T.C.

ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

METAL TAŞLAMA İŞLEMİNDE METAL TOZU

MARUZİYETİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE

ALINABİLECEK ÖNLEMLER

Hülya KILINÇ GÖKÇE

(İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi)

ANKARA-2016

ÇALIŞMA VE SOSYAL GÜVENLİK BAKANLIĞI

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

METAL TAŞLAMA İŞLEMİNDE METAL TOZU

MARUZİYETİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE

ALINABİLECEK ÖNLEMLER

Hülya KILINÇ GÖKÇE

(İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi)

Tez Danışmanı

Yağmur ERTEKİN

ANKARA-2016

T.C.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

İş sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

O N A Y

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

İş Sağlığı ve Güvenliği Uzman Yardımcısı Hülya KILINÇ GÖKÇE,

Yağmur ERTEKİN danışmanlığında başlığı Metal Taşlama İşleminde Metal Tozu

Maruziyetinin Değerlendirilmesi Ve Alınabilecek Önlemler olarak teslim edilen bu tezin

savunma sınavı 22/09/2016 tarihinde yapılarak aşağıdaki jüri üyeleri tarafından İş Sağlığı ve

Güvenliği Uzmanlık Tezi olarak kabul edilmiştir.

Dr. Serhat AYRIM

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Müsteşar Yardımcısı

JÜRİ BAŞKANI

Tarkan ALPAY Doç. Dr. Pınar BIÇAKÇIOĞLU

İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdür V. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdür Yrd. V.

ÜYE ÜYE

İsmail GERİM Prof. Dr. Yasin Dursun SARI İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdür Yrd. Öğretim Üyesi

ÜYE ÜYE

Jüri tarafından kabul edilen bu tezin İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi olması için

gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Tarkan ALPAY

İSGGM Genel Müdür V.

i

TEŞEKKÜR

Mesleki açıdan yetişmem ve uzmanlık tezi çalışmamı hazırlama aşamasındaki değerli

katkılarından dolayı Genel Müdürümüz Sayın Tarkan ALPAY’a, eski Genel Müdürümüz

Sayın Kasım ÖZER’e, Genel Müdür Yardımcılarımız Sayın İsmail GERİM’e, Sayın Doç. Dr.

Pınar BIÇAKÇIOĞLU’na ve Sayın Sedat YENİDÜNYA’ ya, eski Genel Müdür Yardımcımız

Sayın Dr. Havva Nurdan Rana GÜVEN’e, değerli yorumlarıyla tez çalışmama yön veren tez

danışmanım İSG Uzmanı Sayın Yağmur ERTEKİN’e, değerli katkılarından dolayı tüm

arkadaşlarıma ve özellikle İSGÜM İş Sağlığı Bölümü’ne, her zaman desteğiyle yanımda olan

çok kıymetli eşim Emre GÖKÇE’ye ve aileme en derin duygularımla teşekkürlerimi sunarım.

ii

ÖZET

Hülya KILINÇ GÖKÇE

Metal Taşlama İşleminde Metal Tozu Maruziyetinin Değerlendirilmesi Ve Alınabilecek

Önlemler

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlık Tezi

Ankara, 2016

Bu tez çalışması, metal sektörünün hem kendi sektörüne hem de diğer sektörlere hizmet

vermesi yönüyle en önemli alt sektörü olan metal işleme sektöründe gerçekleştirilmiştir. Bu

çalışma ile maruziyetin azaltılmasına yönelik önlemlerin anlatılması amaçlanmaktadır. Bu

amaçla seçilen ve metal taşlama yapan yedi işletmede, çalışanlardan MDHS 14/3 “Solunabilir

tozların gravimetrik analizi ve örneklemesi metodu” kullanılarak yedi solunabilir toz

numunesi alınmış ve gravimetrik analizi yapılmıştır. Aynı işyerlerinden toplamda 22 ağır

metal numunesi alınmıştır ve her biri kendine uygun metotla analiz edilmiştir. Çalışmanın

yapıldığı işletmelerde metal taşlama sürecindeki toz ve ağır metal maruziyet değerleri tespit

edilmiştir. Solunabilir toz maruziyet sonuçları 0,44 mg/ m³ ile 4,46 mg/ m³ arasında çıkmıştır.

Tüm işyerlerinde belirlenen solunabilir toz maruziyet değerlerinin yasal mevzuatımızda geçen

sınır değerin altında kaldığı görülmüştür. Aynı işyerlerindeki ağır metal maruziyetine

bakıldığında da işletmelerin tamamında ağır metallerin varlığı tespit edilmiş ve hepsinin sınır

değerlerin altında olduğu görülmüştür. Bu sonuçlar, çalışanların metal tozu ve ağır metale

maruz kaldıklarını ve alınacak önlemlerin gerekliliğini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler: Metal tozu, metal işleme, taşlama, toz maruziyeti, kişisel örnekleme

iii

ABSTRACT

Hülya KILINÇ GÖKÇE

Assessment of Metal Dust Exposure in Metal Grinding Process and Precautions to Be

Taken

Ministry of the Labor and Social Security, Directorate General of Occupational Health

and Safety

Thesis for Occupational Health and Safety Expertise

Ankara, 2016

This thesis is prepared within the compass of metalworking sector, which is the most

important sub-sector of the metal sector, in terms of providing services to both metal sector

itself and many others. Within the scope of this thesis, some solutions are offered to lower the

personal exposure to the dust and heavy metal dust. For this purpose, samples are taken at the

seven metalworking firms, during grinding process, by using an internationally acknowledged

“MDHS 14/3 - General Methods For Sampling and Gravimetric Analysis of Respirable and

Inhalable Dust”. Furthermore, at same firms, in total 22 heavy metal dust samples are taken,

and each of them is analysed using the appropriate method for itself. Results of respirable dust

exposure measurements are between 0,44 mg/ m³ and 4,46 mg/ m³. As a result of these

anaylises, exposure levels to the respirable dust are determined, and they are confirmed to be

below the limit values stated in the national legislation. In addition to this, heavy metal dust is

detected at all the seven firms, but exposure levels to the heavy metal dust are confirmed to be

below the limit values, too. These findings show that workers are exposed to dust and heavy

metal dust, and it is vital to take measures.

