1

Miroslav Samardžić Tranzicija i manjine u Vojvodini Autonomna Pokrajina Vojvodina po nacionalnom sastavu stanovništva izrazito je

heterogena sredina. Većinu stanovnika čine Srbi, ali više od 40% (1991) su pripadnici drugih naroda: Mađari, Slovaci, Rumuni, Romi, Rusini, Hrvati, građani koji se izjašnjavaju kao Jugosloveni itd. Vojvodina je verski heterogena sredina. Konfesionalne, jezičke i etničke razlike se pretežno poklapaju, ali i presecaju u meri koja nije zanemarljiva. Pokrajina je dugo bila poznata i po spcifičnoj kulturi međusobnog uvažavanja i tolerancije. Njene različite kulture prožimaju se i utiču jedna na drugu, stanovništvo je izmešano. Pojedinci su u gotovo svakodnevnom kontaktu sa svojim sugrađanima druge etničke ili verske pripadnosti; postoji značajan udeo mešovitih brakova.

Vojvođanske manjine razlikuju se međusobno po brojnosti, kulturnim i demografskim karakteristikama. Najbrojniji Mađari imaju snažnu i uticajnu društvenu elitu pa ih to čini efikasnijim u odbrani svojih prava. Neke manjinske zajednice malobrojne su, bez značajnijeg broja obrazovanih ljudi i organizacija koje bi bile u stanju da mobilišu javnost i ukazuju na njihov nepovoljan položaj. Dok neke manjine imaju značajan udeo urbanog stanovništva (Mađari, Hrvati), druge su pretežno zajednice ruralnog tipa (posebno Rumuni i Rusini), a Romi su i prostorno segregirani i ekonomski i socijalno diskriminisani. Nacionalne manjine razlikuju se međusobno i po nivou obrazovanja, privrednim aktivnostima, nivou društvene aktivnosti žena. Urbane zajednice uključenije su u modernizacijske procese, aktivnost žena je veća, dok je u onim ruralnim broj obrazovanih žena veoma mali. Ideološka i politička agresija Miloševićevog režima nije bila jednako usmerena prema svim manjinskim zajednicama, već najviše prema Hrvatima. Dakle, ni manjinske zajednice nisu u jednakom položaju prema državi i širem društvu

Vojvodina je u bivšoj SFRJ, po ustavnom sistemu iz 1974. imala izuzetno široku autonomiju i faktički bila izjednačena sa šest jugoslovenskih republika, a u oblasti kolektivnih prava manjina bili su razvijeni veoma visoki standardi. Sve do kraja osamdesetih smatralo se da je nacionalno pitanje dobro rešeno, a u praksi nije dolazilo do kriza u međuetničkim odnosima. Sistem je u Vojvodini, dakako, bio autoritaran, ispoljavanje nacionalzima bilo je strogo sankcionisano, sva vlast bila je koncentrisana u partijskom aparatu. U isto vreme bio je to period dinamičnog privrednog rasta i društvenog razvoja čije dobrobiti su koristile sve etničke grupe, osim Roma čiji položaj ni tada nije bio bolji od današnjeg.

Do preokreta dolazi krajem osamdesetih dolaskom na vlast nacionalističkog režima u Srbiji. Ustavnom reformom iz 1990, izvedenom po nacionalističkom programu, Srbija je organizovana kao izuzetno centralizovana država, autonomne pokrajine su faktički ukinute, a prava manjina redukovana. Početkom devedesetih raspada se Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, a potom izbijaju i ratovi u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Veliki broj izbeglica sa ratom zahvaćenih područja nalazi utočište u Vojvodini (oko 250.000 po zvaničnim podacima iz 1996), što dodatno komplikuje prilike u pokrajini i stvara pogodan osnov za radikalizaciju političkih i društvenih prilika. U periodu 1991-1994. dolazilo je do otvorenih sukoba između manjih organizovanih grupa izbeglica i lokalnog stanovništva, pretežno Hrvata koji su počeli masovno da se iseljavaju.

Zbog svih ovih događaja došlo je u Vojvodini do zahlađenja u međuetničkim odnosima, a pripadnici manjina često su se žalili da su izloženi diskriminaciji , da je njihov položaj pogoršan, da nisu adekvatno zastupljeni u organima vlasti, da je ugrožen njihov identitet i sl.

Obično su u višeetničkim društvima pripadnici većine neosetljivi za probleme i potrebe manjina. Vojvodina u tom pogledu nije izuzetak. Tokom trinaest godina Miloševićeve vladavine vojvođanski Srbi nisu pokazivali spremnost da se angažuju na unapređivanju manjinskih prava.

U jesen 2000. poražen je režim Slobodana Miloševića, a Srbija dobila novu vlast. Skupštinu AP Vojvodine i gotovo sve opštine danas kontroliše Demokratska opozicija Srbije. Ova grupacija je prilično heterogena, sastavljena je od velikog broja političkih stranaka ( u početku osamnaest) sa različitim pogledima na osnovna ustavna i politička pitanja. Padom Miloševića otpočeli su procesi političkih i privrednih promena koji se odvijaju mnogo sporije nego što se to očekivalo. U etnički nehomogenoj sredini tranzitorni procesi inače smatarju se rizičnim poduhvatima.

2

U ovom radu pokušaću da ocenim kakav je položaj vojvođanskih nacionalnih manjina posle pada Slobodana Miloševića. Detaljniji opis prilika u prethodnom periodu može se naći u mojoj knjizi Položaj manjina u Vojvodini.1 U tekstu će se osvetljavati i neki procesi dužeg trajanja, što je neophodno budući da su se etnički odnosi u Vojvodini uobličavali u različitim režimima i sistemima kroz duži vemenski period. Neke teme sam izostavio budući da su one obrađene u drugim tekstovima koji su obajvljeni u ovoj knjizi.

1. Nacionalni sastav stanovništva Vojvodine U tekstu koji sledi daje se sumarni pregled nacionalnog sastava stanovništva Vojvodine

prema rezultatima popisa iz 1991. godine. Iako je, posle godinu dana odlaganja, popis stanovništva u SRJ konačno održan aprila 2002, rezultati u momentu dovršavanja ovog teksta još nisu poznati. Zbog toga smo prinuđeni da se još uvek koristimo rezultatima popisa od pre jedanaest godina.Od početka devedesetih na prostoru bivše Jugoslavije došlo je do velikih pomeranja stanovništva, najčešće kao posledica smišljene i organizovane politike etničkog čišćenja. Kao posledica tih promena udeo manjina u gotovo svim državama nastalim iz bivše Jugoslavije opao je. U ovom delu teksta pokušću takođe da ocrtam i sociodemografske procese dužeg trajanja u Vojvodini koji uzrokuju promene u nacionalnom sastavu stanovništva. Nema sumnje da su ovi procesi dugog trajanja uz neposredno političke uzroke, naročito u prvoj polovini devedesetih, učinili da je danas udeo manjinskog stanovništva u Vojvodini bitno manji nego 1991.

Kao izvori podataka, pored popisnih knjiga, korišćeni su i radovi Dušana Breznika, Nade Raduški, Milene Spasovski, Bogoljuba Kočovića, Ruže Petrović te u manjoj meri i drugih autora. S obzirom da nije bilo moguće navođenje izvora uz svaki pojedinačni podatak, spisak korišćenih izvora naveden je na kraju teksta.

Prema popisu iz 1991. u Vojvodini je živelo 2.013.889 stanovnika. Od 1948. godine, kada je u ovoj pokrajini živelo 1.663.212 stanovnika, broj žitelja se do 1991. povećao za 350.677 ili za 21,08%. Teritorija pokrajine obuhvata 21.506 km2.

Prosečna starost stnovništva 1991. bila je 37,5 godina. U gradskim naseljima živi 55,69% stanovništva Vojvodine (1991).

Srbi Prema popisu iz 1991. u Vojvodini su živela 1.143.723 stanovnika srpske narodnosti ili

56,8% ukupnog stanovništva. U odnosu na popis od 1948, kada je u Vojvodini bilo 841.246 Srba, njihov broj se povećao za 302.477 ili 35,96%, što se tumači stalnim doseljavanjem Srba posle Drugog svetskog rata iz drugih republika SFRJ, naročito u prvim posleratnim decenijama kada je kod Srba i prirodni priraštaj bio povoljan.

Prema popisu iz 1991. Srbi etnički preovlađuju na 77,8% teritorije Vojvodine, u apsolutnoj su većini u 32 opštine (od 45 koliko ih ima u Vojvodini). U gotovo svim ostalim opštinama bili su drugi po brojnosti. Srbi 1991. čine apsolutnu ili relativnu većinu u 318 naselja (68,53%), 1961. bili su većina u 360 naselja, što je tada iznosilo 66,93% .

Prosečna starost Srba u Vojvodini je 37,4 godine (1991). Prema istom popisu 54% vojvođanskih Srba živi u gradskim naseljima.

Crnogorci Prema popisu iz 1991. u Vojvodini živi 44.838 Crnogoraca (2,2% ukupnog

stanovništva), a 1948. bilo ih je 30.589 (1,8%), znači, njihov se broj povećao za 14.249 (46,58%). Pripadnici ovog naroda u apsolutnoj su većini u dva naselja u Vojvodini. U gradskim naseljima živi 64% vojvođanskih Crnogoraca, a njihova prosečna starost je 34,4 god (1991).

Jugosloveni Jugosloveni se statistički prate od 1961. kada ih je u Vojvodini bilo 3.147 (0,2%

stanovništva), ali je njihov broj već prilikom sledećeg popisa, 1971, porastao na 46.928 (2,4%

1 Centar za antiratnu akciju, Beograd, 1999

3

stanovništva) da bi taj porast bio još izraženiji 1981. godine - 167.215 (8,2% stanovništva Vojvodine, što je bio najveći postotak u SFRJ) i 174.225 godine 1991 (8,7%).

Prilikom popisa 1981. 154.407 stanovnika Vojvodine koji su se izjasnili kao Jugosloveni naveli su da je srpskohrvatski njihov maternji jezik (90%), 12.272 (7,3%) naveli su da je to mađarski. Jugosloveni 1991. čine relativnu većinu u jednom naselju (Bački Monoštor, opština Sombor). Valja istaći da je popis 1991. vršen u vreme kada je nacionalistička kampanja u Srbiji bila na vrhuncu a rat u bivšoj Jugoslaviji na vidiku, pa su se jednim delom pripadnici nacionalnih manjina izjašnjavali kao Jugosloveni kako bi skrili svoju etničku pripadnost i tako se zaštitili. Broj Jugoslovena u nekim naseljima udvostručio se ili utrostručio u odnosu na 1981. godinu.

Prema poslednjem popisu 71% Jugoslovena u Vojvoidini živi u gradskim naseljima, njihova prosečna starost je 29,8 godina.

Mađari Mađari čine najveću manjinsku grupu u Vojvodini i drugu po brojnosti (posle Albanaca)

u SR Jugoslaviji. Po popisu od 1991. u Vojvodini je živeo 339.491 Mađar (16,9% ukupnog stanovništva), a u SRJ 344.147 (3,3%). Broj Mađara u Vojvodini i SRJ u posleratnom periodu najpre je rastao do šezdesetih godina (1948: Vojvodina - 428.932 ili 25,8% ukupnog stanovništva, SRJ - 433.763 - 6,3%; 1961: Vojvodina - 442.561 - 23,9%, SRJ - 449.857 ili 5,5%). Od šezdesetih broj Mađara stalno opada tako da umanjenje od 1961. do 1991. u Vojvodini iznosi 103.070 ili 23,29%, a u SRJ 105.071 ili 23,50%. Ovaj pad se objašnjava niskim prirodnim priraštajem, negativnim migracionim saldom, sklapanjem mešovitih brakova. U poslednje vreme kod Mađara u Vojvodini veoma je izražen negativni prirodni priraštaj, prema D.Brezniku -6,9 promila u 1990.

Mađari etnički dominiraju na 17,8% teritorije Vojvodine. Najveća je koncentracija pripadnika ove nacionalnosti na severu Vojvodine gde čine apsolutnu većinu u sedam opština: Ada - 77,3%, Bačka Topola - 64,7%, Bečej - 54,4%, Kanjiža - 87,6%, Mali Iđoš - 58,7%, Senta - 80,9%, ^oka - 56,5%, a u opštini Subotica imaju relativnu većinu -42,70%. Valja naglasiti da u svim ovim opštinama, izuzev Kanjiže, udeo Mađara opada. Prema popisu iz 1981. Mađari su na teritoriji ovih osam opština činili 60,38% stanovništava, a deset godina kasnije 57,37. Od ukupnog broja Mađara u Vojvodini 58,18% živi na teritoriji ovih osam opština. U 1991. pripadnici ove etničke grupe apsolutno ili relativno dominiraju u 83 naselja - 17,89% od ukupnog broja naselja u Vojvodini, dok su 1961. apsolutnu ili relativnu većinu predstavljali u 95 - 18,70%.

Geografski razmeštaj Mađara karakteriše trend koncentracije u severnom delu Bačke i Potisju. Na teritoriji osam opština sa mađarskom većinom 1981. živelo je 56,1% vojvođanskih Mađara da bi se prilikom sledećeg popisa taj procenat povećao na 58,18. Više od polovine Mađara, 59%, žive u gradskim naseljima (1991). Posle Rumuna Mađari imaju najveću prosečnu starost, 41,2 god.

Prilikom popisa 1991. godine 348.601 stanovnik SRJ izjavio je da mu je mađarski maternji jezik (od toga broja 328.722 su Mađari). Najveći broj Mađara je katoličke veroispovesti (300.978), 20.303 su protestanti, a samo neznatan broj pripada drugim veroispovestima (podaci za SRJ).

Slovaci Popisom 1991. utvrđeno je da u SRJ žive 66.863 Slovaka. Populaciona dinamika

Slovaka je stabilna, sa blagim trendom opadanja (SRJ 1948 - 72.032). Udeo slovačkog stanovništva u Vojvodini opao je sa 4,3% 1948. na 3,2% 1991. godine.

Slovaci su teriotorijalno skoncentrisani u Vojvodini - 63.545 (95%) gde čine većinu u 16 naselja. Veće slovačke zajednice locirane su u opštinama Bački Petrovac (70,3% stanovništva) i Kovačica (40,6%). Karakteristična im je disperzivna naseljenost i pomešanost sa ostalim narodima, naročito sa Srbima.

Slovački je maternji jezik 66.247 stanovnika SRJ (od toga su 63.862 Slovaci). Dominantna veroispovest je protestantska - 53.902 ili 80,6%. (Podaci o jeziku i veroispovesti odnose se na SRJ.) Kao i ostale etničke grupe nastanjene u Vojvodini i Slovake odlikuje viša prosečna starost (40,1 god) i negativan prirodni priraštaj (-4 promila). Slovake takođe karakteriše i veliki udeo seoskog stanovništva - 56%.

4

Rumuni U SRJ 1948. živela su 63.133 Rumuna, a 1991. bilo ih je 42.364, što predstavlja

umanjenje od 32,90%. Broj Rumuna u Vojvodini iznosio je 1948. godine 59.263 (3,6% stanovništva), a 1991. bilo ih je 38.809 (1,9%). Ovako prilično veliko smanjenje (34,51%) tumači se niskim a poslednjih godina čak i negativnim prirodnim priraštajem (-4,3 promila 1971, - 6,1 promila 1991), negativnim saldom spoljnih migracija, sklapanjem mešovitih brakova i drugim činiocima. Rumuni imaju najveću prosečnu starost stanovništva u Vojvodini, 41,9 god., i ubedljivo najveći udeo seoskog stanovništva, čak 82%.

Od ukupnog broja Rumuna u SRJ 91,61% živi u Vojvodini. Etnički su 1991. dominirali u 20 naselja (relativno ili apsolutno), ali nisu u većini ni u jednoj opštini. Uglavnom su skoncentrisani u jugoistočnom Banatu, u opštinama Vršac (13,8% stanovništva) i Alibunar (31,7%).

Hrvati Prema popisu iz 1991. u SR Jugoslaviji je živelo 111.650 Hrvata, od toga 74.808 u

Vojvodini (67%). Hrvate u SR Jugoslaviji i Vojvodini odlikuje populacioni rast do šezdesetih godina, a potom brojno opadanje, što se objašnjava smanjenjem prirodnog priraštaja, emigracijama i promenom nacionalnog opredeljenja.

U SR Jugoslaviji bilo je 1948. god. 176.672 Hrvata (2,6% populacije), u Vojvodini 134.232 ili 8,1%. Hrvati u Vojvodini 1991. čine 3,7% stanovništva. Najveći pad zabeležen je u periodu od 1981. do 1991. i iznosi 35,5%. Ovaj pad može se delimično tumačiti porastom broja Bunjevaca i [okaca kojih je prema popisu iz 1981. bilo 9.755 odn. 199. a 1991. 21.434 odnosno 1.783. Udeo Bunjevaca u ukupnom stanovništvu porastao je sa 0,48% 1981. na 1,08% 1991, a [okaca sa 0,01% na 0,08%. Ovaj skok je naročito uočljiv u nekim opštinama severne Bačke, npr. u Subotci, u kojoj je udeo Bunjevaca skočio sa 5,75 na 11,66% i Somboru sa 0,74 na 3,09%. U istim opštinama opao je udeo hrvatskog stanovništva - u subotičkoj sa 21,08 na 10,87%, u somborskoj sa 15,36 na 9,05%, a porastao broj Jugoslovena - u subotičkoj sa 10,82% 1991. na 15,11% 1991, u somborskoj sa 14,18 na 15,95%. Političke i društvene prilike u vreme popisa 1991. opisane su prethodno. Veliki pad u broju Hrvata bar delimično se može objasniti opštom atmosferom koja je vladala u društvu te godine.

Hrvati su 1991. imali relativnu ili apsolutnu većinu u 12 vojvođanskih naselja, a najviše su bili zastupljeni u opštinama Sremski Karlovci (18,1%), [id (16,6%) i Inđija (10,5%) gde su po brojnosti na drugom mestu, posle Srba. Od 1991. dosta Hrvata napustilo je Vojvodinu tako da je njihov broj znatno smanjen, ali o tome nema pouzdanih podataka. Naročito je opao broj Hrvata u Sremu.

Više od polovine, 54,59% vojvođanskih Hrvata živi u gradskim naseljima. Njihova prosečna strost je 41 god.

Rusini i Ukrajinci U popisima 1948, 1953. i 1961. popisivani su zajedno. U SR Jugoslaviji 1948. bilo ih je

22.690, u Vojvodini 22.083 ili 1,3% stanovništva pokrajine. U SR Jugoslaviji 1991. bilo je 18.099 Rusina što u odnosu na 1971, kada ih je bilo 20.646, predstavlja blagi pad. U istom periodu broj Ukrajinaca opao je sa 5.653 na 5.090.

Ove etničke grupe imaju veoma male populacione potencijale. Njihova glavna koncentracija je u Vojvodini u kojoj je 1991. živelo 94,3% Rusina i 89,7% Ukrajinaca SR Jugoslavije.

U intervalu od 1971. do 1991. broj Rusina opao je u Vojvodini sa 20.109 (1% ukupnog stanovništva) na 17.652 (0,9%), a broj Ukrajinaca sa 5.006 (0,3%) na 4.565 (0,2%). Navedeni trendovi posledica su nedovoljnog prirodnog obnavljanja, sklapanja mešovitih brakova, promene nacionalnog opredeljenja (neki su se deklarisali kao Jugosloveni). Pripadnici ove dve nacionalne manjine uglavnom žive u Bačkoj, izmešani sa Srbima i drugim etničkim grupama.

Romi Broj Roma u Vojvodini povećao se sa 7.585 (0,5% stanovništva) u 1948. na 24.366

(1,2% ukupne populacije) u 1991. Ovo povećanje tumači se smanjenjem stope mortaliteta uz

5

zadržanu visoku stopu nataliteta, kao i porastom svesti o sopstvenom etničkom identitetu. Njih karakteriše disperzivna naseljenost; 1991. činili su većinu samo u jednom vojvođanskom naselju . Prosečna starost Roma u Vojvodini (1991) je 26,1 god. U gradovima živi 41,35% vojvođanskih Roma.

U Vojvodini, sem već navedenih, postoje i male zajednice ^eha i Bugara (u Banatu) i

brojnijih Makedonaca (17.472) koji su uglavnom naseljeni u opštinama Plandište (1.519) i Pančevo (8.501), pretežno u selima Kačarevo, Jabuka i Gloganj.

Prema popisu od 1991. u Vojvodini živi 5.851 Musliman, 2556 Albanaca, te malobrojni pripadnici i drugih nacionalnosti.

Stanovništvo Vojvodine po veroispovesti Prema popisu od 1991. godine, 1.170.694 stanovnika Vojvodine (58,13%) pravoslavne

su veroispovesti, 458.683 (22,78%) katoličke, 78.925 (3,92%) protestantske, 9.775 islamske (0,49%), 284 judaističke (0,01%) itd, dok je 211.345 građana (10,50%) izjavilo da nisu vernici. U pravoslavnom krugu su Srbi i Rumuni, u katoličkom Mađari, Hrvati, Bunjevci, Rusini, Ukrajinci, u protestantskom Slovaci i manji deo Mađara itd.

Izvori podataka: Popis stanovništva, domaćinstava, stanova i poljoprivrednih gazdinstava u 1991, knj. 3,

Beograd ,1993; Popis izbeglica i drugih ratom ugroženih lica u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice, Komesarijat za izbeglice Republike Srbije, Komesarijat za raseljena lica Republike Crne Gore, Beograd ,1996; Breznik Dušan, Stanovništvo Jugoslavije, Beograd, 1991; Breznik Dušan, Raduški Nada, Demografske odlike stanovništva SR Jugoslavije po nacionalnosti, Jugoslovenski pregled, 4/ 1993; Kicošev Saša, Polno starosna struktura etničkih grupa u Vojvodini prema popisu stanovništva 1991. godine, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 99/1995; Kočović Bogoljub, Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1991. godine, I-II, Paris ,1998; Matković Gordana, Vujanović Borka, Izbeglice i druga lica ugrožena ratom, Jugoslovenski pregled, 2/1997; Mitrović Aleksandra, Zajić Gradimir, Društveni položaj Roma u Srbiji, Romi u Srbiji, Centar za antiratnu akciju, Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Beograd, 1998; Petrović Ruža, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd, 1987;Petrović Ruža, Etnička pripadnost roditelja i dece, Jugoslovenski pregled, 3-4/1991;Petrović Ruža, Etnički procesi u Vojvodini danas, Savremenost, 7 - 8/1989; Raduški Nada, Demografski razvoj nacionalnih manjina u Vojvodini, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, 102-103/1999; Spasovski Milena, Teritorijalni razmeštaj naroda i nacionalnih manjina u SR Jugoslaviji, Jugoslovenski pregled , 1/1994.

1.1. Promene u nacionalnom sastavu stanovništva Popis iz aprila 1991. obavljen je kada je nacionalistička kampanja u Srbiji bila na

vrhuncu a raspad bivše Jugoslavije izvestan. U takvim uslovima teško je bilo očekivati da se građani nesrpske nacionalnosti slobodno izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti, što se lako može uočiti i površnim analizama rezultata popisa, recimo kada su vojvođanski Hrvati u pitanju. Nesporno je, međutim, da se poslednjih decenija udeo manjinskog stanovništva u ukupnom stanovništvu Vojvodine smanjuje, pre svega zbog nedovoljnog prirodnog obnavljanja, a devedesetih i zbog drugih razloga. Posle niza ratova došlo je u nekoliko talasa do velikog priliva izbeglica iz drugih delova bivše Jugoslavije, mahom Srba.

Veliki broj, naročito mlađih i sposobnijih ljudi napustili su zemlju zbog ekonomskih i socijalnih razloga ili da bi izbegli učešće u ratu, a znatan broj vojvođanskih Hrvata iselio se pod direktnim pritiscima koji su uključivali i fizičko nasilje, naročito u Sremu. Etnička slika Vojvodine danas je bitno drugačija od one iz 1991, ali, zbog nedostatka podataka, nije moguće davati iole ozbiljnije procene. Izvesno je da je udeo Srba znatno povećan, dok je udeo manjina u stanovništvu smanjen. Srbi su danas ubedljivo dominantna etnička grupa u Vojvodini, posebno s obzirom na pravilo da se veoma mali broj izbeglica vraća u zemlje iz kojih su pobegli. Velikim etničkim pomeranjima i nasilnim homogenizacijama stanovništva promenjena je etnička slika

6

Balkana, naravno na štetu manjina. Zanimljivo je pogledati kako se kretao udeo Srba u stanovništvu Vojvodine od 1888. do 1991 (podaci se odnose na sadašnju teritoriju Vojvodine).

1880 - 35,5%, 1890 - 34,4% 1900 - 33,7% 1910 - 33,8% 1921 - 34,9% 1931 - 37,8% 1948 - 50,4% 1953 - 51,% 1961 - 54,9% 1971 - 55,8% 1981 - 54,4% 1991 - 56,8% Izvor: Karoly Kocis, Eszter Kocis-Hodosi, Hungarian Minorities in the Carpathian Basin,

http://hungary.com/corvinus/lib. Podaci drugih autora ne razlikuju se bitno: V: ]určić Slobodan, Etničke promene u Vojvodini u periodu 1880-1910, Zbornik Matice srpske za društvene nauke 98/1995; Kočović Bogoljub, Etnički i demografski razvoj u Jugoslaviji od 1921. do 1981, I,II, Paris 1998.

Dakle, devedesetih je dovršen proces etničkog ovladavanja Vojvodinom od strane Srba

i sasvim je izvesno da je taj proces ireverzibilan. No uprkos toga, Vojvodina je jedina izrazito etnički heterogena sredina na prostorima bivše Jugoslavije koja je ipak kao takva očuvana. ( Pominje se i Tuzla ). Na njenoj teritoriji nije vođen rat a položaj manjinskih zajednica bio je neuporedivo bolji nego na drugim područjima (Bosna, Hrvatska, Kosovo). No ipak, etnokulturne prilike u Vojvodini danas su znatno drugačije nego krajem osamdesetih kada je Milošević osvojio vlast u Srbiji sa programom svoje nacionalne politike.

U nedostatku preciznih popisnih podataka sadašnju etničku strukturu Vojvodine pokušaćemo da opišemo na osnovu pristupačnih podataka, pre svega tekuće demografske statistike te dva do sada obavljena popisa izbeglica.

Negativni demografski trendovi u Vojvodini nastavljeni su i devedesetih: više stanovnika umire nego što se rađa, a tokom devedesetih emigriacija je zbog ratova i rđavih ekonomskih i društvenih prilika bila znatno intenzivnija. Ovi procesi naročito su izraženi u nekim manjinskim zajednicama, u kojima je problem nedovoljnog prirodnog obnavljanja još izraženiji nego kod Srba. U narednoj tabeli daćemo uporedo rezultate popisa 1991. i podatke o prirodnom priraštaju nekih zajednica u Vojvodini u periodu 1991-1999.

Broj stanovnika 1991 Prir. prirašt. 1991-99 Vojvodina 2.013.889 -61.515 Srbi 1.143.723 (56,79%) -29.475 Crnogorci 44.838 ( 2,23%) 197 Jugosloveni 174.295 ( 8,65%) 8.521 Mađari 339.491 (16.86%) -27.916 Slovaci 63.545 (3,16%) Rumuni 38.809 (1,93%) Rusini 17.652 ( 0,9%) Hrvati 74.808 (3,71%) Romi 24.366 (1,21%) (Podaci o prirodnom priraštaju potiču od Republičkog zavoda za informacije i statistiku -

RZIS). Ne raspolažemo podacima o prirodnom priraštaju kod drugih manjinskih zajednica, ali,

bez sumnje, i oni bi iskazali sličan trend. Izvesno je da je znatan broj Mađara, naročito mlađih, napustio zemlju kako bi izbegli rat, tako da se njihov broj u Vojvodini danas procenjuje na oko 280.000. Vojvođansko stanovništvo sve je starije, posebno kad su manjinske zajednice u pitanju (Rumuni, Mađari), što se može uočiti i po sve manjem broju učenika koji se upisuje u prvi razred.

7

Tokom devedesetih u Vojvodinu su permanentno stizale izbeglice iz bivših jugoslovenskih republika. Najveći talas dogodio se avgusta 1995. posle pada Kninske krajine. Izbeglice su u dva maha popisivane, 1996. i 2001. Donosimo uporedo rezultate ovih popisa.

SRBIJA Izbeglice Druga ratom ugrožena lica Ukupno 1996. 537.937 79.791 617.728 2001. 377.731 74.249 451.980 VOJVODINA Izbeglice Druga ratom ugrožena lica Ukupno 1996. 229.811 29.908 259.719 2001. 183.721 Dakle, od ukupnog broja lica sa izbegličkim statusom 54,4% boravi u Vojvodini.

Izbeglicama treba dodati i druga lica ugrožena ratom (to su lica ugrožena ratom koja nemaju status izbeglica). U podacima Komesarijata za izbeglice njihov broj za Vojvodinu nije posebno iskazan. Takođe, prema podacima UNHCR-a, u Vojvodini se nalazi 10.910 raseljenih lica sa Kosova. Broj izbeglih je 2001. nešto manji nego 1996, ali razlika je znatno manja ukoliko se dodaju raseljena lica sa Kosova. Treba imatu u vidu činjenicu da je ogroman deo lica pobeglih sa Kosova smešten na teritoriji centralne Srbije-176.219-94,2%.

