq 243-cü ild I Şapur onu yeni bir «dünya dini»nin banisi kimi qbul etmiş v o, hökmdara özünün «Şapurakan» («Şapurun kitabı», «Şapurnam») srini tqdimetmişdir. Rsmi olaraq tanınmış manilik tliminin tarixi d el hmin zamandanbaşlayır.Bundaqn başqa o “Sirlr kitabı”, “İki prinsip haqqında kitab”,“Praqmataya” (“Nsihtnam”), “İncil” adlı srlrind d özünün yeni tliminişrh etmişdir.Manilik zrdüştilikdn ardıcıl dualizmi il f rqlnirdi. Maniliy gör,Xeyir v Şr (Nur v Zülmt) hr ikisi ilkindir

Mani öz dinini yegan düzgün, hamı üçün ümumi, bütün mövcud dinlrivz edn bir din sayırdı.Guya el Mani özü d bu dünyaya mhz bu mqsdl –bütün dinlri birlşdirib bir din etmy göndrilmişdir.

Bu din özünd müxtlif dinlrin: zrdüştiliyin, xristianlığın, buddizmin kimidinlrin ünsürlrini birlşdirrk, sanki aşağı tbqlrin ierarxiyanın (aşağıdan


15/112

yuxarı tabeçilik qaydasının) zinti v srvti leyhin etirazını ks etdirirdi.Maninin tlimi allaha v iblis, göylr v chnnm, hr bir adamın ölndnsonra mühakim olunacağına, müqdds möminlrin sma qüvvlri arasındabdi hyat sürcyin saslanırdı.Manilik kils ayinlrinin sadlşdirilmsin çalışır, ümumi brabrlik tbliğ edir, bu da öz növbsind insanları istismarın hrbir – istr dünyvi olsun, istr ruhani – növün qarşı mübarizy yönldirdi.Maninin tlimi d Zrdüştün tlimi kimi olduqca dualist bir tlim olub yalnız birşeyd ondan f rqlnirdi: o, pessimist (bdbin) sciyy daşıyırdı, yni bu tlimd ikibaşlanğıcın mübarizsind Xeyrin (Yaxşılığın) qlbsi inkar edilirdi.

Mani dünyaya şrin tam tcssümü kimi baxırdı. O el hesab edirdi ki, daha yaxşıolar ki, insan dünya işlrindn imtina etsin, öz hyatını trkidünyalıqla v ismtl keçirtsin. Bel olsa, insanın ruhu smalara ucala bilr.

Maniliyin zrdüştiliyin hyatsevr prinsiplrindn bu köklü f rqi Manininköhn din hörmtl yanaşmasına maneçilik törtmirdi. Onun düşüncsind zrdüştilik d, xristianlıq da, buddizm d bir düzgün dindirlr, yalnız insanlar budini başa düşmdiklrindn thrif etmişlr . Mani özü is Yer üzün

gönd rilmiş dir ki, sl dini b rpa etsin. Bu münasib t islam dininin iudaizm v xristianlı ğ a münasib ti il üst-üst düşür. Biz glib çatmış mnblr gör,Maninin tlimi onun özünün trtib etdiyi v ardıcıllarının qoruyub saxladıqlarıyeddi kitaba daxil olmuşdur. Bunlardan birincisi «Böyük», yaxud «canlı» («Diri»)İncil adı il tanınır. O hr biri lifbanın bir hrfi il başlayan 22 hissdn ibart idi.Yeddi kitabın hamısının lyazmalarında Xeyrl Şrin, İşıqla Qaranlığın mübarizsimövzusuna hsr olunmuş çoxlu gözl illüstrasiya var. Öz dinini 40 il tbliğ ednMani dualizm prinsipi– Nur v zülmtin mübarizsini ön plana çıxarmışdır. Nurruhu, zülmt is Bdni (materiyanı) tmsil edir. Dünya inkişafı prosesininmqsdi qlbind yer tapmış nur ünsürlrini materiyanın (bdnin)hakimiyytindn azad etmkdir. Maniy gör, allah dünyada şri yaratmamışdır v demli, dünyanı da o yaratmamışdır, çünki dünya (materiya şrdir, zülmtdir)–materiya allahdan asılı olmayaraq mövcuddur, insan is materiya il nurunqarışığıdır. Nurun hissciklrinin materiyadan (bdndn) azad olmasına yalnız

qatı asketizm vasitsil nail olmaq mümkündür. Manilik xristianlığın bir sıraprinsiplrini rdd etmişdir. Maniheyçilik heyvan ti yemyi qadağan edir, mütiliyitbliğ edirdi, asayiş v rahatlığı qorumağı üstün tuturdu. Uyğur türklrinindöyüşkn ruhuna uyğun olmasa bel onlar maniliyi qbul etmişdilr. İslam dini v buddizm yayılana qdr uyğurlar arasında manilik geniş yayılmışdı.

Mani hl özü sağ ikn onun tlimi Şrqd sürtl yayılmışdı. Bu dininyayılmasının başlanğıcında onu xeyirxahcasına qbul edn Sasanilr sarayınınyuxarı tbqsi onun kütllr sürtl artan tsirini gördükd öz siyastini kskinolaraq dyişir. Maninin yoldaşlarını (trfdarlarını, shablrini), ardıcıllarınıizlmy başlayırlar. İrandan qaçmağa mcbur olan Mani özü uzun illr srgrdanhyat keçirdikdn sonra ora qayıda bilir. Sasanilr sülalsinin IV hökmdarı


16/112

Bhramın hakimiyyti (273-276) zamanı Mani hbsxanaya salınır v işgnclrdnölür.

Sosial tlimind insanların hüquq brabrliyin üstünlük vern maniliyindini-f lsfi v sosial ideyaları hakim qüvvlrin tqibin baxmayaraq, hm

Atropatenada, hm d Albaniyada, sonralar is Şrqd v Avropada mzdkilrin,pavlikianların, albiqoyçuların, katarların v b.-nın ideoloji tlimlrind geniş yertapmışdı. Maniliyin İşıq Allahını qll birlşdirmsi (beş tzahürdn dördününbilavasit qll bağlılığı) v Şrin bdiliyini qbul etmsi sonrakı tlimlrd rasionalizm v dialektikanın inkişafı üçün geniş imkanlar yaratmışdır

Mzdkilik. Azrbaycanda dövran sürn başqa bir dini-etik tlim V srd meydana glmiş v adını öz banisi Mzdk-Bamdadın adından götürmüş mzdkilr tlimi idi. Mzdk-Bamdad V srin 50-ci illrind anadan olmuş, bzimnblr gör 528/529-cü illrd, bzilrin gör is 524-cü ild ölmüşdür.Nizamülmülkün (1017-1092) «Siyastnam» srind qeyd olunduğuna gör,Mzdk mnşc kahin silkindn idi. O öz ideyalarını Hmdan şhrind yaymağa başlamışdı. Bu tlim din prdsi altında aparılan güclü antifeodalhrkata çevrilmişdi. Mzdk deyirdi: «Allah öz nemtlrini yaratmışdır ki,insanlar onları öz aralarında tn bölsünlr. Ancaq insanlar bir-birin qarşıdaltsizlik edirlr. Ona gör d mlak varlılardan alınıb yoxsullar arasındabölünmlidir»

Mzdkilr oğruluğu, yalanı, zülmü pislyir, bir yandan kahinlrin, başqayandan dünyvi yanların (aristokratiyanın, zadganların) mkçi halini ikiqatistismar etmsin qarşı çıxırdılar. Mzdkin yaydığı ideyalar çox halda onunözündn qabaqkı dini tlimdn – manilikdn götürülmüşdü. Onlar manilikl özlrinin pessimizmin (bdbinliyin) v asketizmin (trki-dünyalığına) gör yaxın idilr. Mzdkin fikrinc, insan özün oxş ayanı (insanı) öldürm mli, t

yem mlidir, ancaq o İşı ğ ın Qaranlıq üz rind ql b sin , c miyy tin bütün

üzvl ri arasında dözümlülüyün (indi d bd olan terminl des k, «tolerantlı ğ »ın)v qardaş casına m h bb tin artmasına köm k etmlidir. Brabrhüquqluluğun v qardaşlığın ld olunması üçün is acgözlüyü v paxıllığı doğuran sbblrinkökünü ksmk zruridir. El buna gör d mzdkilik mlakın ümumi olmasınaçağırırdı. Bel çağırış hyat nemtlrinin daltli, tn bölgüsü, insanlar arasındaf rqin aradan qaldırılması tlbi bu hrkata icmaçı kndlilri, feodallardan asılıthkimli kndlilri v qulları çkib gtirirdi. Sonralar bu hrkata peş sahiblri,şhr yoxsulları, xırda v orta torpaq sahiblri d qoşuldular.

