MARMARA ONiVERSiTESI

iLAHiYAT F . L ESI D R isi

SAYI: 3

stanbul - 1985

BiR FlTRAT DiNi OLARAK iSLAMlN KARAKTERiSTiKLERi

Y. Do. Dr. Yaar Nuri ZTRK CM. . liliiyat Fakltesi Tasavvuf 'Tarihi r, y.

ve Bilim Dal Bak.J

Batl bir yazar: Bat'da yaplan din tanmlarn sralarsak bun-lar yzleri bulur.1 diyor. Bu tesbit, slam sz konusu edildiinde ge-erliliini yitirmektedir. slam'n vahdet dini oluu, O'nun iin. verilen tanmlarn da, bir iki kelime fark dnda, ayn esaslar iermesiyle de belirgin hale gelmektedir. Gerekten de muhtelif islam bilginlerince yaplan din tarifleri, konuya dar veya geni adan bakm olmann dnda, hemen hi fark arzetmezler.

Klasik devrin en byk kelam bilginlerinden biri olan Bakiliani (lm. 404/1013) dini :

258 Yaar Nuri ztrk

. Evrensellik :

slam'n karakteristik niteliklerinin banda onun kendisini, balangtan sonuna kadar btn insanln dini olarak tantnas gelir.

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Kara:kteristikleri 259

dnce, sistemlerden bir sistem olarak deil, yaradh ve varolu ka-nunlarnm insana ilikin ksmlarnn toplam olarak .gsterir. Bunun iindir ki dier medeniyetler arasmda slam modern zamann ana problemlerine zm olabilecek unsurlar bnyesinde tayan temel sis-tel:ll olarak karmza kar.10 Ve yine bunun iindir ki

Yaar Nuri zirk

lerdeki varlklara da nder olarak gnderilmitir ... Konumas arabi ise .de kendisi ne arkldr, ne de garpl.14

2. Tevid-Vahdet :

Vahdet veya tevhid, ftrat dininin bir nitelii olarak u ekilde ifa-deye konabilir : Zerrede ve krede, fertde ve toplumda, yaratanda ve yaratlanda ayn kanunlarn yrrlkte ve ilerlikte olmas. Bu prensi-bin bir uzants olarak sla:miyet; hayat-lm, dnya-ahiret, fert-toplum, toplum-devlet vs. ikilii kabul etmez. Bunlarn hepsi tek elden yani ftrat elinden dzenleme gren ve ayn llerin hkm altnda bulu-nan anlaml ve ahenkli bir btn arzederler. Yalnz ller vardr ve llere uyulduu takdirde bu saydklarmz, btnn ahengini srd-recek tavr ve tarz korurlar. Bunun iindir ki slam'da din-dnya iki-lii ve bunlarn ayr ellerden tanzimi, kesinlikle sz konusu edilemez.

Vahdet veya tevhid, baka bir deyimle BRLK prensibinin, ze-rinde olduumuz konu bakmndan baz ibelirilerine ksaca deinmek yerinde olur :

a)i nsanln vahdeti : nsanlk bir ibtndr.

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 261

b)i Hayatn vahdeti: Hayatn vahd~ti derken hayat-lm, fert-toplum vs . .gibi ikilikierin slam bnyesinde bulunmadn sylemek istiyoruz. Herkese bilindii gibi, slamiyet, insan aklnn kudret ala-n iine giren konular vahyin dzenleme alan dnda tutmu ve bu alanda insan, akln kullanmaya armtr. Vahy alan iine giren konulara gelince, burada hibir ayrm yaplmadan, dzenleme tek elden ger1ekletirilmitir. Bu alanda Yaratc kudret ortakirk tan~ maz. Esasen bu anlamda tevhid, yaratlnu olmann kart kavram~ dr. Bu anlamda yalnz Yaratc kudrettir ki zdlar bark tutabilir, Kur'an yle diyor :