1.2. Etnički mešoviti brakovi u Vojvodini Jedan od najpoznatijih istraživača etničkih odnosa u bivšoj Jugoslaviji Ruža Petrović

ukazivala je svojevremeno da je Vojvodina ne samo etnički najheterogenija oblast u Jugoslaviji već istovremeno "oblast u kojoj se najintenzivnije odvijaju etnogenetski procesi povezivanja različitih grupa".2 Ista autorka tvrdi da je Vojvodina bila na prvom mestu po učestalosti etnički mešovitih brakova, ne samo u bivšoj Jugoslaviji nego i u Evropi. Ruža Petrović uočavala je da je i relativni obim alterofonije (nepoklapanje nacionalnosti i maternjeg jezika) u Vojvodini bio u vreme popisa 1981. znatno veći nego u ostalim delovima zemlje: Vojvodina 5,6%, Jugoslavija 3,3%, Srbija bez pokrajina 2,8%, Kosovo 1,8%. 3 Ovome treba dodati da je prema popisu 1981. udeo Jugoslovena u Vojvodini bio 8,2%, što je, uz Hrvatsku , bilo najviše u Jugoslaviji (Hrvatska 8,2%, BiH 7,9%). Obično se udeo mešovitih brakova u nekom etnički heterogenom društvu uzima kao jedan od glavnih indikatora etničkih odnosa. Donald Horovic navodi da je nivo egzogamije u ozbiljno podeljenim društvima obično ispod 10% a i niže ukoliko se posmatraju brakovi između pripadnika najkonfliktnijih grupa. Horovic navodi da je u celoj [ri Lanki 1949. bilo samo 167 brakova između supružnika Sinhaleza i Tamila.4 Prema istraživanjima Ruže Petrović, udeo etnički mešovitih brakova u 1981. u bivšoj Jugoslaviji i po republikama izgledao je ovako:

Jugoslavija 13,0% BiH 12,0% Crna Gora 13,8% Hrvatska 17,0% Makedonija 8,2% Slovenija 10,9% Srbija 13,0% Srbija bez pokr. 9,7% SAP Vojvodina 27,3% SAP Kosovo 6,1% Izvor: Ruža Petrović, Etnički mešoviti brakovi u Jugoslaviji, Beograd, 1987, str. 60

2 Ruža Petrović - Etnički procesi u Vojvodini danas, Savremenost 7-8/1989

3 Petrović, isto

4 Donald. L. Horowitc, Ethnic Groups in Conflict, University of California Press, Berkley, Los Angeles, London 1985. p.62

8

Bez sumnje je da su procesi etničkog povezivanja u bivšoj Jugoslaviji bili najintenzivniji

u Vojvodini. Na celom prostoru od početka devedesetih dolazi do dramatičnih preokreta, na vlast u svim novonastalim državama dolaze desni nacionalno isključivi ksenofobni režimi koji su u praksi primenjivali najdrastičnija sredstva kako bi etnički homogenizovali svoje države. Ne raspolažemo uporednim podacima o udelu mešovitih brakova u zemljama bivše Jugoslavije, ali oni su sigurno sumorni. Ako je suditi po ovom indikatoru, Vojvodina je očuvala znatan deo svojih kapaciteta za etničku toleranciju, što se vidi iz sledeće tabele.

Udeo etnički mešovitih brakova u Vojvodini 1988-1999 1988 - 28,4% 1989 - 28,5% 1990 - 28,2% 1991 - 27,0% 1992 - 25,3% 1993 - 24,8% 1994 - 26,8% 1995 - 26,0% 1996 - 24,4% 1997 - 25,4% 1998 - 26,3% 1999 - 26,2% Izvor: RZIS, nepublikovani podaci Dakle, početkom devedesetih, kada su sukobi u bivšoj Jugoslaviji kulminirali, udeo

etnički mešovitih brakova se nešto smanjio, ali je potom ponovo porastao. 2. Etnopolitičke prilike u Vojvodini Na izborima održanim septembra i decembra 2000. na svim nivoima pobedila je

Demokratska opozicija Srbije, široka koalicija u kojoj su participirale neke manjinske stranke. Ne bi trebalo gubiti iz vida da su na ovim izborima znatan deo glasova u Vojvodini dobile stranke starog režima sa izrazito nacionalističkim programima. Septembra 2000. Miloševićevi socijalisti i [ešeljevi radikali dobili su u Vojvodini oko 40% glasova (izbori za Veće građana Savezne skupštine) da bi taj udeo na decembarskim izborima (zajedno sa ultranacionalističkom Strankom srpskog jedinstva) iznosio oko 29%. Po pravilu, SRS postiže nešto bolje izborne rezultate u Vojvodini nego u Srbiji kao celini, a i SSJ je na decembarskim izborima dobila nešto veći procenat glasova u Vojvodini. Socijalisti i radikali su najbolji izborni uspeh u Vojvodini ostvarili novembra 1996. na izborima za Veće građana Savezne skupštine kada su ove dve stranke zajedno osvojile 54,34% na teritoriji pokrajine. (1993- republički izbori 46,42%; 1992- savezni izbori 43,93%; republički izbori 1992- 45,84%). Dakle, uticaj srpskih ekstremno naconalističkih stranaka je bio opao, ali, sudeći prema rezultatima izbora za predsdnika republike održanih 2002, on je ponovo u porastu. Treba dodati da i u demokratskom taboru postoje stranke sa naglašenim nacionalističkim programom (SPO, Koštuničin DSS ).

Prema nezvaničnim rezultatima prvog kruga izbora za predsednika Srbije održanih 29. septembra 2002, kandidat grupe građana Miroljub Labus dobio je u Vojvodini 36,76% glasova (Srbija 27,36%), Vojislav Koštunica, kandidat DSS-a, 22,22% (Srbija 30,89%), a lider radikala Vojislav [ešelj 26,32% (Srbija 23,24%). Na skupštinskim izborima decembra 2000. SRS je dobila 11,91% glasova u Vojvodini. Na tim izborima odziv birača je bio nešto veći nego 2002. Na predsedničkim izborima 2002. [ešelj je imao podršku lidera socijalista Slobodana Miloševića, ali njegov izborni uspeh ne treba pripisivati samo tome. U prvom krugu ovih izbora [ešelj je pobedio u opštinama Apatin (33,4%), Bačka Palanka (34,2%), Beočin (31,4%), @abalj (44,3%), Inđija (38,4%), Irig (31,9%), Kula (31,1%), Odžaci (40,5%), Pećinci (38%), Ruma (34,3%), Sečanj (31%), Sremska Mitrovica (29%), Sremski Karlovci (30,2%), Stara Pazova (33,9%), Titel (41,1%), Vrbas (33,8%) i [id (31,8%). Koštunica je pobedio samo u dve opštine,

9

Beloj Crkvi (30,6%) i Plandištu (35%). Miroljub Labus pobedio je u svim velikim gradovima u Vojvodini kao i onim opštinama u kojima pripadnici manjina čine znatan deo ili većinu stanovništva. U gradu Novom Sadu Labus je dobio 37,5%, u opštinama Alibunar (34,3%), Bač (39,2%), Bačka Topola (58,7%), Bački Petrovac (56,5%), Bečej (53,7%), Vršac (35,1%), @itište (34,7%), Zrenjanin (37,8%), Kanjiža (81,5%), Kikinda (32,5%), Kovačica (53,3%), Kovin (29,4%), Mali Iđoš (53,4%), Nova Crnja (38,8%), Novi Bečej (33,2%), Novi Kneževac (37,2%), Pančevo (31.9%), Senta (77,7%), Sombor (35,8%), Srbobran (35%), Subotica (59,5%), Temerin (39,4%) i ^oka (47%) .5

[ešeljev uspeh ne treba pripisivati isključivo njegovom nacionalnom ekstremizmu nego i lošim socijalnim prilikama. Vladajuće stranke nemaju efikasan socijalni program pa to vodi porastu uticaja ultradesnice.

U poltičkoj propagandi stranke starog režima prevrat iz oktobra 2000. prikazuju kao nacionalni poraz Srba i kapitulaciju pred zapadnim državama, a aktivnosti na zaštiti prava manjina i ponovnog uspostavljanja autonomije Vojvodine kao pripremanje secesije pokrajine od Srbije. Pored pomenutih političkih stranaka, i neke nevladine organizacije i mediji u Vojvodini deluju sa pozicija srpskog nacionalnizma ( Televizija Most iz Novog Sada, Udruženje Svetozar Miletić kao i klerofašistička organizacija Srpski obraz, koja otvoreno zagovara antisemitizam i netrpeljivost prema manjinama svih vrsta).

Naravno, politički život devedestih odvijao se u Srbiji kao celini, pa bi linije podela izgledale verovatno nešto drukčije da Vojvodina ima više autonomnih nadležnosti, što će verovatno biti slučaj u neposrednoj budućnosti. Karaktersitika nacionalne strukture Vojvodine je znatan udeo manjinskog stanovništva ali i relativno veliki broj manjinskih zajednica. Jedino su Mađari, zbog svoje brojnosti a i teritorijalnog rasporeda, sposobni da izvrše uspešnu etno-političku mobilizaciju, ali i među njima postoji više političkih stranaka, o čemu će više reči biti kasnije. Pored Mađara, političke stranke imaju i Hrvati, ali i oni su razbijeni u dve međusobno suprotstavljene partije bez velikog uticaja, a odskoro deluje i Alijansa vojvođanskih Rumuna. Ostale vojvođanske manjine nemaju nacionalne političke stranke. Dakle, već zbog samog nacionalnog sastava stanovništva, političke podele ne mogu slediti isključivo etničke linije. Pored nacionalnih, u Vojvodini deluju i političke stranke koje po svom programu, a i po članstvu, seku etničke granice. To su, pre svega, stranke autonomaške orijentacije. Postojanje političkih stranaka i građanskih organizacija koje nisu oslonjene na etničku pripadnost već slede druge linije podela, ideološke ili interesne, od ogromnog je značaja za opstanak etnički, verski i jezički heterogenih društava. Treba dodati da je izborna geografija doprinosila smanjivanju uspeha mađarskih etničkih partija deljenjem mađarskog stanovništva u više izbornih jedinica. Ipak, mađarske stranke imale su odlučujući uticaj u opštinama sa mađarskom većinom. Najuticajnija, Savez vojvođanskih Mađara, zalaže se za osnivanje mađarske teritorijalne samouprave na severu Vojvodine, kulturnu i personalnu autonomiju. Po svojim osnovnim ideološkim i političkim stavovima SVM je konzervativno-nacionalistička stranka koja rešenja za manjinsko pitanje vidi pre u izdvojenim etničkim ustanovama nego u zajedničkim. O desno konzervativnim opredeljenjima SVM govore i neki stavovi iz programa ove stranke, u kome se, između ostalog, kaže: ″Po državljanstvu, vojvođanski Mađari su Jugosloveni. Ali kao prirodna zajednica, oni sebe smatraju nezavisnim političkim subjektom i ravnopravnim partnerom Srba i ostalih nacija koje žive u ovom regionu″ 6Koncepcija nacije kao prirodne zajednice tipična je za desni nacionalistički ekskluzivizam. Tako se u programu Srpske demokratske stranke (srpskih zemalja) iz 1996. kaže:″ U Srpskoj demokratskoj stranci veruje se u slobodu i inicijativu pojedinca, u vrednosti solidarnog društvenog života i hrišćansku požrtvovanost pojedinca za kolektivitet. Pri tom se ima na umu tradicija srpskog prirodnog društva (podvukao S.M.) u kome je pojedinac-domaćin- sa svojom porodicom predstavljao osnovnu vrednost i okosnicu društva i najbolju odbranu države i njenih vrednosti″. 7Prema organicističkim koncepcijama društvo je prirodna zajednica u kojoj vlada, red a pojedinac je podređen kolektivu, tj. naciji. Posebna pažnja u svim desničarskim koncepcijama pridaje se prirodnom obnavljanju nacije. ″Smanjivanje nataliteta, iseljavanje, porodice bez dece, samoubistva, alkoholizam i neke druge tzv. nacionalne bolesti već decenijama za rezultat imaju neprekidno samouništavanje nacije″, kaže se u programu SVM. Povećanje rađanja je od odsudnog značaja za očuvanje ″prirodne zajednice″ pa se stoga u programu SVM ističe ″... mi moramo da povećanje nataliteta izdignemo u društvu kao najveću vrednost... SVM se priključuje onima koji u interesu povećanja

5 Rezultati prvog kruga predsedničkih izbora navedeni su prema Dnevniku od 2.10.2002. 6 Program SVM , http://www.vmsz.org.yu/sh/dokumenti/program.htm 7 Srpska demokratska stranka, srpskih zemalja, Program, 1996, str.12

10

nataliteta i zaštite velikih porodica nastoje da sistem materinstva promovišu u posao koji bi obezbeđivao i penziju″. U programu Karadžićeve SDS kaže se: ″Stav Srpske demokratske stranke je da država mora obezbediti nacionalnu penziju za ženu koja rodi četvoro i više dece″.8

Sve do skoro vojvođanske autonomaške stranke odlučno su odbijale mogućnost teritorijalno- etničkih autonomija u Vojvodini. Međutim, u Platformi o autonomiji Vojvodine u novoj demokratskoj Srbiji i Jugoslaviji, koju su potpisale 20.8.2001. najznačajnije autonomaške i manjinske političke stranke, ističe se da su "...sve vrste civilnih političkih autonomija i kolektivnih prava nacionalnih zajednica (individualnih, profesionalnih, ekonomskih, obrazovnih, kulturnih, etničkih, lokalnih, regionalnih..) neophodan uslov i poluga stabilnosti državnih ustanova, legitimnosti vlasti, privredne i opšte upravljačke efikasnosti sistema.9 Citirani stav kao da prihvata cepanje Vojvodine po etničkim šavovima kao jedini način za ostvarivanje manjinskih prava. Radi se, svakako, o velikom ustupku Savezu vojvođanskih Mađara bez čije bi podrške autonomaški blok bio znatno slabiji. Uopšte, manjinski glasovi čine, bez sumnje, znatan deo podrške koju imaju autonomaške stranke. Ovakva pozicija SVM omogućava i centralističkim strankama da oslabe autonomaški pokret izvlačenjem SVM iz njega što se može postići prihvatanjem njegovog zahteva za teritorijalnu autonomiju na područjiu na kome Mađari čine većinu stanovništva. Kad su na sednici pokrajinske skupštine, održane oktobra 2001, stranke sa sedištem u Beogradu pokušale da smene predsednika skupštine Nenada ^anka, poslanici SVM bili su uzdržani; kada su autonomaške stranke decembra iste godine pokušale da smene predsednika IV Vojvodine \orđa \ukića (Demokratska stranka), poslanici SVM su glasali protiv, pa predlog za razrešenje nije dobio većinu glasova. Najzad, SVM taktizira i kada je u pitanju stvaranje širokih autonomaških asocijacija kao što je Vojvođanski savez. Kasin SVM nije odmah pristupio Savezu već naknadno. 10Posle rekonstrukcije PIV-a obavljene marta 2002. godine SVM je pojačao svoj uticaj u pokrajinskim organima vlasti i sada je jedna od najmoćnijih stranaka na regionalnom nivou.

Tako SVM može dvostruko da se pogađa kako bi ostvario svoj politički cilj, što se jasno vidi iz jednog stava u Sporazumu o političkim i pravnim okvirima samouprave Vojvodine i nacionalnih zajednica koje žive u Vojvodini. U pretposlednjem stavu ovog dokumenta iz 1999, u kome se SVM zalaže za vraćanje autonomije Vojvodine i osnivanje Mađarske regionalne samouprave, kaže se: "Nadležnost i funkcionisanje Vojvodine utvrđeni ovim sporazumom ne predstavljaju preduslov za obrazovanje i funkcionisanje mađarske personalne samouprave i mađarske regionalne samouprave". Dakle, regionalnu samoupravu moguće je ostvariti i u postojećem teritorijalno-političkom kontekstu, tj. u uslovima jake centralne vlasti. Najuticajnija mađarska politička stranka - Kasin SVM u svom prvom političkom dokumentu iz 1996. zalagao se za teritorijalnu autonomiju na području devet opština na severu Vojvodine, ali u dokumentima koji su usledili narednih godina ovaj zahtev nije ponavljan, da bi se ponovo pojavio 1999, što znači da je jedno vreme iz taktičkih razloga bio prećutkivan. Vlast na određenoj teritoriji osnovni je zahtev svih nacionalističkih političkih pokreta u bivšoj Jugoslaviji, a zabrinutost za položaj nacionalne zajednice i zaštita manjinskih prava često su samo sredstvo za postizanje drugih, eminentno političkih ciljeva. U političkoj delatnosti manjinskih, kao i svih drugih političkih stranaka, interesi užih grupa i elita pretežu nad zajedničkim. Inače, na teritoriji osam opština sa mađarskom većinom živi oko 3/5 vojvođanskih Mađara, a samo to područje izrazito je etnički heterogeno. Radi se o opštinama Ada, Bačka Topola, Bečej, ^oka, Kanjiža, Mali Iđoš, Senta i Subotica. Prema popisu iz 1991, Mađari u ovih osam opština čine 57,37% stanovništva, Srbi 17,41%, Crnogorci 1,84%, Jugosloveni 9,5%, Bunjevci 5,18%, Htvati 5,16% itd. Osim mađarske etničke dominacije, ovo područje nije čvrsto integrisano i po nekim drugim obeležjima - saobraćaju, privredi i slično.

Pokušaji da se autonomaški blok u Vojvodini oslabi putem manjinskih teritorijalnih autonomija nije nepoznat ni u nacionalističkim krugovima u Beogradu. Tako se u jednom dokumentu DEPOS-a iz 1992. predviđa osnivanje četiri oblasti (Kosovo, Metohija, Južna Raška, Severna Bačka), pa bi na taj način bio zadovoljen "... legitiman interes manjina da se veštački ne razdvajaju na više teritorijalnih jedinica". Prema autorima ovog dokumenta, "ako nacionalni i državni interesi nalažu da se teritorijalni integritet Srbije ne dovodi u pitanje postojanjem pokrajina, demokratska svest protivi se bezobzirnoj upravnoj centralizaciji kakvu sve više sprovodi današnji srpski režim"11 Ovaj dokument izradila je radna grupa u čijem sastavu su bili

8 Isto, str. 62 9 Danas, 22.8.2001 10 ″SVM nije potpisao″, Danas 25/26.5.202. 11 ″Četiri oblasti za mir manjina″, Na{a borba 12.8.1992

11

Pavle Nikolić, Leon Koen, Kosta Čavoški, Vojislav Koštunica, Radoslav Stojanović, Radoš Ljušić, Slobodan Rakitić i \orđe \urišić. Ideje iz ovog dokumenta nisu docnije posebno isticane u političkoj delatnosti DEPOS-a koji, inače, nije bio dugog veka. Ovde se ta epizoda pominje kako bi se pokazalo da sporazum Beograd-Subotica može iz sedla izbaciti Novi Sad, tj. centralistički nastrojeni krugovi mogu vezati za sebe barem neke mađarske nacionalne stranke i tako znatno oslabiti autonomaški blok. Obrnuto, da bi takvu akciju predupredili, autonomaši takođe moraju da daju ustupke mađarskim strankama kako bi ih one podržale.

Koristeći se mogućnostima koje pruža važeći zakon o lokalnoj samoupravi, osam opština sa mađarskom većinom početkom 2001. zaključilo je Protokol kojim je predviđena saradnja ovih opština "u cilju ostvarivanja svojih programa razvoja, zadovoljavanja određenih potreba od zajedničkog interesa i rešavanja drugih pitanja..."12 U tekstu Protokola koji je izradio i opštinama ponudio SVM nema nacionalnog sadržaja, već se veoma uopšteno govori o saradnji ovih opština kako bi one efikasnije obavljale delatnosti iz svoje nadležnosti u šta spada i zajednički nastup prema međunarodnim organizacijama, republičkim ministarstvima i sl. ^elnici SVM isticali su da je ovakav oblik saradnje među dotičnim opštinama postojao i ranije i da su razlozi za zaključivanje Protokola funkcionalne a ne etničke prirode. Rečene opštine međusobno su povezane, a administrativna podela na okruge veštački cepa područje sa mađarskom većinom. Teško je, ipak, oteti se utisku da etnički momenat u povezivanju ovih opština nije bio od ključnog značaja, jer bi funkcionalno povezivanje nužno prelazilo etničke granice. Doduše, i opština Novi Kneževac je najavila spremnost da se priključi Protokolu, a u njoj većinu stanovništva čine Srbi. U nekim planovima SVM za osnivanje mađarske regionalne samouprave bila je uključena i ova opština, kao deveta.

Dokument DEPOS-a, kao i oni SVM, pokazuje kako nacionalističke stranke uglavnom imaju slične programe kada su etnički odnosi u pitanju. Etničke grupe treba, prema ovim koncepcijama, ako je moguće, teritorijalno izdvojiti, ako to nije moguće, onda stvoriti u zasebne institucije. Ovakva rešenja nužna su ukoliko postoje snažni etnički sukobi i duboko podeljeno društvo, ali ukoliko neka višeetnička zajednica poseduje potencijale za superiornije forme društvene organizacije, prihvatanje ovakvih modela više bi problema stvorilo nego što bi rešilo.

U etnički složenim društvima u kojima postoji više manjina političko povezivanje nužno ne mora slediti većinsko- manjinske odnose. U dosadašnjoj praksi nisu u Vojvodini stvoreni manjinski savezi ni na partijsko-političkom planu ni na planu zaštite manjinskih prava. Istorijski sukobi iz vremena Austro-Ugarske, ali i savremeni sporovi oko položaja Mađara u Slovačkoj i Rumuniji, reflektuju se na međusobne odnose Rumuna, Slovaka, Hrvata i Rusina sa Mađarima u Vojvodini.

Devedesetih gotovo da nije bilo ni jedne značajnije akcije u oblasti zaštite manjina u kojoj su sve vojvođanske nacionalne zajednice nastupale zajedno, a verovatno da će i u narednom periodu biti tako. Ovakva etno-politička konfiguracija Vojvodine, na jednoj strani, poboljšava pozicije centralne vlasti koja individualnim pogađanjima sa predstavnicima pojedinih zajednica može da pristaje na manje ustupke, ali, sa druge strane, čini mogućim, pa čak i nužnim, i političke saveze na transetničkoj osnovi. Manje nacionalne zajednice prinuđene su da se, zbog svoje veličine, oslone na neetničke političke partije, što ove jača, a takvo političko organizovanje doprinosi stabilnosti zajednice u celini. Ne treba izgubiti iz vida ni činjenicu da većinski Srbi u Vojvodini nisu kulturno homogeni jer postoji podela na Srbe starosedeoce i koloniste. Ne treba postojanje ove podele ni precenjivati, barem kada je političko ponašanje u pitanju s obzirom da je nacionalistička homogenizacija bila gotovo jednako snažna i među starosedeocima i među kolonistima, što se može videti i po rezultatima izbora. Neka vojvođanska sela, naseljena isključivo strosedelačkim stanovništvom, bila su najjača uporišta [ešeljevih radikala.

2.1. Mađarske nacionalne stranke u Vojvodini na izborima za Veće građana Savezne

skupštine održanih septembra 2000 U Vojvodini trenutno deluje šest mađarskih političkih partija od kojih su najznačajnije

Savez vojvođanskih Mađara, Demokratska stranka vojvođanskih Mađara i Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara. Kasin SVM poslednjih godina dominira, zastupljen je u skupštinama svih nivoa, ali, od decembarskih republičkih izbora i DZVM ima jednog poslanika, izabranog na listi DOS-a. U pokrajinskoj skupštini SVM ima šesnaest poslanika a DSVM jednog.

12 Protokol, Danas, 3-4.3.2001

12

Na lokalnim izborima SVM je dobio ubedljivo najviše odbornika. Nesumnjivo je da je SVM i dalje najmoćnija mađarska politička stranka, ali rezultati izbora održanih 2000. pokazuju da raste uticaj DSVM. U delu teksta koji sledi pokušaćemo da utvrdimo kakav je odnos snaga između SVM i DSVM na osnovu rezultata saveznih parlamentranih izbora održanih 2000, te poređenjem ovih rezultata sa izborima za republičku skupštinu održanih septembra 1997. i rezultatima izbora za Veće građana Savezne skupštine održanih novembra 1996. Napominjemo da je septembra 2000. Palova DZVM nastupala u okviru DOS-a. Rezultati su preuzimani iz zvaničnih izveštaja izbornih komisija.

Na izborima za Veće građana septembra 2000. Savez vojvođanskih Mađara (SVM) Jožefa Kase istakao je liste u dve izborne jedinice - Subotica i Zrenjanin, u kojima je skoncentrisano oko 65% birača mađarske nacionalnosti u Vojvodini. Glavna konkurentska mađarska nacionalna stranaka -Agoštonova Demokratska stranka vojvođanskih Mađara- istakla je liste u šest izbornih jedinica - Subotica, Zrenjanin, Novi Sad, Vrbas, Pančevo i Sombor. U narednoj tabeli navedeni su zbirni rezultati na poslednjim i prethodnim izborima.

2000 1997 SVM 47.768 50.960 (47.794) DSVM 35.585 16.986 Treba napomenuti da je izborna jedinica Zrenjanin na republičkim izborima 1997.

obuhvatala i opštinu Bečej. Kada se broj glasova dobijen u toj opštini odbije od broja glasova koji je dobio SVM, sledi da je broj glasova koji je ova stranka dobila u obe izborne jedinice 2000. gotovo identičan rezultatu iz 1997. Međutim, 2000. je odziv birača bio znatno veći nego 1997 ( IJ Subotica 74,37% : 54,42%; IJ Zrenjanin 76,14% : 63,12%), ali i raspored glasova dobijenih po izbornim jedinicama na poslednjim izborima bio je bitno drukčiji. Naime, na saveznim izborima 2000. po prvi put SVM nije dobio nijednog poslanika u IJ Subotica. U narednoj tabeli dajemo rezultate izbora u onim izbornim jedinicama u kojima su se SVM i DSVM međusobno takmičili za glasove mađarskih birača, tj. u IJ Subotica i IJ Zrenjanin.

IJ SUBOTICA 1996 1997 2000 SVM 32.236-35,7% 26.122-29,005% 18.377-15,73% DSVM 3.126-3,48% 9.247-7,92% DZVM 9.211-10,20% 2.217-2,47% IJ ZRENJANIN 1996 1997 2000

SVM 31.612-15,96% 24.838(21.672)-11,45% 29.391-13,19% DSVM 5.363(4.451)-2,47% 14.717-6,6% DZVM 14.637-7,39% 6.846-3,16%

Zbir glasova koje su dobile sve mađarske stranke Subotica Zrenjanin 1996. 41.447 46.249 1997. 31.465 41.512-(38.346) 2000. 27.624 44.108 Na izbore 1997. u IJ Subotica izašlo je pet mađarskih nacionalnih stranaka, a u IJ

Zrenjanin čak šest. (U zvaničnim izveštajima na saveznim izborima procenat dobijenih glasova izračunat je

od broja važećih listića, a na republičkim od broja izašlih na izbore.) [ta ovi podaci pokazuju? U IJ Subotica SVM od 1996. stalno gubi broj dobijenih glasova,

ali i ukupan broj glasova koji dobijaju mađarske stranke opada. Ovu izbornu jedinicu sačinjavaju opštine Subotica, Mali Iđoš i Bačka Topola. U IJ Zrenjanin su opštine Ada, @itište, Zrenjanin, Kanjiža, Kikinda, Nova Crnja, Novi Bečej, Novi Kneževac, Senta, Sečanj i ^oka a na republičkim izborima i Bečej. Na republičkim izborima 1997. došlo je do znatnog pada broja glasova koje je SVM dobio u IJ Zrenjanin u odnosu na savezne izbore 1996, ali je, potom, na

13

izborima 2000. došlo do povećanja broja glasova. Treba napomenuti da je republičke parlamentarne izbore 1997. veći deo demokratske opozicije bojkotovao, a da je izlaz birača 2000. bio najveći. Zbirno prikazan odnos glasova koji su dobili SVM i DSVM u izbornim jedinicama Zrenjanin i Subotica izgleda ovako:

1997 2000

SVM 47.794 47.768 DSVM 7.577 23.961 (Napomena: Za 1997. izostavljeni su glasovi koje su stranke dobile u opštini Bečej).

Uočljivo je da je DSVM na izborima septembra 2000. u ovim dvema izbornim jedinicama osvojio čak tri puta više glasova nego 1997. Navodimo i odnos dobijenih glasova ovih dveju stranaka 2000.po opštinama ovih izbornih jedinica. Najpre je naveden broj glasova koji je dobila SVM, potom DSVM: Bačka Topola 3.248:2.596; Mali Iđoš 1.281:677; Subotica 13.848:5.894; @itište 959:712; Ada 4.104:1.520; Zrenjanin 2.820:2.302; Kanjiža 8.410:3.146; Kikinda 1.539:1.516; Nova Crnja 746:391; Novi Bečej 901:822; Novi Kneževac 951:733; Senta 6.255:2.200; Sečanj 214:339; ^oka 2.490:1.036.

Navedeni rezultati pokazuju da SVM ima ubedljivu prednost u bačkim opštinama, naročito u Senti, Kanjiži, Adi i Subotici, u kojima je najveća koncentracija mađarskog stanovništva. U banatskim opštinama odnos snaga je gotovo izjednačen, što se može tumačiti manjim intresom banatskih Mađara za projekat SVM o terotorijalnoj autonomiji na severu Vojvodine. Ipak, i u banatskim opštinama ove stranke su dobile značajno veći broj glasova nego 1997. U Adi, Senti i Kanjiži SVM je dobio više glasova 2000. nego 1997. ali je procenat dobijenih glasova, zbog većeg izlaza, nešto niži. U ^oki je taj broj znatno viši, a u opštini Subotica SVM permanentno gubi glasove.

1996. 24.112 (36,63%) 1997. 18.819 2000. 13.848 (15,99%) Kada se saberu glasovi SVM i DSVM u opštini Subotica, dobija se zbir od 19.822.

DZVM je u ovoj opštini na republičkim izborima 1992. dobio 29.113 glasova. Na ovim izborima tada jedina mađarska partija DZVM dobila je u celoj Vojvodini 140.825 glasova - 11,3%. To je za sada najbolji rezultat koji je neka mađarska stranka postigla. Prethodno navedeni podaci pokazuju da i u celoj IJ Subotica opada broj glasova koji dobijaju sve mađarske političke stranke zajedno. Manji interes za etničke stranke može se tumačiti popuštanjem etničkih tenzija u drugoj polovini devedesetih. Zanimljivo je ipak da SVM gubi glasove u opštini Subotica, koja je inače centar mađarske političke elite u Vojvodini. Verovatno je takođe da zbog popuštanja etničkih tenzija u drugoj polovini devedesetih birači mađarske nacionalne pripadnosti postaju osetljiviji na socijalne i privredne probleme pa glasaju i za stranke koje nemaju dominantno nacionalno obeležje. Najzad, kako bi se upotpunila slika o stranačkom odnosu snaga, navešćemo rezultate nekih duela između kandidata dveju mađarskih nacionalnih stranaka u prvom krugu izbora za pokrajinske poslanike. Na ovom nivou izbora u nekim izbornim jedinicama kandidati SVM nastupali su u okviru DOS-a, a u nekim samostalno. Navešćemo neke rezultate (SVM:DSVM): Ada-Senta (IJ br. 2) 2.467:317; Bačka Topola (012)- 4.175:689; Kanjiža I (042)- 3.675:1.493; Senta (089)- 4.246:1.030; Subotica I (107) 4.064:2.452; Subotica VII (113) 4.796:1.505; Subotica VIII (114) 5.057:1.516; Subotica IX (115) 4.213:1.933; ^oka 3.242:1.253.