mlak ümumiliyi il yanaşı, mzdkilik qadınların da ümumi olmasınaçağırırdı. Bu n demk idi? Biz bilirik ki, zrdüştilik tlimi kişilrl qadınların


17/112

brabrliyi uğrunda mübariz aparırdı, sasani qanunlarına gör is qadın slind özünün n yaxın qohumu olan kişinin olmalı idi. Bu, ata da ola bilrdi, r d,qardaş da, oğul da. Ola bilsin mzdkiliyin qadınların ümumiliyin çağırışı onunlabağlı meydana glmişdi ki, cmiyytin aşağı tbqlrinin varlı aillrin qadınlarısırasına daxil olmuş qızlarının v bacılarının düşdüklri yeni mühitdkivziyytini bir qdr yaxşılaşdırmaq mümkün olsun. Ondan başqa, bel izahqadınların bu hrkata clb edilmsi üçün bir stimul ola bilrdi. Mzdkilikardıcılları bel hesab edirdilr ki, keçmişd xeyir qüvvlr şr qüvvlr üzrind qalib olduğu üçün insanlar sülh v dostluq şraitind yaşamışlar. Ancaq tarixiinkişafın müyyn pillsind ks proses baş vermiş, Şr qüvvlr tsadüf n Xeyirqüvvlr qalib glmişdir. El bu zamandan Yer üzünd şr, paxıllıq, oğurluq v mühariblr meydana glmişdir. Buna gör d mzdkiliyin növbtiçağırışlarından biri istehsal vasitlri v mhsulları üzrind ümumi mülkiyytinxas olduğu ibtidai-icma quruluşuna qayıdışa çağırış idi.

`Mzdkilr hrkatı bir neç onillik müddtind davam etmişdir. Özmissioner f aliyytinin qızğın çağlarında Mzdkin moizlri el inandırıcı idi ki,o özünün sosial (ictimai) islahatlara dair ideyalarından xoşu gln şah I Qubadınrğbtini qazana bilmişdi. Bu ideyalar düşmn qarşı f al müqavimt göstrmkişind imperiyanın gücünü artırmalı idi. Ancaq I Qubadın oğlu I Xosrovun (VIsrin I yarısı) hakimiyyti dövründ Mzdk kafir (dinsiz) elan olundu. Hrkat

bütünlükl yatırıldı, «peyğmbr» v onun çoxlu ardıcılları öldürüldü. Qeyd etmklazımdır ki, mzdkilik ideyaları xalqın ağlını uzun müddt çaşdırdı, onlarınAzrbaycanda tsiri lap islam dininin tarix shnsin çıxdığı zamanadk hissolunurdu. Bundan da sonra mzdkilik ideyaları başqa bir dini etik tlimin –Azrbaycanda IX srd yayılmış xürrmilr hrkatının sas prinsiplri sırasınadaxil oldu.

"Mzdk deyirdi ki: ‘Tanrı torpaqdan yemyi v bütün ehtiyacları, xalqonları aralarında brabr bölüşsün dey yaratmışdır. Heç bir kims digrininpayından alıb götür bilmz. Hr ksin varlıq baxımından brabr olması üçün,qtilikl birinin ortaya çıxıb zngindn götürrk kasıba vermsi lazımdır. Hr kimolursa olsun, kimsnin bir başqasından daha çox varlıq, mal-mülk v birdn çoxqadına sahib olmağa haqqı yoxdur…"

"İnsanlar, qibt, zab, qisas, yoxsulluq, ehtiras kimi beş şeytan trfindndüzgünlükdn uzaqlaşdırılar. Bunları mğlub etlmk v yaxşı bir inanc yolundagetmk üçün znginlik ortaq v qadın-kişi brabr haqqlara sahib olmalıdır..."

3. Azrbaycanda İslamın yayılması v İslamda tolerantlıq.


18/112

VII srin I yarsın da rbistan yarımadasında meydan gln İslam dini v onun sasında yaranan güclü rb xilaf ti öz nüfuzunu qıraq razilr yaymaqüçün irimiqyaslı savaşlara başladı. Tarixdn İslamın v bir dövlt olmaq etibariyl Xilaf tin (peyğmbrin xlif lri trfindn idar olunduğu üçün bel adlanırdı)“yer üzün yayılma çağı” adlanan dövrü başlandı.

Azrbaycan razisin rblrin ilk hücumları 639-cu il tsadüf edir. “643-644-cüillrd, xlif Ömrin dövründ, rblr tarixi Azrbaycan razisinin yalnız cnubv Drbnddk Xzr sahili torpaqlarını tuta bildilr. 705-ci ild is Xlif IValidin zamanında rb qoşunları Mehranilr sülalsini hakimiyytdnuzaqlaşdıraraq Aqvan knyazlığına son qoydular. Bu dövrdn etibarn ŞimaliAzrbaycan torpaqları da rb xilaf tinin trkibin qatılmış oldu. Ölk xilaf tqanunları v canişinlri trfindn idar olunmağa başladı. Azrbaycan Ermnistanv digr yaltlri d içrisin alan l-Czir adlanan dördüncü mrliyin trkibin

daxil idi. Bu mirliyin paytaxtı vvlc Dvin şhri Abbasilr taxta çıxdıqdansonra Brd şhri oldu.

«Bütün insanlar qardaşdırlar; bütün insanlar Allah qarşısında brabrdirlr»kimi müddaları Şrqd çox yayılmış pul-mt münasibtlrini inkişaf etdirib,onları dini chtdn izah edrk saslandırması, ayin (sitayiş forması) mslsind sadliyi, tbii ki, insanları clb edirdi. Buna qdim Şrqin dinlrin mxsusayinçiliyin, xüsusn zrdüştilik üçün sciyyvi olan ibadt zamanı möminin pakolması tlbinin qalması da tsir göstrirdi.

İslam dini tkc üç qitnin – Avropanın, Asiyanın v Afrikanın qovuşduğuyerd (coğrafi razid), meydana glmmişdi, demk olar ki, o, hm d dağılmaqda olan quldarlıq quruluşunun rbistanda qalmaqda davam edn qbil-tayfa münasibtlri il erkn orta srlr feodalizminin bir-birindn ayrıldıqlarıyolayrıcında meydana glmişdir. İslamın ehkamlarından hm onun yayılmasrhdlrinin sürtl genişlndirilmsin siyasi chtdn brat qazandırmaq üçün,hm d yeni sosial prinsiplrin möhkmlndirilmsi üçün istifad olunur. İslam

mzlum aşağı tbqlrin ideologiyasına çevrilmy (ilkin xristianlıqda olduğukimi) macal tapmadı, o özünün yaranmasının el başlanğıcından dövlt dinirolunda çıxış etmy başladı. Buna gör d artıq Mhmmdin MkkdnMdiny köçdüyü (hicrt etdiyi) zamandan İslamda mnvi-xlaqi v f lsfimsllrdn daha çox müslman cmiyytinin ictimai-siyasi quruluşunun, onunhyat v f aliyytinin hüquqi chtlrinin prinsiplrin diqqt verilirdi.Mhmmd öz f aliyytinin ilk mrhlsind öz missiyasını (ilahi tapşırığını)yerin yetirmk üçün tbliğat, diltutma, qorxutma yollarından istifad edir, yni

insanların şüuruna tbliğat f aliyyti il tsir göstrirdi. Bu haqda V.Bartoldyazırdı: «M kk d M hmmd heç k sin hökmdarı deyildi, o insanları tövb y ,imana v f al mhbbt d vt ed rk n yalnız onların könüllü irad sin müracit


19/112

ed bilrdi; t bii ki, M kk sur lrind insanın v zif lri v msuliyyti haqqındat lim Allahın hr şey qadir olması haqqında t limd n daha çox yer alır.

Müslman icmasının yarandı ğ ı (formala şdı ğ ı), M hmmdin yeni din t bli ğ atındanöz hrbi gücü il dinsizlri (kafirlri) v ba şqa dinlrd n onları d h şt gtir n birteokratik (dini) dövltin ba şçısına çevrildiyi M din dövründ is bütünlükl ba şqabir mnzr nin şahidi oluruq. İ ndi İ slam süst bir dind n döyü şk n bir din çevrilir.

