devam eden gizlenme devrinin başlangı­cının alameti saymıştır.

Hayatının son yıllarını belirli sayıya ula­şan mensuplarıyla Güney İran'daki HCızis­tan'da geçirdiği sanılan Muhammed b. İsmail dallerini buradan komşu bölgelere göndermiştir. Genel olarak Muhammed'e düşman olan İsnaaşerl kaynakları , onun Musa el-Kazım'ı Abbasller'e hıyanet et­mekle suçladığını ileri sürerken aynı kay­naklar, Muhammed'in lrak'ı terketmesin­den önce MCısa ile barıştığı rivayetine de yer verir (mesela bk. Küleynl , ı. 485-486;

Ebu Ca'fer et-TGs!, s. 263-265; İbn Şehra­

şQb, v. 77) . Muhammed b. İsmail'in Ab­bas! Halifesi HarOnürreşld devrinde ( 786-

809) vefat ettiği bilinmektedir. Onun, 179 (795) yılından hemen sonra HarCınürre­şld'in Şii karşıtı politika izlediği ve Medi­ne'de Musa el-Kazım' ı tutuklatıp Irak'a gönderdiği yıl ölmüş olması muhtemel­dir. İdrls İmadüddin 'e göre Muhammed b. İsmail Fergana'da ölmüş ve orada def­nedilmiştir. Zayıf sayılan bir başka rivayet­te Nlşabur'da gömüldüğü belirtilmekte­dir. Bu arada Fatımi Halifesi Muiz- Lidl­nillah'ın gizlilik devresindeki imamların naaşlarından artakalanları Kahire'de top­ladığı da rivayet edilmektedir. Muham­med b. İsmail'in Medine'de iken İsmail ve Ca'fer (ei-Musaddak) adında iki oğlunun dünyaya geldiği bilinmektedir. Hicretin­den sonra Abdullah el-Vefi. Ahmed, Hü­seyin ve Ali el-Leys adlı dört oğlu daha ol­muştur. Bunlardan Ali el-Leys Abbasller tarafından öldürülmüş, Abdullah ise mü­teahhir İsmailller 'ce babasının halefi ka­bul edilmiştir (İbn lnebe, s. 234 vd.; İdrls İmadüddin , 'Uyan, IV, 356; Destarü '1-mü­neccimin, s. 8-9 , 203; Ivanow, lsmaili Tra­dition, s. 38-39) .

İlk İsmailller, 286 (899) yılındaki Fatımi­ler öncesi bölünmeye kadar Muhammed el-MektCım'u yedinci ve son imam olarak tanıdılar. Ölümünü kabul etmeyen men­supları onun gerçek İslam'ın ıslahçısı, yeryüzüne adaleti hakim kılacak mehdi, natık yahut kaim olduğuna inandılar ve yakın zamanda dönmesini beklediler. İs­mailiyye bölününce bir grup, sonraki ha­reketin merkezilideri olan müstakbel Fa­tım! halifesi Ubeydullah el-Mehdi'yi imam kabul etti. İmametin devamlılığını benim­seyen bu grup Fatımller olarak bilinmek­tedir. Bahreyn ve Güney Irak Karmatileri tarafından Idare edilen İsmailller ise Mu­hammed el-MektCım'un mehdiliğine inan­maya devam ettiler (Eir., IV, 823-832). "İn­sanlığın devri" anlamındaki dini-tarihi gö-

rüşlerine uygun olarak(bk. DEViR) Mu­hammed'in son ve büyük natık ne bl ol­duğunu ileri süren ikinci grup İsmailller. diğerlerinin düşüncesine paralel olarak onun yedinci ve son natık n ebi olma özel­liğini ve kutsal tarihin nihai devrini başlat­mak için ortaya çıkacağı düşüncesini be­nimsediler (a.g.e., VII , I 5 ı- I 53; Walker, IX 1 I 9781. s. 355-366) . Onlara göre kıyamet­