262 Yaar Nuri ztrk

veya antik tip bir teokrasi yoktur. Daha dorusu bu anlayta klasik tipte bir teokrasi nosyonu yoktur. Hatta teokrasi sznn bile yeri yoktur. nk ortada bir

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 263

ler, kayalar, yldzlar, gece, gndz, rzgar, yamur ... ksaca gz-mzn grd ve idrakimizin kavrad her ey bir ayettir ve tetkiki gerekir. Kur'an'n kendi szlerinin belli paralar da ayet adn alr. Btn bu ayetlerin tetkikine ynelen ilimler ve alimler hrmete layktr. nk ilim, .ayet tetkiki demektir ve ayetin ne olduunu grdk. Msterik Gardet'in; alimlerin mrekkepleri ehit kanndan stndr hadisini aklarken din ilimleriyle uraanlar23 kaydn koymas tas-hibe muhtatr. nk slam dncesinde ayetler arasnda bir dere-celendirme yoktur. O halde ma bed ve tekke kadar laboratuar da kut-saldr. Esasen slam dncesine gre, l~boratuar da bir mabeddir. Daha da nemlisi, btn yer yz bir mabettir.

264 Yaar Nuri ztrk

nun ortasnda, mmi bir Peygamber'e ilk vahyedilen emir, oku emridir26 Sadece bu gerek bile slamiyet'de ilmin nasl bir mertebe igal ettiini .gstermeye yeter.

3. Merhamet :

slam'n uluhiyyetten ubudiyyete, ubudiyyetten de uluhiyyete uza-nan izgisinde en belirgin zellik!erden biri de merhamettir. sla:m kay-naklarnda bu, daha ok rahmet olarak geer. Bunlar ayn kkten ve ayn anlamda tabirlerdir. slam'n belirgin zelliklerinden biri olarak ele alacamz merhameti sonsuz ve snrsz merhamet olarak belir-lemek gerekir. Ftrat dininin belirgin niteliklerinden biri olan merha-met, Kur'an'n Allah telakkisinde, uluhiyyetin kullulda ilikisinde m-hr ve mihver keyfiyettir. Yaratc kudretin varolan ve olma imkan iinde bulunan btn

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 265

an29 din kurumunda hesa:p ve ceza, ksaca .maddi:si ve manevisi ile m-eyyide keyfiyetinin ne derece nemli bir unsur olduunu, ibu tuiumuyla ilgin bir ekilde ortaya koymaktadr.

Btn bu sylediklerimiz, slam adna konutuumuz anda, inkar mmkn olmayan hakikatler halinde karmza karlar. Ancak unut-mamak gerekir ki Kur'an'n ortaya koyduu u ezeli ve eibedi pren-sip, btn bu hakikatleri kucanda tayan bir kucaklayc hakikat olarak belirir : Rahmet ve merhamet esas ve kural, azap ve gazap is-tisnaidir . Yaratc yle sesleniyor : Azabm dilediim e isabet ettiri-rim. Rahmetim ise her eyi epeevre kuatmtr .30 Bu gerek, Kur'-an'n ilk suresinin ilk ayetlerinde mucizevi bir ekilde sergilenmitir. Gerekten de, Fatiha suresinin ilk ayetinde kendisini alemlerin rabbi olarak nitelendiren yaratc, ikinci ayetinde kendisinin rahman ve ?'a-him olduunu belirtiyor. Ayn yaratc kudretin hesap sorucu ve ceza verici vasf rahman ve rahim sfatlarndan sonraya braklmtr. lave edeliJm ki, islam bilginlerinin bir ksmna gre Kur'an'n ilk ayeti, di-er btn sureierin de balarnda yeralan31 Besmele' dir. Bu dnce tarz kabul edilirse demek zorundayz ki Kur'an, temel konusu olan ulu-hiyyetin 'Vasflarnn ele alnd ilk ayetinde !bu vasflar rahmaniyet ve rahimiye.t yani merhamet sahibi ol:mak e~linde if adeye koymutur. Bu, zerinde, hayranlk ve srar1a durulacak bir zelliktir.