M hmmdin M din y gli şind n (622-ci il) onun ölümünd k (632-ci il) keçnon il [bu] dinc din v sosial h yat islahatçısının t limini bütün dünyaya müharib elan etmi ş bir din çevrilmk üçün yet rli oldu»

İslamın dini şüura verdiyi n böyük töhf onun tkallahlılığı (tövhidi) dqiqv qeyd-şrtsiz elan (ifad) etmsindn ibartdir: «Allah – Özündn başqa tanrı(mbud) olmayan, [daima] diri v var (mövcud) olandır…» (2:255;). İnsanlar bu

Allahı vvllr d tanıyırdılar, ancaq çoxlu tanrılardan biri kimi. İndi onlara elan(byan) edilirdi ki, bu tk tanrının adıdır, ümumiyytl, başqa tanrılar yoxdur.Kim başqa tanrılara inanır, düzgün yoldan sapmışdır v ona buna gör czaverilck. Bütün dünyanı – göylri, yeri, ulduzları, dağları, bitkilri, insanı Allahyaratmışdır. Dünyada hr şey Allahın istyi (iradsi) il baş verir. Odur ki, Quranxristianlığın İsanı ilahilşdirmsini qbul etmir. İsa İslamda bir insan kimi qbulolunur v ona hqiqi (haqq) peyğmbr kimi ehtiram göstrilir. Bu zaman httaona başqa peyğmbrlr verildiyindn daha yüksk yer (status) verilir. O –

Msihdir, günahsız, msum hyat keçirmişdir v mütlq yenidn Qiyamtdnqabaq bşriyytin xilası üçün dönckdir. İstniln başqa din kimi, İslam dini d öyrdir ki, hr bir insan öz mnvi hyatına gör özü cavabdehdir: «Hr ks birgünah qazanarsa, mütlq o günahı özünün zrrin qazanmış olur»(4(qadınlar):111); «Doğru yolu tutan özün savab, doğru yoldan azan is özün günah qazanır.» (10 (Yunus):108). İnsanın ölümündn sonrakı taleyi onun özhyatını nec yaşamasından asılı olacaq. Demli, onun ruhu cnnt d düş bilr,chnnm d, cnntd çoxlu bol sulu drin çaylar, şirli (dadlı) meyv-trvz

var, chnnm is bunun ksin olaraq, rinmiş metalla, qaynayan maye (su) il dolu, hr şeyi mhv edn alovlu od olan bir yer kimi tsvir edilir. İnsan öz hyatıüçün msuliyyt daşıyır: Allah insanı azad yaratmışdır. Bellikl, dini inanc hr birinsanın azad seçimindn irli glmlidir, o özü bilr: Allaha inanmaq lazımdır,yoxsa yox. Quranda deyilir: «Dind mcburiyyt (zorakılıq) yoxdur»(2(ink):256). Ancaq bu azadlıq o demk deyil ki, hr ks istdiyini ed bilr.

İslama gör tolerantlıq müxtlif inanclı insanlar arasında bir körpüdür. Allahbel buyurur: "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi v bir qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız dey, sizi xalqlara v qbillr ayırdıq..." ("Hucurat" sursi,13). İnsanların bir-birini tanıması, qarşılıqlı münasibtlrinin formalaşmasının


20/112

sası tolerantlıqdan keçir. İslam dinind tolerantlıq dinin sas ünsürü kimi qbuledilir. İslamın birinci sas mnbyi olan Quranda Uca Allah bel buyurur: "Sizindininiz siz, mnim dinim mn aiddir" ("Kafirun" sursi, 6). Quran tolerant olmaqüçün daltli olmağımızı mr edir: "Söz söyldiyiniz zaman qohumunuz olsa bel,daltli olun..." ("nam" sursi, 152).

Allahın "De: "İstr inanın, istrs d inanmayın..." ("İsra" sursi, 107). "De:"Haqq Rbbinizdndir. Kim istyir inansın, kim d istyir inanmasın..." ("Khf"sursi, 29) sözlri İslamın dini etiqad azadlığına verdiyi dyri göstrir. Quran"Dind mcburiyyt (zorakılıq) yoxdur" ("Bqr" sursi, 256) aysi il inanmaqazadlığının prinsipini formalaşdırıb.

İslamı insanlara çatdıran Hz.Muhmmd (s) peyğmbr bütünmüslmanlara, xüsusil idarçilr bel buyurub: "Kim müslman olmayanhalidn birin zülm edrs, onların haqqını qiyamt günü mn müdafi edcym", "Kim bir zimmiy zülm edr, yaxud ona daşımaqdan aciz olduğu biryük yüklyrs, onun haqqını azaldar v ya istyi olmadan bir şeyini alarsa, mnhmin adamın düşmniym"."Bir müslmana, yaxud zimmiy qsdn zrr vernşxs lntlnib". Hz.Muhmmd başqa bir hdisind d bunları bildirib: "Allahqiyamt gününd insanlara ziyyt ednlr ziyyt edckdir". BudurHz.Muhmmdin tolerantlığı.

Ortodoksal İslamın bütün ictimai şüur sahsind inhisarını aradan qaldırmaqistyind v İslamın mötdil (yumşaq) rasionalist tnqidçilri olan Mötzililr(banisi Vasil ibn ta idi VIII srd yaranmışdı) deyirdilr: «Qurana hr cürehtiram göst rib onu mdh etmk axmaqlıq lamtidir». El onlar da insanazadlı ğ ının mhdud olmadı ğ ı prinsipini ir li sürmü şlr: «Xeyrin v şrin

yaradıcısı insan özüdür, bunun Allaha d xli yoxdur».Möcüz dey bir şeyyoxdur.Mötzili klamının n böyük xidmtlrindn biri müslmanapologetikasının (dinin mntiqi dlillrl müdafi edilmsi) yaradılmasıdır.Onlar

xristian, yhudi, Zrdüşt v başqa dinlrin nümayndlri il polemikalar aparmış,İslamın sas müddalarını düçünc dlillri il müdafi etmişdilr.Mötzililik ağlıdin qarşı qoyurdu, o özünün elmlr v yunan f lsf sin trfdar olması (meyletmsi) il tanınmışdı. Bu tlim dini ehkamların müzakirsini mümkün sayır, bziQuran müddalarının ksin çıxış edirdi; Allahın atributlarının (sif tlrinin)çoxluğunu rdd edir, «Allah vardır (mövcuddur)» etirafı il kifaytlnirdi. Bu tlimmahiyytc dini azadfikirlilik idi, özü d Azrbaycanda geniş yayılmışdı.

İslamın hakim mövqe tutduğu bu dövrlrd Azrbaycan razisind xristianlıq v musvilik kimi dünya dinlri d paralel olaraq mövcud idi v bu dinlrindaşıyıcıları öz inanclarını srbst hyata keçir bilirdilr.


21/112

İslamın hli kitab dinlrin loyal münasibti bu dinlr sitayiş edn xalqlarınislam arenasında srbst hyat sürmlrin geniş imkanlar yaradırdı. Orta çağlardaislam dünyası, o cümldn Azrbaycanda yaşayan müxtlif xristian v yhudiicmaları islam dünyası içind öz dünyalarını yaratmışdılar. Kilslr v sinaqoqlarhmiş özlrinin müxtariyytliklrini qoruyub saxlayırdılar. Onlar müxtlif

bağlaşmalarla özlrin güvnclr qazanırdılar. İslam qanunu başqa dinlr arasındatarazlığa da göz qoyurdu, yhudilrin xristianlığa v xristianların iudaizm keçmsini yasaqlayırdı. Onlara yalnız islama keçmy icaz verilirdi.

İslam dünyasında başqa dindn olanlara peş yasaqları yox idi. Ona gör d xristianlar v yhudilr çox qazancıl peşlrl mşğul olurdular. Xilaf tin paytaxtıolan Bağdadda (IX sr) xristian icmasının başında saray hkimi xristian dururdu.Yhudi ic-masının başında is saray bankiri yhudi dururdu (6, 43 ). Adam Metstccüblnrk yazırdı: “Müslman imperiyasında adamı n çox mat qoyan başqadindn olan mmurların çoxluğudur. Müsl-manlar bu mmurlara tabe olurdular.

Paradoks: bir trfdn yhu-dilri v xristianları mcbur edirdilr ki, onları bildirnnişanları gzdirsinlr. Onlara icaz verilmirdi ki, müslman evindn hün-dür evtikdirsinlr (hrçnd bu yasaqlara çox az ml olunurdu). O biri trfdn is hmindindn olan mmurlar müslmanlara mr v cza verirdilr (6, 52-53).