Keywords: Metal powders, metal working, grinding, exposure of dust, personal sampling

iv

İÇİNDEKİLER

ÖZET……………………………………………………………………………………….….ii

ABSTRACT…………………………………………………………………………………..iii

İÇİNDEKİLER……………………………………………………………...…………….......iv

TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………………………...…vi

ŞEKİLLER LİSTESİ…………………………………………………………………………vii

GRAFİKLER LİSTESİ……………………………………………………………………...viii

RESİMLER LİSTESİ…………………………………………………………………………ix

SİMGELER VE KISALTMALAR…………………………………………………………….x

1. GİRİŞ………………………………………………………………………………………..1

2. GENEL BİLGİLER…………………………………………………………………………3

2.1. METAL SEKTÖRÜ…………………………………………………………………..3

2.1.1. Sektörün Tanımı………………………………………………………………..3

2.1.2. Sektörün Tarihi………...……………………………………………………….4

2.1.3. Sektörün Stratejik Konumu…………………………………………………….5

2.1.4. Türkiye’de Metal Sektörü……………………………………………………...5

2.1.5. Dünyada Metal Sektörü………………………………………………………..6

2.2. METAL İŞLEME SEKTÖRÜ………………………………………………………...7

2.2.1. Sektörün Tanımı ve Durumu…………………………………………………...7

2.2.2. Metal İşleme Sektöründeki İşlemler…..……………………………………….9

2.2.3. Sektördeki Teknoloji: Metal İşlemede Kullanılan Akışkanlar………………..13

2.3. TOZ KAVRAMI VE TOZUN ÖZELLİKLERİ……………………………………..14

2.3.1. Metal Tozunun Sağlık Etkileri………………………………………………..16

2.4. YASAL DÜZENLEMELER………………………………………………………...19

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER……………………………………………………………….21

3.1. ÇALIŞMA HAKKINDA BİLGİ…………………………………………………….21

3.2. ÖLÇÜM YAPILAN İŞLETMELER………………………………………………...23

3.3. ÖLÇÜM YAPILAN METAL İŞLEME İŞLETMELERİNDE TOZ VE AĞIR

METAL NUMUNELERİ ALINAN BÖLÜMLERİN SEÇİMİ…………………………...23

3.4. METAL İŞLEME İŞLETMELERİNDEKİ SOLUNABİLİR SERT METAL TOZU

VE AĞIR METAL MARUZİYETLERİNİN BELİRLENMESİ………………………….24

v

3.4.1. Kişisel Toz Maruziyetinin İncelemesinde Kullanılan Cihazlar ve Sarf

Malzemeler…………………………………………………………………………..24

3.4.2. Kişisel Solunabilir Toz Numunesi Alma Prosedürü…………………………..25

3.4.3. Solunabilir Toz Numunesi Gravimetrik Analizi……………………………...28

3.4.4. İşyeri Ortam Havasında Ağır Metal Konsantrasyonunun Belirlenmesinde

Kullanılan Cihazlar ve Sarf Malzemeler………………………………………….....29

3.4.5. İşyeri Ortam Havası Ağır Metal Numunesi Alma Yöntemi…………………..29

3.4.6. İşyeri Ortam Havası Ağır Metal Numunelerinin Analizi……………………..30

4. BULGULAR………………………………………………………………………………33

5. TARTIŞMA ……………………………………………………………………………….45

6. SONUÇ VE ÖNERİLER ………………………………………………………………….51

6.1. SONUÇLAR………………………………………………………………………….51

6.2. ÖNERİLER…………………………………………………………………………...52

KAYNAKLAR ………………………………………………………………………………55

ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………………..59

EKLER………………………………………………………………………………………..61

EK – I TÜM FİRMALARIN TOZ ÖLÇÜM SONUÇLARI……………..…………………..62

EK – II METAL TAŞLAMA İŞLEMİ YAPAN İŞYERLERİ İÇİN KONTROL LİSTESİ....63

vi

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2.1. Metal sektörü NACE kodları……………………………………………………….3

Tablo 2.2. Metallerin makinede işlenmesi NACE kodu ve tehlike sınıfı……………………...4

Tablo 2.3. Metal işleme sektöründe SGK kayıtlarına göre işyeri, çalışan, iş kazası, meslek

hastalıkları ve iş kazası ve meslek hastalığından ölen çalışan sayısı bilgileri……………...….6

Tablo 2.4. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin dış ticaret rakamları değişimi…8

Tablo 2.5. Yasal mevzuattaki toz maruziyet sınır değerleri………………………………….19

Tablo 2.6. Uluslararası mevzuattaki toz maruziyet sınır değerleri…………………………...19

Tablo 2.7. Yasal ve uluslararası mevzuattaki ağır metal maruziyet sınır değerleri…………..20

Tablo 3.1. Ölçüm yapılan işletmeler hakkında bilgiler……………………………………….23

Tablo 4.1. İşyerlerinde tespit edilen solunabilir toz maruziyet değerleri……………………..33

Tablo 4.2. İşyerlerinde tespit edilen işyeri ortam havasında ağır metal konsantrasyon

değerleri………………………………………………………………………………………35

Tablo 4.3. Sağlık taramalarına katılan çalışan sayıları…………………………………...…. 43

vii

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 3.1. Tez çalışmasının adımları………………………………………………….…….22

viii

GRAFİKLER LİSTESİ

Grafik 2.1. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin üretim endeksi değişimleri