Ovi rezultati pokazuju nešto izrazitiju dominaciju SVM mada treba imati u vidu činjenicu da rezultate proporcionalnih i većinskih izbora nije lako porediti. Nesumnjivo da Agoštonova Demokratska stranka vojvođanskih Mađara postaje ozbiljan konkurent Kasinom Savezu vojvođanskih Mađara, te da se mađarsko biračko telo pluralizuje.

3. Pojave nacionalne netrpeljivosti Mediji pod državnom kontrolom vodili su povremeno, naročito tokom prve polovine

devedesetih, prave kampanje protiv pripadnika drugih naroda u Srbiji, posebno Hrvata i Muslimana/Bošnjaka. Nacionalna netrpeljivost često je ispoljavana u nastupima režimskih političara, ali i nekih iz opozicionog tabora. Najveća promena posle oktobra 2000. uočljiva je prvo u tom domenu: u programima državnih medija, posebno televizije, uglavnom više nema

14

jezika mržnje i nacionalne netolerancije, što ne znači da se on ne može uočiti u programima nekih privatnih medija u Vojvodini i Srbiji (TV Most u Novom Sadu, na primer). Nacionalistički ispadi rezervisani su, po pravilu, za pristalice stranaka starog režima, ali i ovo pravilo ima neslavne izuzetke. U vreme dok je još slovio kao kandidat za predsednika Republike, predsednik Nove Srbije i predsednik opštine ^ačak Velja Ilić o jednom od protivkandidata izjavio je i sledeće: ″Treba ga pitati ko je, šta je, i koje je njegovo poreklo. To je kao kad bih ja sada otišao u Kinu i hteo da budem predsednik Kine. U Kini nema nijedan Ilić, a ja hoću da budem čelni čovek zemlje!″13

Nacionalna mržnja u Vojvodini najčešće se iskazuje ispisivanjem grafita koji se mogu naći u gotovo svim vojvođanskim gradovima. Lokalne vlasti ponegde reaguju na ovakve pojave, ali, po pravilu, reakcije nisu adekvatne. Valja istaći postupanje gradonačelnika Novog Sada Borislava Novakovića koji je povodom ispisivanja antijevrejskih i antimađarskih parola u Novom Sadu izjavio: ″Tačno je da to nije ni dominantno razmišljanje ni raspoloženje u Novom Sadu, već ekstremizam, ali ako ne reagujete na takav ekstremizam, onda mu dajete pravo građanstva, legalizujete, na svoj način i podstičete″.14 Novaković je jednom prilikom javno prekrečio grafit sa uvredljivim sadržajem.

Jedan od najtežih incidenata u poslednje vreme dogodio se septembra 2002. u Novom Sadu prilikom otvaranja izložbe fotografija Rona Haviva ″Krv i med″. Prema pisanju lista Danas, grupa od dvadesetak mladića ometala je govornike, među kojima je bio i predsednik Skupštine AP Vojvodine Nenad ^anak. Izgrednici su nosili majice sa likom Radovana Karadčića, a, između ostalog, pored fotografija su pisali ; ″Ubij ustašu″, ″Ubij baliju″, ″Ubij Mađara″. U štampi do sredine oktobra nije bilo napisa o reakcijama javnog tužilaštva. Kao i obično, parole su bile ispisane ćirilicom, ali pogrešno, ćirilično ″i″″″″ je napisano kao latinično ″n″″″″.

15 Krajem septembra 2002. u Elemiru, kraj Zrenjanina, demolirana je pekara Hakije Demirovića. Prema pisanju Građanskog lista, incident se dogodio u ranim jutarnjim satima. Desetak pijanih huligana polupali su stakla na pekari, provalili unutra i maltretirali prisutne, demolirali pekaru i potom pobegli.16 Demirovićeva pekara bila je napadnuta i 1999. tokom bombardovanja kada je, prema navodima samog Demirovića, grupa napadača upala u pekaru sa repetiranim skorpionima, pa je on s porodicom ilegalno pobegao u Rumuniju, jer nije imao pasoš. Za sada se o ovom događaju tužilaštvo nije oglašavalo. Inače, tokom bombardovanja Jugoslavije od strane NATO pakta 1999. gotovo sve pekare u Zrenjaninu i okolini, a i u nekim drugim sredinama, bile su demolirane a njihovi vlasnici proterani. Ovi napadi na Albance najteži su slučajevi ugrožavanja pripadnika manjina od sredine devedesetih. U najvećem broju slučajeva policija i tužilaštvo nisu reagovali. Inače su fizičkom nasilju najčešće izloženi Romi, ali ovakvi izgredi se najčešće ne registruju u štampi.

Prema pisanju Građanskog lista, okružno tužilaštvo u Zrenjaninu podiglo je optužnicu protiv osobe koja je aprila 2002. bacila bombu ispred pekare Ukus u Kikindi čiji je vlasnik Jusuf Cihanaj. Ipak, i ovog puta se optužnica podiže zbog krivičnog dela izazivanja opšte opasnosti a iz članka se ne vidi da se uzima u obzir i nacionalna mržnja.17

Izlivi verske netrpeljivosti najčešće su upereni protiv adventističke crkve u Vojvodini i drugih manjih protestanskih crkava. Navodimo jedan karkterističan primer. Građanski list u broju od 24.1.2002. izveštava da je ″u nedelju, na Svetog Jovana, zasad nepoznati počinilac (ili više njh) provalio u adventističku crkvu u Bačkoj Palanci i demolirao unutrašnjost objekta″, pa konstatuje da ″u Bačkoj Palanci ovakvi izgredi nisu retkost, naprotiv- fenomen verske netolerancije postao je zabrinjavajući. Skoro svake nedelje dogodi se bar jedan ovakav incident.″ U istom tekstu se navodi da su oktobru 2001. na zidovima crkvene zgrade osvanuli grafiti: ″Bog vas kleo pogani izrodi″, ″Duhovni trovači″, ″Lako nam je pročitati s lica draga nam je samo ćirilica″. Opštinski javni tužilac, navodi dalje list, odbacio je krivičnu prijavu protiv počinioca jer, navodno, ″nastala šteta ne dostiže sumu dovoljnu za gonjenje po službenoj dužnosti, a tužilaštvo nije našlo elemente verske netolerancije ili širenje verske mržnje″. Kada se kasnije uhvaćeni počinilac kao gost pojavio na lokalnoj televiziji, izjavio je da mu je jedino žao što je na grafitima počinio slovne greške: ćirilično ″i″ pisao je kao latinično ″n″.

13 ″Velja Ilić je vulgaran, brutalan i netolerantan″, Nacional, 5.4.2002 14 Danas, 9.2.200 15

″ Moramo se setiti svakog zla″, Danas, 12.9.2002 16 ″Razbojništvo opravdano nacionalnom svešću″, Gra|anski list, 26.9.2002 17 ″Bacio bombu na pekaru Kusufa Cihanaja″, Gra|anski list, 16.10.2002

15

U poslednje vreme ističu se u vojvođanskim mestima table sa tradicionalnim manjinskim nazivima naseljenih mesta. Oko ovih tabli često se događaju incidenti. Ponekad ih postavljaju sami meštani, mimo uobičajene procedure, a potom ih nepoznati počinioci ruše. Ovakvi incidenti ukazuju da se ova oblast mora u potpunosti urediti propisima koji se potom moraju primenjivati kako ne bi dolazilo do konflikta među građanima.

Ponegde se uočavaju grafiti sa antisrpskim porukama ili oni u kojima se izražava manjinski nacionalizam. Zanimljiv je u tom pogledu događaj iz juna 2002. kada su se u mnogim opštinama na severu Bačke, ali i u drugim opštinama Vojvodine, pojavili plakati sa mapom nekadašnje Kraljevine Ugarske i tekstom na mađarskom jeziku ″Zaboravili ste Trijanon? ^etvrtog juna biće 82 godine od ove odluke kojom je naša zemlja zgažena u blato. Setimo se na dostojanstven način dana žalosti!″ 18

Pojavu ovih plakata osudilo je više političkih partija. Laslo Joža, potpredsednik SVM, primetio je, prema pisanju Građanskog lista od 13.6.2002, da ovi plakati stvarno nisu prikladan način za podsećanje na Trijanon jer je bilo i drugih tragičnih događaja u mađarskoj istoriji, baš kao i u srpskoj. Pokrajinski sekretar za upravu, propise i ostvarivanje prava nacionalnih manjina T. Korhec je istakao da u ovim plakatima ″ne vidi zlu nameru″, pri čemu je takođe ocenio da odštampani tekst ″nije iredentističke prirode″

19. 4. Ćirilica kao državno pitanje Sporovi o jeziku prethodili su eskalaciji nacionalizma i izbijanju ratova u bivšoj

Jugoslaviji. Rasprave o tome da li je srpskohrvatski jedan jezik ili su srpski i hrvatski posebni jezici tinjale su decenijama pre nego što su se oglasili topovi. Ovakve rasprave obično su više služile nacionalističkim mobilizacijama nego što su predstsavljale pokušaje da se nepristrasno objasni problem.

Posle pada Miloševićevog režima oživele su u Vojvodini rasprave o jeziku i naročito pismu, tj. ćirilici. U ovom delu teksta pokušaću da na osnovu novinskih članaka rekonstruišem osnovne ideje različitih vidova navodne zaštite ćirilice. Metod analize sadržaja novinskih članaka izabran je zbog toga što se ideje o ugroženoj ćirilici najčešće iznose na javnim skupovima (skupštinama, tribinama), dakle na tipično politički, mobilizacijski način.

Na godišnjicu svog osnivanja Udruženje za zaštitu ćirilice ″]irilica″ održalo je 15.2.2002. god. u Novom Sadu prvu godišnju skupštinu, o kojoj su sutradan podrobno izveštavali skoro svi značajniji štampani mediji u nas.

U izveštaju Politikinog dopisnika kaže se da je brojne goste pozdravio predsednik Matice srpske prof. dr Božidar Kovaček, istakavši, između ostalog, da je ćirilica naše jedino pismo koje već 175 godina pruža utočište našoj najstarijoj kulturnoj instituciji - Matici u njenim duhovnim naporima i stvaralaštvu, da je ćirilica uvek bila osnovni instrument intelektualnog i civilizacijskog razvitka našeg društva.

U središtu pažnje izveštača je uvodna beseda prof. Mate Pižurice ″ Zašto branimo ćirilicu″, koji je, prema izveštaču, objasnio, između ostalog, da je ćirilica simbol našeg kulturnog i nacionalnog identiteta na kulturnoj mapi sveta i da je pratila istoriju našeg naroda. ″ Sve što je vredno u viševekovnoj prošlosti srpskog naroda napisano je na ćirilici, našem prvom i osnovnom pismu. I pored toga, potiskivanje ćirilice stalan je proces i za to smo najveći krivci mi sami. ]irilicu branimo jer nam je cilj da njome piše i naše još nerođeno potomstvo. Da nje ima i u rodnom listu i na nadgrobnom spomeniku″, naglasio je Pižurica.

″ Naše, ćirilično pismo i dalje je u nemilosti. Upotreba i korišćenje našeg pisma veoma su daleko od onoga što piše u Ustavu i zakonima. Državni organi, državne službe i državni činovnici, koji jedini imaju dovoljno mogućnosti da u tome preokrenu stvarnost, još ne čine ono što su obavezni da čine″, rekao je predsednik Upravnog odbora ″]irilice″ Dragoljub Zbiljić i istakao ″da je u našim okolnostima ćirilica, pre svega, državno pitanje″ (podvukao M.S.).

Na Skupštini je, navodi izveštač, zaključeno ″da je u narednom periodu potrebno preduzeti mere kako bi se institucije nauke i kulture priključile ovom udruženju i njegovim nastojanjima da se više učini za, u ovom času, opasno potisnuto srpsko pismo. Jer, višedecenijske greške, propusti, smišljeno sejanje zabluda u vezi sa srpskim pismom dali su katastrofalne posledice, koje se ogledaju u poniženju i srpskog naroda i njegovog savršenog pisma″.

18 Građanski list, 13.6.2002 19 Građanski list, 6.6.2002

16

Slične izveštaje o radu Skupštine objavili su i drugi listovi.20 U Dnevniku se apostrofiraju reči Dragoljuba Zbiljića da je ″ćirilično pismo i dalje u nemilosti, a naš veliki trud još nema vidnijih rezultata″. Zbiljić se zapitao otkud toliki muk odgovornih za ovo kršenje osnovnog ljudskog prava većinskog, srpskog naroda, u njegovoj državi.

List navodi da je Skupština usvojila zaključke o stradanju i mogućnostima obnove ćirilice, u kojima se od vlasti zahtevaju preciznija zakonska rešenja o službenoj i javnoj upotrebi jezika i pisma, kao i ćirilični kompjuterski programi.

U kratkom izveštaju Novosti navode kako je prof. dr Pižurica s ushićenjem zaključio da je možda u trenutku rođenja ″]irilice″ bio pomalo sumnjičav, ali sada je siguran u opravdanost te ideje. ″Broj onih koji danas slično razmišljaju daleko je veći, što je dovoljno da prvu godinu postojanja ocenimo uspešnom. Naš cilj je da postanemo pokret, a to ćemo postići upornošću i prosvetiteljskom delatnošću″.

Zaštitnici ćirilice latinicu vide isključivo kao hrvatsko, a ćirilicu kao srpsko pismo, pa skoro uvek uz nazive pisma stavljaju odrednice: srpska, hrvatska (srpska ćirilica, hrvatska latinica), iz čega očito proizlazi da latinica (pored ćirilice) nije srpsko pismo. Suprotne stavove, međutim, možemo naći u pravopisima i gramatikama srpskog (srpskohrvatskog )jezika.

U Pravopisu srpskog jezika Matice srpske iz 1993, koji se, na osnovu odluke ministarstva prosvete i kulture, primenuje od 1. januara 1997. godine u školama i ustanovama kulture u Republici Srbiji, stoji:

″Osnov savremene, a uglavnom i istorijske evropske pismenosti čine tri pisma- grčko, latinsko ili latiničko (latinica) i ćirilsko ili ćiriličko (ćirilica). ]irilica i latinica predstavljaju standardna pisma našeg jezika″. 21

Prema ovom pravopisu, i ćirilica i latinica su grčkog porekla. Jednu varijantu starogrčkog pisma preuzeli su stari Latini, a iz te izvorne, opšte latinice, nastala su savremena nacionalna latinička pisma ″među kojima je i naše″.

I slovenska azbuka Konstantina (]irila)- glagoljica ″u osnovi je bila preoblika grčkog pisma, uz doradu koju je iziskivao tadašnji slovenski glasovni sistem″.22 Iz podunavskih zemalja ovo pismo preneseno je u zemlje južnih Slovena. Glagoljica se u nekim krajevima zadržala čak do XIX veka (Hrvatsko primorje).

]irilica je nastala potkraj IX veka (u bugarskoj državi), a činilo ju je grčko pismo upotpunjeno ]irilovom slovenskom dopunom. Dok se u zapadnim krajevima (severna i srednja Dalmacija) dugo upotrebljavala uporedo s glagoljicom, u istočnim krajevima srpskohrvatskog jezičkog područja brzo je preovladala. ″Od kraja XII veka ćirilica ne samo što je konačno ovladala u srpskoj državi nego se sve do turskog doba dokumentuje u Bosni, Humu i Dubrovniku kao jedino ili glavno pismo kad god se pišu slovenski jezički tekstovi (akti, u Bosni i crkveni spisi)″.23 ″ Pored pravoslavnih sredina (gde će biti praktično jedino pismo sve do stvaranja objedinjennog srpskohrvatskog standarda), ćirilica će se i dalje dosta upotrebljavati i u muslimanskim i u pojedinim katoličkim sredinama (u Bosni i primorju) sve do XIX veka″.24

U Belićevom Pravopisu srpskohrvatskog književnog jezika (1950) u odeljku Azbuke piše: ″U našem su narodu u upotrebi dve azbuke: ćirilica, u onom obliku koji joj je dao 1818.g. Vuk Karadžić, i latinica, koju je tridesetih godina prošlog veka za potrebe našeg jezika uveo Ljudevit Gaj i koja se docnije razvila do svog današnjeg oblika″. 25

U Pravopisu srpskohrvatskoga knjižavnog jezika (1960) u poglavlju Zaključci Novosadskog dogovora, u tački 3, stoji: ″Oba pisma, latinica i ćirilica, ravnopravna su; zato treba nastojati da i Srbi i Hrvati podjednako nauče oba pisma, što će se postići u prvom redu školskom nastavom″. 26

U Gramatici srpskoga jezika za srednje škole Ž.Stanojčića i Lj.Popovića navodi se da je ″sa gledišta nauke o jeziku, po njegovoj strukturi (sastavu)- fonetici, gramatičkim oblicima, sintaksi, tvorbi reči i najvećem delu rečnika- srpskohrvatski književni jezik u XIX i XX veku jedan isti jezik svugde gde se njime govori i piše. On je ekavskog i ijekavskog izgovora i ima dva pisma - ćirilicu i latinicu... Zavisno od tradicije, negde će preovlađivati kao pismo latinica (u 20 Glas javnosti, Novosti, Dnevnik od 16.2.2002 21 Pravopis srpskoga jezika, Matica srpska, Novi Sad, 1993, str.17 22 Isto, str.19 23 Isto, str. 21 24 Isto, str.22 25 A.Belić, Pravopis srpskohrvatskog jezika, Prosveta, Beogrd 1950, str.7 26 Pravopis srpskohrvatskoga književnog jezika, Matica srpska, Matica hrvatska, Novi Sad, Zagreb, 1960, str.7

17

Hrvatskoj), negde ćirilica (u Srbiji, Crnoj Gori), a negde će se upotrebljavati i jedno i drugo pismo (U Bosni i Hercegovini)″. 27

Prema E. Fekete, arhipoznate su istorijske činjenice ″da je ćirilica, upravo u kulturnoistorijskom kontekstu, grčko pismo - po poreklu, stvoreno po tom uzoru, pismo prestilizovano i saobraženo glasovnom sistemu jezika makedonskih Slovena iz okoline Soluna, dakle, izvorno-nesrpsko pismo, skrojeno za nesrpski jezik i ne za potrebe svetovne pismenosti, već isključivo- crkvene″.28 Autor navodi da su iz prvih ćirilo-metodijskih tekstova slovenski narodi (Bugari, Makedonci i Rusi od X veka, Srbi od XII) pruzimali jezik i pismo i vekovima ga prilagođavali i osobinama narodnog jezika i potrebama svetovne sadržine. ″Ipak sve do druge polovine XIX veka to je, poglavito, jezik starih crkvenih knjiga, najpre tzv. srpskoslovenski (ili starosrpski), tj. staroslovenski (crkvenoslovenski) jezik srpske redakcije, a od sredine XVIII veka - ruskoslovenski jezik (ili crkvenoruski, ruskocrkveni) koji biva prihvaćen od srpske pravoslavne crkve (i do danas zadržavan) u crkvenom bogosluženju, a pisan tradicionalnom, crkvenom, odnosno od XVIII veka ruskom građanskom ćirilicom (nastalom u Rusiji 1710. godine pravopisnom reformom cara Perta Velikog), dakle ćirilicom koja svojim sistemom nije odražavala fonološku strukturu narodnog (govornog) srpskog jezika .29 Vuk Karadžić je, piše Fekete, čitavim svojim delom ustao i protiv (do)tadašnjeg jezika i (do)tadašnjeg pisma koje on i ne naziva srpskim već ″slavenskim″. U predgovoru Srpskog rječnika 1918. on kaže ″Iz ovoga svega mislim, da će svaki pametan čovek priznati da se srpski jezik Slavenskom ortografijom ne može pisati″.30 Fekete navodi kao opštepoznate činjenice da je ćirilica u okviru duhovne i svetovne pismenosti svojina ne samo srpskog već i drugih naroda: Rusa, Bugara, Makedonaca (ranije i Rumuna) i drugih, među kojima su i oni narodi koji danas upotrebljavaju latinicu. Tako je na teritoriji današnje Hrvatske upotrebljavana ćirilica sve do ilirskog pokreta. ]irilicom su se za potrebe katoličke propagande služili franjevci, ona je bila u upotrebi u Bosni, Dalmaciji, Dubrovniku, Slavoniji i Hrvatskoj. ]irilicom su se služili i hrvatski pisci i prevodioci kao Anton Dalmatin, Stipan- Istranin, [ime Budinić, Rafael Levaković, Matija Divković i drugi. ]iriličke knjige sa ovog područja štanpane su u štamparijama Beča, Venecije, Budima i Rima sve do sredine XVII veka: ″Zahtev da se istorijskom perespektivom podrži teza o nacionalnoj utemeljenosti ćirilice, ne donosi, dakle, previše pozitivnih poena. Ona nije bila samo-srpska samim tim što se i nije upotrebljavala samo u Srba (na isti način kao što se ni danas njome ne služe samo Srbi″.)31

Navedeni stavovi i citati iz relevantnih izvora jasno ukazuje da latiničko i ćiriličko pismo nisu isključivo nacionalna pisma, već da se takvima predstavljaju iz političkih a ne jezičko-naučnih razloga. Naravno, ne treba izgubiti iz vida činjenice da su naučne rasprave o jeziku, po pravilu, politizovane te da se autoritet nauke, uz pristanak i aktivno učešće naučnika, često zloupotrebljava u političke i ideološke svrhe. Proglašavanje latinice za ekskluzivno hrvatsko a ćirilice za ekskluzivno srpsko pismo služi danas produžavanju srpsko-hravatskih aktuelnih sukoba i onemogućavanju približavanja ovih naroda. Kada su u određenim istorijskim periodima preovaladavale kod nekh intelektualaca ideje o približavanju ovih naroda, javljale su se i ideje o ujednačavanju jezičkih standarda. Jednu od takvih ideja zastupao je J. Skerlić kad se zalagao za jedan izgovor (ekavski) i jedno pismo (latinicu). Koncepcije o jezičkim standardima obično su samo deo širih političkih koncepcija.

U Politici je 11.2.2002. god. objavljen tekst Tiodora Rosića ″Povratak srpskom imenu″, u kome se, istina, ne govori o pismima nego o dvočlanom nazivu našeg jezika. Navešćemo, ipak, neke delove teksta koji odražavaju shvatanje ne samo ovog autora nego i niza drugih koji se, u vezi sa ovim pitanjem, oglašavaju u poslednje vreme. Rosić kaže ″Ako je suditi po nazivu 16. toma Rečnika srpsko-hrvatskog književnog i narodnog jezika, koji je nedavno objavljen, srpski narod je ostao bez imena svog jezika. To što se desilo Srbima, nije se u novijoj istoriji dogodilo nijednom narodu na svetu. Srpski narod se preko vere i jezika, što je jedinstven slučaj, pretapao u druge narode koji su nastajali na njegovim nacionalnim razvalinama. Od Vukovih Srba triju vera-pravoslavne, katoličke i islamske, a jednog jezika, formirana su tri naroda i tri jezika uz nastojanje da se stvori i četvrti, pored tzv. bosanskog ili bošnjačkog, i fantomski crnogorski jezik″.

27 Živojin Stanojčić-Ljubomir Popović, Gramatika srpskoga jezika, udžbenik za I,II,III i IV razred srednje škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1997, str. 19 28 Egon Fekete, Da li su ćirilica i latinica nacionalno pismo -s osvrtom na jednu polemiku- u zborniku Nacionalno i jugoslovensko u našoj savremenoj kulturi, Beograd 1990, str. 100 29 Isto, str. 100 30 Navedeno po: E. Fekete, isto , str. 100 31 Fekete, isto, str.102

18

Autor dalje konstatuje da je ″stopedesetogodišnji proces rasrbljavanja srpskog štokavskog jezika otpočeo odstupanjem od Vukovih jezičkih i nacionalnih ideja, a prihvatanjem ideja jezičkog zajedništva, čiji je strateg bio Vatroslav Jagić, a koji se svodi na napuštanje izvornohrvatskog čakavskog i kajkavsog jezika i prihvatanje srpskog štokavskog. Tim činom stvoreni su uslovi da se najpre preko jezičko-kulturnog, a potom i preko državnog zajedništva, ostvari hrvatski velikodržavni san o stvaranju hrvatske države i razbijanju srpskog nacionalnog korpusa. Taj san ne bi mogao biti ostvaren bez lakoverne saradnje Srba, počev od \ure Daničića nadalje, što traje i do današnjih dana, evo, i u nazivu Akademijinog rečnika″.

Rosić tvrdi da su Hrvati prihvatili srpski štokavski jezik kao što je engleski prihvaćen u Americi, Indiji, ili, pak, u Australiji, španski i portugalski u Latinskoj Americi, da je Krleža, kad nije pisao na hrvatskom kajkavskom, pisao na srpskom štokavskom i sl.

U broju od 24.5. 2002. god. Politika je objavila napis dr Srbislava Bukumirovića i Vojina Kerlete (″Veliki promašaj RTS-a″) u kome oni iskazuju veliko razočarenje zbog novog latiničnog sajta RTS. ″Time je pogazila ustav i zakon, ali je pogazila i principe i uputstva za audiovizuelnu politiku Evropske unije, u digitalnoj eri″. Autori dalje navode da je još 1996. Evropska unija donela Program za promociju jezičke različitosti u Evropi u informacionom društvu i da nema nikakvog objašnjivog razloga da se ne informišemo na svom jeziku i pismu.

U tekstu ″]irilica nikad ugroženija″32 M. Karadžić izveštava sa okruglog stola održanog

u Novom Sadu juna 2002.sa temom ″]irilica u srpskom jeziku danas i sutra″. Pozdravljajući skup, predsednik Matice srpske Božidar Kovaček naglasio je da u vremenu zauzimanja za multikulturalnost i globalizaciju, svaki narod svojom kulturom postaje segment svetskih tendencija. ″Latinicu smatramo za srpski kulturni dezaus. Naša prvina, tako je istorija rekla, jeste ćirilica. Uzimamo i ono što nije izvorno srpsko, kao svoju prednost. Dobro je da naša deca znaju i latinicu. Zašto ne? Bogatiji smo″, poručio je dr Kovaček.

Dr Ljiljana ^olić, koja je skup pozdravila u ime predsednika SRJ Vojislava Koštunice, rekla je da je ćirilica danas ugroženija nego ikad i za to je okrivila vlast. Ona je, kako navodi izveštač, iskazala žaljenje što politička moć nije u rukama onih ljudi koji hoće da ožive ćirilicu-svedoka naše duhovnosti.

U uvodnom izlaganju potpredsednik Udruženja za zaštitu ćirilice Dragoljub Zbiljić ustvrdio je da su Srbi u izgrađivanje svog jezika ušli sa onim čijoj većini srpski (štokavski) nije bio maternji jezik. Zbog toga u srpskom jeziku u XIX i XX veku bilo je lomova od kojih se ni danas, u XXI veku, nismo oporavili, i optužio državne institucije ″koje u vezi sa očiglednom katastrofom za srpsko pismo ne samo da ne čine ništa da bi se ona zaustavila nego, najpre nečinjenjem, a onda povremeno i pogrešnim činjenjem, doprinose njenom dovršetku! Katastrofa ne može biti prejaka reč kada se zna da je u svemu što u Beogradu danas piše ćirilica zastupljena samo 31,8, u Novom Sadu jedva 18,5, u Bačkoj Palanci 16, Zrenjaninu 14, Kikindi 12 odsto″.

Zbiljić se založio za jedno pismo jednog jezika, pa nastavlja: ″ Ako se sa srpskom ćirilicom otrežnjenje kod nas Srba ne izdejstvuje, ako državni organi nastave da se ponašaju kao da slede uredbu o zabrani i ukoliko se nastavi izgon srpskog pisma iz našeg jezika, onda ćemo vrlo brzo ostati bez svoje ćirilice. Gledaćemo je samo u muzejima, na nadgrobnim spomenicima i u starim knjigama″.

Mr Branislav Brborić izrazio je žaljenje što se Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica, objavljujući kao zasebnu publikaciju Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina na jedanaest jezika, što se može samo pozdraviti, povelo za lošom inercijom kada je u pitanju predstavljanje srpskog jezika. Negodovao je što je je tekst na srpskom jeziku, koji je s razlogom prvi naveden, dat samo na latinici, što je, dakle, predstavljen sekundarnim a ne primarnim pismom. Naglasio je da bi bilo razborito i pravedno da matični narod Srbije, Crne Gore i Republike Srpske, te njihovi manjinski ogranci izvan tih teritorija koji baštine ćirilicu hiljadu godina-uživaju ista prava kao i drugi narodi u regionalnim i evropskim okvirima.

U Politikinom tekstu ″Mnogi ne znaju ćirilicu″ (20.6.2002) navodi se kako se profesori srpskog jezika žale da ih učenici prvog razreda srednje škole mole da prvi pismeni zadatak pišu latinicom jer ne znaju ćirilicu, što se, navodno, pokazalo i na klasifikacionim ispitima za upis u srednje škole.

U listu Glas javnosti objavljeno je više tekstova sa ovom temom. U broju od 11.12.2001. god. pod naslovom ″ Traže ćirilični nedeljnik ″ piše o inicijativi Udruženja za zaštitu ćirilice iz

32 Politika, 8.6.2002

19

Kikinde da Kikindske novine ne štampaju latinicom jer, kako je rečeno na konferenciji za štampu, ″primarnost ćirilice u srpskom jeziku jeste pitanje integriteta i identiteta srpskog naroda″. U Kikindskim novinama pak misle da je jedino važno koje informacije nude građanima, a ne na kom pismu. Navode da su svi fontovi na latinici, te da ″kompjuteri ne idu u korak sa ćiriličarima″.

Glas objavljuje 9.1.2002. protest Izvršnog odbora ″]irilice″ upravnici Gradske biblioteke u Vršcu što članske karte štampaju latinicom (″Napuštena ćirilica″). U tekstu ″]irilica postaje molitveno pismo″ autor Miroslav Bogdanović meditira o državi ″ u kojoj će svi (građani) imati ista prava, pa i ona da slobodno govore svojim (matičnim) jezikom, pišu svojim pismom... a da država ima zajedničko ime: Srbija″.