XII-XIII yüzilliklr xristianlığın Azrbaycanda yenidn çiçklndiyi birdövrdür. Bel ki, bu dövrd Qarabağda xristian Albanlar qısa müddt olsa daHsn Calalyanın rhbrliyind Xaçın çarlığı kimi siyasi tsisat yarada bilmişdilr.Gncd Mxitar Qoş (1130-1213), onun yetirmsi Vanakan, Gncli Kirakos(1200-1271), Vardan (öl. 1271) v s. kimi xristian Alban intellektualları yaşayıbyaratmışdılar. Mxitar Qoş Albaniya katalikosu III Stepannosun (1155-1195) tkidlixahişi il yazılmış mşhur “Sudebnik” (“Qanunnam”) srinin müllifidir.“Qanunnam”y heç bir sistem gözlnilmdn Şrqi Roma imperiyasının qanunlarıil yanaşı, Alban kilssinin qanunları, “Musa qanunları”, kils (Aquen, bardis)qanunları daxil edilmişdir (7, 227). Bundan başqa Mxitar Qoş “Alban salnamsi”srinin d müllifidir.

1240-cı ildn başlayaraq Qanzasar mbdinin nüfuzu artmağa başladı. Mbd Hsn Clal nslinin nümayndlri başçılıq edirdilr. Bu vaxtdan Qanzasar albankilssinin mrkzi alban katolikoslarının iqamtgahı oldu, alban katolikosluğu

Qanzasar katolikosu adlanmağa başladı. Qanzasar katolikoslarının iqamt-gahıhm d Artsax knyazlığının dini v siyasi mrkzi idi” (8, 227). Hmdulla Qzvini“Hüzht l-Qülub” srind Ucan şhrindn danışarkn şhr halisi arasındaxristianların da olduğunu qeyd edir (9, 8). Şrqi Suriya kilssi saborlarınınsndlrind Partavda V srdn, Urmiyada IV srdn, Paytakaranda VI srdn,Muğanda VIII srdn, Marağa, Tbriz, Uşnuda XIII srdn yepiskopluqlarınmövcudluğu tsdiq edilir (10, 40). Xristianlığın sas cryanlarından biri olannsraniliyin Azrbaycanda yayıl-ması il bağlı da faktlar vardır. AkademikV.Bartolld “Xzryanı razilrin islam tarixind yeri” adlı srind rblrin glişidövründ nsranilr işar edrk yazır: “rblr Sasanilrin srhd razilrinitutanda bu bölglrin dini kimi xristianlıqdan danışırlar, zrdüştlüyün ardıclıları is heç xatırlanmır. Sasanilrin qrb razilrind nsranilik xristianlığın xüsusi tlimi


22/112

şklind tşkkül tapdı. Onlar Bizansda tqib olunurdular. Burada is tqiblrolmadığı üçün nsranilik hakim vziyytd idi” (11, 672). Monqol v Slcuq-türkistilaları dövründ xristianlıq tz nf s tapıb yeni bir dalğa il Şrq yayılmağabaşlamışdı. Bu sbbdn d XI-XIII srlrd Azrbaycanda nsrani mzhblixristianlıq daha f al yayılmış, bir sıra türk tayfaları xristianlığı qbul etmiş, kils

v monastırlar tikilmişdir. İçri şhrdki - Qız qalasının yanındakı mscidinyaxınlığındakı xristian kilssinin nsranilr mxsus olduğu, eyni zamandaAbşeronun bir sıra qdim qbiristanlarında nsrani müqddslrinin srdablriolduğu mlumdur (12, 39-41). Orta srlrd Azrbaycanda iudaist dininindaşıyıcıları olan yhudi icmaları da mövcud idi. Azrbaycanın Şimal-şrqin iudaist yhudilrin köçüb gldiyi hl lap qdim dövrlrdn mlumdur. OnlarınAzrbaycanda mskunlaşması il bağlı araşdırıcılar arasında f rqli fikirlrmövcuddur. Tarixçi alim Tarix Dostliyev “Şimali-şrqi Azrbaycan IX-XVsrlrd” adlı srind yhudilrin Azrbaycanda mnşyi il bağlı, bzi

tdqiqatçılar trfindn irli sürüln Sasanilrin köçürtdüklri İran mnşli halininsonradan iudaizmi qbul etmlri v bunun sasında Azrbaycanda yhudiicmasının yaranması haqqındakı versiyanı rdd edrk qeyd edir ki, yhudilrdünyanın bir çox mmktlrin splndikdn sonra da müxtlif xalqlar arasındayaşayaraq onların dillrini qbul etslr d, dini mnsubiyytlrini qoruyub saxlayabildiklri kimi Azrbaycanda da öz icmalılığını v dini mnsubiyytini qoruyubsaxlamışlar (13, 235). Orta srlrd Azrbaycanın Şimal-şrqind yhudiicmalarının yaşaması haqqında orta sr yazılı mnblri d xbr verir. XIII srinortalarında Monqolustana qdr sf r etmiş v syahti zamanı keçdiyi razilr v onların xalqları haqqında qeydlr aparmış fransalı rahib Vilhelm de RubrukDrbnddn cnubda iki günlük msaf d yerlşn Şabran (Samaron) şhrind çoxlu yhudilrin ya-şadığını söylyir. (s. 65-68 . hmd)

4.

N. Tusinin görüşlrind tolerantlıq ideyaları

XIII srd Azrbaycanın dünyaya bxş etdiyi böyük şxsiyytlrdn biri d Mhmmd ibn Hsn Nsirddin Tusidir (1201-1273). İlk thsilini atasından alanTusi, sonra thsilini Hmdan v Tus şhrlrind İbni Sina v Bhmnyar kimişxsiyytlrin tlblrinin yanında davam etdirmişdir.

O, Kuhistan ismaililrinin rhbri Nsirddin Möhtşmin sifarişi il xlaqadair kitab yazmağa başlayır. 1235-ci ild Nsirddin Tusi mşhur "xlaqi Nasiri"srini tamamlayaraq hökmdara tqdim edir, lakin sr onun xoşuna glmdiyiüçün Tusini hbs etdirrk lmutqalasına saldırır. 12 ildn artıq bir müddtd buqalada hbsxana hyatı keçirn Tusi burada da elmi yaradıcılıq f aliyytindnqalmır v bir sıra elmi srlr yazır. 1253-cü ild Hülaki xan Azrbaycana hücumuzamanı Tusini lmut qalasından azad edir v onu özünün şxsi mslhtçisi tyinedir.


23/112

Ensiklopedik biliy malik Nsirddin Tusi elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika,tibb, f lsf , etika, mntiq v digr sahlrin dair bir çox kşflrin v 150-dnçox, bzi mülliflr gör 200-dn çox srin müllifidir.

Nsirddin Tusi trfindn Marağada yaradılmış rsdxana v Dar l-ilm va-l-hukman (Hikmt evi) tkc elmi araşdırmalar aparan mrkz deyildi, o hmçinin

bir thsil mrkzi idi. Mnblr göstrir ki, burada müxtlif milltlrinnümayndlri çalışır v eyni zamanda burada bir çox ölkdn glmiş tlblr d thsil alırdılar; “htta burada Çindn glmiş bir neç tlbd oxuyurdu”.

Burada dünyanın bir çox mmlktlrindn gln alimlr (DmşqdnMüvidddin Ordini, Mosuldan Fxrddin Marağayini, Tiflisdn Fxrddinİxlatini, Qzvindn Ncmddin Dbiranini, Buxaradan Cmalddin z-ZeydiBuxari, Çindn Fao Mun-çi, Monqolustandan İsa Monqol, HindistandanKmalddin flatun l-Xindi, Xristianlığı qbul etmiş Yhudi Yuhanna Qriqoribül Frc Hebraus v digrlri) birg çalışmış, bzilri is (Çinli Fao Mun-çi v

başqaları) öyrndiklri biliklri öz ölklrind ttbiq etmişlr.Akademik Z.Bünyadov Nsirddin Tusi trfindn Marağada yaradılmış rsdxana v Dar l-ilm va-l-hukmanı ninki tkc Şrq ölklrinin, elc d ozaman ki, dünya sivilizasiyasının ilk elmlr akademiyası adlandırırdı