aret etmeye altmz bu nktenin bir uzants olarak Son Pey-gamber'in : Besn elesiz balanm iler, sonusuz kalmaya mahkum-dur32 buyurduunu gryoruz. Demek oluyor ki ftrat dini mensupla-r, baladklar ve yrttkleri 'her ite, bal olduklar yaratc kud-retin ralmaniyet ve ra'himiyetini unutmayacak ve her davranlarnda; dokunduklar her eye onun ilahi etkisini ulatracaklardr.

266 Yaar Nuri ztrk

(korkutucu)dur; 35 fakat O'nun esas vasf beir olmasdr, nezirlik is-tisnaidir.

4. Kolaylk ve Hogr :

Mu!hammedi tebligatn, baka bir deyimle ftrat dininin kar~kteristik vasflarndan biri de hogr ve kolaylktr. Bu vasf dile getiren hadiste es-semha tabiri kullanlmtr36 Semha ve semanet kolaylk ve hogr demektir. Bu kavram daha baka yerlerde shulet, ysr, ta-birleriyle karlanmtr ki ikisi de kolaylk anlamn tar. Greceiz ...

Ftrat dzeni ve hayat mutusu olan bir tebligatn insan ve hayat iin en kolay ve ahenkli olan sunduu kukusuzdur. Y.aradl dzeni olmann ilk art, yaradl ve insanla atmamak, atmamann ka-nlmaz art da hitap edilen varl zora srmemektir. nsan yokua sren, hayat ve insan gereiyle atp elien ne . varsa ftrata ters, yaradla aykrdr. Bylesi terslik ve aykrlklar hayat tarafndan iti-lir, insanlk dnyasnda uzun sre tutunamazlar. nk insan, btn artlandrmalara ramen, zerinde bulunduu ftratn bir gerei olarak eriye, arpkla, yaradla isyana tmyle teslim olmaz, olmamrtr. Fakat unu hemen belirtmek zorundayz ki buradaki hogr ve ko-laylk, insanolunun, daha dorusu herkesin kendi kolayna geleni yap-mas anlamn asla tamamaktadr. Burada sz edilen kolaylk, n-celikle u anlamdadr : Ftrat dini, insan iin, btn esaslar ile en kolay olan getirmitir. Yani onun getirdikleri size zor gibi geliyorsa yanlyorsunuz, esas zor ve hogrden uzak olan, onun dnda ara-dklarnzdr. O halde ftrat dininin getirdikleri ile ona insanlar tara-fndan ekleneni ok titiz bir ekilde ayrmak lazmdr. Bu titizlik ge-rektii gibi .gsterilemeyince, semavi din yozlar, dejenere olur. Son dinin en byk mucizesi bu bozulmaya kesinlikle engel olacak bir bah-tiyarla 1sahip buloomasdr. Bu bahtiyarlk, Son iD:in'in, Kur'an gibi bir kaynaa dayanmas eklinde ifadeye konabilir. Kur'an, insanoluna tebli edildii ilk gn kadar taze, el dememi bir biimde ortada-dr. Bylesi bir bahtiyarlk insanlk tarihinde yalnz Kur'an'a nasip ol-mutur ve bu O'nun en byk mucizelerinden biridir. slam lleri ve

34 Kur' an,Enbiya o7. 35 Kur'an, Faatr 24. 36 Buhari; iman 29; Tirmizi, iman 32.

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Kara;kteristikleri 267

iman iinde kalarak unru rahatlkla syleyebileceiz : nsanlk. dn yas bugn, ftrat ve ftrat dini adna arad btn lleri rahatlkla bulabiiecei bir kaynaa sahip bulunmaktadr. Nitekim Son Peygam-ber, son szlerinden birinde bu geree iaretle yle buyurmutur : Size bir emanet brakyorum, ona sarldnz srece asla sapmazsnz. O emanet, Allah'n gkten yere uzanm ipi olan Kur'an'dr.37