(2005=100)[2]………………………………………………………………………………….7

Grafik 2.2. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin 2013 yılı kapasite kullanım

oranları…………………………………………………………………………………………9

Grafik 4.1. İşyerlerinde tespit edilen solunabilir toz maruziyet değerleri………...…………..34

Grafik 4.2. İşyeri ortam havasında Kurşun konsantrasyon değerleri…………………………36

Grafik 4.3. İşyeri ortam havasında Bakır konsantrasyon değerleri……………………….…..37

Grafik 4.4. İşyeri ortam havasında Mangan konsantrasyon değerleri………………………..38

Grafik 4.5. İşyeri ortam havasında Alüminyum konsantrasyon değerleri……………………39

Grafik 4.6. İşyeri ortam havasında Demir konsantrasyon değerleri………………………….40

Grafik 4.7. İşyeri ortam havasında Krom konsantrasyon değerleri…………………………..41

Grafik 4.8. İşyeri ortam havasında Nikel konsantrasyon değerleri………………………...…42

Grafik 4.9. Taşlama işleminin yapıldığı bölümde çalışanların solunum fonksiyonları test

sonuçları………………………………………………………………………………………43

ix

RESİMLER LİSTESİ

Resim 2.1. Döküm işlemi……………………………………………………………………..10

Resim 2.2. Talaşlı imalat..…………………………………………………………………….11

Resim 2.3. Sulu talaşlı imalat..……………………………………………………………......11

Resim 2.4. Taşlama işlemi…..…………………………………………...…………………...12

Resim 2.5. Sulu taşlama işlemi..……………………………………………………………...12

Resim 2.6. Talaşlı metal işlemedeki malzeme akışı………...…………………………..……13

Resim 3.1. Kişisel hava örnekleme pompası, siklon başlık, PVC filtre ve filtre kaseti………25

Resim 3.2. Etalon set..………………………………………………………………………...25

Resim 3.3. Drycal..…………………………………………………………………….......….26

Resim 3.4. SKC toz pompası ve siklon başlık konumu………….…………………………...27

Resim 3.5. Kişisel hava örnekleme pompası, siklon başlık, MCE filtre ve filtre kaseti….…..30

Resim 3.6. Alevli atomik absorpsiyon spektrofotometresi cihazı ve numune analizi…...…...31

x

SİMGELER VE KISALTMALAR

ACGIH American Conference of Governmental Industrial Hygienists (Amerikan Ulusal

Endüstriyel Hijyenistler Konferansı)

OSHA Occupational Safety and Health Administration (Amerikan İş Sağlığı ve

Güvenliği İdaresi)

DRY CAL Dijital Debi Ölçer

HSE Health and Safety Executive (İngiltere İş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluşu)

İSGÜM İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü Başkanlığı

KKD Kişisel Koruyucu Donanım

MDHS Methods for the Determination of Hazardous Substances (Tehlikeli Maddelerin

Belirlenmesi Yöntemleri)

NIOSH The National Institute for Occupational Safety and Health (Amerikan Ulusal İş

Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü)

TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu

TWA Zaman Ağırlıklı Ortalama Değer (Time-Weighted Average)

1

1. GİRİŞ

Metal sektörü, dünyada olduğu gibi Türkiye’de de önemli bir sektördür. Bu sektörde yer alan

işyerleri, faaliyetleri bakımından tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer almaktadır. Metal

sektörü kendi alanına hizmet etmenin yanı sıra hemen hemen tüm sektörlere de hizmet

vermektedir. Bu sebeple çalışmaların ve gelişmelerin sonlanması mümkün değildir [1].

Metal sektörü incelenirken sadece demir çelik ve demir dışı metallerin üretimi değil sektörde

bu madenlerin işlenmesi de incelenecektir [2]. Metalin işlenmesi sürecinde çalışanların maruz

kaldığı solunabilir metal tozu ve ağır metal maruziyeti en büyük sorunlar arasındadır.

Kullanılan metallerin işlenmesi sırasında ortaya çıkan tozdan kaynaklı maruziyetin

çalışanların sağlığını olumsuz etkilemesi söz konusudur. Gerekli önlemler alınmadığı takdirde

çalışanların meslek hastalığına yakalanma ihtimali yüksektir.

Bu tez çalışması kapsamında Ankara ilinde faaliyet gösteren biri iyi örnek uygulaması

olabilecek toplam yedi işletmede saha çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Yapılan çalışmada sert

metal ile çalışmaların yapıldığı işletmelerde çalışanların metal tozu ve ağır metal

maruziyetleri ölçümler yapılıp tespit edilerek çözüm önerilerinin geliştirilmesi, alınması

gereken önlemlerin belirlenmesi amaçlanmıştır.

Yapılan bu tez çalışmasında, Genel Bilgiler bölümünde, Türkiye ve dünyada metal

sektörünün durumu hakkında bilgiler verilmiş, stratejik önemi anlatılmıştır. Gereç ve

Yöntemler bölümünde çalışmanın amacı, uygulama adımları ve çalışmanın gerçekleştirildiği

işyerleri hakkında bilgiler verilmiş, metal tozu ve ağır metal maruziyetlerinin belirlenmesinde

kullanılan ölçüm stratejisi ve metotlar detaylandırılmıştır. Fiziksel ve kimyasal ölçüm

sonuçlarına Bulgular bölümünde yer verilmiştir. Ölçümler işyerlerinin ortak üretim süreci

olan taşlama işlemi seçilerek yapılmıştır. Tartışma bölümünde literatür araştırmasında elde

edilen benzer çalışmalar ile bu tez çalışmasının sonuçları karşılaştırılarak değerlendirmeler

yapılmıştır. Sonuç ve Öneriler bölümünde ise yapılan çalışmalarda elde edilen nihai veriler

doğrultusunda öneriler geliştirilerek bu sektörde yapılacak olan çalışmalara ışık tutması

hedeflenmiştir.