“xlaqi- Nasiri” srind dövrünün xlaqi dyrlr sistemi il bağlı bir sıramaraqlı fikirlr irli sürn Tusi o zaman yunan, rb v fars dillrind son drc böyük şöhrt tapmış flatun, rstu, İbn Sina, Qzali, Biruni kimi alimlrinf lsf v xlaqa aid kitablarından, “Klil v Dimn”, “rdşir Babkan”,“nuşirvanın vsiyytlri” kimi xalq müdrikliyi il dolu olan dastan v folklordbiyyatından, “Siyastnam”, “Mrz bannam” kimi trbiy, siyast v dövltmsllrin hsr edilmiş kitablardan da yeri gldikc “xlaqi-Nasiri”y daxiletmişdir. Bellikl, Tusi “xlaqi-Nasiri”d demk olar ki, özündn vvl Yaxın v Orta Şrqd hökm sürn xlaqi-f lsfi fikirlr yekun vurmuş, bunların yığcamicmalını vermkl öz orijinal fikirlrini d buraya lav etmişdir s.14. Tusi Xac Nsirddin. xlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nşriyyat”, 2005,

Tusi “xlaqi-Nasiri”nin nzri hikmtini thlil etdiyi birinci mqalnindördüncü f slind varlıqların drc sistemini verir v bu sistemd “insanın” ortayerd yaradıldığı fikrini irli sürür. Bu “orta”, “miyan” vziyytdn yükslib ülvi

drcy çatmaq, ya yuvarlanıb n aşağı alçaqlığa enmk insanın öz linddir; bu,mk, sy, f aliyyt, ağıl v iraddn asılıdır. O öz nfsini ağıl il idar ed bils,yükskliy qalxar, nfsi öz başına buraxsa, nfsi onu aşağıya — heyvani mrtby sövq edr, şhvani hisslri cuşa gtirr, günbgün, anbaan alçaldar, düşkünlük v naqisli yi artırar, yuxarıdan aşağıya yuvarladılan daş kimi, az bir müddt rzind onu rzalt çirkabının n drin yerin salar v bu, onun n dhştli sonu olar.Tusiburadan mntiqi ntic çıxararaq, nfsin trbiy edilmsi üçün peyğmbrlr,filosoflara, rhbrlr, rislr, trbiyçilr v müllimlr ehtiyac olduğunu elmichtdn saslandırmağa çalışır. Bu trbiy prosesind sas chti seçmyi

bacarmaq n vacib şrt lr dn biri hesab edilir. Bel bir sas cht is hr varlığınözünd mövcuddur v onu başqa varlıqlardan ayıran da mhz bu xüsusiy yt dir,


24/112

onun kamala çatması üçün d birinci növbd bu chtin inkişaf etdirilmsi nvacib msldir.

Sonra Tusi nzriyy il tcrübnin, elml mlin laqsindn danışır.Tusiy gör, bunların vhdti olmadan inkişaf v kamillik qeyri-mümkündür.15.Tusi Xac Nsirddin. xlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nşriyyat”, 2005,

Bütün sr boyu mk, f aliyyt, hrkt, işgüzarlıq tbliğ edn Tusi “sadtin”yalnız şüurlu zhmt nticsind mümkün olacağını elmi dlillrl saslandıraraqhazır-nazir nsib olan xoşbxtliklri “sadt” hesab etmir.Birinci mqalnin on f sildn ibart olan ikinci hisssi “mqsdlr”hsredilmişdir ki, onun da sas qaysi “xlaqı saflaşdırmaq”dan ibartdir sh.16 TusiXac Nsirddin. xlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nşriyyat”, 2005,

Başqa f ziltlr nisbtn “dalt” haqqında Tusi daha geniş danışaraq, onunf lsfi, ictimai-siyasi mahiyytini açmağa çalışır. Hr şey dn vvl, Tusi “dalti”

yerd qalan bütün f ziltlrdn daha şrfli hesab edir. “dalt” anlayışımüyynlşdirildikdn sonra onun tsnifatı başlayır v mntiqi nticlr çıxarılır.Tusi xalq arasında dalti brpa etmkd n azı üç amilin olmasını zruri hesabedir. Bunlardan birincisi — “ilahi namus” (insanın vicdan ssi), ikincisi — “insanihakim” (adil münsif), üçüncüsü — “dinar”, yni puldur. Vicdan olmadanbrabrliyin mümkün olmadığını dedikdn sonra, “dinar” yni pul v “insanihakim”, yni daltli münsifin zruriliyini bel saslandırır: “...Mdni adamlartbitc yaradıcıdırlar, miştc is bir-birin kömk etmdn dolana bilmzlr.Kömk ondan ibart olar ki, biri o birin xidmt edr, birindn alıb o birin satarlar, el edrlr ki, müvazint, tarazlıq v brabrlik pozulmasın. Msln,xarrat öz myinin mhsulunu rngsaza verr, rngsaz da öz növbsind myininmhsulunu ona tklif edr. Bu zaman xarratın hazırladığı şey rngsazınkından dahayaxşı, daha çox v ya ksin ola bilr, buna gör zruri olaraq bir tarazlaşdırıcı,brabrlşdirici vasity ehtiyac meydana çıxar, o da “dinar” (pul) olar”. Tusipulun bel “dalt” vasitsi olduğunu saslandırdıqdan sonra onuntk, özbaşına,mübadild hlledici rol oynaya bilmyind mütlq bir etibarlı “dilli” münsif ehtiyacı olduğunu irli sürür ki, o da hakim (münsif) insandır. Müllif daha sonra“ixtisaslaşmış” v “adi mk” arasında f rq qoyaraq dalt haqqında öz fikrini bel yekunlaşdırır: “Çox zaman az mk çox böyük zhmtlr brabr olur, msln,

mühndisin bir baxışı bir çox mllrin zhmtlrindn, sr kr dnin gördüyütdbir saysız-hesabsız döyüşçülrin vu ruş la rın dan yüksk qiymtlndirilir v bu,daltli hesab edilir s.18 Tusi Xac Nsirddin. xlaqi-Nasiri. Bakı, “Lidernşriyyat”, 2005,

Tusiy gör daltin birinci şrti odur ki, xalqın müxtlif tbqlri arasındauyğunluq yaradılsın. İnsanın sağlamlığı dörd ünsür arasındakı tnasüblükd olduğu kimi, cmiyyt arasındakı uyğunluq da dörd sinfin qarşılıqlı müvafiqliyind olar.

Tusi ictimaiyyatı yaxşı, daltli dolandırmaq, onların hayına qalaraq güzranıngözl keçmsini tmin etmk elmin “ictimaiyyat hikmti” adı verir v üçüncü


25/112

mqalnin mhz bu elm hsr edildiyini yazır. Tusi “ictimaiyyat” elmin sondrc böyük qiymt verdikdn, onu hamının öyrnmli olduğunu qeyd etdikdnsonra insanlar arasında olan ictimai formaların thlilin keçir v ilk ictimai formakimi “ailni” göstrir, sonra “mhll”, daha sonra “şhr”, ondan sonra “böyükxalqlar”, nhayt,

“bütün dünya icması” glir. Bellikl, Tusi dünyada beş ictimai formanın olduğunuqbul edir, bunlardan “kiçiklrinin” “böyüklr” trkibin daxil olaraq onların üzvibir hisssini tşkil etdiyini deyir, sonra ümumilşdirm apararaq yazır: “Hr biradam bir evin (ailnin) trkib hisssi olduğu kimi, hr ev bir mhllnin trkibhisssi, hr mhll bir şhrin trkib hisssi, hr şhr bir xalqın (ölknin) trkibhisssi, hr xalq bütün dünya halisinin trkib hisssi olar”. Bellikl, Tusi cüzl küll, bir f rdl dünya halisi arasında sıx üzvi bir rabitnin olduğunu yani olaraqgöstrir, ayrı-ayrı adamların taleyin bigan qalmağın doğru olmadığına işar edir.O yazır: “Dünya halisinin ictimai quruluşu bel bir sistem (qarşılıqlı ictimai mk

v kömk sistemi)tşkil etdiyindn, kim sistemdn knara çıxıb tk yaşamaq, inzivay çkilmkxyalına düşs, bu baxımdan f ziltlrdn li çıxar, öz növünün kömklrindnimtina etdiyi üçün tnhalıq dhşti içrisind, zab, ziyyt v mhrumiyytlrçngind mhv olar. Bzilri bel hyatı f zilt sayır. Msln, bir qismi “ibadt”,“zöhd” bhansi il mağaralara çkilib yaşayır, buna “trki-dün ya lıq”, “abidlik”“zahidlik” adı verirlr; bir dstsi gözlrini xal qın mrhmt lin tikib sdq gözlyir, lini ağdan-qaraya vurmayır v buna “tvkkül” adı qoyurlar; bir zümrsisyaht mqsdil dünyanı şhrb şhr dolanır, bir yerd yurd salıb mkl mşğul olmur, ünsiyyt saxlamır, sonra da deyirlr ki, dünyadan ibrt drsi alırlar,bunu f zilt sanırlar;bel adamlar v bunlara oxşayanlar başqalarının kömklimk saysind istehsal etdiklri nemtlrdn, vzind heç bir şey vermdn,istifad edir, onların yemklrini yeyir, paltarlarını geyir, pullarını is ödmirlr,bşriyytin inkişafı üçün lazım olan işlrdn boyun qaçırdıqlarından, rziltlr alud olub trki-dünyalığı seç dik l rindn tbitlrind qüvv şklind gizlisaxlanan istedadlarını faydalı my srf etmirlr. Kütbeyin adamlar hl bellrinin f zilt sahibi olduqlarını da düşünürlr. Bu ehtimal, şübhsiz, xamxyaldır”. Tusi Xac Nsirddin. xlaqi-Nasiri. Bakı, “Lider nşriyyat”, 2005,24http://1001kitab.az/pdf/kitab059550799bc5f35.pdf

5.