U broju od 22.2.2002. pod naslovom ″Novi Sad bez ćirilice za 40 godina″ list izveštava o protestu stručne grupe ″5ć-više″ protiv predloga Skupštine Vojvodine o izmeni i dopuni Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma. U broju od 27.3.2002. Đika Pantić tvrdi da je ćirilica decenijama ugrožena, da se u Ustavu ne pominje srpski već nepostojeći srpskohrvatski jezik, da je ″badava što je Ustavom proklamovana ravnopravnost ćirilice i latinice, što inače nigde u svetu ne postoji, jer upravo državne institucije ne poštuju ravnopravnost, s obzirom na to da su sva službena akta na latinici″...da je ″ćirilica katastrofalno poražena od latiničkog pisma″...da ″ugroženost ćirilice traje decenijama. a naročito u vreme Brozove Jugoslavije kad je srpstvo po svim osnovama (jezik, pismo, istorija i religija) bilo ugroženo″ Uzgred budi rečeno, ustavima SR Jugoslavije i Republike Srbije latiničnom pismu nije garantovana ravnopravnost.

Slobodan Turlakov u tekstu ″Ode još jedna ćirilica″33 podrugljivo piše kako su stranke

DOS-a u predizbornoj kampanji pred peti oktobar sav propagandni materijal štampale ćirilicom ″primamljujući time sav srpski narod da glasa za njih, za, kako su govorili, promene, za bolju Srbiju!″ a da im je, čim su došli na vlast, ″prva briga bila da te promene iskažu i time što će masovno i rigorozno gušiti ćirilicu stvarajući tako tu svoju 'bolju Srbiju', kako bi je rasrbljenu lakše umuvali u Evropu″. Zatim piše da se ″ sad već i državne ustanove, kao što su ministarstva, koja su, inače, ustavno obavezna da opšte s podređenim im narodom ćirilicom, ne libe da javni život regulišu latinicom″, pa u tom smislu nabraja ministarstva pojedinačno, da bi se, potom, okomio na direktorku Pozorišnog muzeja koja ″ kao prvo ukloni ćirilicu sa svog vidika i muzejski časopis Teatron postade evropski, tj. latinički... Dakle, oduzeše nam još jednu ćirilicu i proglasiše to evropskim i kulturnim činom, takoreći dekontaminacijom od srpstva i na tom sektoru i u tom vidokrugu″. Komentarišući pisanje časopisa Teatron, Turlakov se pita: ″Zar nije bilo savetnije po njih da po nama pljuju ćirilicom? Jer, ovako, na tuđem pismu, to nas ne može da dotiče, sem ako ne žele da se dodvore onima koji su nas ubijali...″

Isti list 5.6.2002. izveštava o odluci SO Zrenjanin da su u najvećoj banatskoj opštini u službenoj upotrebi srpski jezik i ćirilično i latiničko pismo, kao i jezici narodnosti... No još pre usvajanja ove odredbe, kada se pojavila kao predlog protestovalo je Udruženje ″]irilica″ za opštinu Zrenjanin u za tu priliku štampanom letku u kome se navodi: ″U sredu 8. maja odbornici SO Zrenjanin su preglasavanjem : 29:25, protivustavno i nezakonito, uneli u Predlog statuta naše opštine (član 9) da hrvatska i bošnjačka latinica postanu službeno pismo opštine. Udruženje ″]irilica″ će upotrebiti sva zakonom dozvoljena sredstva da se ovakav član 9 novog statuta naše opštine pravno sruši″. Autori u tekstu postavljaju pitanje da li srpski jezik ima dva pisma- ćirilicu i latinicu, pa sami odgovaraju: ″Netačno. ]irilica jeste matično i jedino autohtono pismo srpskog jezika već hiljadu godina″.

U Građanskom listu (22.3.2002.) objavljen je napis u kome se govori o protestu Udruženja ″]rilica″ što su identifikacione kartice zaposlenih u službama SO Zrenjanin štampane latinicom. U Novostima od 4.4.2002. u članku ″Latinica bliže srcu″ komentariše se (i kritikuje) pisanje saopštenja pokrajinskih organa na ćirilici i latinici.

Dnevnik u broju od 9. jula 2002. objavljuje otvoreno pismo predstavnicima vlasti na saveznom i republičkom nivou (potpisnici: Vera Davidović, predsednik Skupštine ″]irilice″ i Dragoljub Zbiljić, predsednik Izvršnog odbora) sa naslovom ″Ćirilica se gazi u Srbiji″ koji počinje rečima: ″Bolna je istina o kojoj vam svima pišemo duže od godinu dana. Srbi se u Srbiji u ovom času bore za svoja osnovna prava. Pored mnogih drugih ugroženih osnovnih ljudskih prava, Srbi su danas lišeni u velikoj meri i prava na svoje pismo, ćirilicu, koju koriste u svom jeziku više od deset vekova. Već vas po ko zna koji put upozoravamo da se srpska ćirilica danas u svojoj kolevci- Srbiji, prosto gazi i ubija.″ (Napred smo već videli da kolevka ćirilice nije

33 Glas javnosti, 26.5.2002

20

u Srbiji već u Grčkoj). U broju od 8.6.2002. , u tekstu ″Ugroženo nacionalno pismo″ Dnevnik izveštava o okruglom stolu ″]irilica u srpskom jeziku - danas i sutra″. U raspravi je ocenjeno da je primarno srpsko pismo, staro deset vekova, ugroženije danas više nego ikad i da su za to najviše krive vlasti, koje ne insistiraju na sprovođenju zakona. ^ak je, navodi se, i srpska verzija Saveznog zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina i etničkih zajednica objavljena na latiničkom pismu.

Grupa saveznih poslanika koju čine prof. dr Ljiljana ^olić, dr Radoje Prica i prof. dr Rista Trajković predstavila je, kako izveštava Politika, na konferenciji za štampu u Saveznoj skupštini Predlog deklaracije o zaštiti ćirilice, koji će se ove jeseni naći u skupštinskoj proceduri. U ovom predlogu, između ostalog, stoji: ″U Saveznoj Republici Jugoslaviji, kao i u republikama Srbiji i Crnoj Gori, sve više se zapostavlja ćiriličko pismo kako u zvaničnoj tako i u svakodnevnoj upotrebi.″34. U deklaraciji se zatim, prema Politici, naglašava destovekovna upotreba ćirilice kojom su ispisivani dokumenta i spomenici, najznačajniji istorijski spisi, najvažnija književna dela i sve drugo što predstavlja suštinski element nacionalnog identiteta Srba i Crnogoraca, kao i to da se danas ćiriličko pismo sve ređe koristi. Predlagači deklaracije smatraju da je, odricanje od sopstvenog pisma znak odsustva svesti o potrebi negovanja sopstvenih kulturnih vrednosti, čuvanja nacionalnog identiteta i njegovih obeležja te da ″takođe ukazuje na kompleks niže vrednosti i pogršno shvatanje da će nas udaljavanje od sebe samih približiti drugima″.

Pošto je naveo kako je većina firmi po Beogradu ispisana na stranim jezicima ili samo latinicom, dr Prica je zamerio značajnim institucijama - Srpskoj akademiji nauka, Matici srpskoj i Vukovoj zadužbini što ne pokazuju dovoljno interesovanja za ovu temu.

″Ako tradicija, jezik i pismo odvajaju jedan narod od drugog naroda, vreme je da se zapitamo gde se mi to nalazimo kada zapostavljamao našu tradiciju u ime drugih ciljeva, kada u jezik ulazi sve više tuđica, a sada i naša ćirilica sve više iščezava. Time nestaje i nacija kojoj pripadamao″, naglasio je prof. Rista Trajković.

Dr Ljiljana ^olić je naglasila da će ova inicijativa pružiti šansu poslanicima da pokažu nacionalni konsenzus, pa objasnila da ″deklaracija nije pravna norma, ona je apel za očuvanje ćirilice. Direktne sankcije za njeno neprimenjivanje ne postoje, ali je moguće primeniti niz propisa i zakonskih odredaba da se ona poštuje. Mi jednostavno želimo da delujemo na svest ljudi. Jer slovo jeste simbol, ali i monogo više od toga.″

Aktivisti za zaštitu ćirilice ovo pismo predstavljaju kao temeljnu nacionalnu dinstinktnu karakteristiku po kojoj narod jeste. Potiskivanje ćirilice prikazuje se kao deo zavere čiji je cilj uništavanje srpskog naroda i države. ]irilica je ″duša″ naroda pa ako je ona ugrožena, doveden je u pitanje i njegov opstanak. Ovakvo vulgarno herderijanstvo u stvari je strategija za vršenje nacinalno- političke mobilizacije. Posle katastrofalnih političkih i vojnih poraza devedesetih, srpski nacionalizam napušta ofanzivnu ideologiju i povalači se na rezervni, kulturni teren, od ″zaštite″ teritorija ka ″zaštiti″ ekskluzivnih kulturnih vrednosti. Latinica je predmet napada budući da njena upotreba otvara mogućnost saradnje i povezivanja sa drugim jugoslovenskim narodima.

U tiradama o zaštiti ćirilice potpuno se prenebregavaju činjenice o sociolingvističkim prilikama u Srbiji i Vojvodini. Kao i drugim jugoslovenskim zemljama, i u Srbiji je došlo do etničke homogenizacije stanovništva, pre svega zbog političkih događaja devedesetih. Ne samo da u Vojvodini srpski jezik danas nije ugrožen nego on dominira kao nikad u istoriji. Srbi su bili trećina stanovništva Vojvodine kad je stvorena Kraljevina SHS posle Prvog svetskog rata, nešto preko polovine 1948 (50,6%), dok danas verovatno čine dve trećine stanovništva. U Vojvodini se manjinski jezici povlače pred srpskim gotovo u svim oblastima upotrebe jezika, a posebno kad se radi o obrazovanju, štampi, elektronskim medijima, javnim natpisima. Dakle, ne samo da srpski jezik u Vojvodini nije ugrožen nego se njegova dominacija povećava na štetu manjinskih jezika. Zaštitnici ćirilice ovakve činjenice u potpunosti ignorišu, a pažnju usredsređuju na ćirilično pismo, koje se verovatno povlači pred latinicom, ali zaključci o nacionalnoj katastrofi, koja otuda navodno proizlazi, neisinit su. Radi se, dakle, o ksenofobnoj ideologiji, čiji protagonisti iskazuju paničan strah od svega što ljude povezuje i od svake društvene aktivnosti koja prelazi etničke granice. Neskrivene političke ambicije zaštitnika ćirilice otvoreno iznosi dr Ljiljana ^olić koja u već citiranom govoru u Novom Sadu juna 2002 izražava žaljenje što politička moć nije u rukama onih koji hoće da ožive ćirilicu. Navodno oživljavanje ćirilice u stvari je nastojanje da se stekne politička moć, to je konzervativna, nacionalno isključiva ideologija a ne ideološki i politički nezavisna kulturna delatnost. Svoje političke stavove aktivisti za zaštitu

34 ″Slovo kao simbol″, Politika, 28.8.2002

21

ćirilice ponekad iznose skrivenije ali ipak uočljivo. Tako Turlakov u već citiranom stavu kritikuje ministarstva koja ne ″opšte s podređenim im narodom ćirilicom″. Autor očigledno prihvata autoritarne stavove po kojima je narod podređen vlastima a jedini problem je na kom se pismu izdaju naređenja.

Prema Zbiljiću, ćirilica je ″državno pitanje″, dakle političko, pri čemu, očigledno, autor misli da je pismo osnovno državno i političko pitanje.

Navedeni stavovi često počivaju na iskrivljavanju ili falsifikaovanju notorninh istorijskih činjenica. Pored toga, uočljivo je nastojanje da se identifikuju crkvena i nacionalna prošlost. Sve što se u istoriji dešavalo na određenoj teritoriji proglašava se za ekskluzivnu nacionalnu baštinu. Ovakva uprošćavanja i projekcija sadšnjosti u prošlost deo je agresivne kampanje za klerikalizaciju javnog života (nacija=crkva), koja se jasno iskazuje i u nekim postupcima vlasti ( uvođenje veronauke u škole, proglašavanje crkvenih za državne praznike i sl.). Najzad, u rasprave o ugroženoj ćirilici uključili su se i političari. Njihova namera verovatno je da skrenu pažnju javnosti sa ključnih društvenih i državnih problema na trivijalnosti i tako stvore utisak kako je najvažniji zadatak vlasti da čuva i obnavlja ugroženu tradiciju, čime se oslobađaju odgovornosti za loše stanje u ekonomiji i socijanom položaju većine stanovništva.

5. Prevladavanje prošlosti: pitanje vojvođanskih Nemaca Reinterpretacije istorijskih sukoba i prošlosti često se koriste kao način da se otvori neki

novi sukob ili kao sredstvo da se ostvare neki interesi. Prevladavanje prošlosti jedan je od najtežih zadataka pred kojim se nalaze etnički složena društva, naročito kada su u procesu tranzicije. Posle Miloševićevog pada osnažile su ovakve polemike u Vojvodini, naročito u vezi sa stradanjem vojvođanskih Nemaca i Mađara pred kraj Drugog svetskog rata. U ovom delu pokušaću da, na osnovu novinskih članaka, prikažem osnovne stavove nemačkih organizacija u Vojvodini u vezi sa sudbinom vojvođanskih Nemaca 1944. i 1945. godine.35

Kako se u poslednje vreme sve više raspravlja o denacionalizaciji imovine, iskrslo je, u vezi s tim, kao aktuelno i pitanje vraćanje imovine koja je posle Drugog svetskog rata oduzeta Nemcima u Jugoslaviji (folksdojčerima). To je česta tema na sastancima nemačkih udruženja u našoj zemlji, kojih je, prema pisanju lista Danas u broju od 7.5.2001, do tog datuma osnovano pet ( Nemački narodni savez u Subotici, Udruženje Nemaca ″Donau″ u Novom Sadau, Nemačko udruženje ″Adam Berenc″ u Apatinu, Udruženje ″Karlovac″ u Sremskim Karlovcima i Udruženje Nemaca u opštini Odžaci), kao i u javnim nastupima na tribinama i u razgovorima s novinarima. U štampi se pojavilo mnoštvo članaka u kojima su prezentovani stavovi predstavnika pomenutih udruženja i drugih zainteresovanih lica, kao i reagovanja na te stavove.

Glas javnosti u broju od 4.2.2001.god. donosi opširan tekst, u kome se, na početku, citiraju reči Rudolfa Vajsa, predsednika Nemačkog narodnog saveta u Jugoslaviji, koji kaže da je ″nad Nemcima primenjen princip kolektivne krivice i u ime toga oni su beskrupulozno opljačkani i proterani, uz desetine hiljada žena i dece, koje su ubili komunistički diktatori. Učinjena je nepravda. Razbojništvo ostaje razbojništvo i posle pedeste šest godina. Neotuđivost privatne svojine jedan je od temelja civilizacije. Znači, dovoljno je pravnih, ljudskih i moralnih razloga da se pristupi ispravljanju ove nepravde. Naravno, to pitanje želimo rešiti u dijalogu s nadležnim u ovoj državi. Pri tome nam je strana svaka pomisao o maksimalističkim zahtevima ili licitiranju brojem žrtava, kao što ni u kom slučaju ne mislimo zastupati interese onih koji su počinili zločine i koji su sudski kažnjeni kao ratni zločinci.″

Vajs dalje kaže da je Nemački narodni savez u SRJ nedavno obnovio inicijativu da jugoslovenski Nemci dobiju status nacionalne manjine. ″Ovaj zahtev″ nastavio je Vajs ″znači, pre svega, priznanje jedne nepobitne činjenioce da ovde Nemci žive već tri veka, da su pridoneli privrednom, kulturnom i civilizacijskom razvoju ovih krajeva, i da jedna narodna grupa, koja je pre pola veka ovde brojala više od pola miliona ljudi, sada ne može biti vođena pod rubrikom ostali″.

U tekstu se dalje navodi da je, prema popisu stanovništva iz 1921.god., u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca nemački kao maternji jezik govorilo 505.790 stanivnika; deset godina kasnije, po tom kriterijumu, bilo je upisano 499.969 stanovnika, od čega je u Banatu nemački govorilo 120.450 lica ( od toga 1.874 Jevreja), u Bačkoj 173.058 (3.282 Jevreja), u Sremu 49.345 (539 Jevreja).

35 O prevladavanju prošlosti v: dr Vladimir Ilić, Prevladavanje prošlosti u Vojvodini, Zrenjanin, 2002

22

Autor teksta navodi da postoji sumnja u pouzdanost ovih podataka, jer su se, navodno, neki pripadnici nemačke narodnosti iz raznih razloga, posebno ekonomskih i političkih, deklarisali kao Slovaci, Mađari, Hrvati, Srbi, te da na takvim temeljima pojedini nemački autori zasnivaju tvrdnju da je uoči rata u Jugoslaviji živelo 600.000, pa čak 700 ’ 750.000 foksdojčera, ali da se u ovdašnjim istoričarskim krugovima ovakve procene, najblaže rečeno smatraju tendencioznim.36

U Jugoslaviji je, prema popisu od 1948, registrovano 55.337 pripadnika nemačke narodnosti, da bi u popisu 1981. taj broj pao na svega 8.712. 1991 bilo ih je u SR Jugoslaviji 5.387, najviše u Vojvodini 3.873 (0,19% stanovništva pokrajine). Na istom popisu u Srbiji je 4.275 lica navelo da im je nemački maternji jezik, od toga su njih 3002 po nacionalnosti Nemci.37

Prema Glasu javnosti, pošto se osvrnuo na odluku Predsedništva Avnoja od 21. novembra 1944, po kojoj je u državnu svojinu prešla sva imovina (pokretna i nepokretna) Nemačkog rajha i njegovih državljana koja se nalazi na teritoriji Jugoslavije; sva imovina osoba nemačke narodnosti, osim Nemaca koji su se borili u redovima NOV i POJ ’a; sva imovina ratnih zločinaca i njihovih pomagača, bez obzira na državljanstvo, Rudolf Vajs kaže: ″Postoje prilično pouzdani podaci o svoj oduzetoj zemlji, pokretnoj i nepokretnoj imovini, umetničkim dragocenostima, kao i o sredstvima u bankama Nemaca koji su bili državljani Kraljevine Jugoslavije. ^ekamo da nadležni organi, odbori ili komisije države, takođe urade određenu računicu. Međutim, ako uzmemo samo ono što su jugoslovenski istoričari obradili, kada je oduzeta imovina Nemaca u pitanju, dobija se takva suma da se od nje zavrti u glavi, a to je tek vrh ledenog brega″. U članku se navode podaci prema kojima je, na osnovu pomenute odluke Avnoja, u Jugoslaviji bilo konfiskovano 97.490 nemačkih zemljišnih poseda sa ukupno 637.939 hektara, od toga u Vojvodini 68.035 poseda sa 389.265 hektara. Pošto su kuće i zemlja folksdojčera uglavnom dodeljene kolonistima iz dugih krajeva Jugoslavije, postavlja se pitanje šta će biti s njima ukoliko se imovimna vrati bivšim vlasnicima. Vajs na to odgovara: ″Niko neće bitri izbačen na ulicu od onih ljudi koji stanuju u nemačkim kućama. Država im je to dala i država treba da obešteti prave vlasnike. Kolonisti ne snose nikakvu krivicu za nepravdu učinjenu Nemcima, jer su oni isto protiv svoje volje naseljeni ovde u Vojvodini. Ne želimo stare nepravde ispravljati tako što ćemo učiniti novu nepravdu.38

Prema izveštaju u listu Danas, na tribini Nemačkog narodnog saveta u Subotici, govoreći o oduzetoj nemačkoj imovini, Rudolf Vajs je, između ostalog, istakao: ″Mi smo svesni u kojoj situaciji se nalazi naša država, svesni smo da je tek nekoliko meseci prošlo od demokratskih promena i zato znamo da je iluzorno očekivati da sve odmah bude isplaćeno oštećenim licima. Međutim, naša je želja da država prizna istorijsku činjenicu kao gest distanciranja od nekadašnje politike i od te avnojevske odluke o oduzetoj imovini Nemcima samo zato što su pripadali jednom narodu. To bi bila velika moralna satisfakcija i možda mnogi od tih ljudi kojima je tada sve oduzeto odnosno njihovi potomci ne bi ni tražili da se to vrati nazad ″.39U Nemačkom narodnom savezu oduzetu imovinu od Nemaca državljana Kraljevine Jugoslavije procenjuju na oko 25 milijardi maraka.

Na godišnjoj skupštini Nemačkog udruženja ″Donau″, prema listu Danas, predsednik Udruženja Andreas Birgermajer zamerio je što predlog zakona o zaštiti nacionalnih manjina u Jugoslaviji ne tretira Nemce na adekvatan način i upozorio da će ovo uskoro bita država Srba. ″Izgledalo je da će novi predlog zakona o zaštiti nacionalnih manjina u Jugoslaviji biti dobar, ali poslednja verzija pokazuje da ne postoji ni minimalna dobra volja da se zaštite nacionalne manjine i akceptira stvarno stanje, već je uopštavanjem izbegnuto prikazivanje nacionalnih manjina. Zakon o nacionalnim manjinama mora u jednom delu demokratski da reguliše odnos nacionalne manijne sa matičnom zemljom i da im ostavi punu slobodu, tj. da obuhvati i status dvojnog državljanstva″, rekao je Birgermajer.40

Prema pisanju ovog lista, Udruženje ″Donau″ od novog zakona očekuje da se status nacionalnih manjina i etničkih grupa ne veže za brojnost ili procenat stanovništva, da se isključi

36 Prema Bogoljubu Kočoviću u Kraljevini SHS bilo je 1921. 496.000 Nemaca (4,1%), a u Kraljevini Jugoslaviji 1931. 490.000 (3,5%), a 1948 u FNRJ 55.000 (0,3%). U Vojvodini je 1921. bilo 331.000 Nemaca (21,5%) a 1931. 324.000 (20%). Brojevi su zaokruženi na prvu hiljadu (B. Kočović, navedeno delo, knj.II, str. 322,323). 37 Podaci za 1991. navedeni su prema Popisu stanovništva iz te godine. 38 ″Krivi što su Nemci″,Glas javnosti, 4.2.2001 39 ″Pljačka ostaje pljačka i posle pedest godina″, Danas, 12.3.2001 40 ″Kritika zakona o nacionalnim manjinama″, Danas, 24.12.2001

23

mogućnost brojčanog ograničenja, da se poimence navedu nacionalne manjine i etničke grupe, prizna nemačka nacionalna manjina, omogući pravo na dvojno državljanstvo, pravo na školovanje, korišćenje jezika i pisma u javnom životu, obezbedi pravo na zastupljenost u skupštinama, bez obzira na brojnost, predvidi paragraf koji zabranjuje da se u školskom sistemu, preko nastavnih sadržaja, nacionalne manjine i etničke grupe omalovažavaju i prikazuju kao stalni neprijatelji srpskog naroda.

A.Birgermajer u izjavi za Novosti kaže da se o istoriji mora pisati i učiti na drugačiji način nego što je to činjeno minulih decenija, posle Drugog svetskog rata, da đaci više ne smeju učiti da su Nemci fašisti. ″Celog života sam učio da sam fašista i neprijatelj ove zemlje, u kojoj sam rođen. Nove generacije treba da uče samo činjenice″. On se zalaže da se zabrane udžbenici iz prethodnoh režima kako bi ustupili mesto novim, pisanim jezikom tolerancije prema svim narodima i narodnostima.41

Na godišnjoj skupštini Nemačkog narodnog saveta, kako izveštava Građanski list, Rudolf Vajs je, pored ostalog, istakao da u Udruženju očekuju popis stanovništva i da će nakon toga odlučiti da li ima smisla oformiti i nacionalno veće.42

Dnevnik u broju od 12.5.2002. izveštava da su Nenad ^anak, predsednik Skupštine Vojvodine, i [andor Egereši, potpredsednik, primili delegaciju Saveta Udruženja podunavskih Nemaca. Tom prilikom je, prema Dnevniku, predstavnik podunavskih Nemaca iz Austrije Rudolf Rajman rekao da podunavski Nemci, pre svega, traže moralnu i kulturnu, pa tek onda materijalnu satisfakciju za nepravde koje su im učinjene nakon Drugog svetskog rata. Nenad Čanak ih je upoznao da se u Skupštini Vojvodine o tim nepravdama raspravljalo, da je Skupština osnovala anketni odbor za ispitivanje događaja od 1941. do 1945. godine, te da je vojvođanski parlament jednoglsano podržao inicijativu za mortorijum na prodaju nacionalizovane imovine 43

U izjavi za Politiku, Rudolf Rajman, potpredsednik Svetskog saveza podunavsjih Nemaca, kaže da je Predsedništvo Saveza, na sednici održanoj u Subotici, donelo rezoluciju u kojoj se traži ukidanje diskriminatorskih odluka Avnoja iz 1944. U tekstu rezolucije, koju su jednoglasno prihvatili predstavnici Saveza podunavskih Nemaca iz Sjedinjenih Američkih Država, Kanade, Nemačke, Austrije, Hrvatske, Mađarske, Rumunije i Jugoslavije, traži se pravna i moralna satisfakcija i ukidanje odluka koje su osnov za genocid i iseljavanje podunavskh [vaba. ″Odluka o ispravljanju nepravede nanete nemačkoj manjini u periodu od 1944. do 1948.god. povlači za sobom i pitanje povratka oduzete imovine, odnosno restitucije. Pri tom želim da naglasim ’ rešavanje obeštećenja i restitucije ne sme da proizvede novu nepravdu″, izjavio je Rajman. Rajman je tom prilikom izrazio želju da se sva stratišta obeleže, kako on kaže, ″pre svega postavljanjem krstova kao mesta za komemoraciju. To bismo uradili u saradnji sa vladajućim strukturama i uz našu finansijsku podršku″. Rajman se pohvalno izrazio o Zakonu o nacionalnim manjinama: ″Sa velikim zadovoljstvom primili smo vaš zakon o nacionalnim manjinama, pregledali smo ga zajedno sa nadležnim ministrastvom u Austriji i zajedno zaključili da je taj zakon pravi primer kako treba da izgleda zakonodavstvo u ovoj oblasti. To je izuzetno važno u Evropi, zaštita manjina predstavlja veoma bitan faktor ukluljučivanja u zajednicu″. On dalje navodi da podunavski Nemci, kad je reč o vraćanju imovine, traže isti status kakav imaju lica sa državljanstvom zemlje u kojoj su nekad i oni živeli. 44

U međuvremenu u štampi su objavljena i reagovanja na zahtev predstavnika podunavskih Nemaca. Na pomenutu rezoluciju, usvojenu na sednici Predsedništva Svetskog saveza podunavskih Nemaca u Subotici, reagovao je književnik Radomir Smiljanić u autorskom tekstu objavljenom kao pismo predsedniku Vlade Srbije Zoranu \inđiću, u kome je osporio pravo ″nemačkoj gospodi″da odluke Avnoja nazivaju ″genocidnim″, pa kaže: ″Ta gospoda, nazvana od svoga firera Adolfa Hitlera svojevremeno peta kolona, folksdojčeri hiljadugodišnjeg Hitlerovog Nemačkog rajha, prvi u svetu osnovaše Kulturbund. Prilikom neobjavljenog ratnog napada hitlerovaca u roku od tri dana oformiše zloglasnu Princ Eugen SS diviziju, kao državljani Kraljevine Jugoslavije, a u ratu izvršiše masovno ono što se baš njihovim nemačkim zove frahnen’fluhst (veleizdaja, bekstvo od zastave...), a to pravno’zakonski podrazumeva kaznu u ratu i po ratu preki sud, konfiskacija cele imovine!″ Smiljanić dalje nabraja zlodela koja su folksdojčeri počinili u zemlji čiji su bili državljani: oko milion pobijenih Srba, opljačkane banke, 41 ″Menjati udžbenike istorije″, Novosti, 22.4.2002 42 ″Čekaju popis stanovništva″, Građanski list, 4.3.2002 43 ″Isterivanje neprvdi prošlosti″, Dnevnik, 12.5.2002 44 ″Cilj nije iznošenje bogatstva već pravde″, Politika, 12.5.2002

24

dućani, imovina odvučena u Nemačku i sl. 45Ako se ova polemika nastavi, biće to samo još jedan primer kako se iz istorijskih sporova razvija novi konflikt. ^injenica je da je veliki broj Nemaca doživeo strašnu sudbinu posle Drugog svetskig rata u gotovo svim zemljama istočne Evrope u kojima su živeli. Veliki broj ih je u Vojvodini bio deportovan u logore gde su masovno umirali od gladi i bolesti. ^injenca je takođe i to da se u nastupima aktivista nemačkih organizacija u Vojvodini obično izostavlja kontekst u kome se stradanje Nemaca dogodilo. ^injenje zločina i genocid započeli su nemačkom okupacijom 1941. pa se taj kontekst ne može zaobići. Jednostrano navođenje činjenica samo o stradanju Nemaca, po pravilu, izaziva jednostrane odgovore. Tako se polemike o prošlosti uključuju u aktuelni politički kontekst i doprinose daljem razvoju nacionalne netrpeljivosti.

6. Novi propisi u oblasti zaštite manjina 6.1. Zakon o zaštiti sloboda i prava nacionalnih manjina Najznačajniji akt iz oblasti zaštite manjina koji je donet posle prevrata iz oktobra 2000.

svakako je savezni zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, usvojen februara 2002.46 Prema čl. 2, nacionalna manjina je svaka grupa državljana SR Jugoslavije koja je po brojnosti dovoljno reprezentativna a u manjini je na teritoriji SRJ, pripada nekoj od grupa stanovništva koje su u dugotrajnoj i čvrstoj vezi sa teritorijom SRJ a poseduje distinktna obeležja kao što su jezik, kultura, nacionalna ili etnička pripadnost, poreklo ili veroispovet po kojima se razlikuje od većine stanovništva i želju da vlastitu različitost očuva. Nacionalnim manjinama smatraće se sve grupe državljana koje se nazivaju ili određuju kao narodi, nacionalne i etničke zajednice, nacionalne i etničke grupe nacionalnosti i narodnosti a ispunjavaju gore navedene uslove. Kriterijum dovoljne reprezentativnosti je ostao nejasan. Takođe iz navedenih uslova sledi da se Srbi ne mogu smatrati manjinom ukoliko su u manjini u nekoj lokalnoj zajednici ili na teritoriji druge države članice.