2

3

2. GENEL BİLGİLER

2.1. METAL SEKTÖRÜ

2.1.1. Sektörün Tanımı

Metal sektörünün varlığı gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için önem taşımaktadır. Bir

ülkenin, sanayi ve ekonomi alanlarında denge ve istikrara sahip olabilmesi, güçlü demir-çelik

ve demir dışı metaller sanayinin varlığı ile mümkün olmaktadır. Sektörün üretim ve tüketim

büyüklükleri sanayileşmenin temel göstergeleri arasında yer almakta olup, kişi başına

tüketilen çelik, alüminyum ve bakır ürünleri miktarı ülkelerin gelişmişlik düzeyini belirleyen

önemli bir gösterge olarak kabul edilmektedir [1].

Sektörün analizinde kolaylık sağlayan NACE kodları Tablo 2.1’de gösterilmektedir [1].

Tablo 2.1. Metal Sektörü NACE Kodları

NACE Kodu Faaliyet Adı

1- Ana Metal Sanayi

24 Ana Metal Sanayi

2- Metal İşleme Sanayi

25 Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı (Makine Ve Teçhizat Hariç)

3- Makine ve Benzeri Nihai Ürün Üretimi

27 Elektrikli Teçhizat İmalatı

28 Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Ekipman İmalatı

29 Motorlu Kara Taşıtı, Treyler (Römork) Ve Yarı Treyler (Yarı

Römork) İmalatı

30 Diğer Ulaşım Araçlarının İmalatı

4- Metal İçeren Ürünlerin Bakım, Onarım ve Yenilenmesi

33 Makine ve Ekipmanların Kurulumu ve Onarımı

5- Metal Geri Dönüşümü

38 Atığın Toplanması, Islahı Ve Bertaraf Faaliyetleri; Maddelerin Geri

Kazanımı

İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin işyeri tehlike sınıfı belirlenirken çalışanın iş kazası geçirme

ihtimali, yaptığı iş nedeniyle meslek hastalığına yakalanma ihtimali ve bu konuda yapılmış

4

araştırma sonuçları değerlendirilir. İş süreçleri, girdiler, kullanılan kimyasallar ve ürün ağacı

incelenerek sektöre ait ayrıntılı bilgiler edinilir ve tehlike sınıfı atanır. Bu kapsamda bu

kodların altındaki altılı kodlara bakıldığında metal sektörü faaliyetlerinin ‘tehlikeli’ veya ‘çok

tehlikeli’ sınıfta yer aldığı, ‘az tehlikeli’ sınıfta hiçbir faaliyetin yer almadığı görülmektedir

[3].

Ürün, üretim ve işlem yelpazesi oldukça geniş olan metal sektörü hemen hemen tüm

sektörlere de hizmet vermektedir. Başta İmalat Sanayi Sektörü olmak üzere birçok sektörle iç

içedir. Metal sektöründeki Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı Alt Sektörü de kendi içinde alt

kollara ayrılmıştır. Tablo 2.2’de bu tez çalışmasının gerçekleştirildiği iş kolu NACE kodu ve

tehlike sınıfı ile birlikte verilmiştir.

Tablo 2.2. Metallerin makinede işlenmesi NACE kodu ve tehlike sınıfı

NACE Kodu Faaliyet Adı Tehlike Sınıfı

25 Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı

Sektörü (Makine ve Teçhizat Hariç)

25.62 Metallerin makinede işlenmesi ve şekil

verilmesi

25.62.02 Metallerin makinede işlenmesi (torna

tesfiye işleri, metal parçaları delme,

tornalama, frezeleme, rendeleme, parlatma,

oluk açma, perdahlama, birleştirme, kaynak

yapma vb. faaliyetler)

Tehlikeli

2.1.2. Sektörün Tarihi

Demir işleme, demire şekil verme, demircilik mesleği Türklerin en eski uğraşlarının başında

geliyordu. Eski Türklerin hakim olduğu alanlarda Orta Asya’da demir cevherinin bolca ve

kolay çıkartılabilir olması Türklerde demir işleme yeteneğinin gelişmesini sağladı. Hatta çoğu

tarihçi dünyada ilk demiri işleyen kavim olarak Türkleri gösterir. Türklerin demire hakim

olması ve demirden çok sayıda ve çeşitli silah üretmeleri Türklerin savaşlarda üstün duruma

gelmelerini, Viyana ile Japonya arasında geniş bir araziye yayılmalarını sağladığı bilinir.

Demir, evlerde ve atölyelerde el işçiliği üretim tarzı ile ve küçük ev aletleri ve hafif savaş

aletleri üretmek yoluyla, sanayi devrimine kadar büyük bir güçtü. Sanayi devrimi neticesinde

demir ve çelik evden ve atölyeden çıkıp büyük fabrikalarda iş metalleri otomotiv, ağır silah

5

yapımı şekline dönüşünce demir daha büyük bir güç haline gelmeye başladı. Batı dünyası

geliştirdiği teknoloji, biriktirdiği sermaye ve sömürgelerden elde ettiği ucuz işçilikle birlikte

sanayi devrimlerini ülke ülke gerçekleştirerek ekonomik anlamda kalkındılar. ABD,

Almanya, İngiltere, Fransa, Japonya ve İtalya alt ağır sanayi ile alt yapılarını sağlamlaştırarak

20. yy. II. yarısında dünyanın en gelişmiş ülkeleri konumuna yükseldiler. Yani uzunca bir

dönem ülkelerin gücü demire ve çeliğe ne kadar sahip oldukları ile belirlendi [4].