Orta srlrd Azrbaycanda tolerantlıq nnlrinin inkişafındaAzrbaycan poetik mktbinin rolu

Orta srlr Azrbaycan poetik mktbinin nümayndlrinin srlrind ümumbşri dyrlrin tbliği mslsi başlıca yerlrdn birini tutur.

Söz srrafı olan v bdii yaradıcılığın n gözl nümunlrini yaradan NizamiGncvinin srlrin bu chtdn xüsusil f rqlnir. Onun yaradıcılığına sasndey bilrik ki, şairin yaradıcılığında multikultural v tolerantlıq

elementlrin rast glmk mümkündür.O, makedoniyalı fateh v antik dövr yunan filosofları – Falis, flatun,Sokrat, Aristotel v s. haqqında drin bilgilr malik olmuşdu. srlrindn d


26/112

göründüyü kimi, o qdim yunan, hind, filosoflarına böyük rğbt bslmiş, l-Frabi, İbn Rüşd, İbn Sina v s. kimi İslam mdniyytinin yetişdirdiyi nhngintellektualların da yaradıcılığına bld olmuş v onların mirasına tez-tez müracitetmişdir.

Y. E. Bertels şairin qonşu gürcü v ermni dillrin d bld olduğunu v

bzi qdim mnblri bu dillr vasitsil öyrndiyini ehtimal edir.Qeyd edk ki, Nizami Gncvi üçün şxsiyytin n yüksk meyarı insanlıqidi. İrqi, milli v dini ayrı-seçkiliyi qtiyytl rdd edn bu şairin qhrmanlarıiçrisind türk, fars, rb, çinli, hindli, znci, yunan, gürcü v s. xalqlarınnümayndlrin rast glirik. Hümanist şair müxtlif dinlr mnsub buqhrmanların heç birinin milliytin, dini görüşlrin qarşı çıxmır. Onunqhrmanları dalt, xalq xöşbxtliyi, yüksk mqsdlr uğrunda mübariz aparırlar. İnsan şxsiyytin, insan myin ehtiram şairin yaradıcılığının aparıcımövzularındandır.

Nizami tsvir etdiyi ideal cmiyytd din v etiqad haqqında tlimininmahiyytini oradakı insanların düşünclri il verir.

Bizd brabrdir hamının varı,Brabr bölrik bütün malları.Bizd artıq deyil heç ksdn heç ks,Bizd ağlayana heç kims gülmz...Birini qzbli, acıqlı görsk,Ona mslhtl eylrik kömk.Qızıla, gümüş aldanmaz heç ks,Onlar bizim yerd bir şey dymz.

Hümanist şair müxtlif dinlr mnsub bu qhrmanların heç birininmilliytin, dini görüşlrin qarşı çıxmır, f rqli fikir v mdniyytlr göstrilnhörmtl yanaşır. Nizami vahid din ideyasını irli sürmkl xalqlar, milltlr, millietnik qruplar, tayfalar arasında mövcud olan münaqişlr son qoymaq istyir.Nizami xalqların adını çkrk d onların mnsubiyytin hörmtl yanaşır. O qaradrili zncinii açıq qlb v möhkm xüsusiyyt malik olduğunu qeyd edrk irqi

mnsubiyyti sasında insana qiymt vermkdn çkindirir:

Zncinin zahiri qaradır, ancaq,Sn ağzından çıxan saf sözlr bax.

Znci dmir kimi qara, parlaqdır,Üzü qaradırsa, üryi ağdır! s. 89 Nizami Gncvi.İskndrnam.İqbalnam.Bakı, "Lider nşriyyat", 2004, 256 sh."

Zrdüştlik Musvilik x Xristian dinlri v onlara dair işartlr, atributlarxöş niyytl xatırlanır:


27/112

Ey müslman, öyünm, atşprst deyilsn,Bir günşin eşqindn zrrc mst deyilsn.Kaş ki, hindli möbidtk drk edsn dünyanı.Bu dünyaya uymadan trk edsn dünyanı s. 81 Gncvi N. Sirlr xzinsi. Filolojitrcüm. Bakı, Elm, 1981.

Lalnin atşgahı ‐ lalzardır burada.Hindli atşprstdir, yanıb çatıb murada.s. 33 S.X.

Hörmüz ki, söz demy başladı,İlahi biliyin qapısını açdı.Hr dediyin bir dlil gtirdi,El bir dlil ki, nur kimi gözlrd v ürklrd yer tapdı s479. Gncvi N.İsgndrnam. Filoloji trcüm. Bakı, Elm, 1983.

İsadilli, birgünlük süsn nec nşli,Musanın li kimi olub sübhün mşli. s. 33 S.X.

Sular şöl saçırdı Musanın llritk. sh. 35 S.X.

Nizami Gncvi insanlığa sadt v xoşbxtlik, dinclik v min-amanlıqgtirn bir quruluş arzulayır v ideal hökmdarın bel bir quruluş yarada bilcyinidüşünürdü. srd ilk df olaraq utopik cmiyyt tsvir edilmişdir. Şairin xyaliölksind insanlar firavan hyat sürür, halal zhmtlri il yaşayırlar, hamının da

hüquqları brabrdir. Bu ölkd sürülr çobansız, evlr qıfılsız, bağlargöztçisizdir. Nizaminin tqdimind İsgndr daltli hakim, mütf kkir alim,humanist-mötqid şxsiyyt v rşadtli qhrmandır. Nizaminin İsgndri yalnızöz vtninin daltli hökmdarı deyil, ümumbşriyytin sadti haqqında düşünn,bütün insanlar üçün gözl hyat arzulayan v bu arzular uğrunda mübariz aparanbir dövlt başçısıdır.

Şair gör:

Bşriyyti sl sadtl yegan hakimi hqiqt olan,Büz ilqar, düz inam sasında qurulmuş cmiyyt tmin ed bilr.

Insanlığın şrfini biliyi sevmkd, f rdin sadtini cmiyyt üçünçalışmaqda görn, hissnin mnafeyini tamın salamatlığında axtaran şair dövltiictimai dalt qurmağa borclu bir varlıq kimi qbul edir

"Sirlr xzinsi" poemasından aşağıdakı beytlr diqqt yetirk:

Zülmkarlıq dağıdar, brbad eylr ölkni,dalt sadtl abad eylr ölkni. s.47


28/112

Bu dünyanın nbzini kim tutsa İsa kimiİnsafı, mürvtiyl olar dünya hakimi.Dünyaya fateh olmaz zülmkarlıq, rzalt,Yer üzünün fatehi daltdir, dalt!

daltin ‐ müjdçi, bu dünyanı şad eylr,daltin işidir, ‐ ölkni abad eylr.Mmlktin dayağı daltdir hr zaman,daltl nsibin sadtdir hr zaman 48. Gncvi N. Sirlr xzinsi. Filolojitrcüm. Bakı, Elm, 1981.Adam yemk üçün glmyib, o, f rastli v ağıllı işlr üçün (bu dünyaya) glib”40deyn şair bşr övladının digr varlıqlardan f rqli olaraq başlıca missiyasınınalmin sirrini öyrnmk, araşdırmaq v axtarmaq olduğunu vurğulayır:

Tbitlrin yoğrulduğu mayadanBizim üçün başqa varaq yazıblar ki,Diqqtl baxaq, sirri axtaraq,İşin tel ucunu (mnşyini) tapaq.Yeri d, göyü d grk,Birr-birr bunu da, onu da araşdıraq.(Bilk ki) bu iş, bu hikmt n üçündür.s44 Gncvi N. Yeddi gözl. Filolojitrcüm. Bakı, Elm, 1983.