le ilgili bu son dönemde Muhammed el­MektCım altıncı devrin natıkı olan Hz. Mu­hammed'in getirdiği kanunları iptal ede­cek ve daha önceki şeriatlarda gizlenen değişmez hakikatleri ortaya koyacaktır. Muhammed! şeriata ihtiyaç duyulmaya­cak ve sadece manevi bilginin hüküm sü­receği bu mesiyanik dönemde Muham­med dünyayı yönetecek, ardından fiziKi alem sona erecektir. İlk İsmailller, böylece Muhammed b. İsmail'i "kaimü'l-kıyame" (kıyametin imamı) diye kabul etmiş olmak­tadır.

BİBLİYOGRAFYA :

Sa'd b. Abdullah ei-Kummi, el-Makalat ve'l-fı­rak (n ş r. M. Cevad MeşkOr). Tahran 1963, s. 80-86; İbn Havşeb, er-Rüşd ve'l-hidaye ( nşr. M. Ka­mil Hüseyin, Collectanea led. w. ıvanow l içinde). Leiden 1948, s. 189-213; Nevbahtl. Fıraku 'ş­

Şi'a, s. 58-64 ; Taberi, Tarif; (Ebü 'l-Fazl). VIII, 480; Küleyni. el-Uşül mine 'l-Kafi(nşr. Ali Ekber el-Gaffari). Tahran 1388/ 1968, 1, 485-486; Ebu Ya'küb es-Sicistani, İşbatü 'n-nübü'at ( n şr. Arif Tamir). Beyrut 1966, s. 190; Ca'fer b. MansOr el-Yemen, ei-Keşf(n ş r. R. Strothmann). Bombay 1952, s. 14 vd. , 62,77-103, 109-110, 132-133, 135, 138, 150, 169-170; a.mlf., Sera'ir ve es­rarü'n-nutaka' (n ş r. Mustafa Galib). Beyrut 1404/1984, s. 21. 39, 109, 112. 259; Ebu ca·­fer et-TOsi, l!;tiyaru ma'rifeti'r-rical (nşr. Ha­san Mustafavi), Meşhed 1348/1969, s. 263-265; ibn ŞehraşOb, Menakıbü ali Ebi Talib, Bombay 1313/1896, V, 77; İbn lnebe, 'Umde­tü't-talib (n ş r. M. Hasa n Ali Tal ekani ). Necef 1380/1961 , s. 233 vd. ; idris imadüddin, 'Uyü­nü 'l-al;bar ve fününü 'l-aşar ( n ş r. Mustafa Ga­lib). Beyrut 1973, IV, 351 -356; a.mlf .. Zehrü'l­me'ani (n ş r. Must afa Galib). Beyrut 14 11 / 1991 , s. 204-208 ; Destürü'l-müneccimin(M . ). de Goe je , Memoire sur /es carmathes du Bahrain et /es fatimides içinde). Leiden 1886, s. 8-9, 203; W. lvanow. /smaili Tradition Can­ceming the Rise of Fatimids, Bombay 1942, metin , s. 53-58; tercüme, s. 38-39, 240-248; a.mlf .. The Alleged Founder of lsmailism, Bom­bay 1946, s. 1 08-112; Husayn lbn Fayd Allah ai­Hamdani, On the Genealogy of Fatimid Caliphs, Cairo 1958, s. 9-14; S. M. Stern. "Isma'ilis and Qarmatians" , L 'elaboration de 1'/slam: Colloque de Strasbourg 12-14 Juin 1959, Paris 1961, s. 99-1 08; a.mlf., Studies in Early lsma'ilism, Leiden 1983, s. 289-298; H. Halm, Kosmologie und Heilslehre der frühen lsma'Wya, Wiesba­den 1978, s. 18-37; J. N. Hollister, TheShi'a of lndia, New Delhi 1979, s. 204-206; Farhad Daf­tary, The /sma 'ilis. Their History and Doctrines, Cambridge 1990, bk. indeks; a.mlf .. "The Ear­liest Isma'tlis" , Arabica, XXXVIII/2, Le iden I 99 I ,