Ovo pitanje nije od malog značaja s obzirom da etička majorizacija može biti izražena i u lokalnim sredinama, pa se tako i Srbi i Crnogorci mogu naći u nepovoljnom položaju. Ovaj problem rešavala su razna međunarodna tela poput Komiteta za ljudska prava UN i Venecijanska komisija, koja je savetodavni organ Saveta Evrope. U slučaju Mc Intyre i ostali protiv Kanade Komitet je 1993. stao na stanovište da je manjina u smislu člana 27 Pakta o građanskim i političkim pravima ona grupa koja je manjina na teritoriji cele države, a ne manjina unutar bilo koje provincije 47@alioci su anglofoni Kanađani stanovnici Kvebeka koji su smatrali da im provincijske vlasti krše jezička prava koja im garantuje član 27 Pakta. Komitet je, međutim, stao na stanovište da državljani Kanade čiji je maternji jezik engleski ne mogu predstavljati jezičku manjinu, te se i ne mogu pozivati na član 27. Valja dodati da propisi u Kvebeku favorizuju francuski jezik te da su anglofoni Kanađani koji žive u ovoj provinciji u faktičkom manjinskom položaju. Suprotan stav o ovom pitanju nedavno je zauzela Venecijanska komisija.48 Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina ne sadrži definiciju pojma ″nacionalna manjina″ pa se postavlja pitanje koje grupe u Belgiji predstavljaju manjinu te koje grupe potpadaju pod režim posebne zaštite. Prema Komisiji, jedino one grupe koje su izložene riziku dominacije od strane većine zaslužuju zaštitu; numerička inferiornost nije dovoljan element, iako nužan, da bi neka grupa bila kvalifikovana kao manjina u smislu Konvencije. Prema mišljenju Komisije, na one grupe lica koje su, iako malobrojnije od ostatka populacije u de iure ili de facto dominantnoj ili kodominantnoj poziciji, ne može se primeniti Okvirna konvencija. Kodominantne pozicije karakteristične su za etnički složene države u kojma su neke grupe malobrojnije od drugih, ali ravnopravno učestvuju u vladavinskim procesima, njihovo učešće obezbeđeno je ustavnim mehanizmima kojima se većinski princip neutrališe u korist malobrojnije ili malobrojnijih grupa. Manjinska grupa razlikuje se od kodominantne po tome što ona uživa izvesnu zaštitu od negativnog delovanja većinske vladavine, ali nije u istoj ravni kao većina kada je u pitanju vladanje državom. Prema komisiji, dalji problem je da li ovako 45 R. Smiljanić, ″Podunavski Nemci ukinuli Avnoj″, Glas javnosti, 31.5.2002 46 Službeni list SRJ, 11/2002 47 V: Communication Nos 359/1989, John Ballantyne, Elizabeth Davidson and Gordon MC Intyre V. Canada, Reports of the Human Rights Committee, Part II, UN DOC. A/48/40 (1 November 1993) 48 Opinion on Possible Groups of Perssons to which the Framework Convention for the Protection of National Minorities could be Applied in Belgium, Adopted by the Venice Commission at it 50th Plenary Meeting, Venice 8-9 March, 2002. http://venice.coe.int/site/interface/english.htm

25

većinsko-manjnske odnose treba definisati samo za državni nivo ili se pravilo odnosi i na niže nivoe vlasti u decentralizovanim državama. U decentralizovanim državama veliki deo odluka od značaja za manjine donosi se na nižim nivoima vlasti. Teritorijalna podela države može biti takva da pripadnici manjine na nivou države budu većina u toj teritorijlnoj jedinici pa, zahvaljujući decentralizaciji tada imaju veće mogućnosti da sami donose odluke koje se na njih odnose. U takvim decentralizovanim jedinicama grupa koja je većina na državnom nivou može se naći u manjinskom položaju i biti izložena dominaciji od grupe koja je u manjinskom položaju u celoj državi, ali koja kontroliše mehanizme vlasti u datoj teritorijalnoj jedinici. Komisija takođe ističe da se u ovakvim situacijama može naći i kodominantna grupa budući da na nižim nivoima vlasti nužno ne moraju postojati mehanizmi korekcje vlasti većine iako oni postoje na državnom nivou. Komisija smatra da mehanizmi manjinske zaštite moraju postojati na državnom, regionalnom i lokalnom nivou i pri tome se poziva na član 20 Okvirne konvencije koji, prema mišjenju Komisije, predviđa ovakve situacije. Prema ovom članu, u vršenju prava i sloboda koja proizlaze iz načela sadržanih u Okvirnoj konvenciji, svaki pripadnik nacionalne manjine poštovaće nacionalno zakonodavstvo i prava drugih, posebno pripadnika većine ili drugih nacionalnih manjina. Komisija takođe ukazuje i na stav Saveta ministara koji zahtevaju da izveštaji koje države upućuju na osnovu člana 25 Konvencije sadrže informacije i o položaju manjina unutar manjina. Komisija takođe ističe i stav Savetodavnog komiteta koji, u vezi sa finskim izveštajem, navodi da bi stanovnici Alandskih ostrva finskog maternjeg jezika koji su u poziciji manjine unutar manjine (Alandska ostrva imaju znatnu autonomiju sa švedskom većinom stanovnika) moraju biti obuhvaćeni zaštitom koju predviđa Konvencija kada su u pitanju kompetencije provincije Aland. Komisija takođe navodi primer [vajcarske koja je u deklaraciji datoj prilikom ratifikacije Konvencije istakla da su ″u [vjacarskoj nacionalne manjine u smislu Okvirne konvencije one grupe pojedinaca koje su brojčano inferiorne ostatku populacije države ili kantona″. Komisija, dakle, odbacuje mišljenje Komiteta za ljudska prava i smatra da bi takvo tumačenje bilo suprotno ciljevima Konvencije.

U Zaključku Komisija konstatuje da se grupa osoba brojčano inferiorna ostatku populacije koja ima zajedničke etničke, kulturne,lingvističke ili verske karakteristike koje želi da očuva ne može smatrati manjinom u smislu Okvirne konvencije ukoliko je i do mere u kojoj je u dominantnom ili kodominantnom položaju. U državama u kojima postoji decentralizacija vlasti postojanje manjine u smislu Konvencije mora se utvrđivati na nivou države kao celine kao i teritorijalnih jedinica posebno kada se radi o tome koja grpa /grupe je u dominantnoj ili kodominantnoj poziciji. U specifičnom primeru Belgije, na koju se inače odnosi stav Komisije, na federalnom nivou lica francuskog maternjeg jezika (čine oko 40% stanovništva) u kodominantnom su položaju sa stanovništvom holandskog maternjeg jezika (oko 58% stanovništva) jer postoje efikasni mehanizmi koji obezbeđuju ravnopravnost i korekciju većinskog principa, ali Belgijanci nemačkog maternjeg jezika (0,7% stanovništva) jesu manjina na državnom nivou. S obzirom na složenu strukturu belgijske države, Komisija smatra da lica francuskog matrenjeg jezika čine manjinu u holandskom i nemačkom jezičkom regionu kao i lica holandskog ili nemačkog maternjeg jezika u francuskom jezičkom regionu.

Iscrpno navođenje stavova Venecijanske komisije bilo je neophodno kako bismo ukazali na nedostatke u određivanju nacionalne manjine u našem zakonu. Iako brojne definicije nacionalne manjine uzimaju, poput Venecijanske komisije, elemenat nedominantnosti, naš zakon to ne čini, što može uzrokovati poteškoće prilikom tumačenja. Navodimo definiciju Frančeska Kapotortija, jednu od najpoznatijih, koja je data kao pomoć pri interpretaciji člana 27 Pakta o građanskim i političkim pravima. Prema Kapotortiju, nacionalna manjina je ″ grupa brojčano inferiorna ostatku populacije države koja je u nedominantnom položaju, čiji pripadnici koji su državljani te države poseduju etničke, verske ili lingvističke karkteristike po kojima se razlikuju od ostatka populacije i koji pokazuju, makar i implicitno, osećanje solidarnosti usmereno na očuvanje njihove kulture, tradicije vere ili jezika″. 49Koje grupe bi po našem zakonu mogle biti nacionalne manjine? S obzirom da je kriterijum nedominantnosti izostavljen, to bi mogli biti Crnogorci na svim nivoima iako po važećem ustavu postoje više nego snažni mehanizmi korekcije vladavine većine u saveznim institucijama. Crnogorci, svakako, mogu biti u manjinskom položju na teritotiji Srbije, ali i u opštinama u Crnoj Gori u kojima su manjina stanovništva. Prema članu 2 Zakona, Srbi ne mogu biti u manjinskom položaju jer su oni u SRJ u većini, a kriterijum nedominantnog položaja je izostavljen.

49 Navedeno po: United Nations Actions in the Field of Human Rights, United Nations, New York and Geneva,1994,p193

26

Pored zabrane diskriminacije, Zakon predviđa mogućnost donošenja mere za obezbeđivanje ravnopravnosti ″između pripadnika nacionalnih manjina i većinske nacije″ (čl.4). (Većinska nacija je navedena u jednini.) Takođe, drugim stavom ovog člana obavezuju se organi vlasti da donesu pravne akte i preduzmu mere s ciljem popravljanja položaja Roma. Ovakvi propisi i mere ne mogu se smatrati diskriminacijom.50 Garantuje se sloboda izjašnjavanja ili neizjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti. Zabranjena je svaka registracija pripadnika nacionalnih manjina koja ih, protivno njihovoj volji, obavezuje da se izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti, kao i nasilna asimilacija. Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da slobodno zasnivaju i održavaju miroljubive odnose unutar SRJ i van njenih granica s licima koja zakonito borave u drugim državama posebno sa onima sa kojima dele zajednički identitet. Država može predvideti olakšice za ostvarivanje ovog prava. Pripadnici nacionalnih manjina obavezni su da poštuju ustavni poredak, pravila međunarodnog prava i javnog morala. Odredbama Zakona se ne menjaju niti ukidaju prava pripadnika nacionalnih manjina stečena prema propisima koji su se primenjivali do stupanja na snagu Zakona, kao i prava stečena na osnovu međunarodnih ugovora kojima je SRJ pristupila. Najveći deo Zakona posvećen je pravu na očuvanje posebnosti. Pripadnici manjina imaju pravo na slobodan izbor i korišćenje ličnog imena i imena svoje dece, kao i na njihovo upisivanje u sve javne isprave, službene evidencije i zbirke ličnih podataka na manjinskim jezicima i prema njihovim pravopisima. Ovim članom proširena su do sada postojeća prava budući da nijednim zakonom nije bilo izričito utvrđeno pravo na upis ličnih imena na manjinskim jezicima, već je republičkim zakonom o jeziku propisano da se javne isprave mogu izdavati dvojezično na područjima na kojima su i manjinski jezici u službenoj upotrebi. Ovo pravo sada je precizirano tako da nema nedoumica o tome kako se upisuju lična imena pripadnika nacionalnih manjina.

Pripadnici manjina mogu slobodno upotrebljavati svoj jezik i pismo, privatno i javno. Na teritoriji jedinice lokalne samouprave gde tradicionalno žive pripadnici nacionalne manjine ″njihov jezik i pismo može biti u ravnopravnoj službenoj upotrebi″. Ukoliko udeo pripadnika neke manjine dostiže 15% stanovništva prema poslednjem popisu , jedinica lokalne samouprave obavezno će uvesti jezik te manjine u ravnopravnu službenu upotrebu. U onim lokalnim samoupravama u kojima je do donošenja ovog zakona u službenoj upotrebi bio i neki manjinski jezik, on će zadržati taj status. Prema Zakonu, službena upotreba manjnskih jezika podrazumeva naročito upotrebu ovih jezika ″u upravnom i sudskom postupku″ i vođenje ovih postupaka na manjinskim jezicima; upotrebu manjinskih jezika u komunikaciji ″organa sa javnim ovlašćenjima sa građanima″; izdavanje javnih isprava i vođenje službenih evidencija i zbirki ličnih podataka na manjinskim jezicima i prihvatanje ovih isprava kao punovažnih; upotreba tih jezika ″na glasačkim listićima i biračkom materijalu... kao i u radu predstavničkih tela″.″ Na područjima jedinica lokalne samouprave u kojima udeo manjinskog stanovništva dostiže 15% imena organa koji vrše javna ovlašćenja, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugih toponima ispisuju se na jeziku dotične nacionalne manjine, prema njenoj tradiciji i pravopisu″ (čl.11 st.4) 51Republički zakon o jeziku ne dozvoljava upotrebu

50 Za uvođenje mera pozitivne diskriminacije u Ustavu SRJ ne postoji osnov budu}i da on ne predviđa izuzetke od principa građanske ravnopravnosti Prema članu 1 tačka 4 Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, ″posebne mere, donete jedino radi obezbeđivanja odgovarajućeg napretka izvesnih rasnih ili etničkih grupa ili lica kojima je neopohodna zaštita koje mogu da budu potrebne radi garantovanja, uživanja i ostvarivanja ljudskih prava i osnovnih sloboda pod jednakim uslovima, ne smatraju se kao mere rasne diskriminacije, pod uslovom da nemaju za rezultat održanje različitih prava za razne rasne grupe i da se ne održavaju na snazi kada se postignu ciljevi radi kojih su ove mere bile preduzete″. 51 Prema čl. 11 tačka 3 Okvirne konvencije,″ u oblastima tradicionalno naseljenim znatnim brojem pripadnika nacionalnih manjina, ugovornice će nastojati, u okviru svojih pravnih sistema, uključujući, gde je to pogodno, ugovore s drugim državama, a uzimajući u obzir svoje posebne uslove, da tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica i druge topografske oznake namenjene javnosti budu takođe ispisane na lokalnom jeziku kada postoji dovoljna tražnja za takvim oznakama. Prema objašnenjima :″ovaj član ima za cilj da unapredi mogućnost da se lokalni nazivi, imena ulica i druge topografske oznake namenjene javnosti takođe daju na manjinskom jeziku. U sporovo|enju ovog načela države imaju pravo da vode računa o posebnim okolnostima i okvirima svojih pravnih sistema uključujući, gde je pogodno, sporazume s drugim državama. U oblasti obuhvaćenoj ovom odredbom, podrazumeva se da ugovornice nemaju obavezu da zaključuju sporazume s drugim državama. I obrnuto, mogućnost zaključivanja takvih sporazuma se ne isključuje. Takođe se podrazumeva da se ne dira u pravno obavezujuću prirodu postojećih sporazuma. Ova odredba ne znači nikakvo zvanično priznavanje lokalnih imena na manjinskim jezicima.″

27

tradicionalnih manjinskih toponima ukoliko se oni razlikuju od zvaničnih. U prvoj polovini devedesetih bilo je više sporova oko ispisivanja naziva naseljenih mesta na mađarskom jeziku.

Savezni zakoni i propisi objavljuju se i na jezicima nacionalnih manjina u skladu sa posebnim propisom. Pripadnici manjine koja dostiže 2% stanovništva u SRJ mogu se obratiti saveznim organima na svom jeziku i imaju pravo da dobiju odgovor na tom jeziku. Narodni poslanik pripadnik manjine čiji je udeo u stanovništvu SRJ 2% ima pravo da se obraća Saveznoj skupštini na svom jeziku, što se bliže utvrđuje poslovnicima o radu skupštinskih veća. Zakonskim članovima o službenoj upotrebi manjinskih jezika prošireno je ovo pravo budući da su manjinski jezici u ravnopravnoj službenoj upotrebi, a takođe, barem delimično, omogućena je i službena upotreba manjinskih jezika i na federalnom nivou. (^l. 15 st. 2 Ustava SRJ glasi: ″Na područjima Savezne Republike Jugoslavije gde žive nacionalne manjine u službenoj upotrebi su i njihovi jezici i pisma, u skladu sa zakonom″.)

Prema članu 12 Zakona, pravo na negovanje kulture i tradicije nacionalnih manjina i njihovih pripadnika neotuđivo je individualno i kolektivno pravo. Pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju posebne kulturne, umetničke i naučne ustanove, društva i udruženja iz svih oblasti kulturnog i naučnog života koja su samostalna u svom radu ″Država će učestvovati u finansiranju tih društava i udruženja u skladu sa svojim mogućnostima″(čl.12 st.3). Za podsticaj i podršku ovakvih institucija mogu se osnivati posebne fondacije. Muzeji, arhivi i institucije za zaštitu spomenika kulture čiji je osnivač dražava obezbediće predstavljanje i zaštitu kulturno-istorijskog nasleđa nacionalnih manjina sa svoje teritorije. Predstavnici manjinskih nacionalnih saveta će učestvovati u odlučivanju o načinu predstavljanja kulturno-istorijskog nasleđa svoje zajednice. (Inače, predstavljanje kulturno-istorijskog nasleđa je stručni posao koji bi trebalo da obavljaju eksperti slobodni od bilo čijeg uticaja, pa i nacionalnih saveta koji su pak tipično politička tela, što ćemo videti niže. Ovakva odredba omogućava političku instrumentalizaciju kulturne tradicije, što je inače tipično za nacionalizam.) Zakonom se ne samo garantuje pravo pripadnicima manjina da osnivaju institucije iz oblasti kulture već i obavezu države da ih finansira (″Država će učestvovati u finansiranju.... u skladu sa svojim mogućnostima). Prema članu 47 Ustava SRJ, pripadnici manjina imaju pravo da, u skladu sa zakonom, osnivaju prosvetne i kulturne organizacije ili udrženja, koja se finansiraju na načelu dobrovoljnosti, a država ih može pomagati (podvukao M.S.)

Prema čl. 13 Zakona, pripadnici manjina imaju pravo na obrazovanje na svom jeziku na predškolskom nivou, u osnovnim i srednjim školama. Minimalan broj učenika za otvaranje odeljenja može se propisati, ali on može da bude manji od minimalnog broja koji je zakonom propisan za ″obezbeđivanje odgovarajućih oblika nastave i obrazovanja″. Obrazovanje na manjinskom jeziku ne isključuje obavezno učenje srpskog jezika. Program nastave koji se obavlja na manjinskom jeziku ″....u delu koji se odnosi na nacionalni sadržaj, u značajnoj meri će sadržati teme koje se odnose na istoriju, umetnost i kulturu nacionalne manjine″. U izradi nastavnog plana za predmete sa nacionalnim sadržajem obavezno učestvuju i nacionalni saveti nacionalnih manjina. Ukoliko u momentu donošenja zakona nije postojalo obrazovanje na jeziku neke nacionalne manjine, država je dužna da stvori uslove za organizovanje obrazovanja na jeziku te manjne u okviru sistema javnog obrazovanja. Dok se ti uslovi ne stvore, država je dužna da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture.

Plan i program rada u obrazovnim ustanovama i školama u kojima se nastava izvodi na srpskom jeziku ″treba da sadrži gradivo koje sadrži saznanja o istoriji, kulturi i položju nacionalnih manjina, te druge sadržaje koji pospešuju međusobnu toleranciju i suživot. Na teritorijama gde je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi, plan i program u obrazovnim ustanovama i školama sa srpskim nastavnim jezikom treba da sadrže mogućnosti učenja jezika nacionalne manjine″.

U okviru višeg i visokog obrazovanja obezbediće se katedre i fakulteti na kojima će se na manjinskim jezicima ili dvojezično obrazovati vaspitači, učitelji i nastavnici manjnskih jezika. Pored toga, drugi fakulteti će organizovati lektorate na manjnskim jezicima koji će omogućiti studentima pripadnicima manjina da savladaju stručne termine na svom jeziku. Država će takođe pomagati stručno osposobljavanje i terminološko usavršavanje nastavnika i pospešivati međunarodnu saradnju ″....s ciljem da se omogući da pripadnici nacionalnih manjina studiraju u inostranstvu na maternjem jeziku i da se tako stečene diplome priznaju u skladu sa zakonom″.(čl.14)

28

Prema članu 15, pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju i održavaju privatne obrazovne ustanove, škole ili univerzitete na kojima će se nastava izvoditi na manjinskom jeziku ili dvojezično, u skladu sa zakonom. U finansiranju obrazovanja na jezicima nacionalnih manjina mogu učestvovati i domaće i strane organizacije, fondacije i privatna lica, u skladu sa zakonom, a država će u tom slučaju obezbediti određene olakšice ili oslobađanje od dažbina. Prema republičkom zakonu o osnovnoj školi iz 1992, koji je 2002. izmenjen i dopunjen, osnivač škole je republika, a omogućava se osnivanje samo privatnih muzičkih i baletskih škola. Izmenama iz 2002. nije promnjena odredba po kojioj država ima monopol na osnivanje osnovne škole.

Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo izbora i upotrebe nacionalnih simbola i znamenja koji ne mogu biti identični sa simbolima i znamenjima druge države, a mogu se službeno isticati tokom državnih praznika i praznika nacionalne manjine na zgradama i u prostorijama lokalnih organa i organizacija sa javnim ovlašćenjima na područjima na kojima je jezik nacionalne manjine u službenoj upotrebi. Uz manjinske simbole obavezno se ističu i simboli SRJ odnosno republike članice. Međutim, prema čl.118 republičkog zakona o lokalnoj samoupravi, donetog posle Zakona o manjinama, u službenim prostorijama organa jedinica lokalne samouprave ističu se samo državni simboli i simboli jedinice lokalne samouprave52. Dakle, odredba republičkog propisa suprotna je odredbi saveznog zakona.

Pripadnicima manjina garantuje se pravo na informisanje na svom jeziku (čl.17). ″Država će u programima radija i televizije javnog servisa obezbediti informativne, kulturne i obrazovne sadržaje na jezicima nacionalnih manjina, a može da osniva i posebne radio i

televizijske stanice koje bi emitovale programe na jezicima nacionalnih manjina″″″″ (čl.17 st.2). Najzad, sami pripadnici manjina imaju pravo da osnivaju privatne medije na svom jeziku. Međutim, prema republičkom zakonu o radiodifuziji, ni država ni organi lokalne samouprave ne mogu osnivati elektronske medije53. Samim zakonom osnovane su radiodifuzna ustanova Srbije i Vojvodine. Da zbrka bude još veća, prema čl. 19 republičkog zakona o utvrđivanju posebnih nadležnosti autonomne pokrajine koji je donet pre Zakona o radiodifuziji, autonomna pokrajina ″osniva javna glasila, i javna preduzeća i ustanove za obavljanje novinsko-izdavačke delatnosti, štampanja i reprodukcije snimljenih medija i osniva radio-televiziju″ (čl. 19, tačka 2).54 Dok Zakon o manjinama i Omnibus organima vlasti dozvoljava da osnivaju radio- televizijske stanice, Zakon o radiodifuziji to onemogućava. Svi rečeni zakoni doneti su u roku od šest meseci a počivaju na potpuno suprotnim koncepcijama o organizovanju radiodifuzije. Da stvar bude još čudnija, Omnibus i Zakon o radiodifuziji donela je Narodna skupština istog saziva (doduše ovaj drugi donela je Skupština posle izbacivanjima poslanika DSS).

Pripadnici manjina mogu ostvarivati pravo na samoupravu u oblasti upotrebe jezika i pisama, obrazovanja, informisanja i kulture preko nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Savet predstavlja manjinu kad se radi o navedenim oblastima ,″učestvuje u procesu odlučivanja ili odlučuje o pitanjima iz ovih oblasti i osniva ustanove iz ovih oblasti″ (čl.19. st.7). Organi države, teritorijalne autonomije ili lokalne smouprave dužni su da prilikom odlučivanja o pitanima iz navedenih oblasti zatraže mišljenje saveta. Savet se može obratiti navdenim organima vlasti ″u vezi sa svim pitanjima koja utiču na prava i položaj nacionalnie manjine″(čl.19 st.9). Savetima se može poveriti deo ovlašćenja iz oblasti u kojima se ostvaruje samouprava ″a država će obezbediti finansijska sredstva potrebna za vršenje ovih nadležnosti″ (čl.19 st.10). Pri utvrđivanju obima i vrste ovlašćenja koja se poveravju vodi se računa o zahtevima nacionalnog saveta. Savet ima najmanje 15, a najviše 35 članova, što zavisi od brojnosti dotične manjine, a biraju se na četiri godine. Pravilnikom o načinu rada skupština elektora za izbor saveta nacionalnih manjina, koji je donelo jula 2002. Savezno ministarstvo nacionalnih manjina i etničkih zajednica, utvrđeno je da, ukoliko nacionalnu manjinu čini manje od 20.000 lica prema poslednjem popisu ili ako taj broj nije iskazan, savet ima najviše 18 članova; za manjinu od 20.000 do 50.000 lica najviše 21 člana; od 50.000 do 100.000 lica najviše 29 članova, a za manjine preko 100.000 lica najviše 35 članova.55 Prema Zakonu, savet će se formirati na principima dobrovoljnosti, izbornosti, proporcionalnosti i demokratičnosti, a izborna pravila će se regulisati zakonom. Međutim, do donošenja zakona nacionalne savete će birati elektorske skupštine (čl. 24). Elektori mogu biti poslanici svih skupština koji su na te funkcije izabrani zbog svoje pripadnosti nacionalnoj manjini, ili koji se izjašnjavaju kao pripadnici manjine i govore jezik

52 Službeni glasnik Republike Srbije, 9/2002 53 Službeni glasnik Republike Srbije 42/2002 54 Službeni glasnik Republike Srbije, 6/2002 55 Službeni list SRJ, br. 41/2002

29

manjine (čl. 24 st. 2). Elektori mogu biti odbornici, pripadnici manjine koji su izabrani u opštinama u kojima je manjinski jezik u službenoj upotrebi kao i svaki građanin koji se izjašnjava kao pripadnik manjine i čiju kandidaturu podržava najmanje 100 pripadnika nacionalne manjine sa biračkim pravom ili lice koje kandiduje ″jedna nacionalna organizacija ili udruženje nacionalne manjine″ (čl. 24 st.4). Ostala pitanja u vezi sa nadležnošću i radom elektorskih skupština uređena su rečenim pravilnikom.

Posrednim izborom članova nacionalnih saveta dovedena je u pitanje odredba da će oni biti izbrani na demokratski način (čl. 19 st. 12). Posredni izbori preko elektorske skupštine ne mogu se smatrati demokratskim. Pravila o izboru putem elektora jasno favorizuju kandidate nacionalnih partija (recimo, Saveza vojvođanskih Mađara u Vojvodini ili Ugljaninove Liste za Sandžak).56 Prema pravilniku, elektorska skupština se može održati ukoliko na njoj prisustvuje najmanje polovina elektora koje je pozvalo ministrastvo, koje određuje mesto i datum održavanja skupštine, na osnovu inicijative određenog broja lica s pravom da budu elektori. Skupština se neće održati ako na njoj ne prisustvuje najmanje 30 elektora kad se radi o manjini sa manje od 10.000 pripadnika; najmanje 45 kod manjina od 10.000 do 50.000 pripadnika; najmanje 60 elektora kad je u pitanju manjina od 50.000 do 100.000 i najmanje 100 elektora za manjinu čiji je broj pripadnika veći od 100.000 prema poslednjem popisu stanovništva. Dakle, savet se može izabrati uz prisustvo veoma malog broja elektora. Ovakva nedemokratska pravila za izbor podrivaju demokratski legitimitet nacionalnih saveta koji su zamišljeni kao reprezenti manjine u određenim oblastima, a čak i organi vlasti na njih mogu preneti deo svojih ovlašćenja. Ovakav, makar i privremeni, izborni postupak dovodi u pitanje celu zamisao o samoupravi. Verovatno se ne radi o nastojanju da se obezbedi manjinska samouprava, već da određene manjnske partijske oligarhije obezbede monopol na nacionalno vođstvo i upravu u nacionalnim institucijama. Manjinska samouprava može se ostvarivati samo na demokratski način, a načelo demokratske konstitucije predstavničkih tela ne može se dovoditi u pitanje ni kada je reč o manjinskim institucijama. Prema čl. 19 Zakona, pripadnici manjina mogu izabrati nacionalne savete koji predstavljaju manjinu u naznačenim oblastima. Znači, formiranje saveta je fakultativno, građani manjinske nacionalne pripadnosti moraju se na demokratski način izjasniti o tome da li uopšte žele njihovo formiranje ili ne. Posrednim izborima saveti se nameću, bez konsultovanja zainteresovanih. Ostaje da se vidi da li će ovako zamišljena manjinska samouprava doprineti ostvarivanju legitimnih manjiskih prava ili će voditi do politizacije kulture, obrazovanja, informisanja i jezika čiji cilj je obično ostvarivanje interesa užih grupa a ne masa stanovništva manjnske nacionalne pripadnosti. Savet je pravno lice koje ima statut i budžet a finansira se iz budžeta i donacija. Registar izabranih saveta vodi nadležni savezni organ. (Ovakva odredba je verovatno uvedena kako bi sprečila osnivanje konkurentnih saveta za istu nacionalnu manjinu).

Pored nacionalnih saveta kao samoupravnih tela, Zakon je predvideo da Savezna vlada osnuje Savezni savet za nacionalne manjine. Vlade će utvrditi sastav i nadležnosti Saveta, čiji članovi će biti i predstavnici nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Zanimljivo je rešenje po kome će sama Vlada utvrditi nadležnost ovog tela.

^lanom 20 Zakona osniva se Savezni fond za podsticanje društvenog, ekonomskog, kulturnog i opšteg razvoja nacionalnih manjina. ″Fond će učestvovati u finansiranju aktivnosti i projekata iz budžetskih sredstava vezanih za poboljšanje i razvoj kulturnog stvaralaštva nacionalnih manjina″ (čl. 20 st.2). Vlada će doneti ″bliže propise kojima će utvrditi sastav i delatnost fonda″ (čl.20 st.3). Zakon je donet februara 2002, ali ova dva tela još nisu otpočela sa radom.

Prilikom zapošljavanja u javnim službama, uključujući i policiju, vodi se računa o nacionalnom sastavu stanovništva, odgovarajućoj zastupljenosti i poznavanju jezika na području organa ili službi (čl.21). Ovim članom ne predviđa se, dakle, srazmerna zastupljenost u organima vlasti, već se zaštitne mere predviđaju ″prilikom zapošljavanja...″

Zakonom se zabranjuju ″mere koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim nacionalnim manjinama i koje otežavaju uživanje i ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih

56 U Subotici je 21.9.2002. održana izborna skupština za Mađarski nacionalni savet. Od pozvanih 605 elektora njih 541 su učestvovali u radu Skupštine. Samo SVM je podneo listu za članove Saveta koju je podržao svojim potpisima 421 elektor. ( Danas, 1.10.2002). S obzirom da je podneta samo jedna lista te da je na Skupštini apsolutno dominirao Savez Vojvo|anskih Mađara, prethodno izneto strahovanje obistinilo se. Svi izabrani članovi Saveta su sa liste SVM., mada podaci o rezultatima izbora ne ukazuju da SVM apsolutno dominira mađarskim biračkim telom.