Y.E.Bertels "İskndrnam" srinin müqddimsind yazır: "İskndrinhyatını tsvir edrkn qarşısına yalnız İran aristokratiyasının intereslrin xidmtetmk vzif sini qoyan Firdovsinin ksin olaraq, Nizami Azrbaycanın bütünxalqları trfindn qbul edilck bir kitab yaratmaq istyir"

Y.E.Bertels yazır: "İskndr bütün xalqlarla daltli rftar edir. O, heç birxalqı başqasından üstün tutmur, onun üçün hamı birdir, o, İran yanları il d,Azrbaycan padşahı (Nüşab) il d, Çin xaqanı il d eyni asanlıqla dostlaşır. Buxarakter İskndr şair trfindn, lbtt, özünün arzu etdiyi bir xasiyyt kimiverilmişdir".

Hr böyük v hqiqi sntkar kimi Nizami d millilik v vtnsevrlikxüsusiyytini daşımaqla brabr, yaratdığı dbi obrazlarla tlqin etdiyi fikirmeydanında milli çrçivdn knara çıxmış, bütün bşriyyt şamil olanduyğularla hycanlanmış, milltlr v ölklrin fövqünd olduğu kimi, dövrlr v srlri yarıb keçn yüksk v dünyaya şamil bir qayğıya cavab ver bilck “söz”ütapmağa çalışmışdır. M..Rsulzad .Buxarest. 10/VIII – 1941.http://rasulzade.org/books/9_3.html

Tanınmış şrqşünas, akademik S.Braginski yazırdı: “Bir halda ki, millimdniyytlr biri-birindn f rqlns d, biz bşriyytin inkişafının tarixiqanunauyğunluqları kimi, dbiyyata ümumbşri dünya dbi prosesi kimi


29/112

baxırıq, csartl dey bilrik ki, Nizami poeziyası Şrqd başlanan, Qrb yayılıbXVII srd İngiltry v başqa ölklr çatan dünya renessansının inkişafında çoxmühüm mrhldi.

6.

Azrbaycanın sufi mütf kkirlrinin görüşlrind tolerantlıq ideyaları.

Orta yüzilliklrd islam almind, o cümldn Azrbaycanda geniş yayılmış dini cryanlardan biri ideya-nzri baxımdan zngin, elc d ritual v ayinlrlinçoxluğu v rngarnkliyi il diqqti çkn sufizm mühüm hmiyyt ksb edirdi.

Sufililr başqa dindn olanlara, digr dini inanclara hörmt bslyir, htta başqadindn olanları öz aralarına almaqdan bel çkinmirdilr. Onlar deyirdilr ki, "n qdr insan varsa, haqqa da o qdr yol var" Böyük sufi bilim adamı İbn rbi

deyirdi: “Mnim könlüm istniln formanı gö-türmy başlayıb: o hm cüyürlrüçün otlaq, hm xristianlar üçün monastır, bütprstlr üçüns mbddir. O tvatednlr üçün Kb, Tövratın, Quranın shif lridir”. Bütün dinlri bir arada görnMövlana is deyirdi: “...kafirsn, müsl-mansan, bütprstsn, htta dindüşmnisns, bizim ümid qapı-mız snin üzün açıqdır, gl”, “...ayrılıq gediş trzinddir, yolun hqiqtind deyil”. Htta İstanbul civarından bir nf r keşiş onun müridi olmuşdu. Şms Tbrizli is bildirirdi: “Mn kafirm, snmüslmansan. Müslman kafirin içind amma. Almd kafir hanı? Göstr, scd

edim ona.

Orta srlr Azrbaycanın ensiklopedik biliklr malik şxsiyytlrindn biri d Mahmud Şbüstri idi. Sdddin Mahmud ibn bdül Krim ibn Yhya ŞbüstriTbrizi 1287-ci ild Tbriz yaxınlığında yerlşn Şbüstrd doğulmuşdur. O,ilahiyyat, f lsf , astronomiya, tibb, filologiya v s. elmlrl yanaşı, sufizmin d ngörkmli nzriyyçilrindn biri olmuşdur. O, thsilini davam etdirmk üçünilahiyyat v elm mrkzlri kimi tanınan Misird, Hicazda, Suriyada, İraqda v digr ölklrd olmuşdur. Şbüstri yaradıcılığının çiçklndiyi bir dövrd - 1320-ci ild 33 yaşında vfat etmişdir. Buna baxmayaraq, o, özündn sonra çox znginbir irs qoyub getmişdir: “Sadtnam”, “Knzül-xqaiq” (“Hqiqtlr xzinsi”),“Hqqül-yqin fi Mrif ti rbbül almin” (“Almin yaradıcısını drk etmk üçünşksiz hqiqtlr”), “Mirat ul-mühqqiqin” (Hqiqt axtaranların güzgüsü) v “Gülşni-raz” (Sirlr bağçası).Onun sufizmin bir sıra nzri msllrinin şrhind mühüm rol oynayan “Gülşni-raz” sri çox populyarlıq qazanmış v XIVyüzillikdn etibarn bir çox dillr trcüm olunmuşdur (1426-cı ild sr Şirazitrfindn Azrbaycan dilin trcüm olunmuşdur). Bu srin populyarlığını v hmiyytini tsdiq edn faktlardan biri d odur ki, bu sr zaman-zaman


30/112

müracitlr olunmuş v şrhlr yazılmışdır. Mlumatlara gör, tkc Şbüstrininbu srin 49 şrh yazılmışdır.

Şbüstri Xorasanlı alim şeyx Mir Hüseyni Sadtinin suallarınıcavablandırdığı v sufiliy dair bir sıra baxışların v anlayışların izahını verdiyi

“Gülşni-raz” sri şrh edcyimiz mövzu baxımından hmiyytlidir.

Büt, zünnar (xristianların bellrin bağladıqları qurşaq) v trsalıq (xristianlıq)qal hlinin nzrind küfr hesab edilir. «Gülşni-raz» müllifin gör bu slhqiqti drk etmyn zahir hli, qal hli üçün beldr. Mna hlin, irfanitsvvür gör is büt eşq v vhdt mzhri, hqiqi sevgili, zünnar Haqq yolundaxidmt bağlanmaq, salikin triqt yolunda etdiyi xidmt v itat, trsalıqsa kamilmürşid, hr cür dünyvi hvslrdn, pis sif tlrdn qurtulan v ali mnvi-ruhanimqama yükslmiş irşad sif tlrinin tcllisi, ruhi yüksliş anlamındadır.M.Şbüstriy gör küfr d, din d varlığa bağlı olduğundan tövhidl bütprslikarasında heç bir f rq yoxdur. Çünki maddi gerçklikdki bütün şyalar vahid birvarlığa – Allaha bağlıdır. Bel ki, varlıqdakı bütün şyaları, o cümldn d bütüAllah yaratmışdır. Ona gör d büt pis ola v küfr hesab edil bilmz. O sbb gör ki, «yaxşıdan sadir olan hr şey yaxşıdır». gr bütü d, başqa mxluqatı daAllah-taala, yni yaxşı yaradıbsa, onlara pis demk olmaz:

Bu mqamda büt eşqin v vhdtin (birliyin) rmzidir,

Zünnar bağlamaq is xidmt bağlanmaqdır.Küfr d, din d varlıqla bağlı olduğu üçünVhdt (birlik) el bütprstliyin özüdür.Bütün şyalar, varlığın rmzidir,O cümldn biri d el bütdür.Ey ağıllı insan yaxşıca düşün,Büt varlıq baxımından batil deyil.Bil ki, bütü yaradan da ulu Tanrıdır,Yaxşının yaratdığı hr şey yaxşıdı sh.148. Şbüstri M. “Gülşni- raz”. Şrq

(Trcüm toplusu) 3. Bakı, “Nurlan”, 2006.