MUHAMMED b. KA' B ei -KURAZi

s. 214 -245; a.mlf., " A Major Schism in the Early Isma'ili Movement", St./, LXXVII ( 1993 ı. s. 123-139; a.mlf .. "Carmatians" , Elr. , IV, 823-832; a.mlf .. "Dawr" , a.e., VII, 151-153; W. Ma­delung. "Das Imamat in der frühen Ismailitis­chen Lehre", Isi., XXXVII (1 961). s. 43-86; P. E. Walker. "Eternal Cosmos and the Womb of History: Time in Early Ismaili Thought", IJMES, IX ( 1978). s. 355-366; A. Hamdani- F. de Blois. "A Re-examination of al-Mahdi 's Letter to the Yemenites on the Genealogy of Fatimid Ca­liphs", JRAS(ı983), s. 173-207.

!il FARHAD DAITARY

ı ı MUHAMMED İSMAİL ŞEHID

(bk. İSMAİL ŞEHID). L _j

ı MUHAMMED b. i<A'B ei-KURAZİ ı ( ı.J'ı_;Jf ~ 0-1 ~)

Ebu Hamza (Ebu Abdillah) Muhammed b. Ka'b b. Süleym el-Kurazi

(ö. 108/ 726 [?])

Müfessir tabii. L _j

Hz. Ali'nin hilafetinin son yılında ( 40/

66 ı) KCıfe 'de doğdu. Gençlik döneminde Medine'ye yerleşti. Hz. Peygamber zama­nında dünyaya geldiği ve onu gördüğü ri­vayet edilmekteyse de bunun doğru ol­madığı (Zehebl, V, 65, 67) ve bu bilginin babasıyla ilgili bulunduğu (İbn Hacer, el­İşabe, VI , 346) anlaşılmaktadır.

Eban b. Osman b. Affan. Enes b. Ma­lik, Bera b. Azib, Cabir b. Abdullah , Zeyd b. Erkam, Abdullah b. Abbas. Amr b. As başta olmak üzere pek çok kişiden hadis rivayet eden Muhammed b. Ka'b'dan kardeşi Osman, ayrıca Zeyd b. Eslem, EbCı Ma'şer es-Sindl. Amr b. Dinar, Mu­hammed b. Aclan, İbnü 'l-Münkedir gibi şahİslar rivayette bulunmuştur. Hz. Ali. İ bn Mes'Cıd , Ebu Hüreyre ve Ebü'd-Derda gibi sahabilerden mürsel rivayetlerinin ol­duğu söylenen Muhammed b. Ka'b' ı İbn Sa'd, Ali b. Medini ve Ebu Zür'a er-Razi gibi alimler güvenilir kabul etmiş (İbn Ebu Hatim, VIII , 67; Zehebl, V, 68). başta

Kütüb-i Sitte olmak üzere hadis kaynak­larında rivayetlerine yer verilmiştir. Mu­hammed b. Ka'b'dan gelen rivayetler umumiyetle nüzCıl sebepleri (mesela bk. Ta beri, VI, 7, 28, 89; XXV, I 00) ve Kur'an kıssalarıyla (a.g.e., XII, 92-93.98, ı 02; XIII. 25, 72; XIX. 169; XX, 68) ilgilidir. Onun za­man zaman te'villere başvurduğu (a.g.e. , XXIII. 80, 84) ve fıkhi konulara ilişkin yo­rumlar yaptığı (a.g .e. , VII. 21) görülmek­tedir. Muhammed b. Ka'b, Rebeze Mes-

545

MUHAMMED b. KA'B ei-KURAZf

cidi'ndeki tefsir dersi sırasında meydana gelen deprem sonucu enkaz altında ka­larak öldü (ı 08/726) . Ölüm tarihini 11 7 (735), 118, 120, hatta 129 (747) olarak kaydedenler de vardır.