Anlalmaktadr ki, slam yani ftrat, kolaylk ve hogr dini adna gayret harcayanlarn yapacaklar tek ey, bu dinin kayna olan kitabn esaslarnn geerliliini salamaik, .baka bir deyimle o esaslarn rtlmesini, dejenere edilmesini, yozlatrlmasn engellemek olacak-tr. Unutmamak gerekir ki ftrat dzeni olan slam adna insanla alar boyu benimsetiimi pek ok ftrat d ey vardr. Bunlarn, Kur'an' n hakemliinde, insan hayatndan bir bir sklp atlmas gerekir. Ayklanmas gereken kurumlar vardr, dnceler vardr, kavramlar vardr. Burada bunlar sralayacak durumda deiliz. u kadarn sy-lemek isteriz : Baz ekol, dn'ce ve kiiler, slam dini ad altnda ftrat dzenine insan ve hayat gereiyle elien ve atan bir yn kural ve dnce sokmulardr. Bunlarn ortak yanlar, yaradla ters dme ve zorlatrclk olarak tesbit edilebilmektedir. Bu noktada u gerei bir kez daha ahtrlatmakta byk yararlar vardr : Gnmz insan slamiyet'i bir takm kiilerin dzenledikleri ilmihal kitaplarndan renmekte ve bylece slam adna belirli devirlerde belirli kiilerin getirdikleif yorumlar, daha dorusu o kiilerin slam'dan anla-dklarn slam'n kendisi saymaktadrlar. Bu, slam ve insan ruhuna musaHat bir tabudur ve inanyoruz ki, Kur'an adna verilen hizmet-lerin en by bu tabunun yklmasna yardm etmek olacaktr. Bir takm kiilerin getirdikleri yorumlar, evrensel ve btn zamanlara uzanan bir dzenin kendisi gibi kabul ettirmeye almak, btn kmazlarn kayna olmutur .

. Hepimiz biliyoruz ki, bir yaradl dini olan slam insanlk durduk-a varolacak ve insan varolduka da onun ihtiyalarna cevap vere-cektir. Bu demektir ki slam dini hibir devirde ve yerde insan ve ha-yat gereiyle atmaz. atmann grld her yerde ya bir yanh anlama, yahut da bir bozma ve saptrma vardr.

slam bilginlerinin, Kur'an'n, Allah kelam sfatyla malluk olma-d yolundaki kararl mcadeleleri herkesin malumudur. Bu kararlln tmlelinde; Kur'an', zamana mahkum ibeer kelamyla ayn sevi-

37 Darimi; fedaailu'l-Kur'an .

269. Yaar Nuri ztrk

yeye indirmeye sebep tekil edebilecek sz ve davranlara kap ara-lamamak endiesi yatar. nk ilahi kelam ve. messese ile be er k e-lam ve kurumlarnn belirgin fark, bunlarn birincilerinin zamana ye-nik dmemelerine karn, ikincilerinin zaman tarafndan hkmsz hale getirilmeleridir. Bu olgu, vahy ile akln ayrc nitelii olarak kay-dedilmelidir. Bu tesbitin en emin ve rtlemez delillerinin banda pey-gamberler tarihi gelir. Bilinmektedir ki, balangcndan sonuna kadar, b.tn peygamberler birbirlerinin tasdikisi, takviyecisi olmulardr. Onlarn birinin tekini eletirdii, tesirsiz klmaya alt grlme-mitir. Aksine, her gelen peygamiber, kendinden ncekHerin devam ve sarvunucusu olmutur. Akln rn olan felsefe ve filozoflar tarihinde ise tam tersi bir durum gzlenmektedir. Her filozof kendinden nceki-leri ten'kidie ie 'balar. Hatta filozofik dncenin ve bir kurum olarak felsefenin temel esprisi bu tenkit ve rtme keyfiyetin e oturmaktadr.