2.1.3. Sektörün Stratejik Konumu

Metal sanayisi anlatılmak istendiğinde ilk başlık metal sanayinin stratejik konumudur. Metal

sanayi tüm sektörlerin lokomotifi konumundadır. Çünkü bütün sanayilerde üretimi sağlayacak

olan da yine demir çelikten üretilmiş tezgâhlar, aletler ve metallerdir. Salt emeğe dayalı aletin

bulunmadığı bir sanayi yok denecek kadar azdır. Türkiye’de stratejik öneme sahip

kuruluşların ilk üçünün de metal sanayide olması stratejik önemini teyit eder niteliktedir.

Ayrıca ve özellikle istihdam açısından değerlendirildiğinde Metal Sanayi’nin en büyük

özelliği kentli bir özellik taşıyor olmasıdır. İstihdam üzerinde beliren sorunlar ve çözümleri

genelde metal sanayi üzerinden yapılır. Metal iş kolu her zaman diğer sektörleri de

etkilemiştir [4].

2.1.4. Türkiye’de Metal Sektörü

Metal sanayi sektörü yıllar itibariyle Türkiye’de büyük bir gelişim gösterdi. Üretimde,

satışlarda, istihdamda, karlılık oranlarında metal sektörü devamlı kazandıran gelişmesini

sürdüren bir sektör konumunda bulundu. Bütün sektörler içinde, ayrıca üretim, katma değer,

ihracat ve istihdam alanlarının tamamı olarak düşünüldüğünde ağaç, plastik ve kauçuk, tıbbi

hassas ve optik aletler ile birlikte 2003 yılından günümüze metal sanayi gelişmesini sürdüren

ve büyüme içinde olan bir sektördür [4]. Bunu gösteren bilgiler SGK kayıtlarından seçilerek

aşağıdaki Tablo 2.3’te gösterilmiştir.

6

Tablo 2.3. Metal işleme sektöründe SGK kayıtlarına göre Ankara’daki işyeri, çalışan, iş

kazası, meslek hastalıkları ve iş kazası ve meslek hastalığından ölen çalışan sayısı

bilgileri

2014 2013 2012

Sektördeki İşyeri Sayısı 35 113 32 348 31 038

Sektörde Çalışan Sayısı 395 114 376 076 357 841

Sektörde İş Kazası Geçiren Çalışan Sayısı 18 529 15 699 7 045

Sektörde İş Kazası Sonucu Ölen Çalışan Sayısı 31 35 25

Sektörde Meslek Hastalığına Yakalanan Sayısı 20 4 26

Sektörde Meslek Hastalığından Ölen Çalışan Sayısı 0 0 0

Bu bilgiler ışığında sektördeki büyüme açıkça gözlenebilmektedir. Bu büyümeyle birlikte

riskli bir sektör olmasından dolayı iş kazası geçiren ve/veya meslek hastalığına yakalanan

çalışan sayıları da oldukça fazladır.

2.1.5. Dünyada Metal Sektörü

Metaller çok değişik türde üstün özellikleri nedeniyle endüstride geniş uygulama alanına

sahiplerdir. Özellikle üstün mekanik özelliklere sahip olduklarından en önemli yapı ve makine

malzemesi sayılırlar [4].

Paslanmaz çelik kendini yenileyebilen bir malzemedir. Paslanmaz çeliğin ilk üretimi İngiltere

ve Almanya’da 1910‟lu yıllarda başlamıştır. 1950‟li yılların başında bir milyon ton civarında

olan dünya paslanmaz çelik üretimi, 20. Yüzyılın sonunda 20 milyon tona ulaşmıştır. Bugün

dünyada üretilen paslanmaz çelik miktarı yılda 26-27 milyon ton civarındadır. Kişi başına

paslanmaz çelik tüketimi, gelişmiş ülkelerde 6,5 - 7 Kg, ülkemizde ise 1,5 kg civarındadır.

Dünyada, Demir-Çelik mamulleri üretimi ve ihracatının 2004 yılında zirveye ulaşmasının

ardından, 2005 yılında, Demir Çelik sektörü, 2004‟te yakaladığı artış eğilimini yavaşlayarak

da olsa devam ettirmiş ve dünya genel demir çelik üretimi %5,9 artışla 1,129 milyon ton

olarak gerçekleşmiştir. Bu üretim artışında en büyük pay, son yıllarda çoğu sektörde olduğu

gibi Demir Çelik sektöründe de üretim kapasitesini ve verimliliğini arttıran Çin’e aittir. Çin,

sadece 2005 yılında üretimini %25 oranında arttırarak 348 milyon ton seviyelerine çıkarırken,

dünya toplam demir çelik üretiminin %31’ini karşılamıştır.

Uluslararası Paslanmaz Çelik Forumu, 19 Aralık 2007 tarihinde, Brüksel’de; 2006 yılının 3.

çeyreğinde dünya paslanmaz ham çelik üretiminin 2005 yılına göre yüzde 30 civarında

7

arttığını ve 7,1 milyon tona ulaştığını açıklamıştır. 2006 yılının ilk 9 ayında dünya paslanmaz

çelik üretimi, önceki yıla göre %13 artarak 20,9 milyon ton olmuştur. Paslanmaz çelik

üretiminde bu yüksek artış paslanmaz üreten bütün ülkelerde gerçekleşmiştir. Uluslararası

Paslanmaz Çelik Forumu, bu artışın dünya ekonomisinin başarısından kaynaklandığını ifade

etmektedir. Kuzey yarım küredeki birçok paslanmaz çelik üreticisi yüksek talebin etkisiyle

durgunluk dönemini aşmıştır.