Tabiin neslinden Medine tefsir ekolü­nün önde gelenlerinden olan Muhammed b. Ka'b'ın Ömer b. Abdülaziz'le dostluk kurduğu ve halifeye tavsiyelerde bulun­duğu, ayrıca çok Kur'an okuduğu, varlıklı olmasına rağmen servetini tasadduk ede­rek zühd hayatı yaşadığı ifade edilmekte­dir. Onun Tetsirü'l-Kura?i adıyla bir eser yazdığı kaydedilmektedir (Keşfü '?·?unun, I, 457). Hz. Peygamber'in, kendisinden sonra Kur'an'ı en iyi inceleyip aniayacağını haber verdiği kişinin Muhammed b. Ka'b olduğu rivayet edilmiştir (İbn Sa 'd, et-Ta­ba~at, vıı, 501) .

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Sa'd, et-Taba/>at, V, 370-37ı ; VII, 50ı; a.e.: el-Mütemmim, s. ı34- ı37; Fesev'i, el-Ma'­rife ue't-ti'ir11), I, 564; Ta beri. Cami'u '/-beyan, VI, 7, 28, 89; VII , 2ı ; XII, 92-93 , 98, ı02; XIII, 25, 72, 252; XVI, 30; XIX, ı69; XX, 68; XXIII, 80, 84; XXIV, 30; XXV, ıOO; İbn EbO Hatim, el­Cerf:ı ue't-ta'dfl, VIII, 67 ; İbn Asakir, Tari/] u Dı­maş/>(Am r1), LIV, 270; LV, ı30 - ı50; Fer1düddin Attar. Tezkiretü'l-euliya (tre. Süleyman Uludağ), İstanbul ı99ı, s. 74, ı31 ; Mizz1, Teh;:ibü 'l-Ke­miil,XXVI, 340-347; Zeheb1, A'lamü'n-nübelii', V, 65-68; E bO Abdullah ei-Belensi, Te{s1ru müb­hemiiti ' l-}fur'iin (nşr. Han if b. Hasan ei-Kiisım1-Abdullah Abdülker1m Muhammed), Beyrut 14 ı ı 1 ı99ı, I, 3ı5, 4ıO; ll, 202, 642; İbn Hacer, el-işa­be (Bicav1), VI, 345-346; a.mlf .. Teh;:1bü't-Teh­;:1b, IX, 420-422; SüyOti. el-İt/>an (Buga), II, ı 235; Keşfü '?·?Unun, I, 457; Wensinck, el-Mu'cem, VIII, 248.

Iii MEHMET EMiN MAŞALI

r MUHAMMED KADRİ PAŞA

ı

(ö. 1306/1888)

Kanuniaştırma alanındaki

çalışmalarıyla tanınan

L Mısırlı hukukçu ve devlet adamı.

_j

1237'de (1821-22) Yukarı Mısır'daki

M elievi'de doğdu . Mısırlı bir anne ile Ana­dolu'dan göç etmiş bir babanın (Kadri Ağa) çocuğudur. İlk öğrenimini bu şehir­de yaptı. Ardından Kahire'de Rifa.a Rafi' et-Tahtavi'nin müdür olduğu Yabancı Dil­ler Okulu'na devam etti ve Fransızca öğ­rendi. Bu okul. özellikle Fransız kanunla­rının ve hukuk kitaplarının Arapça'ya ter­cüme edilmesinde önemli bir rol üstlen­mişti. Muhammed Kadri mezun olduk­tan sonra aynı okulda yardımcı mütercim olarak göreve başladı . Tercüme faaliyet­lerini Maliye Nezareti'ndeki mütercim­liği sırasında da sürdürdü. Bu arada hu-