Bu asli gerei gz nnde tutarak diyebiliriz ki, vahyin en- m-kemmel rnlerinin en mkemmel toplaycs olan Kur' an her eyi es-kiten zaman tarafndan srekli olarak yenilenmekte, tazelenmektedir. Onu, dier kitaplardan ve sonuta O'nun terennm ettii anlay di..: erlerinden ayran mudzevi yn de 'budur. Kur'an, insanlk dnyasna her gn adeta yeniden inmektedir. O halde insanirk O'na her gn ye-niden bakmal, kendi pr.oblemlerine O'ndan her gn yeni reeteler iste-melidir. Olabilir ki dn farkedemedii !bir gerei, b:ir gzellii, bir a'heng~. bugn f.arlkeder. ,E:zel ve elbedin kitab, ezel ve bedin dini ol-mann bir gerei deil midir ibu? slam'n kolaylk ve hogr dini oluunun bir anla'm da budur kansndayz. O halde, vahyin koyduu llere dokunmamak artyla, ftrat dini bnyesinde yakalanabilecek btn kolaylklar bulmak ve bunlardan yararlanmak, bizzat ftrat di-ninin emridir. Bu ge:el kural saf d brakmaya ynelik tutum ve davranlar slami olma zelliklerini yitirirler.

uraya kadar verdiimiz n bilgilerden hareketle u iki ilkeyi tes-bit edebiliriz :

1. . slam dininde insan ve hayatla atan hibir emir ve yasak yoktur,

2. !Biri zorluk, biri kolaylk arzeden iki ihtimal karsnda kaldmz anda kolay olan semek, dorudan doruya slam'n tavr ve emridir.

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 269

a) Allah ve peygamber, altndan kalrkamayaca hibir yk insa-na yklememilerdir. slamiyet insan yokua sren, zorlayan, hayat ikenceye eviren emir ve disiplinler iermez ve byle emir ve disip-linleri kendi bnyesinin dnda sayar. Zorluk ve ikence bir yana, din kolaylk:tr3 ve dinin en hayrl olan en kolay olandr.39 Zor ve ezici olan seerek dinle yara giren her kii mutlaka yere serilir40 Esas pey.gamJherlik ve rahmet olan dim>i41 insan iin azap haline getirmek di-ne en byk ihanet olacaktr. ladetler bir ikence, bir sknt deil, bir ~ ferahl ve yaratcya huzur dolu bir yaklama olduklar srece anlam tarlar. Bunun iindir ki: Dinde zorlama ve bask yoktur.42

D grn bakmndan ne kadar mkemmel olursa olsun, insann i-ten gelen isteinden kaynaklanmayan bir davran Allah katnda deer ifade etmez. nk btn davranlar niyyete bal olarak anlam ka-zanmaktadrlar.43 Bunun da tesinde mmin kulun niyyeti arnelinden stndr.44 Bu demektir ki insan, iinden geldii halde yapamad eyin karln, Allah'n bir lutfu olarak alacak; tam aksine, niyet et-meden sadece bedeniyle yerine getirdii davranlar karlksz kala-caktr.

slam, insan bir keye sktrp ezmedii gibi insann kendi ken dini ikenceye maruz brakmasna, sktrmasna da 1kar kmtr. Kur'an'n Tahrim suresinin ilk ay eti aynen yledir :