Hayatımızın her alanında karşımıza çıkan ürünlerin imalatı metal sanayi sektöründeki başlıca

işlemler iki başlıkta toplanabilir:

1- Metal eritme ve arıtma endüstrisi

2- Metal işleme endüstrisi

Metal eritme ve arıtma işlemlerinde saf metalleri elde etmek için metal cevherleri ve

hurdalarının işlenmesi söz konusudur. Metal işleme işlemlerinde ise diğer sektörlerin ihtiyaç

duyduğu makine ve makine parçaları, alet ve araçların üretimi söz konusudur [5].

2.2. METAL İŞLEME SEKTÖRÜ

2.2.1. Sektörün Tanımı ve Durumu

Metal işleme sanayi diğer sektörlerin ihtiyaç duyduğu makine ve makine parçaları, alet ve

araçların üretimini kapsar. Bu sebeple diğer sektörlerle iç içedir. Bu da metal işleme sanayini

tüm sektörler için vazgeçilmez kılmaktadır.

Grafik 2.1. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin üretim endeksi

değişimleri (2005=100)[2]

8

Grafik 2.1’deki grafik incelendiğinde metal işleme sanayi ürünlerinin (Fabrikasyon metal

ürünleri) imalat endeksinin en az değişime uğradığı açıkça görülmektedir. 2009 yılında

yaşanan ekonomik krizden tüm alt sektörler etkilenmiştir. Ancak özellikle otomotiv ve

makine sektörüyle direkt ilişki içinde bulunan metal işleme sanayi bu krizi en az etkilenerek

atlatmıştır.

Metal sektörü alt sektörlerinde 2011-2012 yılları arasındaki ticaret rakamlarında yaşanan

değişimlere Tablo 2.4’te yer verilmiştir [2].

Tablo 2.4. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin dış ticaret rakamları

değişimi[2]

Metal Sektörü alt sektörleri arasında Ana Metal Sanayi sektöründe ihracat rakamlarında

yaşanan değişim %70,61 gibi yüksek oranla gerçekleşmiş ve sektör metal alt sektörleri

arasında ilk sırada yer almıştır. Ana Metal Sanayini ihracat oranında %6,56’lık yaşanan

değişimle Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine Ve Teçhizat sektörü takip etmiştir. 2011-

2012 yıllar arasında ithalat oranlarında yaşanan değişimler incelendiğinde en yüksek

değişimin %1,73’lük bir artışla Ana Metal Sanayi sektöründe yaşandığı görülmektedir. Ana

metal sanayini %0,92’lik bir artışla Metal Eşya Sanayi (makine ve teçhizatı hariç)

izlemektedir. Tablo 2.4’te dikkat çeken diğer bir nokta ise sektörlerin dış ticaret dengesidir.

Tabloda görüldüğü üzere sektör büyük ölçüde ithalata bağımlıdır. 2012 yılı itibari ile dış

ticaret dengesi yaklaşık -10.000 milyon dolardır[2].

Sektörün diğer bir önemli göstergesi ise kapasite kullanım oranlarıdır. Metal Sektörü alt

sektörlerine ilişkin kapasite kullanım oranlarına Grafik 2.2’de yer verilmiştir.

9

Grafik 2.2. Metal sektörü analizinde kullanılan alt sektörlerin 2013 yılı kapasite

kullanım oranları[2]

Metal sektörü alt sektörlerinde en yüksek kapasite kullanım Makine ve Ekipmanların

Kurulumu ve Onarımı sektörüne aittir. Bu sektörü Ana metal sanayi izlemektedir [2]. Bu

tablo da metal işleme sanayinin tam kapasite çalışıp üretim yapmadığını göstermektedir.

2.2.2. Metal İşleme Sektöründeki İşlemler

Metal işleme sanayinde birçok imalat teknolojisi ve imalat prosesi vardır; şekil verme,

aşındırma, talaşlı imalat, kaplama vs. [6]

Metal sektöründe yapılan ilk işlemler;

- Eritme ve arıtma

- Döküm

- Dövme ve presleme

- Kaynak ve metal kesme

- Sinterleme (metal filizlerini ısıtarak toprak hale getirme)

- Talaşlı imalat

Son ürün elde etmek için yapılan işlemler;

- Taşlama

- Parlatma

- Zımparalama

- Yüzey işlemleri

10

Bu süreçlerin her birinde kendine özgü tehlike kaynakları ve riskler bulunmaktadır [5].

Eritme ve Arıtma,

Eritme ve arıtma işlemleri pirometalurjik veya hidrometalurjik tekniklerle yapılır. Birincil

eritme ve arıtma; zenginleştirilmiş cevherlerden metal elde etmek için yapılır.

İkincil eritme ve arıtma; hurdalardan ve işlem atıklarından metalin yeniden kazanılması için

yapılır. İşlemler çeşitli tehlikeler taşırlar. Kimyasal tehlikeler: Çeşitli zararlı tozlar, gazlar,

dumanlar ve diğer kimyasallara maruziyet; silika, toksik metaller (kurşun, arsenik,

kadmiyum), kükürt dioksit, karbon monoksit, sülfürik asit, nikel karbonil(nikel

arıtma),floridler (alüminyum eritme),arsenik (bakır ve kurşun eritme ve arıtma), cıva ve

siyanid (altın arıtma)dir. Fiziksel tehlikeler; fırınlardaki sıcaklık, erimiş metalden kaynaklanan

parlama ve kızılötesi radyasyon, gürültü, elektrik tehlikeleridir. Ergonomik tehlikeler; elle

kaldırma ve taşıma, tekrarlı hareketler, sırt ve üst ekstremite hasarlarıdır [7].

Döküm,

Demir ve demir dışı metaller ve alaşımları eritilir ve bir kalıba dökülür. Döküm, erimiş metal

veya alaşımı katılaştırma yoluyla onları yeniden şekillendirerek bitmiş şekline veya son

şekline yakın bir şekle dönüştürülmesi işlemidir [7].