30

manjina″ (čl. 22). Oko primene ovog člana već je bilo sporova zbog naseljavanja izbeglica u nekim vojvođanskim opštinama.57

^lanom 23 predviđeno je da pripadnici manjina i nacionalni saveti mogu, radi zaštite svojih prava, podneti tužbu nadležnom sudu za naknadu štete. U skladu sa odredbama Zakona o Saveznom ustavnom sudu, Savezno ministarstvo nacionalnih i etničkih zajednica i nacionalni saveti nacionalnih manjina biće ovlašćeni da ulože ustavnu žalbu Saveznom ustavnom sudu u slučaju da procene da je došlo do povrede ustavnih prava i sloboda pripadnika nacionalne manjine, ili u slučaju da im se obrati pripadnik nacionalne manjine koji smatra da je povređen u svojim ustavnim pravima i slobodama.

6.2. Propisi Republike Srbije koji se odnose na manjine Na republičkom nivou posle oktobarskog prevrata doneto je nekoliko zakona koji su od

značaja za manjine Republička skupština na prolećnom zasedanju 2001. donela je novi zakon o državnim i drugim praznicima u Republici Srbiji ( Službeni glasnik Republike Srbije 43/2001). Prema Zakonu, u Republici Srbiji praznuju se verski praznici:

1) prvi dan Božića (7.januar); 2) Vaskršnji praznici počev od Velikog petka zaključno sa drugim danom Vaskrsa. (čl.

2) Zaposleni imaju pravo da ne rade u dane sledećih verskih praznika, i to: 1) pravoslavci - na prvi dan krsne slave; 2) katolici i pripadnici drugih hrišćanskih verskih zajednica - na prvi dan Božića i u dane

uskršnjih praznika počev od Velikog petka zaključno sa drugim danom Uskrsa, prema njihovom kalendaru;

3) pripadnici Islamske zajednice - na prvi dan Ramazanskog bajrama i na prvi dan Kurbanskog bajrama;

4) pripadnici jevrejske zajednice - na prvi dan Jom Kipura (čl.4). U Republici Srbiji praznuju se radno Sveti Sava - Dan duhovnosti i Vidovdan - spomen

na Kosovsku bitku. Sveti Sava praznuje se 27. januara, a Vidovdan 28. juna (čl. 5). Zakonom se izjednačavaju verski i državni praznici, pri čemu se gubi iz vida da je

društvo verski heterogeno, pa se, u stvari, verski praznici većinske denominacije nameću kao opšti, što obično kod manjina i ateista potkopava lojalnost državi. Pored uvođenja veronauke u škole, uvođenjem verskih kao državnih praznika potkopava se koncepcija laičke država, koja je, inače, dosledno sprovedena u oba ustava, što jasno pokazuje kako konzervativizam vladajućeg DOS-a vrlo lako može biti radikalniji nego Miloševićev.

Zakonom o lokalnoj samoupravi koji je donet početkom 2002. predviđeno je da se u nacionalno mešovitim opštinama osnivaju saveti za međunacionalne odnose.58 Nacionalno mešovite su one opštine u kojima ″..... jedna nacionalna zajednica čini više od 5% od ukupnog broja stanovnika ili sve zajednice čine više od 10% prema poslednjem popisu stanovništva....″ (čl.63 st.2) . Predstavnike u savetu mogu imati one zajednice čiji je udeo u ukupnom stanovništvu te opštine viši od 1%. Delokrug, sastav i način rada saveta uređuje se odlukom skupštine opštine, u skladu sa statutom.

Savet razmatra pitanja ostvarivanja, zaštite i unapređivanja nacionalne ravnopravnosti, u skladu sa zakonom i statutom. O svojim predlozima i stavovima savet obaveštava skupštinu opštine koja je dužna da se o njima izjasni na prvoj narednoj sednici a najkasnije u roku od 30 dana. Skupština je dužna da predloge svih odluka koje se tiču prava nacionalnih i etničkih

57 Navodimo čl.16 Evropske konvencije o zaštiti nacionalnih manjina u kome postoji precizno formulisana zabrana izmene etničke strukture: ″Ugovornice će se uzdržati od mera koje menjaju odnos stanovništva u oblastima naseljenim pripadnicima nacionalnih manjina a imaju cilj da ograniče prava i slobode koje proizlaze iz načela sadržanih u ovoj okvirnoj konvenciji.″ Prema objašnjeju koje je dato uz Konvenciju ovaj član zabranjuje samo one mere koje imaju za cilj ograničavanje prava i sloboda koje proizilaze iz Okvirne konvencije. Smatralo se nemogućim proširenje zabrane na mere koje imaju za posledicu ograničavanje takvih prava i sloboda, pošto takve mere ponekad mogu da budu u potpunosti opravdane i legitimne. Jedan primer mogao bi da bude raseljavanje stanovništva nekog sela da bi se izgradila brana.( Citirano prema prevodu Beogradskog centra za ljudska prava, www.bgcentar.org.yu). 58 Službeni glasnik Republike Srbije, 9/2002

31

zajednica prethodno dostavi na mišljenje savetu. Savet ima pravo da pred Ustavnim sudom pokrene postupak za ocenu ustavnosti i zakonitosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine opštine ako smatra da su njima neposredno povređena prava nacionalnih i etničkih zajednica predstavljenih u savetu, kao i pravo da pod istim uslovom pred Ustavnim sudom pokrene postupak za ocenu saglasnosti odluke ili drugog opšteg akta skupštine opštine sa statutom opštine.

Prema Zakonu, savet čine predstavnici ″svih nacionalnih i etničkih zajednica″, znači i većinske i manjnske odn. manjinskih. Takođe članovi saveta su predstavnici zajednica, međutim, nedostaju odredbe o tome kako se oni biraju. Savet je zamišljen kao savetodavno telo, ali on može pokrenuti i postupak pred Ustavnim sudom.

Ustanova saveta otvara mogućnost ne samo poboljšanja zaštite manjine već i zaštitu manjine unutar manjine. Većina opština u Vojvodini u svoje nove statute unela je odredbu o osnivanju saveta. (U većini statuta doslovno je preneta zakonska odredba). Neke opštine nisu tako postupile (Alibunar i Mali Iđoš iako su u pitanju nacionalno mešovite opštine u smislu ovog zakona). Međutim, koliko je nama poznato, opštine nisu donosile odluke kojima bliže utvrđuju delokrug, sastav i način rada saveta.

Sam zakonski čin o savetu za međunacionalne odnose nedorečen je, mnoga važna pitanja, naročito način izbora članova saveta, nisu utvrđena zakonom. Opštine bi trebalo svojim odlukama da popune ove nedostatke.

Od velikog značaja za manjne je i novi zakon o radiodifuziji koji donosi potpuno novi način organizacije ove delatnosti.59Zakonom je predviđeno da se opštinske radio-televizijske stanice koje posluju kao javna preduzeća moraju privatizovati u roku od četiri godine od stupanja na snagu Zakona. Ovakve stanice u Vojvodini emitovale su veliki broj sati programa na manjinskim jezicima. Budući da takva vrsta programa nije komercijalno isplativa, može se desiti da se drastično smanji njihovo trajanje posle privatizacije. Tokom 2002. izmenjeni su prosvetni propisi, ali odredbe koje se odnose na nastavu na jezicima manjina nisu menjane. Najzad, tzv. omnibus zakonom pokrajina je dobila više ovlašćenja i u onim oblastima koje se odnose na ostvarivanje prava nacionalnih manjina.60

6.3. Akti skupštine Vojvodine Na sednici održanoj 21.decembra 2000. Skupština Vojvodine usvojila je Predlog zakona

o izmenama i dopunama Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma. Ovaj zakon donet je još 1991, a njegove odredbe u Vojvodini se u značajnoj meri nisu primenjivale, uglavnom na štetu nacionalnih manjina. Skupština Vojvodine sada predlaže Skupštini Srbije da ovaj zakon izmeni i dopuni kako bi se pravo na službenu upotrebu manjinskih jezika proširilo ili postojeće odredbe učinile primenljivijim. Najvažnijim se čine predlozi da ćirilica i latinica u Vojvodini budu u ravnopravnoj službenoj upotrebi, da se iz važećeg zakona ukloni odredba koja onemogućava ispisivanje naziva naseljenih mesta na manjinskim jezicima (oko čega je inače u prethodnoj deceniji bilo dosta sporova). Po ovom zakonu se prvostepeni upravni, krivični, parnični ili drugi postupak u kome se rešava o pravima i dužnostima građana vodi na srpskom jeziku, a može se voditi i na jeziku narodnosti koji je u službenoj upotrebi u organu odnosno organizaciji koja vodi postupak. Kada u postupku učestvuje jedna stranka-pripadnik narodnosti, postupak se, na njen zahtev, vodi na jeziku narodnosti koji je u službenoj upotrebi u organu odnosno organizaciji koja vodi postupak. Ako u postupku učestvuje više stranaka čiji jezici nisu isti, postupak se vodi na jednom od službenih jezika prema sporazumu stranaka. Ukoliko se stranke ne sporazumeju, jezik postupka određuje organ, osim ukoliko jedna od stranaka ne zahteva da se postupak vodi na srpskom. U tom slučaju postupak se vodi na srpskom jeziku . Zapisnik i odluke u prvostepenom postupku izrađuju se, kao autentični tekstovi, na srpskom jeziku i na jeziku narodnosti ako je na jeziku narodnosti vođen postupak . Drugostepeni postupak vodi se na srpskom jeziku. Skupština Vojvodine predlaže da se drugostepeni postupak vodi na jeziku na kome je vođen prvostepeni postupak, da se prvostepeni organ oslobodi obaveze da zapisnik i prvostepenu odluku izrađuje i na srpskom jeziku ukoliko je postupak vođen na jeziku narodnosti. Drugostepena odluka izrađuje se, kao autentični tekst, na srpskom jeziku i na jeziku narodnosti, ako je na jeziku narodnosti vođen postupak. Prema Predlogu Skupštine, ako se stranke ne sporazumeju o tome na kom jeziku će se voditi postupak, jezik postupka određuje organ odnosno organizacija pred kojim se postupak vodi. Ovaj bi pak bio obavezan da kao jezik

59 Opširnije o sadržaju ovog zakona vidi u tekstu Tatijane Pavlović-Križanić. 60 O tome vidi u tekstovima Tatijane Pavlović-Križanić i Stanislave Pribić.

32

postupka odredi onaj za koji se opredeli većina stranaka. Prema Predlogu, u opštinama u kojima su u službenoj upotrebi i jezici narodnosti pripadnici narodnosti imaju pravo da s organima komuniciraju na maternjem jeziku i van pomenutih postupaka. Dalje, Skupština Vojvodine predlaže da nadzor nad sprovođenjem zakona o jeziku na teritoriji Vojvodine vrše pokrajinski organi uprave a da pravo pokretanja postupka zbog neprimenjivanja zakonskih odrebi imaju i sekretari opštinske odnosno gradske uprave. Ovakav predlog motivisan je činjenicom da republički organi uprave, koji po važećem zakonu vrše nadzor, do sada nisu činili gotovo ništa kako bi obezbedili primenjivanje Zakona. Najzad, prema Predlogu, Skupštini Vojvodine bi pripadalo i pravo da svojim opštim aktima bliže reguliše primenu Zakona na teritoriji pokrajine.

Ako bi rečeni predlozi bili prihvaćeni, pravo na službenu upotrebu manjinskih jezika bilo bi vraćeno na standarde koji su postojali do početka devedesetih. Drugo je pitanje da li je realno očekivati da tako izmenjen zakon u praksi bude u potpunosti primenjen. Naime, opštine svojim statutima regulišu koji su jezici, pored srpskog, na njihovoj teritoriji u službenoj upotrebi, pri čemu Zakon ne utvrđuje kriterijume koji se pri tome moraju uvažavati (recimo, broj pripadnika određene manjne, njihov udeo u ukupnom stanovništvu opštine ili pojedinih naselja). U praksi se događalo da se manjinski jezici uvode u službenu upotrebu i u opštinama gde je broj pripadnika manjina veoma mali, ali i obrnuto, da se to ne čini tamo gde je njihov broj znatno veći. Od 45 vojvođanskih opština 37 ih je svojim statutima regulisalo i službenu upotrebu nekog od manjinskih jezika. Pitanje je da li je u svim sredinama moguće u potpunosti primeniti zakonske odredbe,čak i ako postoji politička volja. Veća selektivnost u utvrđivanju prava na upotrebu manjinskih jezika u praksi bi dovela do manjeg raskoraka između normativnog i stvarnog. Jasno je da se u sredinama u kojima je broj pripadnika neke nacionalne manjine veći pravo na upotrebu jezika može ostvariti po višim standardima od sredina u kojima je taj broj mali. U Predlogu Skupštine Vojvodine neki koraci u ovom pravcu su učinjeni budući da se predlaže sužavanje pojma službene upotrebe jezika kako se pod ovaj pojam ne bi podvodili baš svi javni natpisi. Takođe, prema Predlogu, opština može uvesti u službenu upotrebu jezik narodnosti i na delu svoje teritorije. Međutim, prema Predlogu, opština je dužna da uvede u službenu upotrebu jezik narodnosti u svim slučajevima kada takvi zahtevi postoje. Kada bi se takav predlog prihvatio, u svakoj vojvođanskoj opštini bilo bi po nekoliko službenih jezika.

Na istoj sednici Skupština APV usvojila je i Odluku o višejezičnim obrascima izvoda iz matičnih knjiga i o načinu upisa u iste. Ovom odlukom utvrđuje se da se obrasci izvoda i uverenja iz matičnih knjiga štampaju dvojezično za potrebe opština u pokrajini u kojima su u službenoj upotrebi, pored srpskog jezika, i jezici nacionalnih manjina. Iako Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma predviđa da se na područjima na kojima su u službenoj upotrebi i jezici narodnosti, javne isprave, na zahtev pripadnika narodnosti, izdaju dvojezično, do sada uglavnom nisu bili obezbeđeni dvojezični obrasci. Ovaj nedostatak bio je naročito uočljiv kad su u pitanju obrasci izvoda iz matičnih knjiga . Uputstvom o vođenju matičnih knjiga 61propisani su samo obrasci na srpskom jeziku. Skupština, pozivajući se na ovlašćenja koja ima po Statutu APV, donela je odluku o štampanju dvojezičnih obrazaca i utvrdila način upisa podataka. Prema Odluci, prilikom višejezičnih upisa nazivi mesta i opština upisuju se na srpskom jeziku i na jeziku nacionalne manjine, u skladu s pravopisom tog jezika. Upis ličnog imena pripadnika nacionalne manjine vrši se na jeziku i pismu nacionalne manjine, s tim da se posle toga u zagradi upisuje i na srpskom jeziku .

Povodom predloga za izmenu Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma u Skupštini je vođena burna rasprava budući da su se poslanici DOS-a iz Demokratske stranke Srbije protivili predlogu. Kada je jedan od poslanika iz Saveza vojvođanskih Mađara za govornicom počeo da govori na mađarskom jeziku, neki poslanici iz DSS-a napustili su salu. U raspravi o višejezičnim obrascima nije bilo takvih incidenata.

Na sednici održanoj maja 2000. Skupština nije prihvatila inicijativu za izmenu Statuta AP Vojvodine kojom se predlagalo uvođenje hrvatskog kao službenog jezika. Godinu dana kasnije ova inicijativa je prihvaćena tako da su sada u pokrajinskim organima u službenoj upotebi srpski, hrvatski, mađarski, rumunski, slovački i rusinski jezik, a srpskohrvatski je izbačen.

Na sednici održanoj početkom septembra 2002. Skupština je usvojila predloge za dopunu republičkog zakona o lokalnoj samoupravi. Dopunama ovog zakona trebalo bi da se omogući službena upotreba simbola i znamenja nacionalnih manjina. Kako je napred već istaknuto, u ovoj materiji su u sukobu savezni zakon o slobodama i pravima nacionalnih manjina

61 Službeni glasnik, 48/90 i 22/91

33

i Zakon o lokalnoj samoupravi. Prema pisanju Glasa javnosti, simboli i znamenja manjina isticali bi se za vreme državnih praznika i praznika nacionalnih manjina na zgradama i u službenim prostorijama na područjima na kojima su i manjinski jezici u službenoj upotrebi.62 S obzirom da je saveznim zakonom ovo pravo garantovano, uskoro će se Vojvodina šareniti od nacionalnih zastava. Da li će to više doprineti etničkoj toleranciji ili konfliktima, ostaje da se vidi. Stara izreka kaže: ″Kad se barjaci razviju, pamet je u trubama...″ Srećnije rešenje bi bilo da državni simboli budu etnički neutralni, pa bi se onda izbeglo isticanje nacionalnih zastava.

7. Obrazovanje na manjinskim jezicima u Vojvodini 7.1.Osnovne škole Pored srpskog, nastava u osnovnim i srednjim školama izvodi se u Vojvodini na

mađarskom, rumunskom, slovačkom i rusinskom jeziku, u okviru jedinstvenog obrazovnog sistema. Najobimniji izvor statističkih podatataka o ovoj materiji su izveštaji koje priprema Izvršno veće Vojvodine, tj. Sekretarijat za obrazovanje i kulturu. Za školsku 2000/2001. ovaj izveštaj izradila je nova pokrajinska uprava koja je od kraja 2000. pod potpunom kontrolom DOS-a . Pokrajinski sekretar za obrazovanje Zoltan Bunjik pripadnik je jedne od manjinskih nacionalnih partija, Saveza vojvođanskih Mađara. Značajno je da poslednji izveštaj ne dovodi u pitanje podatke koje je o obrazovanju na manjinskim jezicima objavljivala prethodna pokrajinska administracija, kojom su tokom cele prošle decenije rukovodili Miloševićevi socijalisti. U tekstu koji sledi prikazaćemo stanje u obrazovanju na manjiskim jezicima prema najnovijim podacima iz rečenog izveštaja i poredićemo ih sa stanjem ranijih godina. Pored izveštaja IV Vojvodine, koristili smo se, u manjoj meri , kada se radi o periodu od pre deset ili više godina, i drugim oficijelnim izvorima, pre svega podacima Saveznog zavoda za statistiku.

U Vojvodini postoji 346 redovnih osnovnih škola, od toga 246 su jednojezične (71,92%) i to: na srpskom 225 škola (65,78%), na mađarskom 11 (3,21%), na slovačkom 5 (1,46%), na rumunskom 4 (1,16%), na rusinskom 1 (0,29). U 92 škole (26,9%) nastava se izvodi na dva jezika, a u 4 osnovne škole na tri jezika.

Nastavu na mađarskom jeziku u školskoj 2000/2001. pohađalo je 19.416 učenika (206 se nisu izjasnili kao Mađari). Od ukupnog broja učenika mađarske nacionalnosti 80,97% ih je obuhvaćeno nastavom na maternjem jeziku. Nastava na mađarskom jeziku organizovana je u 29 od 45 vojvođanskih opština, u 85 škola i 35 izdvojenih odeljenja. U odnosu na prethodnu školsku godinu broj učenika u nastavi na mađarskom smanjio se za 745 (3,7%) a broj odeljenja za 16. Obuhvat učenika mađarske nacionalnosti koji pohađaju nastavu na maternjem jeziku poslednjih godina izgleda ovako:

1993/94 - 79,93% 1994/95 - 79,99% 1996/97 - 79,2% 1997/98 - 79,2% 1999/00 - 81,21% 2000/01 - 80,97% Dakle, tokom poslednje decenije oko 80% učenika mađarske nacionalnosti je

obuhvaćeno nastavom na svom jeziku. Broj učenika u nastavi na mađarskom permanentno se smanjuje: u školskoj 1988/89. bilo ih je 26.917, a 2000/01. 19.416.

No s obzirom da je obuhvat učenika mađarske nacionalnosti nastavom na mađarskom jeziku stabilan, smanjenje apsolutnog broja učenika nije posledica pogoršanja uslova za sticanje osnovnoškolskog obrazovanja na maternjem jeziku. (Inače, smanjuje se ukupan broj učenika i drugih nacionalnosti uključujući i Srbe.)

Pored redovnih škola, nastava na mađarskom izvodi se i u nekim specijalnim školama, školama za obrazovanje odraslih i osnvonim muzičkim školama.

Nastava na slovačkom jeziku zastupljena je u 12 opština, u sedamnaest škola i dva

izdvojena odeljenja. Nastavom je obuhvaćeno 3.568 učenika (233 manje nego prethodne školske godine) od kojih se 100 nisu izjasnili kao Slovaci. Od ukupnog broja učenika slovačke nacionalnosti u AP Vojvodini 76,35% ih je obuhvaćeno nastavom na slovačkom jeziku.

62 Manjinama pravo na zastave, Glas javnost, 10.10.2002

34

Od školske 1993/94. do 2000/01. obuhvaćenost učenika slovačke nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku izgledala je ovako:

1993/94 -72,93% 1994/95 - 73,74% 1996/97 - 72,37% 1997/98 - 73,5o% 1999/00 -76,53% 2000/01 - 76,35% Nastava na rumunskom jeziku izvodi se u devet opština, u 18 osnovnih škola i 9

izdvojenih odeljenja. U školskoj 2000/2001. nastavu na rumunskom jeziku pohađalo je 1.530 učenika (39 manje nego prethodne školske godine), šestoro se nisu izjasnili kao Rumuni. Obuhvat učenika rumunske nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku školske 2000/01. bio je 63,21%, a i ranijih godina bio je oko 60%.

1993/94-60,33% 1994/95-59,48% 1996/97-56,91% 1997/98-63,91% 1999/00-62,34% 2000/01-63,21% Apsolutni broj učenika u nastavi na rumunskom smanjuje se kao i kod drugih

nacionalnosti. U školskoj 1988/89 bilo ih je 2.100. Nastava na rusinskom jeziku organizovana je u tri opštine, u tri osnovne škole. Broj

učenika u nastavi na rusinskom je 729 (35 manje nego prethodne školske godine), 99 se nisu izjasnili kao Rusini. Od ukupnog broja učenika rusinske nacionalnosti u redovnim osnovnim školama u AP Vojvodini 50,88% pohađa nastavu na rusinskom. Obuhvat učenika rusinske nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku proteklih godina uglavnom je u blagom porastu.

1993/94-45,68% 1995/96-48,42% 1996/97-50,30% 1997/98-49,06% 1999/00-47,01% 2000/01-50,88% Učenici koji nisu obuhvaćeni nastavom na maternjem jeziku imaju pravo da uče

maternji jezik sa elementima nacionalne kulture. U školskoj 2000/2001. taj predmet učilo je 2.360 učenika mađarske nacionalnosti (456 više nego prethodne školske godine), tj. 52,31% učenika mađarske nacionalnosti koji nastavu pohađaju na srpskom jeziku; slovački jezik sa elementima nacionalne kulture učilo je 608 učenika slovačke nacionalnosti ili 56,61% učenika Slovaka koji pohađaju nastavu na srpskom jeziku; od ukupno 887 učenika Rumuna koji nastavu pohađaju na srpskom jeziku njih 218 (24,57%) uči i rumunski jezik sa elementima nacionalne kulture; od 608 učenika rusinske nacionalnosti koji nastavu pohađaju na srpskom njih 292 (48,03%) uče rusinski jezik. Najzad, u četiri osnovne škole za 105 učenika ukrajinske nacionalnosti organizovana je nastava iz predmeta ukrajinski jezik sa elementima nacionalne kulture, dok u četiri škole učenici romske nacionalnosti, njih 138, uče romski jezik. Zanimljivo je da nastavu manjinskih jezika pohađaju i učenici koji pripadaju drugim nacionalnostima. Mađarski jezik sa elementima nacionalne kulture uči 381 učenik koji se nije izjasnio kao Mađar; 69 učenika koji nisu Slovaci uče slovački, 40 učenika koji se nisu izjasnili kao Rumuni uče rimunski; sedam koji nisu Rusini uče rusinski. Učenici hrvatske nacionalnosti nemaju mogućnosti da izučavaju predmete sa nacionalnom sadržinom. Od školske 2001/2002. organizuje se u opštini Subotica i nastava na hrvatskom jeziku.

7.2. Srednje škole U Vojvodini postoji 114 redovnih srednjih škola sa 83.760 učenika (od toga 4.528

izbeglica). U 35 škola postoje odeljenja sa nastavom na nekom od četiri manjinska jezika.

35

Nastava na nekom od ovih jezika organizovana je u dvanaest gimanzija, 22 stručne škole i jednoj umetničkoj školi.

Nastava na mađarskom jeziku u školskoj 2000/2001. organizovana je u trideset srednjih škola. Od ukupno 9.113 srednjoškolaca mađarske nacionalnosti njih 6.185 ili 67,88% obrazuje se na maternjem jeziku, dok ostali uče na srpskom. Nastavu na mađarskom pohađaju i 464 učenika koji se nisu izjasnili kao Mađari. Oko 80% učenika koji završe osnovnu školu na mađarskom jeziku opredeli se da nastavi školovanje na tom jeziku. Nastava na mađarskom organizuje se u osam gimnazija u kojima se školuje 19,68% učenika koji srednjoškolsko obrazovanje stiču na mađarskom jeziku i u 21 stručnoj i umetničkoj školi.

U srednjim školama sa nastavom na mađarskom jeziku znatno je veći udeo predmeta koji se izvode na srpskom jeziku nego kada se radi o osnovnim školama. Samo deset učenika (u opštini Temerin) mađarske nacionalnosti koji se obrazuju na srpskom uče mađarski jezik sa elementima nacionalne kulture. Obuhvat srednjoškolaca mađarske nacionalnosti nastavom na svom jeziku u blagom je padu.

1993/94-73,31% 1994/95-70,03% 1996/97-67,21% 1997/98-69,20% 1999/00-68,32% 2000/01-67,88% Nastava na slovačkom izvođena je u školskoj 2000/2001. u dve gimnazije, a njom su

obuhvaćena 392 učenika od toga su 368 Slovaci (22,53% ukupnog broja srednjoškolaca slovačke nacionalnosti). Neki predmeti u ovim gimnazijama predaju se na srpskom jeziku. Obuhvaćenost srednjoškolaca nastavom na maternjem jeziku poslednjih godina kreće se od 18-23%

1993/94 - 22,99% 1994/95 - 22,19% 1996/97 - 17,87% 1997/98 - 20,96 % 1999/00 - 21,79% 2000/01 - 22,53% U pet srednjih škola 177 učenika koji pohađaju nastavu na srpskom izučavaju predmet

slovački jezik sa elementima nacionalne kulture. Nastava na rumunskom izvođena je u školskoj 2000/2001. u dve srednje škole

(gimnazija u Vršcu i jedna stručna škola u Alibunaru), sa 190 učenika (35,31%) ukupnog broja učenika rumunske nacionalnosti u srednjim školama u AP Vojvodini. Svi ovi učenici su rumunske nacionalnosti. U Vršcu i Kovačici 42 učenika koji pohađaju nastavu na srpskom jeziku izučavaju rumunski jezik sa elementima nacionalne kulture. Obuhvat učenika rumunske nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku prethodnih godina bio je:

1993/94-34,28% 1994/95-33,45% 1996/97-27,54% 1997/98-30,63% 1999/00-26,88% 2000/01-35,31% Srednjoškolska nastava na rusinskom jeziku izvodi se u jednoj školi, u gimnaziji u

Ruskom Krsturu, a njom su obuhvaćena 62 učenika (11,77%) od ukupnog broja učenika rusinske nacionalnosti. Obuhvaćenost učenika rusinske nacionalnosti nastavom na maternjem jeziku varira:

1993/94 - 16,60 % 1994/95 - 10,58% 1996/97 - 14,92% 1997/98 - 11,52 % 1999/00 - 10,36% 2000/01 - 11,77%

36

Postojeća obrazovna mreža na manjinskim jezicima u Vojvodini razvijana je kroz više

decenija. Tokom Miloševićevog vremena pogoršani su uslovi za školovanje na manjinskim jezicima u poređenju s prethodnim periodom kada je obrazovanje bilo u nadležnosti AP Vojvodine. Izneti podaci o obuhvaćenosti učenika nastavom na maternjem jeziku ukazuju da osnovni problemi nisu bili u razvijenosti mreže već u hipercentralizovanom upravljanju školama i etnocentričnim sadržajima školskih programa. Svakako da bi se širenjem školske mreže obuhvaćenost učenika nastavom na svom jeziku dodatno popravila. Međutim, kada je na početku školske 2001/2002. u Zrenjaninskoj gimnaziji otvoreno odeljenje na slovačkom, ispostavilo se da nema zainteresovanih učenika. U istom gradu otvorena su i odeljnja sa nastavom na mađarskom u nekim stručnim školama, pa je naglo opao broj upisanih učenika u nastavu na mađarskom jeziku u gimanziji.

Zakonskim izmenama donetim 2002. uklonjeni su neki od pomenutih nedostataka: promenjen je način upravljanja školama tako da sada lokalne zajednice imaju više ingerencija. Ipak, temeljna reforma školskog sistema najavljuje se za 2003. godinu. Na osnovu nekih postupaka vlasti, čini se da će obrazovanje i ubuduće biti podređeno političkim potrebama. Krajem jula 2001. republička vlada donela je Uredbu o organizovanju i ostvarivanju verske nastave i nastave alternativnog predmeta u osnovnoj i srednjoj školi kojom se uvodi veronauka kao fakultativan predmet.63 Potom je izmenama i dopunama zakona o osnovnoj i srednjoj školi verska nastava ozakonjena s tim da je ona po zakonima izborni predmet, što znači da se učenici moraju opredeliti ili za veronauku ili građansko vaspitanje.64 Verska nastava uvodi se za tradicionalne crkve i verske zajednice, a to su i prema Uredbi i po zakonima: Srpska pravoslavna crkva, Islamska zajednica, Katolička crkva, Slovačka evangelistička crkva a.v. , Jevrejska zajednica, Reformatska hrišćanska crkva i Evangelistička hrišćanska crkva a.v.

Iz navedenog se vidi da učenici, recimo, rumunske nacionalnosti koji pohađaju nastavu na svom jeziku, a vernici su Rumunske pravoslavne crkve, nemaju pravo na versku nastavu. U nekim vojvođanskim školama sa nastavom na rumnskom bio je prijavljen dovoljan broj učenika, ali njima nije bila dozvoljena verska nastava. U istom položaju su ″male″protestantske crkve. Postavlja se pitanje po kojim to kriterijumima vlast klasifikuje crkve i verske zajednice na tradicionalne i ostale. Na taj način ona se grubo meša u pitanja vere, za šta nije nadležna. (Prema ustavima SRJ i Republike Srbije crkva je odvojena od države).