546

kuka ilgi d uyarak Ezher'de islam hukuku derslerine devam etti. Kavalalı İbrahim Paşa kumandasındaki Mısır ordusu Suri­ye'de yönetimi ele geçirince Şam'a vali tayin edilen Şerif Paşa katip olarak onu da yanında götürdü. Buradan istanbul'a gidip bir süre kaldı ve daha sonra Kahi­re'ye döndü. Mustafa Fazı! Paşa Medre­sesi'nde Arapça ve Türkçe hocalığı yap­tı . Ardından Hidiv i smail Paşa tarafından oğlunun mürebbiliğine getirildi. Onun üstlendiği görevler arasında Hariciye Ter­cüme Kalemi reisliği de vardır. Öğret­menliği sırasında çeşitli alanlarda kitap­lar yazdı ve Arapça - Fransızca sözlükler hazırladı.

Kadri Paşa, şer 'iyye mahkemelerinin yanı sıra Batılılaşma akımının etkisiyle kurulan mahkemelerin kanunlarını hazır­

lama işinde de çalıştı. Hidiv İsmail Paşa döneminde başlayan bu faaliyet sırasında belli başlı Fransız kanunları Arapça'ya çev­rildi. "Code Civile"in Arapça'ya tercümesi Rifaa Bey'e, ceza kanununun tercümesi de (Kanunü'l-cinayat, I-lll, Bulak 1282/

1865) Muhammed Kadri'ye verildi. Mu­hammed Kadri bu görevinin yanı sıra Fransız medeni kanununun tercümesin­de de Rifaa Bey' e yardımcı oldu. Bu ara­da Fransa'dan alınan kanunlarla islam hu­kuku hükümlerinin uzlaştırılması proble­miyle de ilgilendi. Tatbi]fu ma vücide fi'l­Kanuni'l-medeni mutabı]fan li-meı­

hebi Ebi l:fanife adıyla bir kitap yazdı (eserin yazma nüshası Mısır Milli Kütüp­hanesi 'nde bulunmaktadır). Bu faaliyetle­riyle önemli bir hukukçu olarak öne çıkan Muhammed Kadri karma istinaf mahke­mesi hakimliğine getirildi ve Adiiye nazı­rı oluncaya kadar bu görevde kaldı. 1299 ( 1882) yılındaki Ur abi Paşa isyanının ar­dından Hidiv Tevfik Paşa döneminde ku­rulan Şerif Paşa hükümetinde Adiiye na­zırı , dördüncü Şerif Paşa hükümetinde önce Maarif, ardından tekrar Adiiye nazırı oldu. Adiiye nazırı iken yeni mahkemeler­le (el-mehakimü'l-ehliyye) ilgili kanunla­rın hazırlanmasına katkıda bulundu. Mı­sır medeni, ticaret ve ceza soruşturmala­rı kanunları ile Mısır'ın ilk anayasasının hazırlanmasına iştirak etti. Ardından emekliye ayrıldı. Son dönemlerinde göz­leri artık görmeyen Muhammed Kadri Paşa 17 Rebiülewel 1306'da (21 Kasım

1888) vefat etti.

Eserleri. Kadri Paşa, islam hukukunun kanunlaştırılması alanında kanun taslağı şeklinde üç kitap hazırlamıştır. Bunlar­dan ilki Mürşidü'l-J:ıayran ila ma'rifeti al;vali'l-ins{ın fi'l-mu'ameldti'ş-şer'iy-

ye 'ala meıhebi'l-İmam Ebi lfani/e en-Nu'man'dır (Kah i re 1308, 1983; Am­man 1987) . Hidiv İsmail Paşa, Osmanlı Devleti'ne fazla bağımlı olmamak için Tanzimat sonrasında hazırlanan Mecel­le-i Ahkam-ı Adliyye'yi yürürlüğe koy­mamıştı . Kadri Paşa, islam hukukuna da­yalı bir medeni kanun ihtiyacını karşıla­

mak üzereMürşidü'l-J:ıayran'ı kaleme aldı . Ancak bu taslak yürürlüğe kanma­dı, yayımlanması Kadri Paşa'nın ölümün­den sonra gerçekleşti (bk. MÜRŞİDÜ'I­HAYRAN). İsmail Paşa muhtemelen, ka­nun koyucu olarak suçlan maktan ve mu­hafazakar ulemanın muhalefetinden en­dişe ettiği için bu teşebbüsten vazgeç­miştir. İkinci taslak el-AJ:ıkdmü 'ş-şer'iy­ye fi'l-aJ:ıvali'ş-şa]]şiyye'dir (Bulak 1292,