Resim 2.1. Döküm İşlemi

11

Dövme ve Presleme,

Metal parçalarına yüksek basınç uygulanarak şekil verilmesi işlemleridir. Preslemede

genellikle yaprak, şerit veya rulo halindeki metal, ortam ısısında kesme, presleme, çekme gibi

işlemlere tabi tutularak belirli şekillere sokulur. Birbirini izleyen bu işlemler genellikle ayrı

ayrı yapılır. Çalışma koşulları tekrarlanan gerilme hasarları, sırt, omuz ve üst ekstremite kas

iskelet sistemi problemleri, titreşim ve gürültü, makine yağlarının buharları gibi çeşitli

tehlikeleri barındırır [7].

Kaynak ve Sıcak Kesme,

Kaynakçılık sıcak veya basınç altında metal veya plastik parçaların birleştirilmesi işlemlerinin

genel adıdır. Metal sektörünün en yüksek riskli alanlarından biridir.

Metal alevle ısıtılır ve basınçlı saf oksijenle jet kesme yapılır. Düzgün kesim yüzeyi sağlar

[7].

Kaynak ve kesme işlemi sırasında insan sağlığına zarar verebilecek zehirli gazlar, duman,

metal buharı ve partikülleri çıkmaktadır. Bu çalışmalar sebebiyle çalışanlarda; yanıklar,

infrared radyasyona maruziyet, metal dumanlarının solunması nedeniyle meydana gelen

hastalıklar(sideroz), fiziksel zorlanma, aşırı yorgunluk, kas iskelet hasarları, “kaynakçı gözü”

denilen ultraviyole radyasyona maruziyet oluşabilir [5].

Sinterleme,

Parçacıkların katı hal bağını sağlamak ve parçanın dayanımını arttırmak için erime

sıcaklığının altına ısıtma işlemidir.

Talaşlı İmalat,

İşlenmiş parça ham gövdenin üzerinden kesici uçlar ile metalin alınması yöntemidir.

Resim 2.2. Talaşlı İmalat Resim 2.3. Sulu Talaşlı İmalat

12

Gelişen teknoloji ile metal partiküllerinin uçuşmaması için sulu sistem geliştirilmiştir. Bu

sayede çalışanın solunabilir metal tozu maruziyetinin önüne geçilmiştir.

Taşlama,

Taşlama; iş parçalarında hassas ölçü elde etme, sertleştirilmiş malzemelerde sertleştirilen

yüzeylerden kurtulmak, silindirik parçalarda ısıl işlem kaynaklı yüzey hatalarını gidermek ve

kaliteli ve parlak yüzeyler elde etmek için metallerde yapılan işlemdir. Taşlama taşlarında en

çok alüminyum oksit ve silikon karbür kullanılır [7].

Resim 2.4. Taşlama işlemi Resim 2.5. Sulu Taşlama İşlemi

Talaşlı imalatta olduğu gibi taşlama işleminde de yine sulu sistem iş yerlerinde eski sistemin

yerini almaya başlamıştır.

Zımparalama ve Parlatma,

Doğal korundum(kristalize alüminyum), zımpara taşı(alüminyum oksit), elmas, kumtaşı,

çakmak taşı gibi doğal aşındırıcıların yerini bugün büyük ölçüde erimiş alüminyum oksit,

silisyum karbür (karborundum) ve sentetik elmas gibi yapay aşındırıcılar almıştır. Tebeşir,

ponza, tripoli, kalay macun ve demir oksit gibi ince taneli malzemeler de özellikle parlatma

ve polisaj için kullanılır. Zımpara ve parlatma bantlarında alüminyum oksit, silisyum karbür,

zımpara, granat ve çakmaktaşı kullanılmaktadır. İşlem; göz hasarları, titreşim, solunumla ilgili

tehlikeler barındırır [7].

13

Yüzey İşlemleri,

Metal yüzeyine çeşitli özellikler ve görünüm kazandırmak amacıyla yapılır. Isıl işlem,

elektro-kaplama, elektrolitik parlatma, galvanizasyon işlemlerinde kostik ve aşındırıcı

kimyasalların kullanımına bağlı yanıklar ve tahrişler olabilir. Kostik ve korozif maddeler,

krom, nikel, toz, karbonmonoksit maruziyetleri gibi kimyasal riskler ve beraberinde

ergonomik riskler mevcuttur [5].

2.2.3. Sektördeki Teknoloji: Metal İşlemede Kullanılan Akışkanlar

Talaşlı imalat ve taşlama işleminde sulu sistemlerde soğutucu sıvı kullanılmaktadır. Su, en iyi

soğutma maddesidir. Fakat yağlama (lubrikasyon) özelliği yoktur ve koroziftir. Dolayısıyla

korozyon engelleyici katkı maddelerine ihtiyacı vardır. Yağ ise iyi bir lubrikanttır. Fakat

soğutma özelliği yoktur ve suyun içinde çözünme özelliği olmadığından emülgatörlere ihtiyaç

gösterir. Soğutucu sıvılar kullanım alanlarına göre farklılıklar gösterseler de genel olarak

yağ+su+korozyon engelleyici+emülgatör+diğerleri şeklinde ifade edilebilirler.

Bu soğutucu sıvıların başlıca görevleri:

- İşlenecek parçanın ve kesici takımın soğutulması,

- Çapaksız çalışma ortamının oluşturulması,

- Kesici takımın ömrünü uzatmak,

- Kesilecek yüzeyin kayganlığını artırmak,

- Taşlama işleminde meydana gelen talaşların ve metal tozlarının işlem yüzeyinden

uzaklaştırılması

- Paslanmaya karşı parçanın korunması.