Uveđenje veronauke u škole treba posmatrati u kontekstu političkih borbi u Srbiji. Aktuelna vlast postupila je tako u nastojanju da postigne političke poene, što pak znači da se radi o još jednom primeru manipulacije obrazovanjem. Ova odluka posebno je problematična zbog tesne povezanosti crkava na Balkanu sa nacionalnim pokretima. Odgovornost najvećih verskih zajednica za širenje nacionalne mržnje u bivšoj Jugoslaviji nije mala, što ih diskvalifikuje kao institucije koje mogu biti prisutne u javnom obrazovnom sistemu. Posebno štetne posledice ovakva odluka može imati u Vojvodini, koja je i u verskom pogledu najheterogenija u Srbiji. S obzirom na iskustvo sa obeležavanjem Sv. Save u školama devedesetih, lako je pretpostaviti da će verska nastava u školama dobijati i obrednu dimenziju.

Teško da bi prililkom predstojećih reformi obrazovnog sistema savremeni međunarodni standardi u ovoj oblasti mogli da budu od velike koristi budući da aktuelni propisi u Srbiji, a i praksa u Vojvodini, ne zaostaju za međunarodnim normama, osim kad su u pitanju Romi, što se konstatuje i u studijama koje su sačinile neke specijalizovane međunarodne organizacije.65 Višejezično obrazovanje u Vojvodini ima dugu tradiciju, a iskustvo stečeno na vlastitom području najbolji je vodič u reformama. Postoje, međutim, snažni pritisci, pretežno političke a ne pedagoške prirode, da se integrisani višejezični obrazovni sistem razbije u više zasebnih, etničkih.

7.3. Više i visoko obrazovanje Na višim školama u AP Vojvodini u školskoj 2000/01. obrazovala su se ukupno 10.083

studenta (80,05% Srbi , 8,31% Mađari, 1,36% Slovaci, 0,82% Rumuni, 0,64% Rusini...). Od

63 Službeni glasnik Republike Srbije, 46/2001 64 Službeni glasnik Republike Srbije, 22/2002,23/2002 65 V: Primary Education in the Federal Republic of Yugoslavia, Analisis and Reconmendation, UNICEF, Issued by Belgrade Office, 2001

37

ukupno 239 nastavnika i saradnika 74,29% su Srbi, 7,86% Mađari, 5,71% Crnogorci, 5% Rumuni, 2,14% Slovaci, Hrvati i Jugosloveni po 1,43%...

Nastava se izvodi na srpskom jeziku, ali i na nekim manjinskim jezicima, tako da je 50,12% studenata mađarske nacionalnosti obuhvaćeno nastavom koja se delom ili u celini izvodi na njihovom jeziku; 25,30%. Rumuna prati nastavu delom na rumunskom jeziku. Pretežno se radi o studentima koji se obrazuju za zvanje vaspitača na višim školama u Vršcu, Novom Sadu i Subotici. U Vojvodini se ne obrazuju vaspitači za rad u predškolskim ustanovama na rusinskom i slovačkom jeziku.

Na Univerzitetu u Novom Sadu radi 2.107 nastavnika i saradnika u stalnom radnom odnosu: 71,05% su Srbi, 8,72% Jugosloveni, 7,02% Mađari, 2,57% Hrvati, 2,35% Crnogorci, 1,29% Slovaci, 1,01% Rusini, 0,34% Rumuni itd.

Od ukupno 34.338 studenata 70,8% su Srbi, 5,72% Mađari, 1,13% Slovaci, 0,3% Rumuni, 0,71% Rusini itd.

Od 952 postdiplomca 69,54% su Srbi, 8% Mađari, 1,35% Slovaci, 0,21% Rumuni, 0,42% Rusini itd.

Nastava na Novosadskom univerzitetu ostvaruje se na srpskom jeziku, a na nekim fakultetima delom i na mađarskom jeziku (Građevinski i Ekonomski fakultet u Subotici, Akademija umetnosti u Novom Sadu- odsek glume na mađarskom jeziku). Na odeljenjima Učiteljslog fakulteta iz Sombora u Subotici i Bačkom Petrovcu nastava se izvodi na mađarskom i srpskom, odnosno slovačkom i srpskom. Na odeljenju beogradskog Učiteljskog fakulteta u Vršcu nastava se delimično izvodi i na rumunskom jeziku. Na učiteljskim fakultetima ne postoje grupe za obrazovanje učitelja razredne nastave za rad na rusinskom jeziku. Najzad, na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na grupama za mađarski, slovački, rumunski i rusinski jezik nastava se u potpunosti izvodi na ovim jezicima.

Prema važećem zakonu, nastava na manjinskom jeziku na višoj školi i univerzitetu izvodi se uz saglasnost Vlade, kao kad se radi o stranim jezicima. Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje predlaže da se promene propisi u ovoj oblasti i unese odredba po kojoj bi se nastava na manjnskom jeziku organizovala za sve predmete ili deo predmeta ako se za to izjasni najmanje dvadeset studenata iste godine istog usmerenja, te ukoliko na dotičnoj višoj školi - fakultetu postoje kadrovski uslovi za organizovanje ovakve nastave.

7.4. Nacrt zakona o školovanju nacionalnih manjina u Vojvodini Centra za multikulturalnost Centar za multikulturalnost, nevladina organizacija iz Novog Sada, izradio je 2001.

godine Nacrt zakona o školovanju nacionalnih manjina u Vojvodini. Iz teksta nije jasno na kom bi nivou taj zakon trebalo da se donese, ali je već sam naslov prilično neuobičajen, sa snažno naglašenom kolektivnom dimenzijom, što nagovaeštava da obrazovni proces treba da bude orijentisan prema etnokulturnim grupama a ne pojedincima. Prema zamisli CMK, obrazovanje na jezicima nacionalnih manjina ostvaruje se u okviru jedinstvenog obrazovnog sistema: u predškolskim i osnovnim školama pod jednakim uslovima kao i na srpskom jeziku, a u srednjim i višim školama i na univerzitetu pod uslovima propisanim zakonom. Osnovno obrazovanje na jezicima manjina izvodi se u posebnim školama, koje se mogu osnovati ukoliko ima najmanje po jedno odeljenje od I doVIII razreda sa najmanje deset učenika upisanih u prvi razred. Ukoliko ne postoji propisan broj učenika, obrazuje se odeljenje s nastavom na manjinskom jeziku u školama u kojima se nastava izvodi na srpskom, pod istim uslovima kao i kad se nastava izvodi na srpskom.

U sredinama u kojima živi veći broj pripadnika nacionalnih manjina osnivaju se gimnazije i stručne škole s nastavom na manjinskim jezicima ili srednjoškolski centar sa više srodnih struka i programom gimnazije. Ovakve srednje škole u svom sastavu imaju dom učenika. Gimnazija sa nastavom na nekom manjinskom jeziku može se osnovati ako postoje najmanje dva odeljenja istog razreda sa najmanje deset učenika u odeljenju, a stručna škola ukoliko ima najmanje tri odeljenja istog razreda za srodna zanimanja sa najmanje deset učenika u odeljenju. Srednjoškolski centar osniva se s najmanje četiri odeljenja istog razreda sa po najmanje deset učenika. Za manjine sa malim brojem pripadnika osniva se centar za osnovno i srednje obrazovanje ukoliko postoji najmanje jedno odeljenje sa deset učenika, a može i sa manjim brojem ukoliko pokrajinski sekretar, nadležan za obrazovanje, tako odluči. U dvojezičnim srednjim školama nastava se izvodi na manjinskom jeziku ako se za to izjasni najmanje deset učenika istog razreda istog usmerenja ili zanimanja, s tim što se, uz dozvolu pokrajinskog sekretara, može izvoditi i za manji broj učenika.

38

Organi škole u kojoj se nastava izvodi samo na manjinskom jeziku rade na tom jeziku. ^lan školskog odbora, nadzornog odbora i sekretar u ovakvoj školi može biti samo lice koje zna dotični jezik. Direktor, pedagog i psiholog moraju ispunjavati uslove koji važe za nastavnike u ovakvim školama, a taj uslov mora ispunjavati i prosvetni savetnik koji vrši pedagoški nadzor. I u dvojezičnim školama direktor i sekretar mogu biti samo lica koja poznaju jezik nacionalne manjine, a u školama sa izdvojenim odeljenjima sa nastavom na manjinskom jeziku postavlja se pomoćnik sa ovlašćenjima direktora za odeljenja van sedišta. U dvojezičnim školama organizuje se posebno nastavničko veće za nastavu na manjinskom jeziku, a školski pedagog i psiholog moraju poznavati oba nastavna jezika. Ako takve ne može da obezbedi, škola angažuje psihologa i pedagoga za svaki nastavni jezik posebno.

Za brojnije vojvođanske manjine osnivaju se više škole i fakulteti za obrazovanje vaspitača, nastavnika razredne nastave i nastavnika predmetne nastave na manjinskom jeziku. U sastavu ovakvih ustanova je i studentski dom. Za pripadnike malobrojnijih manjina ovakvo obrazovanje vrši se na postojećim višim školama i fakultetima, na manjinskim jezicima ili dvojezično. Viša škola i fakultet mogu za izvođenje nastave na manjinskom jeziku da angažuju i profesore iz inostranstva za jednu školsku godinu, a troškove u tom slučaju snosi pokrajinski budžet.

Na drugim višim školama i fakultetima nastava se na manjinskim jezicima obezbeđuje ako se za to izjasni najmanje dvadeset studenata iste godine istog usmerenja, a i za manje ukoliko takvu potrebu utvrdi pokrajinski sekretar.

Prijemni ispit, na zahtev kandidata, može se polagati na manjinskom jeziku. Skupština Vojvodine obrazuje Prosvetni savet Vojvodine koji radi i donosi odluke u

komisijama obrazovanim za svaku nacionalnu manjinu. ^lanove ovih komisija predlažu stručna i naučna udruženja nacionalnih manjina. Savet donosi osnove programa za rad sa decom predškolskog uzrasta, nastavne planove i programe za predmete maternji jezik i jezik nacionalne manjine sa elementima nacionalne kulture, kao i program za nastavu nacionalne istorije i muzičke i likovne umetnosti. Nacionalna istorija kao i nacionalne umetnosti obuhvataju najmanje polovinu godišnjeg fonda časova ovih predmeta. Savet propisuje obavezan spisak knjiga za školske biblioteke i obrazovno-nastavna sredstva za rad na jezicima nacionalnih manjina, odobrava udžbenike i priručnike.

Nastavu na manjinskom jeziku može izvoditi nastavnik koji je stekao osnovno obrazovanje ili neki od viših stepena obrazovanja na jeziku nacionalne manjine ili čije je znanje jezika provereno od strane odgovarajućih ustanova. Nastavu od I do IV razreda osnovne škole može izvoditi nastavnik koji je stekao više ili visoko obrazovanje na jeziku nacionalne manjine ili koji na učiteljskom fakultetu položi ispit iz jezika nacionalne manjine sa metodikom. Nastavnik ima pravo da stručni ispit polaže na manjinskom jeziku, a stručna usavršavanja se, po pravilu, ostvaruju na tom jeziku. Skupština AP Vojvodine donosi plan za školovanje nastavnika i saradnika za rad na jezicima nacionalnih manjina, a u budžetu pokrajine obezbeđuju se sredstva za njegovo ostvarivanje, kao i za obezbeđivanje stipendija i kredita. Zbog dugotrajne diskriminacije Roma Nacrt CMK predviđa posebne afirmativne uslove za ostvarivanje njihovog prava na obrazovanje. U predškolskim ustanovama i osnovnim školama u kojima se školuju Romi obezbeđuje se saradnik za romski jezik koji sarađuje sa vaspitačem ili nastavnikom radi uspešnog savladavanja nastavnog programa. Vaspitači i nastavnici su dužni da izlažu sadržaje koji podstiču toleranciju prema Romima. Predviđene su takođe posebne mere čiji je cilj poboljšavanje socijalnog položaja učenika i studenata romske nacionalnosti, a predviđaju se i upisne kvote za Rome u srednjim i višim školama i na fakultetima.

U Nacrtu CMK zadržava se nominalno jedinstveni obrazovni sistem, ali se po gotovo

svim njegovim odredbama vidi da bi on bio gotovo u celosti fragmentiran. Radi se o tipično etnocentričnoj koncepciji obrazovnog sistema po kojoj je njegova svrha razvoj nacionalne svesti i očuvanje etničke samosvojnosti, koja se pak smatra odlučujućom i nepromenljivom karakteristikom pojedinca i grupe. Stvaranje patuljastih škola za svaku etničku grupu posebno nije praktično ni izvodljivo. Izvesno je da bi kvalitet nastave u njima bio niži nego što je danas. Verovatna namera je da se postigne što je moguće doslednije etničko izdvajanje tako da bi učenici, pogotovu u osnovnim školama, bili potpuno zatvoreni u svoju etničku grupu sa nastavnicima iste nacionalnosti i etnocentričnim programima. Pola ukupnog fonda časova istorije i muzičke i likovne umetnosti bili bi posvećeni nacionalnim sadržajima. Vojvođanske etničke grupe imaju u svojoj prošlosti i dugu tradiciju sukobljavanja koja je šira od sadašnjih većinsko-manjinskih odnosa. Postojali su istorijski sukobi i među narodima koji su danas u Vojvodini u manjinkom položaju (hrvatsko-mađarski istorijski sukob, rumunsko mađarski spor

39

oko Transilvanije itd.). Usmerenost nastave istorije na nacionalne sadržaje u našim uslovima pre će voditi ka pretvaranju istorijskih sukoba u aktuelne nego ka usvajanju kritičkog znanja o prošlosti. Uostalom, kako primećuje Imanuel Volerstin, istorija nije produkt prošlosti, nego odgovara na zahteve sadašnjosti, a tako nešto kao "objektivni" udžbenik istorije ne postoji.66 U ovakvim zamislima obično se radi o nastojanjima političke i intelektualne manjinske elite da ovlada obrazovnim sistemom kao jednom od ključnih podloga moći preko koje bi kontrolisala svoje sunarodnike. Ovako organizovan obrazovni sistem u Vojvodini pojačavao bi etničku različitost, učvršćivao etničke granice, udaljavao jednu zajednicu od ostalih, destimulisao interkulturalnu komunikaciju, stvorio bi pogodno tle za etničke sukobe. Po ovoj koncepciji, za pojedinca je bitnije očuvanje kulturnog identiteta nego popravljanje socijalnog statusa. Kad seljački sin završi školu i postane profesor ili lekar, on menja identitet. Kulturni identitet nije jednom za svagda fiksiran, već stečen i promenljiv. ″Moramo početi da primećujemo″, piše Volerstin, ″da etnički identitet nije nešto što važi zauvek. To je identitet koji je afirmisan u okviru državne strukture, strukture savremene države. To je identitet koji se stalno nanovo formira, kako u očima grupe koja tvrdi da mu pripada, tako i kroz priznavanje takvog identiteta od strane drugih. Sama imena imaju istorijske živote. Ona dele, spajaju, a često i jednostavno nestaju... Pokušaji da se rekonstruišu nekadašnji sukobi kao objašnjenje za one sadašnje je potpuno irelevantan. Takve rekonstrukcije su mnogo češće elementi u procesu etničke mobilizacije i stvaranja mitova, nego što su oblik akademske ili političke analize. Etnički identiteti, u njihovom akutnom borbenom obliku, najpre i prevashodno su vidovi političke akcije, i postaju akutni i borbeni upravo kada postojeće državne strukture postanu nelegitimne zato što su nesposobne da garantuju minimalni nivo fer-pleja, i kada druge linije-pretpostavimo ideološki mnogo prihvatljivije političke lnije razdvajanja - počinju da bivaju politički irelevantne.″ 67 Fragmentiranim i etniciziranim obrazovanjem razaraju se temelji političke zajednice, a društvo deli po etničkim linijama tako da se stvara neka vrsta etnofederacije sa pojedincima u potpunosti zatvorenim u svoju kulurnu grupu. Rezultat je, kako piše Dž. [eflin ″...odsustvo zajedničkih kodova neformalne komunikacije...″68 ″Proizvod je savršeno logičan... postojanje paralelnih društava koja imaju minimum međusobnog preklapanja i angažovana su na produkciji i reprodukciji njihovih vlastitih svetonazora i načina mišljenja bez poklanjanja mnogo pažnje na ostale zajednice.″69

Bivša Jugoslavija primer je kako obrazovni sistem može doprineti izbijanju nacionalnih sukoba. Obrazovanje je bilo pod potpunom kontrolom republika, preko školskih programa, naročito u nastavi istorije, književnosti i društvenih nauka, više je razvijana lojalnost prema naciji/republici nego prema široj političkoj zajednici-Jugoslaviji. Ne treba takođe gubiti iz vida koliko je obrazovni sistem na Kosovu doprineo izbijanju najtežeg etničkog konflikta u Evropi danas. Da bi jedna višenacionalna zajednica opstala, nužno je da njeni pripadnici u društvenoj komunikaciji i delatnosti prelaze etničke granice te da ne razvijaju lojalnost samo prema svojoj kulturnoj grupi nego i prema zajednici kao celini. "Multikulturni ili ne, ljudi moraju imati nešto zajedničko ukoliko žele da čine društvo", piše T. Eriksen.70

8. Zastupljenost pripadnika manjina u organima vlasti Neravnopravna zastupljenost u organima vlasti obično onemogućava pripadnike

manjinskih zajednica da utiču na donošenje odluka , što ih lišava mogućnosti da ostvare svoje interese. Prema čl. 15 Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina, države su obavezne da stvore neophodne uslove za ″... efikasno učešće pripadnika nacionalnih manjina u kuturnom, socijalnom i ekonomskom životu i javnim poslovima, naročito onim koji se njih tiču...″ Prema Komentarima pridodatim Konvenciji, države bi mogle da preduzimaju sledeće mere: konsultacije

66 Wallerstein Immanuel, Unthinking Social Science, Cambrigde: Polity, 1991, navedeno po: Thomas Hylland Eriksen, Modernity and Ethnic Identity, http://folk:uio.no/geirthe/Fragmentation.html 67 Imanuel Volerstin, Utopistika ili Istorijski izbori dvadeset prvog veka, Republika, Beograd, 2000, str. 50 68 Džordž Šeflin, Liberalni pluralizam i postkomunizam, Vil Kimlika, Magda Opalski (ur), Može li se izvoziti liberalni pluralizam, Beografski centar za ljudska prava, Beograd 2002, str.122 69 Isto, str.122 70 Thomas Hylland Eriksen, Multiculturalism, Enlightenment and Lessons from Mauritius, In: Richard Wilson, ed. , Human Rights Culture and Context, London, Pluto 1997, elektrosnka verzija: http://fok.uio.no/geirthe/multiculturalisam.html

40

sa pripadnicima manjina putem odgovarajućih postupaka a posebno u institucijama koje ih predstavljaju kada se razmatraju zakonodavne ili administrativne mere koje će verovatno direktno uticati na manjine; uključivanje pripadnika manjina u izradu planova razvoja i drugih planova od značaja za manjine i izrade studija; efikasno učešće pripadnika manjina u izbornim telima na nacionalnom i lokalnom nivou; decentralizacija ili lokalni oblici vlade. 71Formulacija u Konvenciji data je na uobičajeno uopšten način. Kada su u pitanju politički i vladavinski procesi, ostvarivanje pomenutog prava na ″efikasno učešće″ moralo bi podrazumevati ravnopravnu zastupljenost u organima vlasti kao i postojanje posebnih mehanizama koji obezbeđuju politički uticaj licima koja pripadaju manjinskim zajednicama. Kako je već navedeno, Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina sadrži neke mehanizme koji bi terbalo da omoguće njihovo ravnopravno učešće u javnom životu. Međutim, izborni zakoni na osnovu kojih su održani izbori za saveznu, pokrajinsku i opštinske skupštine septembra 2000, kao i izbori za Narodnu skupštinu decembra 2000, nisu predviđali nikakve posebne mere koje bi obezbeđivale ravnopravnu zastupljenost manjina u predstavničkim telima. Naprotiv, izborni cenzusi su bili veoma visoki tako da su manjinske stranke na saveznim i republičkim izborima uglavnom nastupale u DOS-u ili nisu uopšte izlazile. U delu teksta koji sledi iznosim podatke o zastupljenosti pripadnika manjina u organima vlasti na osnovu raspoloživih podataka koji su uglavnom nepotpuni.

Prema zvaničnom izveštaju sa lokalnih izbora održanih septembra 2000, u Vojvodini je bilo ukupno 1745 odbornika.72 Prema Informaciji o zastupljenosti pripadnika nacionalnih manjina u javnim službama koju je 2002. godine sačinio Pokrajinski sekretarijat za upravu i propise, 270 odbornika su mađarske nacionalnosti (nedostaju podaci za Skupštinu opštine Subotica koja ih, navodno, ne poseduje i opštinu Titel), što iznosi 16,6%. Po popisu iz 1991, Mađari su činili 16,86% ukupnog stanovništva. Na ranije održanim lokalnim izborima tokom devedesetih Mađari su činili 15,69% (1996) odn. 17,89% odbornika u Vojvodini (izbori decembra 1992). Kod ranijih izbora uključeni su i Subotica i Titel. S obzirom da je udeo mađarskog stanovništva u ukupnom stanovništvu Vojvodine danas izvesno manji nego 1991, jasno je da su Mađari na odgovarajući način zastupljeni u lokalnim skupštinama. Od ukupno 270 odbornika mađarske nacionalnosti 101 izabran je u opštinama u kojima Mađari ne čine većinu stanovništva ili 37,4%, što odgovara teritorijalnom rasporedu mađarskog stanovništva u Vojvodini.

U Informaciji su podaci za Hrvate i Bunjevce navedeni zbirno pa time kao da Pokrajinski sekretarijat naglašava da se radi o jednoj nacionalnoj skupini. Na poslednjim izborima izabrano je 29 odbornika ove/ovih nacionalnosti, 1,8%. S obzirom da je najveća koncentracija hrvatsko- bunjevačkog stanovništva upravo u Subotici, izvesno je da je njihov udeo u ukupnom broju odbornika veći. Hrvati, Bunjevci i [okci činili su 1991. zajedno 4,86% stanovništva. S obzirom na nepouzdanost popisa iz 1991. kada je broj Hrvata u Vojvodini u pitanju, te njihovo veliko iseljavanje tokom devedesetih, nemoguće je oceniti, na osnovu raspoloživih podataka, da li su pripadnici ovih etničkih grupa zastupljeni u lokalnim skupštinama proporcionalno svom udelu u stanovništvu. Najviše odbornika hrvatske i bunjevačke nacionalnosti ima u opštini Sombor 7 (11,5%). Na izborima održanim 1992. izabrano je u Vojvodini 2,06% odbornika ove /ovih nacionalnosti, a 1996. 1,4%.

U opštinskim skupštinama u Vojvodini ima 41 odbornik rumunske nacionalnosti- 2,5% (1992:2,01%; 1996:2,4%). Zanimljivo je da je 1996. izabran identičan broj odbornika kao i 2000 - 41. Rumuni su 1991. činili 1,93% ukupnog stanovništva Vojvodine. Očigledno je da udeo odbornika rumunske nacionalnosti premaša njihov udeo u stnovništvu. Najviše odbornika Rumuna ima u opštini Alibunar- 8 ili 25,8% ukupnog broja odbornika u toj opštini.

Na poslednjim lokalnim izborima izabrano je 70 odbornika slovačke nacionalnosti (4,3%), najviše ih je u opštinama Bački Petrovac - 25 (80,6%) i Kovačica- 17 (43,6%). Na ranije održanim izborima devedesetih u Vojvodini je izabran 71 Slovak 1992 (4,19%) odnosno 71 1996 (4,14%). Udeo Slovaka u ukupnom stanovništvu iznosio je 1991. 3,16%.

U lokalnim skupštinama ima 18 odbornika rusinske nacionalnosti - 1,1%. Najviše ih je u opštini Kula - 5 (11,11%) i Vrbas - 5 (14,3%). Na izborima održanim 1992. izabrano je 11 odbornika Rusina (0,65%) a 1996 - 17 (0,99%). Udeo Rusina u stanovništvu Vojvodine iznosio je 1991- 0,88%, dakle, Rusini su više nego adekvatno zastupljeni u lokalnim skupštinama.

U skupštinama vojvođanskih opština devet je odbornika romske nacionalnosti (0,5%). Najviše ih je u opštinama Apatin - 3 (6,98%) i Beočin - 3 (8,57%). Na izborima održanim

71 Navedeno prema tekstu Konvencije koji je objavio Beogradski centar za ljudska prava 1996. 72 Izbori 2000 za odbornike skupština opština i gradova za odbornike Skupštine grada Beograda i grada Niša, RZIS Beograd, februar 2001

41

decembra 1992. izabrana su u Vojvodini 3 Roma (0,18%) a 1996. samo jedan (0,06%) i to u Beočinu. Prema popisu iz 1991, u Vojvodini je bilo 24.366 Roma (1,21%). Njihov faktički broj je, svakako, nekoliko puta veći, što znači da su neadekvatno zastupljeni u lokalnim skupštinama.

Jugoslovena odbornika ima 20 (1,2%), 1992-8 (0,47%), 1996-20 (1,17%). Udeo Jugoslovena iznosio je 1991. 8,65%, ali izvesno je da je njihov udeo u stanovništvu sada znatno manji. Najviše ih je u Skupštini Bele Crkve - 5 (15,2%), a po 2 u Bačkoj Palanci, Kikindi, Beočinu i Odžacima. S obzirom da je etnička netrpeljivost obično najizraženija prema onima koji se ne identifikuju po svojoj etničkoj pripadnosti, već aktuelnu političku zajednicu smatraju glavnom crtom svog kulturnog i socijanog identiteta, ovakvi podaci ne čude.

Na lokalnim izborima 2000. izabran je 51 odbornik crnogorske nacionalnosti (3,1%). Najviše ih je u opštini Vrbas - 17 (48,6%), potom u Kuli - 15 (33,33%) i Malom Iđošu - 9 (36%). Na izborima održanim decembra 1992. izabrana su 73 odbornika (4,31%) crnogoske nacionalnosti a 1996 - 55 (3,21%). Udeo Crnogoraca u stanovništvu pokrajine bio je 1991. 2,23% , dakle, ova nacionalna skupina je nešto prezastupljena.

Srba odbornika u Vojvodini ( bez Subotice i Titela) ima 1.084 (66,8%). Jedino u Skupštini Malog Iđoša nema ni jednog Srbina. 1992. bilo ih je izabrano 1.146 (67,65%) a 1996. 1.096 (63,94%). Udeo Srba u stanovništvuVojvodine iznosio je 1991. 56,79%, ali je sad sigurno znatno veći, pa se sa sigurnošću ne može tvrditi da li su Srbi prezastupljeni i u kojoj meri. (U 1992. to je svakako bio slučaj.)

Najzad 2000. su izabrana dva odbornika ^eha (u Beloj Crkvi), 1 Bugarin u Pančevu, 4 Makedonca (po jedan u Novom Sadu, Pančevu, Plandištu i Rumi), 8 Vojvođana (0,5%) i to 4 u Somboru i po dva u Zrennjanu i Novom Sadu, 2 Rusa (po jedan u Beloj Crkvi i Novom Sadu), 1 Slovenac (u Pančevu). Napominjemo da su podaci za 2000. nepotpuni, a za 1992. i 1996. su potpuni.

Najviše odborničkih mesta u Vojvodini osvojila je na poslednjim opštinskim izborima koalicija DOS - 881 (50,49%). DOS je inače osvojio 37,60% glasova. Sledi SPS-JUL koji je sa dobijenih 28,99% glasova osvojio 538 odborničkih mesta(30,83%). Na izborima je primenjen jednokružni većinski sistem, otuda nesrazmera u broju dobijenih glasova i mandata kod pobedničke koalicije. U ovom izbornom sistemu prvi dobija sve ili gotovo sve. Manjinske stranke učestvovale su u DOS-u, ali su u nekim opštinama nastupale i odvojeno ili u različitim koalicijama koje su formirale stranke sa mađarskim nacionalnim predznakom. Savez vojvođanskih Mađara, samostalno nastupajući, dobio je 40 odborničkih mesta, Agoštonova Demokratska stranka vojvođanskih Mađara osvojila je 15 odborničkih mesta u samostalnim nastupima, a Pal [andorova Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara 3.

Izneti podaci za izbore 2000. i u nešto manjoj meri za ranije održane izbore ukazuju na približnu podudarnost između etničke strukture stanovništva Vojvodine i izabranih odbornika. Kada se analizira ovaj odnos po pojedinačnim opštinama, odstupanja su veća. Ipak, ne bi se moglo reći da je primena većinskog sistema hendikepirala manjine. U situacijama kada je manjinsko stanovništvo skoncentrisano u pojedinim delovima grada ili selima, birači, po pravilu, biraju svog sunarodnika. Takođe, dobitnička koalicija DOS među svojim kandidatima imala je i kandidate manjinske nacionalne pripadnosti. Ipak, činjenica da među odbornicima opštinskih skupština postoje i pripadnici manjina, ne znači nužno da će one prilikom odlučivanja voditi računa o manjinskim interesima. Potrebno je uvesti posebne mehanizme zaštite u predstavničkim telima da bi interesi manjina bili ostvareni. Najzad, klasični nedostatak većinskog sistema, princip da stranka s najvećim brojem glasova osvoji nesrazmerno veliki broj mandata, za Vojvodinu je bio u izvesnom smislu koristan. Naime, [ešeljeva ultranacionalistička Srpska radikalna stranka dobila je1996. ukupno 147.424 glasa (15,07%) i 127 odborničkih mesta (7,41%) , a 2000 sa 142.803 glasa (12,5%) svega 23 odbornička mesta (1,32%). Na ovim lokalnim izborima DOS je na 1.297 glasova dobijao jedan mandat a radikali na 6.209, dakle, većinski izborni sistem deklasirao je SRS, što je bilo od itekako velikog značaja za etničke odnose u Vojvodini i tolerantniju atmosferu u lokalnim skupštinama . Da su bili proporcionalno zastupljeni, radikali bi, izvesno, i u lokalnim skupštinama primenili sistem opstrukcije kojom se služe u Narodnoj skupštini. Dakle, načelne prednosti proporcionalnog izbornog sistema ne moraju se ispoljavati u svakom pojedinačnom slučaju. Zakonom o lokalnim izborima koji je donet 2002. uveo je proporcionalni izborni sistem, a poređenja posle narednih izbora pokazaće da li je on u Vojvodini povoljniji po manjine.73 Dosada primenjivano pravilo po kome je svako naselje bilo izborna jedinica omogućilo je da relativno mala naselja, pa i ona sa pretežno manjinskim stanovništvom, imaju svog odbornika. Takve efekte proporcionalni sistem

73 Službeni glasnik Republike Srbije, 33/2002, 37/2002, 42/2002

42

na lokalnom nivou verovatno neće imati zbog činjenice da su partijske oligarhije obično skoncentrisane u opštinskim središtima pa se može očekivati da će seoska naselja biti nedovoljno zastupljena, tj. pravilo da svako selo ima svog odbornika, verovatno se neće očuvati.