1298, 1318; Kahire 1325, 1329; istanbul 1304). Birinci bölümde aile hukuku, ikinci bölümde miras hukukuyla ilgili hüküm­ler düzenlenmiş olup tamamı 647 mad­dedir (bk. ei-AHKAMÜ'ş-ŞER'İYYE fi'I-AH­

VALİ'ş-ŞAHSİYYE). Üçüncü taslakK,anu­nü'l-'adl ve'l-inşat fi'l-]faza'i 'ald müş­kilati'l-ev]faf'tır (Bulak 1308, 131 ı, 1312,

ı 3 ı 3, ı 3 2 o) . Eser Abdülaztz Kah il Bey ta­rafından Du wakt adıyla Fransızca'ya çev­rilmiştir (Caire 1896) . Her üç kitap Hanefi mezhebi esaslarına göre kaleme alınmış­tır. Kadri Paşa'nın bunların dışında ed­Dürrü'l-münte]].ab min lugati'l-Fran­siyyin ve'l-'Arab (Bulak 1875) ve Tatbi­]fu ma vücide ii'l-Kanuni'l -medeni mutabı]fan li-meıhebi Ebi lfanife (Da­rü'l-kütübi'l-Mısriyye, Kavanln ve Ah ka m, nr. 80) adlı eserleri bulunmaktadır (diğer eserleri için b k. Zek! M. Mücahid, ı, ı 09-

111).

BİBLİYOGRAFYA :

Muhammed Kadri Paşa, Mürşidü'l-f:ıayran, Arnman ı 987, yayımlayanın ön sözü, s. 3-6; a.mlf., Du wakf(trc. Abdulaziz Kahil Bey). Cai­re ı 896; E. Clavel, Droit musulman, Paris ı 895, ll, 26ı-424; Serk1s, Mu'cem, ll, ı495-ı496; Zeki M. Mücahid, e l-A' Iii mü 'ş-Şar/>ıyye, Kahire ı368/1949 , ı , ıo9 - 111 ; FarhatJ. Ziadeh. Law­yers the Rule of Law and Liberalism in Modern Egypt, Stanford ı968, s. 19-2ı, 31-32; M. Hü­seyin Heykel, Teriicimü Mışriyye ue Garbiyye, Kahire ı 980, s. 96- ı 03; G. Delanoue, Moralis­tes et politiques musulmans dans l'Egypte du XIX• siecle (1798-1882), Caire ı 982, Il, 627; Zi­rikli, ei·A'Iiim (Fethullah), VII, ı o; Ayide İbra­him Nusayr, el-Kütübü'l-'Arabiyyetü'llet1 nüşi­ret {1 Mışr fi'l-/>arni ' t-tiisi' 'aşeı; Kahire 1990, s. 8ı, 95, 109, 130; Tevfik İskarOs, "Mul:ıam­med ~adri Başa", A'liimü'n-nehçiati'l-f:ıadişe, el-f:ıal/>atü'ş-şaniye, Beyrut ı 99ı, s. 22ı -229; Kehhale, Mu'cemü '1-mü'ellifin, Beyrut ı4 ı4/ 1994, lll, 600-60ı ; Abdülmün'im Şümeys, 'U?a· mii'ü min Mışr, Kahire, ts. (Darü'l-maarif), s. 78-84. ı-.;:ı

ti®iı M. AKiF AYDIN