270 Yaar Nuri ztrk

tn gzelliklere ve ilahi hogrye kapal, katranlaInl: beyinli insan-larn olarak kabul ettirmeye alanlar u iki talihsizlikten biriyle kar-karya kalmaya mahkumdurlar : nsanlarn; dini, hayata zt bir kurum olarak grerek ondan kamalarn seyretmeye veya dinin hayatla a-tan ynlerini dzeltmek iin reforma giriildiini grmeye ... Oysaki ne ftrat dini hayat ve insanla atr, ne de vahy eliyle dzenlenen alanlarda reformdan szedilebili!. Ftrat dini insanla ters dmedii i!indir ki, dinde reform sznn slam'da hibir anlam ve yeri yok-tur. Reforma ihtiya gsteren kurumlar, ilahi olma nitelikleri laftan ibaret kurumlardr. lah1 kelam ve kurumla beeri kelam ve kurumlarn ayr:c vasflarndan biri de ikincilerin srekli reform gerektirmelerine karn birincilerin byle bir eye asla muhta hale dmemeleridir. ilahi olann insan aan yan, yani mucizesi ite buradadr. Fakat ibir kez daha belirtmeliyiz ki bunu iddia etmek ve yrrlkte tutmak iin ilahi olan bozmamak, yozlatrmamak gerekir.

b) Biri zorluk, dieri kolaylk arzeden iki seenekle karlaldnda kolaylk arzedenin seilmesi esastr. Bu islami esprinin Hz. Pey-gamber'ce srarla korunduunu, mrnilllerin annelerinden Hz. Aie va-Ilde yle ifadeye koyuyorlar: Allah Resl biri daha zor, teki da-ha kolay iki seene:kle kar karya geldii her zamanda mutlaka daha kolay olan tercih etmitir.46 Ayn. Hz. Aie Son Peygamber'in ahiakndan szederken: O'nun allak Kur'an ahlakydD>47 dediine g-re, en kolay olan semek Kur'an'n enrini yerine getirmek olacaktr.

Allah'n koyduu llere dokunulmaz. Bu lillerin zedelenmesi in-san slam'n dna karr. Fakat bu konuda Allah tarafndan konmu kesin bir l yoksa, baka bir deyimle konu mbahlar alanna giri-yorsa, o noktada en kolay olan seip zordan kanmak vahyin ve pey-gamberin tavr olmaktadr. Bu tavr bir hadisi erifte u ekilde ifa-deye konmutur : Mjdeleyin, nefret ettirmeyin; kolaylatrn,. zorlatrmayn. 48

Burada bir noktaya deinmek gerekmektedir : Muhammed! snne-tin yaannas esasna oturan ve slamiyet'in ana kurumlarndan biri olan tasa'VVuftaki

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 271

tercih slam'n insana tand bir haktr. Fert bu hakkn kullanmaya-bilir. nemli olan, bu hakkn varlnn inkar edilmemesidir. Varl kabul ve ilan edilen hakkn, sahibi tarafndan kullanlmamas ise, bir fedakarlk o1duu iin ahlaki faziletler arasnda saylr ve failille de-er kazandrr. Kt olan, byle bir hakkn reddi ve bu hakkndan vaz-gemeyecek ahs feragata zorlamak, zellikle byle bir davran slam'n emri :gi:bi gstermeye kalkmaktr. Hristiyanlk, Budizm vs. gibi dinlerde bu espri gzden uzak tutularak,

272 .Yaar Nuri ztrk

Bilindii gibi Mekke fethi Ramazan aynda gerekletirilmi:tir .. Bu fetih srasnda bir ikindi vakti Allah Resl eline bir bardak su alp havaya kaldrd ve sahabilerin gzleri nnde iti. Bu !hareketle O, sahabilerin sefer artlarna riayetle orularn bozmalarn emretmi oluyordu. evreden itirazlar belirdi : Neden byle yapyorsunuz, ii-mizde orucunu amak istemeyenler rvar . Allah Resl yle seslendi-ler :

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 273

Unutmayn ki bizler kolaylatrc olarak gnderildik, zorlatrc ola-rak deil.51

Kolay. ve kolayl semeye tand ncelii iki davranyla r-nekledirdiimiz Son Peygamber konuya -u szleriyle de aydnlk getir-mektedir :