Faktička vlast u opštinama skoncentrisana je u izvršnim organima, a značajni centri finansijske moći su opštinska javna preduzeća. Informacija sadrži podatke za predsednike opština, predsednike i sastav izvršnih odbora, potpredsednike opština i sekretare. Od ukupno 44 opštine za koje postoje podaci (nedostaje Titel) 31 predsednik je Srbin (70,5%), 1 je Crnogorac (u Kuli, 2,3%), 1 Jugosloven (u Odžacima, 2,3%), 7 su Mađari (15,9%), 1 Rumun (u Žitištu), 1Rusin (u Vrbasu), 1 Slovak (u Bačkom Petrovcu), 1 Vojvođanin (u Zrenjaninu). Srba je najviše i među predsednicima izvršnih odbora - 28 (63,63%), 1 je Crnogorac (u Vrbasu), 1 Jugosloven (2,27%) (u Novoj Crnji), 9 Mađara (20,45%), 1 Rusin (u Kuli), 4 Slovaka (9,1%, u Bačkom Petrovcu, Alibunaru, Kovačici i Staroj Pazovi).

U Informaciji su zbirno navedeni podaci o nacionalnoj pripadnosti potpredsednika i sekretara opština, što otežava analizu jer iz tabela nije moguće pratiti da li su i u kojoj meri u etnički mešovitim opštinama primenjivane konsocijacijske formule, tj. da je predsednik jedne nacionalnosti a potpredsednik druge. Stoga podatke navodimo zbirno, onako kako su dati u Informaciji. Najviše potpredsednika i sekretara su Srbi 63- (61,7%), 2 su Crnogorci (1,96%, po jedan u Odžacima i Malom Iđošu), 3 (2,94%) Jugosloveni ( po jedan u Opovu, Bačkoj Palanci, Kanjiži), 2 Hrvata (1,96%, u [idu i Subotici), 26 su Mađari (25,5%), 1 Rumun (0,98%, u Alibunaru) i 5 Slovaka (4,90%, u Staroj Pazovi, Kovačici i Bačkom Petrovcu). Dakle, na inokosnim fukcijama u opštinama nema nijednog Roma i svega po dva Hrvata i Rumuna. Zanimljivo je posmatrati raspodelu funkcija po opštinama. U opštinama sa mađarskom većinom svi predsednici opština (osim Bečeja) i svi predsednici IO su Mađari. Izvan područja sa mađarskom većinom samo jedan od dva najviša položaja u opštini zauzima Mađar (u Temerinu, u kome inače Mađari 1991. čine 38,68% stanovništva ). Od ukupno 26 potpredsednika i sekretara mađarske nacionalnosti 12 su izvan područja sa mađarskom većinom. Kako smo već naveli, u osam opština sa mađarskom većinom svi predsednici (osim Bečeja) i svi predsednici IO su Mađari, a od ukupno 19 potpredsednika i sekretara 14 su Mađari (73,68%). Na teritoriji ovih osam opština Mađari su 1991. činili 57,37% stanovništva. U opštini ^oka svi opštinski funkcioneri su Mađari, a smo jedan od 7 članova IO je Crnogorac. U ovoj opštini Srbi su 1991. činili 32,77%, a Mađari 56,47%. U Skupštini opštine izabranoj 2000. ima 12 Srba (38,7%), 1 Crnogorac (3,23%), 17 Mađara (58,84%). Nedostaju podaci za jednog odbornika. U susednoj opštini Novi Kneževac 1991. Srbi su činili 53,97% stanovništva, a Mađari 33,84%. U opštinskoj skupštini 21 odbornik je Srbin (67,74%), a 8 su Mađari (25,8%). Svi opštinski fukcioneri i svi članovi IO su Srbi. Tako se može konstatovati da u ^oki, gde su Mađari u većini, postoji izražena mađarska kadrovska dominacija, dok u Novom Kneževcu Srbi imaju kadrovski monopol u opštini.

U Senti (1991: Mađari - 80,9%, Srbi - 8,91%, Jugosloveni - 5,53% itd.) u skupštini ima 26 odbornika Mađara (81,25%) i 3 Srbina (9,38%). Skupština ima 32 odbornika, nedostaju podaci o nacionalnoj pripadnosti za tri odbornika. Svi opštinski funkcioneri su Mađari. Potpuni ili skoro potpuni etnički kadrovski monopol postoji i u opštini Bačka Topola gde su svi funkcioneri Mađari (1991: Mađari - 64,7%, Srbi - 22,05%, Jugosloveni - 5,77%) mada su Skupština i Izvršni odbor, dakle kolektivni organi, etnički izbalansirani.

U opštini Bački Petrovac u kojoj većinu čine Slovaci (1991: Slovaci - 70,34% , Srbi - 20,95%, Jugosloveni - 4,80%) u Skupštini ima 25 Slovaka (80,65%), 5 Srba (16,13%), i 1 Jugosloven (3,23), svi funkcioneri su Slovaci (predsednik, potpredsednik i sekretar i predsednik IO). U Izvršnom odboru ima jedan Srbin (11,11%) i osam Slovaka (88,88%). Znači, u ovoj opštini postoji slovački kadrovski monopol. U opštinama sa mađarskom većinom na nekom od funkcionerskih mesta ima po jedan Srbin u Adi (potpredsednik ili sekretar), Subotici (potpredsednik ili sekretar)i u Bečeju (predsednik).

Prema Informaciji, u svim opštinama obuhvaćenim izveštajem u Vojvodini je 71 Mađar član opštinskih izvršnih odbora (20,03%), od toga u opštinama sa mađarskom većinom 45 (63,37%), a izvan tog područja njih 26 (36,6%, u Apatinu 2, Beloj Crkvi, @itištu, Zrenjaninu, Plandištu, Kovačici, Kuli, Somboru, Vrbasu po jedan, u Temerinu 2, Novom Bečeju, Srbobranu po 3 i Novoj Crnji 4). Izvan područja s mađarskom većinom samo je jedan Mađar predsednik IO (Temerin) a nijedan nije predsednik opštine. Od ukupno 26 potpredsednika ili sekretara opština mađarske nacionalnosti 14 su na područjima sa mađarskom većinom (53,85%), a 12 u ostalim opštinama (46,15%).

Četiri Slovaka su predsednici IO (Kovačica, Stara Pazova, Bački Petrovac i Alibunar) i jedan predsednik opštine. Od 21 člana izvršnih odbora slovačke nacionalnosti (6% ukupnog

43

broja) 12 ih je u opštinama sa slovačkom većinom (57,14%), a 9 u ostalim opštinama (42,86%, Alibunar, Bač, Bačka Palanka, Zrenjanin, Kikinda, Šid po jedan i u Staroj Pazovi 3). Znatno je manje Rumuna na funkcijama: jedan predsednik opštine (u Žitištu), nijedan predsednik IO i jedan potpredsednik odnosno sekretar i 8 članova izvršnih odbora (3 u Alibunaru, po jedan u Žitištu, Kovinu i Sečnju i dva u Kovačici). Zanimljivo da ih nema među funkcionerima ili članovima IO u Plandištu gde čine 9,6% ili u Vršcu (13,83%) stanovništva. U Plandištu ima četiri odbornika Rumuna u Skupštini (12,9%), a u Vršcu 5 (8,77%). Najveća koncentracija Rumuna je opštini Alibunar gde čine 36,66% stanovništva. U Skupštini opštine ima 8 odbornika rumunske nacionalnosti (25%), a predsednik opštine je Srbin, predsednik IO Slovak, a jedan Rumun je funkcioner (potpredsednik ili skretar), 3 su članovi IO (50%). Iako malobrojni, Rusini su adekvatno zastupljeni. Predsednik opštine Vrbas je Rusin kao i predsednik IO Kula, ali samo dva člana IO su ove nacionalne pripadnosti (po jedan u [idu i Žablju). Nijedan potpredsednik ili sekretar nije rusinske nacionalnosti. Ova zajednica je inače veoma malobrojna, čini tek 0,88% stanovništva Vojvodine. Najzad, treba spomenuti da nema nijednog funkcionera i nijednog člana izvršnih odbora koji su romske nacionalnosti, a sporadično se pojavljuju Vojvođani: jedan predsednik opštine (u Zrenjaninu), 8 odbornika, 2 člana izvršnih odbora.

Prilikom ocene navođenih podataka valja voditi računa da je udeo manjinskog stanovništva opao u odnosu na 1991, a udeo Srba znatno porastao. Udeo odbornika manjinske nacionalne pripadnosti uglavnom je približan njihovom udelu u stanovništvu. (Za sada, naravno, ne možemo da pretpostavimo koliki je aktuelni udeo Jugoslovena, Hrvata i Roma.) Slično je i kad su u pitanju izvršni odbori. Udeo Srba, 61,6%, verovatno je manji nego njihov sadašnji udeo u stanovništvu; udeo Slovaka je 6% (u stanovništvu 3,16%), Rumuna 2,3% ( u stanovništvu 1,93%), Mađara 20,3%:16,86%.

Kad je reč o funkcionerima, zbirni podaci za Vojvodinu pokazuju da etnički balansi postoje na zadovoljavajućem nivou, ali stanje po opštinama pokazuje postojanje etničkih kadrovskih monopola . Postoje, srećom, i primeri uspešno primenjivanih kosocijacijskih aranžmana (Temerin, Kovačica). Ipak, pravilo je da su predsednik skupštine opštine i predsednik IO iz većinske nacionalne grupe, mada ima i izuzetaka.

Prema novom zakonu o lokalnoj samoupravi donetom 2002, predsednik opštine će biti biran na direktnim izborima tako da tada izuzetaka verovatno neće biti. Opšti izbori za inokosne organe vlasti nisu dobro rešenje za etnički složene zajednice jer je gotovo izvesno da će biti izbaran kandidat većinske nacionalne pripadnosti. Ovakvi unapred poznati ishodi otuđuju manjinske zajednice od političkih institucija i navodi ih na vaninstitucionalno delovanje, što može voditi do izbijanja etničkih kriza. Jug Srbije, gde su etničke napetosti pojačane posle lokalnih izbora, jedan je primer.

Raspoloživi podaci nepotpuni su jer ne sadrže obaveštenja o direktorima opštinskih javnih preduzeća, što bi bio veoma važan pokazatelj, kao i tome kakva je etnička struktura u drugim oblastima, pre svega u područnim organima državne admninistracije, posebno policije, te nosilaca drugih prestižnih položaja ili zanimanja koja donose velike prihode, moć ili ugled (direktorska mesta u preduzećima, privatni preduzetnici). Ovakvi podaci mogu se delimično naći u istraživanju koje su 2002. sproveli u 36 vojvođanskih opština Helsinški odbor za zaštitu ljudskih prava u Srbiji (HO) i Humanitarni centar za integraciju i toleranciju iz Novog Sada (HCIT). Istraživanjem su obuhvaćene one opštine u kojima je udeo manjinskog stanovništva 1991. bio najmanje 15%. Prema ovom izvoru od ukupno 24 načelnika MUP-a, koliko su anketari registrovali u ovih 36 opština, samo je jedan (u ^oki) pripadnik nacionalne manjine (Mađar), 18 ili 75% su Srbi, 3 ili 12,50% su Crnogorci, a za dvojicu nisu prikupljeni podaci. Prema HO i HCIT-u, pripadnici srpske nacionalnosti su direktori u 54 (71,05% ) od ukupno 76 javnih komunalnih preduzeća u opštinama obuhvaćenim istraživavnjem ( podaci za direktore komunalnih preduzeća su bez Subotice). Mađari su direktori u 16 (21,05%), Slovaci i Rusini u po 2 (2,63%), a Crnogorac u jednom (1,31%). Autori ukazuju na prezastupljenost Srba, malu podzastupljenost Slovaka, dok su Mađari i Rusini zastupljeni među direktorima javnih komunalnih preduzeća približno njihovom udelu u stanovništvu opština obuhvaćenih istraživanjem. Iz podataka HO i HCIT-a sledi da nema Jugoslovena ili Roma među ovim direktorima. Istim istraživanjem prikupljeni su i podaci o direktorima najvećih preduzeća u društvenoj svojini i bankama. Srbi su direktori u 160 (66,66% ) od ukupno 240 preduzeća za koja su prikupljeni podaci , što je, prema autorima istraživanja, za 15,33% više od njihovog udela u stanovništvu rečenih opština; Mađari su direktori u 27 preduzeća (11,25%), što je za 9,86% manje od njihovog udela u stanovništvu; 15 direktora su Crnogorci (6,25%), što je duplo više od njihovog udela u stanovništvu; Slovaci su blago prezastupljeni .Rumuni i Makedonci su direktori u po dva preduzeća (0,83%), dok su Hravati i Jugosloveni

44

podzastupljeni, a nije navedeno da u ovoj kategoriji direktora ima ijedan Rom. Iz istraživanja sledi da su Srbi prezastupljeni i kada se radi o direkorima banaka koje posluju u rečenih 36 opština, Mađari su podzastupljeni, Slovaci su blago podzastupljeni, a Crnogorci zastupljeni proporcionalno svom udelu u stanovništvu. Ni u ovoj kategoriji nema Jugoslovena ni Roma.

Prema Informaciji Pokrajinskog sekretarijata za ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih manjina, od 120 poslanika pokrajinske skupštine 78 su Srbi (65%) 1 Crnogorac (1,6%), 3 Hrvati/Bunjevci, 20 Mađari (16,6%), po jedan (0,8%) Makedonac, Rusin i Rumun, 2(1,6%) Slovaci, 7 Vojvođani (5,8%) a 3 poslanika su nacionalno neopredeljeni (2,5%). Nema podataka za Izvršno veće i pokrajinske sekretarijate. S obzirom da je SVM jedna od najjačih koalicionih partija na pokrajinskom nivou, uticaj funkcionera mađarske nacionalnosti je značajan.

S obzirom da je devedesetih postojao većinski kadrovski monopol (direktori škola, predsednici sudova, tužioci ili nosioci drugih funkcija bili su Srbi) čak i na područjima gde Srbi ne čine većinu stanovništva, opštine u kojima su pripadnici nacionalnih manjina bili u većini bile su skoro jedine ustanove u kojima su oni mogli da zauzimaju važne funkcije.

Etnička isključivost, inače, često je samo deo strategije za monopolisanje prestižnih položaja. Otuda su obično podstrekači nacionalizma profesionalni lovci na položaje, koji se, u nastojanju da se domognu nekog položja, pozivaju na nacionalne vrednosti kako bi suzili broj konkurenata. Ovakvoj strategiji pribegavaju političke oligarhije bez obzira na nacionalnost i na to da li pripadaju većini ili manjini. Otuda ne čudi što su proporcionalnosti izrazitije kada se radi o kolektivnim organima (skupštine, izvršni odbori) nego kada se radi o nosiocima inokosnih funkcija. Etničko monopolisanje prestižnih položaja obično je kratkovida strategija jer isključeni pretendenti na položaje pribegavaju nacionalnoj mobilizaciji s ciljem da lične ili užegrupne pozicije poprave. Čim se deo neke nacionalne elite uskrati, ona će, po pravilu, pokušavati da dokaže da je ugrožena cela grupa, što obično vodi do pogoršanja etničkih odnosa. Iza etničkih kadrovskih monopola kriju se, u stvari, partijski monopoli. Obično aktivisti dominantnih političkih partija dobijaju nameštenja pod izgovorom da to čine radi zaštite nacionalnih interesa.74

Od proporcionalne zastupljenosti u organima vlasti profitiraju elite a ne široki slojevi, ali taj mehanizam obično doprinosi stabilizaciji etničkih odnosa. Elite uključene u kadrovske kombinacije obično ublažavaju zahteve, a radikalniji programi obično služe kao polazna platforma od koje se odustaje kad se dobiju željeni položaji. Nandor Bardi ukazuje kako su mađarske partije u Rumuniji i Slovačkoj posle ulaska u vlade tih država 1996. odn. 1998. faktički odustale od zahteva za teritorijalnu autonomiju. Cena koju su vlasti platile bila je oko 300 položaja u državnom aparatu u Rumuniji, a u Slovačkoj oko 100. 75

U Vojvodini pripadnici manjina neravnopravnije su zastupljeni kad su u pitanju organi centrlane vlasti nego kad se radi o opštinama.. Samo 37 Mađara su sudije opštinskih sudova (9,7% ukupnog broja sudija). U 30 opštinskih sudova na teritoriji Vojvodine rade 383 sudije. U šest okružnih sudova od ukupno devedeset sudija samo četvoro su Mađari (4,4%), tri u Okružnom sudu u Subotici i jedan u Zrenjaninu. Među opštinskim javnim tužiocima i njihovim zamenicima od njih ukupno sto osam su Mađari i to šest na području s mađarskom većinom i svega dva u drugim tužilaštvima (u Somboru i Kovinu). Tri Mađara su okružni tužioci ili njihovi zamenici (9,4%, po jedan u Novom Sadu, Subotici i Zrenjaninu.) Pet sudija trgovinskih sudova su Mađari (10,2%).

Jedanaest sudija opštinskih sudova su Slovaci (2,9%), najviše ih je u Kovačici tri, i Novom Sadu tri, jedan je sudija okružnog suda (1,1%, u Novom Sadu), tri opštinska tužioca (3%, jedan u Bačkoj Palanci, dva u Pančevu) i dva okružna tužioca ili pomoćnika (6,2%, po jedan u Pančevu i Novom Sadu). Među sudijama trgovinskih sudova nema Slovaka.

[est sudija opštinskih sudova su Rumuni (1,6%), po dve sudije u Alibunaru i Kovačici, i po jedan u Vršcu i Novom Sadu. Dva opštinska tužioca ili zamenika su Rumuni (u Vršcu i Pančevu), nema ih u okružnim sudovima i tužilaštvima, a jedan je sudija trgovinskog suda (2%, u Pančevu).

74 Ovakva praksa nije karakteristična samo za opštine. Skupština Vojvodine posle peruzimanja vlasti imenovala je nove direktore javnih peduzeća kojima je ona osnivač. Na čelna mesta u medijima i izdavačkim kućama na mađarskom jeziku postavljeni su partijski kadrovi SVM, što je izazvalo protest veće grupe mađarskih intelektualaca. Prema njihovom mišljenju, "... ovom odlukom je... jedna politička stranka vojvođanskog mađarstva stavljena u dominantnu ulogu″ (Deklaracija foruma vojvođanskih mađarskih intelektualaca, Vojvodina, 15.1.2001). 75 Nandor Bardi, Cleavages in Cross-Border Magyar Politics, 1989-1998, Regio, 1/2000

45

Sedam Hrvata i Bunjevaca su sudije opštinskih sudova (1,8%, pet u Subotici i po jedan u Somboru i Pančevu), dvoje sudija okružnih sudova su hrvatske nacionalnosti (2,2%, oboje u Subotici), tri opštinska tužioca (3,1%, dva u Subotici jedan u Vrbasu) i nijedan okružni, a jedan sudija trgovinskog suda (2%, u Subotici).

Tri sudije opštinskih sudova su Rusini (0,8%, u Novom Sadu, Somboru i Temerinu), ali ih nema u Kuli i Vrbasu, gde se nalaze najveće zajednice Rusina. Jedan opštunski tužilac je Rusin (1%, u Novom Sadu), a nema ih među okružnim sudijama i tužiocima i sudijama trgovinskih sudova.

Među opštinskim sudijama je 21 Crnogorac (5,5%), četiri su sudije okružnih sudova (4,4%), pet su opštinski (5%), dva okružni tužioci, a nijedan sudija trgovinskog suda nije Crnogorac.

Najzad, 276 opštinskih sudija su Srbi (72,2%), 71 je sudija okružnih sudova (78,9%), 75 (75,05%) su opštinski a 25 (78,1%) su okružni tužioci, 41 (83,7%) Srbin je sudija trgovinskih sudova. Očigledno je da su Srbi i Crnogorci prezastupljeni među nosiocima pravosudnih funkcija, što predstavlja problem ne samo zbog nacionalnih neravnoteža nego i zbog toga što je neophodno da sudovi u kojima su i manjinski jezici sudski jezici (a to su skoro svi sudovi u Vojvodini) imaju dovoljan broj sudija koji ove jezike znaju.

Zanimljivo je da među nosiocima pravosudnih funkcija ima znatno više Jugoslovena nego što je to slučaj kada su u pitanju opštinske funkcije. Među opštinskim sudijama ima ih 18 (4,7%), od toga 7 u Subotici, čak sedam okružnih sudija (6 u Novom Sadu, jedan u Somboru), tri opštinska tužioca (3%, Novi Sad, Zrenjanin i Bela Crkva), nijedan okružni tužilac i jedan sudija trgovinskog suda (2%, u Subotici). Nastojanje svih balkanskih nacionalista da iskorene Jugoslovene očigledno nije uspelo. Najzad, valja zabeležiti da je jedan Rom sudija opštinskog suda (0,3%, u Staroj Pazovi). Na drugim pravosudnim funkcijama nema Roma.

Podaci o nacionalnoj pripadnosti sudija važan su pokazatelj, ali trebalo bi utvrditi da li pravosudni sistem diskriminatorski deluje (na primer, nejednake kazne za krivična dela iste težine u zavisnosti od etničke pripadnosti počinioca).

Nedostaju podaci o nacionalnoj pripadnosti sudija porotnika. Oni su birani posle prevrata iz 2000, a utisak je, na osnovu pregleda spiskova porotnika, da etnička ravnoteža postoji.

Nažalost, uglavnom nedostaju podaci o nacionalnoj pripadnosti funkcionera u državnoj administraciji kad su u pitanju i središnji organi i područne jedinice. Tokom dvedesetih postojala je apsolutna kadrovska dominacija Srba. Iz iznetog pregleda može se zaključiti da su pripadnici manjina adekvatno zastupljeni u predstavničkim telima (Skupština Vojvodine, skupštine opština) i kolektivnim izvršnim organima (izvršni odbori skupština opština). Etnička asimetrija nastaje kad su u pitanju inokosne funkcije. Na lokalnom nivou obično među funkcionerima dominiraju pripadnici lokalne većine. Kada su u pitanju sudovi i tužilaštva, stanje je drukčije, tu su većinski monopoli izrazitiji i to je verovatno slučaj i kada je u pitanju državna administracija. Iz istraživanja HO i HCIT-a sledi da su pripadanci manjina i dalje podzastupljeni kad je reč o prestižnim položajima.

I ova analiza ukazuje na nezadovoljavajući društveni položaj Roma. U Vojvodini ima samo devet Roma odbornika i samo jedan sudija opštinskog suda. Ni jedan drugi Rom ne zauzima neki od položaja koji su obuhvaćeni informacijom, a sudeći prema podacima HO i HCIT-a, nema ih ni među direktorima komunalnih preduzeća, kao i onih u društvenoj svojini ili bankama.

Da bi se ocenio položaj neke manjinske zajednice i njenih pripadnika, neophodno je uzeti u obzir i pokazatelje socijalno-ekonomske prirode. Vojvodina je najrazvijenije područje u Srbiji, a u nekim opštinama sa pretežno manjnskim stanovništvom ostvaruje se najveći prosečni prihod po stanovniku u Srbiji (Kanjiža). Utisak je da u Vojvodini ne postoje socijalne nejednakosti po etničkom osnovu (osim kad su u pitanju Romi), mada takva istraživanja poslednjih godina nisu vršena.

9. Zaključak Miloševićevu vladavinu 1988-2000. karakterisala je izrazita nacionalna netrpeljivost,

koja je bila naročito izražena do sredine devedesetih. Posle potpisivanja Dejtonskog ugovora isključivost prema manjinama ublažena je, agresivne medijske kampanje postale su ređe, a poslednji veći incidenti u Vojvodini dogodili su se posle pada Kninske Krajine, avgusta 1995.

Početkom devedesetih doneti su najvažniji zakoni u oblasti zaštite manjina, koji su važili tokom poslednje decenije i još uvek nisu u potpunosti promenjeni. Po ovom sistemu

46

znatno su redukovani standardi koji su važili u SAP Vojvodini do Miloševićevog dolaska na vlast, ali ni Miloševićevi pravni propisi nisu bitno zaostajali za važećim međunarodnim u ovoj oblasti. Nevolja je bila što zakonske odredbe veoma često nisu poštovane. Iako krajnje agresivan, Miloševićev režim nije u potpunosti razorio potencijale za etničku toleranciju u Vojvodini, u kojoj i dalje postoje procesi etničkog povezivanja.

Prilikom donošenja novih propisa, pored zaštite nacionalnih zajednica i njihovih pripadnika, valja voditi računa i o potrebi transetničkih formi društvene integracije. Demografske, kulturne i političke prilike u Vojvodini ne zahtevaju drastična rešenja po kojima je etničko razdvajanje jedini način za etničku koegzistenciju. Nacionalne zajednice u Vojvodini pokazuju dovoljno otvorenosti i trpeljivosti, pa bi, po našem mišljenju, bilo prerano, pa i opasno, odbaciti zajedničke institucije kao navodno nepodesne za ostvarivanje manjinskih prava. Naravno, nužno je da one budu organizovane tako da svakoj zajednici i pojedincu omoguće u najvećoj mogućoj meri priznavanje posebnosti. Institucije bi trebalo organizovati polazeći od principa etničke pripadnosti kao ličnog izbora tako da svaki pojedinac može slobodno da bira da li će ispoljavati svoju etničku posebnost ili neće, da li će koristiti zajedničke ustanove ili zasebne, etničke. Ne smeju se građani prisiljavati putem institucionalnih aranžmana da preko svoje volje prihvataju neki etno-kulturni identitet. Pravo prisilnog nametanja identiteta nema ni većinska ni manjinska zajednica. Pored ravnopravnosti pripadnika manjina i ostvarivanja njihovih prava, neophodno je ohrabrivati i podsticati i interkulturalnu komunikaciju.

Zaštita manjina ne sme ići nauštrb postizanja drugih društvenih ciljeva, a prilikom usvajanja novih rešenja valja voditi računa da institucionalni aranžmani odgovaraju stvarnim potrebama manjisnkih zajednica a ne interesima etničkih oligarhija, koje često užegrupne interese nameću kao opšte. Osim toga, mnoge delatnosti nemaju u Vojvodini etničku dimenzijuj pa se i ne mogu rešavati posebno, po etničkim grupama.

Liberalnija atmosfera posle Miloševićevog pada dovela je i do slobodnijeg ispoljavanja manjinskih nacionalizama. Ovi nacionalizmi od dominantnog srpskog ne razlikuju se bitno u osnovnoj postavci da pojedinac treba da bude podređen zajednici kaja se reprodukuje nametanjem tradicionalnih vrednosti i narodne kulture. Ovakav konzervativni multikulturalizam veoma je uticajan u Vojvodini i u značajnoj meri odgovaran je za neka rešenja u oblasti zaštite manjina.

Na etničke odnose u Vojvodini utiču i postupci tzv. matičnih država, a mađarski statusni zakon u tom pogledu najizrazitiji je primer. Posledica primene ovog zakona je jačanje mađarskg nacionalizma u Vojvodini.76 Zaštita manjina efikasnije se ostvaruje u uslovima kada se stimuliše tolerancija i integracija nego kada se razvijaju nacionalni barjaci, dele nacionalne legitimacije i podstiče podela društva po etničkim linijama.

U periodu od početka sedamdesetih do dolaska Miloševića na vlast u Vojvodini je nacionalna ravnopravnost bila na zavidnom nivou. Iako je u rečenom periodu autonomaški režim bio autoritaran, u ideološkom pogledu konzervativan i prilično netrpeljiv prema individualnim ljudskim pravima, u oblasti etničkih odnosa postignuti su značajni rezultati. Raspadom Jugoslavije posle pola veka etničkog mira nastupila je decenija krvavih obračuna. Iako je Vojvodina bila pošteđena najgorih etničkih sukoba, raspadom Jugoslavije definitivno je izmenjen društveni i politički kontekst u kome se uobličavaju etnički odnosi. Velika nadnacionalna država SFRJ bila je neuporedivo povoljniji prostor za praktikovanje etničke tolerancije od malih, siromašnih država bez značajnih privrednih potencijala i kapaciteta za šire evropske integracije. Postojanje nadnacionalne države omogućavalo je građanima da ispoljavaju svoj nacionalni identitet ili da se opredele kao Jugosloveni, tj. da stiču novi koji nije utemeljen u pripadnosti etničkoj grupi, već aktuelnoj političkoj zajednici. I za pripadnike manjina to je bio povoljniji kontekst jer optiranje za etničku manjinu ili većinu nije bila jedina mogućnost. Sekulić, Massey i Hodson ukazuju da su osobe manjinske nacionalne pripadnosti mogle da prihvate jugoslovenski identitet i tako se odbrane od pritisaka većine da se asimiluju u lokalni nacionalni identitet, ali i da izbegnu nametanje manjinske pozicije.77

Ovakvih mogućnosti ″trećeg puta″ više nema; vladavina radikalnijih ili umerenijih nacionalističkih režima izvesna je barem u bliskoj budućnosti u svim državama u okruženju. Otuda se ne treba nadati da će se etnička koegzistencija u Vojvodini vratiti na standarde koji su

76 O sadržaju ovog zakona vidi u tekstu Tatijane Pavlović Križanić u ovoj knjizi. 77 V: Dusko Sekulic, Gorth Massey, Randy Hodson, Who were the Yugoslavs? Faild Sorces of a Common Identity in the Former Yugoslavia, American Sociological Review, Vol.59,No1, February 1994

47

važili do Miloševićevog dolaska na vlast, ali ne treba gubiti iz vida da su kapaciteti za etničku toleranciju u Vojvodini još uvek značajniji nego u drugim regionima u Srbiji ili drugim državama u regionu.

Zrenjanin, oktobra 2002