M.Şbüstri tsvvüfi nöqteyi-nzrdn onu da izah edir ki, müslman grbilsydi ki, büt ndir, ona sitayişin Haqqa sitayiş olduğunu anlayardı. Bütprst is bütün n olduğunu drk etsydi, dinindn dönüb günah işltmzdi. Şair filosof israredir ki, dinlr, etiqadlar, inanclar, ibadt v itatlr arasında heç bir f rq yoxdur.İnsanları dini, irqi, cinsi v s. lamtlrin gör f rqlndirmk, müslmanıxristiandan, birini başqasından üstün tutmaq olmaz. Çünki son mqsd bütün dinlrv etiqadlar üçün yegan mbud olan Allahdır. İnsanları f rqlndirn yalnız onlarınmütlq olan Haqqı v onun hqiqtlrini hansı drcd drk etmlri, cahilliklriv kamilliklri, bu yolda tutduqları mqamdır. s136-137 Yaqub Babayev. Triqt


31/112

dbiyyatı: sufizm, hürufizm. Ali mktblrin filoloji fakültlri üçün drsvsaiti.Bakı, «Nurlan», 2007. http://elibrary.bsu.az/kitablar/971.pdf

Ş.Tbrizi. Ş.Tbrizinin bir şerinin dilimiz stri trcümsi aşağıdakı kimidir:Eşit mni, mn özüm özüm tanınmaz bir ksm, indi Allahın adına mn n

etmliym?Mn n Xaça, n d Aynapaya sidq-ürkdn vurulmamışam, mnn gavur, n d yhudi deyilm.N Şrq, n Qrb, n torpaq, n d dniz mnim evim deyildir,mn n ilah, n d cinl qohum deyilm.Mnim n od, n d köpükl işim yoxdur, mn n toz, n d şehdn yoğrulmamışam.Mn n Çindn uzaqlarda, n Saksin, n d Bulqar ölksind doğulmamışam;N beş çay axarlı Hindistanda, n İraqda, n d Xorasandaböyümmişm.N bu dünyada, n d ki o dünyada, n Cnntd, n d Chnnmd yaşamamışam;Mn n Behiştdn (cnntdn) v onun mlk-mühafizindn yer düşmmişm.N d Admdn nsil şecrmi almamışam.Dünyanın n uzaq bir guşsind hyat yolunun kölgsi düşmynbir yerd qlbl bdnin hdd hüdudu aşıb keçdiyi bir mkandaMn sevdiyim bir ksin qlbind tzdn yaşayıram. s.95-96. Xlilli Şahin. Klassik

poeziya v dbi laqlr (Azrbaycan-ingilis dbi laqlri). “Azrbaycan MilliEnsiklopediyası NPB, Bakı, 2003, 164 sh.

Şms insanın qarşısına çox çtin vzif qoyur: «Allah-kbr deyirsn, yniAllah böyükdür. Onda sn d çalış ki, böyük olasan!» yni kamillşsn. Ogöstrirdi ki, Peyğmbrin yolu il getmk zahirn ona tqlid etmk deyil,msln, o qovun yemyibs, sn d yem (Mhmmd peyğmbr qovunyemdiyi üçün mşhur sufi şeyxi Bayzid Bstami d qovun yemirmiş),Peyğmbrin yolu il getmk odur ki, o, Meraca gedibs, sn d onun ardınca

get!»

XIV-XV srlrd yaşamış Şeyx Sdrdinin (Sf viy triqtinin qurucusuŞeyx Sfi rdbilinin nvsi) müridi olmuş sufi şeyxi v şairi Seyyid li binHarun bin bülqasim Hüseyni Tbrizi (Qasimi-nvar) “Mscid il meyxan, yaKb v bütxan” rdifli qzlind yazırdı:

Mscid il meyxan, ya Kb v bütxan Mqsud mhbbtdir, baqi (daimi, bdi) bütün fsan.

Hürufilik v Nsimi


32/112

Hürufiliyi f rqlndirn chtlrdn biri d onların hürufiliyi monoteist dünyadinlri il brabr tutmaları v f rq qoymadan eyni mahiyytd görmlri il bağlıidi. Onlar musvilik, xristianlıq, islam v hürufilrin dini kitabları sayılan Tövratı,İncili, Quranı v Cavidannamni eyni drcd Allahın klamı hesab edir, budinlrin peyğmbrlri - Musa, İsa, Mhmmdi, elc d Fzlüllahı Allahdanglm peyğmbrlr olaraq qbul edirdilr.

Bu bard Nimi Cavidannamd yazırdı: ”nbiyalar demişdi ki, bir vaxt Msihglck v küfrü aradan qaldıracaqdır. Xalq hamısı Allahı tanıyan olacaq. Bel ki,almd zahir v batil, yuxu v xyal, xeyir v şrin mahiyyti d ilahi klmlrd ifad olunmuşdur. Msih zühür edrk küfr v mzhbi aradan qaldırdıqda dillrind f rqi yox olacaq, adamlar qrib bir dild danışacaq. Bu mülahiz Fitrosunkitabında da vardır. Msih demişdir ki, mn hm bütün şeylrd varam, hm d onlarda yoxam. Uzunluq, en, drinlik, rng – cismani keyfiyytlrdir. Bunlar da

mndn uzaqdır. Yni mn Allahın Sözüym, Allahda da bu keyfiyytlr yoxdur.gr biri soruşsa ki, n üçün tkc Msih ilahi glmdir? N üçün Musa, Harun v elc dNsiminin şeirlrind d peyğmbrlrin Allahlığı v Fzlin onlara bnzmsihaqqında çoxlu nümunlr vardır.

Fzlüllaha gör, dünyanın üç tml dönmi vardır: peyğmbrlik (Nübüvvt),imamlıq (İmamt) v tanrılıq (Uluhiyt). Peyğmbrlik dönmi Adm il başlamış Mhmmd il sona çatmışdır. İmamlıq dönmi li il başlamış v on birinciimam Hsn sgri il bitmişdir. Tanrılıq dönmi is Fzlüllahla başlamışdır.Bütün peyğmbrlr “Mehdi” olan Fzlüllahın xbrçisi v müjdçisidirlr.Fzlüllahdan sonra glck olan “Kamil insan” (İnsan-i kamil) Fzlüllahı qbuletmk mcburiyytinddir. Fzlüllah musvilrin gözldiyi “Msih”, xristiyanlarınv müslmanların göydn yer encyin inandıqları “İsa”dır (102). Hürufiliyinmrkzi ideyalarından birini tşkil edn Fzlüllahın allahlıq ideyası İsa Msihhaqqında ehkama bnzyir. Onlar bel hesab edirdilr ki, İsa Msih Allahın yanınaqayıda bilibs, demli, Fzlüllah da, başqa imanlı hürufilr d Allahın yanınaqayıda bilrlr. Hürufilr Allaha mhbbt, Allahı hm d öz varlığında gör bilmk qabiliyyti nticsind Allaha qovuşmağa bununla bdiyyt nail olmağainanırdılar

Nsiminin şeirlrind d peyğmbrlrin Allahlığı v Fzlin onlara bnzmsihaqqında çoxlu nümunlr vardır.

“Söz” rdifli qzlind Nsimi deyir:

Kafi nundan vücuda gldi cahan,

gr anlar isn, yandır Söz.İsiyi-pak, Admü-hmd,Mehdiyi-sahibüz-zmandır Söz.


33/112

“Cavidannam”yi gtirgil l,Ta bilsn ki, nsncandır Söz.Söz bu izzü cah yetmzmi,Kaydalar Fzlü-qeybdandır Söz (46, 321-322).

Şair burada cahanın kafi-nundan yarandığına işar edrk, İsa Msih il ”admü-hmd” adlandırdığı Mhmmd peyğmbrin ilahiliyini vurğulayır.”Fzlü-qeybdan” demkl Fzlin ilahiliyin v ölmzliyin işar edir.

Bir chti qeyd edk ki, istr Fzlin, istrs d Nsimi v digr hürufilrinyaradıcılığında hürufilrin İsa peyğmbr xüsusi rğbti hiss olunur. Çox böyükehtimalla bu istk xristianlığın Allah-insan, Allah oğul konsepsiyası il bağlı idi.Çünki, bu konsepsiya hürufilrin Allahın insanda tcallası konsepsiyasına yaxın idiv Fzlüllahın da İsa peyğmbr kimi ilahilşdirilmsin saslanırdı. (s 209-210-

.hmd).

Nsimi deyirdi:

Ey Hqi hr yerd hazırdır deyn grinzr,Bs n mnidn seçrsn Kbdn bütxanyi?

Tanrı hr şeyi qapsayır v Tanrıya gedn yol birdir. Bu yol n şilik yolu, n sünnilik yolu, n yhudilik yolu, n xristianlıq yoludur. Bu yol - insanlıq, mnvi

tkamül, kamil insan yoludur v Nsimi d "yol", "rkan" deyrkn mhz buinsanlıq marşrutunu nzrd tuturdular, bu yoldan çıxanlara "grinzr" deyirdilr

7.

XIX sr XX srin vvllrind Azrbaycan maarifçilrinindünyagörüşünd tolerantlıq v multikultiralizm ideyaları.

Azrbaycan maarifçiliyi �

multikulturalizme giris

Documents