274 Yaar Nuri ztrk

ncesi asndan savunulacak en kk bir yan yoktur. Bunun tani aksi geerlidir slam dncesinde. Yani din insann kainat karsm~ daki aresizlik ve !korkusuna bir cevap, bir smak deil; insann kaina-ta hakimiyetine giden yolun ve ayn hakimiyeti salamak iin ya-plan yryn takviyecisi ve tevikisidir. Kur'an yle diyor :

Bir Ftrat Dini Olarak slamn Karakteristikleri 275

rundadr eklinde de ifade edebiliriz. Ve diyebiliriz ki mrnin hem ken-di kuatt alemde, hem de kendini kuatan alemlerde ayn anda srp giden bir elliadn iindedir. slam bykleri, mminin i dnyasmda verdii mcadeleye i clliad: Batni cihad, d dnyada verdii mca-deleye d clliad: Zahiri clliad demektedirler. Buna bal olarak i dnyada gerekletirilen fetihler i fetih, d dnyada ~erekletirilen fetihier d fetih adn almaktadr. alemdeki cihadn tezkiye, tasfiye yani benlii temizleme, d alemdeki elliadn ise Allah'n dini-ni yceltip yaymak adn aldn da biliyoruz. V e biliyoruz ki slam dncesi i cihadn zafere ulamad yerde d elliadn hibir anlam ifade etmeyeceini srarla belirtir:

Yaar Nuri ztrk

teki topluluk, bulunmas gereken asgariyi ifade eder. Nitekim burada-ki emri, kifaye farz olarak adlandran bHginler bu asli noktaya dikkat ekmi olmaktadrlar. Asgarinin bulunmamas Allah'a isyan ve mmet iin felakettir.

Geni anlamda cihad ve onun dar anlamda ele alm olan tebli~ zamana, . mekana ve ahsa gre boyut ve anlam kazanr. !Bunu; sadece cephede sava veya sadece szl nasihat olarak dondurmak kesinlikle yanlmaktr. Cihad ilahi emirleri insana ulatrmak ve varl bu emir-ler istikametinde ekilendirmek ve yrtmek gayretidir. Bu gayret neyi gerektiriyor ve gereken nasl icra ediliyorsa cihad odur.

BBLYOGRAFY A ~: .

Acluni, smail b. Muhammed el-Cerrahi; Kefu'l-Hafa ve Muzilu'l-l . bas, B.eyrut, I-II, 1351. . Baklani, Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib; et-Temhid, Beyrut, l957. Boisard, Mareel A.; L'Hunianisme de l'Islani, Paris, 1979~ Buhari, Ebu Abdilial Muhammed b. smail; es-Sahih. Curcani; es-Seyyid e-erif; Ta'rifat. Darimi, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdirrahman; es-Snen. _Ebll: .Davd, Sleyman b. el-E'as es-Sicistani; es-Sne.. . Gardet, Louis; Les Hommes de !'slam (Hachette nrJ, 1977. ibn Hanbel, Ahmed; el-rv1sned. bn. Sa' d,. Muhammed; et-Tabakaatu'l-Kbra, Beyrut, I-IX, 1960-1965. Likaani, Abdsselam; Cevheret't-Tevhid (alfabetik). Mnziri, Zekiyyddin Abdlazim; et-Tergib ve't-Terhib, Beyrut, 1-IV,

1968. Mslim, Ebu Hseyn ibn el-Haccac; es-Sahih. Nesa, Ebu A.bdirrahman b. uayb; es-Snen. ztrk, Yaar Nuri; HaHac- lVIansftr ve Eseri Tavasin, stanbul; 1976. Pelet, Louis; Le Sentiment Religieux et la Religion, Paris, 1935. Sezer,. Bay kan; Toplum Farkllamalar ve Din Olay, stanbul, 1Jl81. Tirmizi, Ebu Muhammed b; sa; es-Sahih.