Talaşlı metal imalatı veya taşlama işlemi Resim 2.6’daki gibi özetlenebilir.

Resim 2.6. Talaşlı metal işlemedeki malzeme akışı[7]

14

Metal işleme makinelerinde kullanılmakta olan soğutucu yağlar zamanla yabancı yağlar ve

parçacıklarla karışıp kirlendiğinden, sahip olması gerektikleri özelliklerini kaybederler.

Bunun yanı sıra emülsiyonlarda bakteri üremesi de ortaya çıkar. Kullanım ömrünü doldurmuş

olan soğutucu yağ banyoları da çalışanların sağlığı açısından da tehlike arz edebilir (özellikle

cilt hastalıkları) [7].

Gelişen teknoloji beraberinde yeni sorunlara yol açıyor gibi görünse de bakımlar, kontroller

zamanında yapıldığı takdirde eski sisteme göre çok daha kullanışlı, sağlıklı ve üretim miktarı

açısından etkilidir.

2.3. TOZ KAVRAMI VE TOZUN ÖZELLİKLERİ

Toz, havada asılı durumda bulunan katı parçacıkların genel adıdır. Tozun partikül büyüklüğü

çok değişik olabilir. Toz, genellikle 0,1 µm’den büyük çaplı partiküllerle, öğütme, kırma ve

bir etki ile mekanik olarak oluşan, katı partiküller olarak anlaşılır. İnsan sağlığı bakımından

önemli olan boyutlar ise 0,5-100 µm arasındaki büyüklüklerdir. Daha büyük olan partiküller

solunum yoluna giremezler [8].

Tozlar fiziksel kimyasal özelliklerine veya biyolojik davranışlarına göre sınıflandırılabilirler.

İnsan sağlığı bakımından tozun büyüklüğü, kimyasal bileşimi, yüzey şekilleri, çökme hızı gibi

özelliklerinin yanı sıra en önemli özelliği biyolojik davranışıdır. İnsan vücudunda tozlar

değişik biyolojik etkiler gösterebilirler. Biyolojik etkileri bakımından toz grupları şunlardır:

[8]

İnert Tozlar

Bu tür tozlar (örneğin baryum tozu) vücutta herhangi bir reaksiyona girmeden nefes alma

işlemiyle ve solunum sisteminin kendi kendini temizlemesi yoluyla vücuttan dışarı taşınırlar.

Ancak bu tozlar fazla miktarda olduğunda lenfatiklerde tıkanıklığa yol açabilir [8].

Toksik Tozlar

Bazı metal tozları solunum yolundan vücuda girdiğinde vücutta değişik organlara yönelir,

bazı kimyasal sistemlerle etkileşime girer ve zehirlenmelere neden olur. Bu tür tozlara toksik

toz denir. Kurşun, krom, nikel kadmiyum gibi ağır metal tozları bu grubun örneklerindendir

[8].

15

Fibrojenik Tozlar

İnsan sağlığı açısından etkisi en tehlikeli olan tozlar fibrojenik (lif) kapasitesi olan tozlardır.

Bu tozlar akciğerlere ulaştığında orada depolanır, fibrotik şişler meydana getirirler. Bu

fibrotik doku zamanla akciğerin normal aktif dokularının yerini alır ve ciğerleri yavaş yavaş

tahrip ederek kişinin çalışmasını zorlaştırır, ömrünü kısaltır. Silikoz ve asbestoz gibi

pnömokonyozların oluşmasına neden olabilir [8].

Kanserojen Tozlar

Bazı tozlar insanlarda özellikle akciğerlerde ve solunum sisteminin diğer bölümlerinde

kansere neden olur. Asbest akciğer kanserinin başlıca nedenlerinden biridir. Asbest dışında

krom, nikel, kadmiyum gibi bazı metal tozları ile arsenik tozlarının da çeşitli kanserlerin

gelişmesinde etkili olduğu bilinmektedir [8].

Allerjik Tozlar

Bu tozlar solunum yollarında spazma yol açarak astım benzeri tabloya neden olur, deri ile

temas ettiğinde ise alerjik rahatsızlıklar oluşturabilir. Pamuk tozu tipik örnek olmakla birlikte,

keten, kenevir tozu, şeker kamışı tozu, kuşların tüylerinden gelen tozlar gibi organik tozlar

ve cam yünü, kireç tozu gibi inorganik tozlar da bu gruba örnektir [8].

Kimyasal yapılarına göre tozlar, inorganik ve organik olmak üzere iki temel gruba ayrılır:

Organik Tozlar

Bu tozlar akciğerde depolanmaz, doğrudan fibrojenik etki de göstermez. Bu tür tozlar alerjik

mekanizma aracılığı ile solunum yollarında spazma neden olurlar. Tekrarlayan spazmlarla da

kronik akciğer hastalığı oluştururlar.

Pamuk tozu, şeker kamışı tozu, mantar sporu, kümes hayvanı tüyü gibi organik yapıdaki

tozlar bu gruptadırlar [8].

İnorganik Tozlar

İnorganik tozlar akciğerlerde depolanma eğilimindedir. Bunlar arasında fibroz oluşturma riski

olan tozlar, akciğerlerdeki hava kesecikleri olan alveollerde dokusal bozukluk meydana

getirerek kronik akciğer hastalıklarına neden olurlar. Kömür, kum, asbest, demir, çimento gibi

tozlar bu gruba örnektir.

İnsan sağlığı bakımından tozun daha önce bahsedilen özelliklerinin dışında tozun partikül

büyüklüğü de önem taşımaktadır. Büyüklüğü 100 µm’ den daha az olan tozlar akciğerlere

girebilir. Solunum yoluna girebilen tozlara teneffüs edilebilen (inhalable) toz adı verilir.

16

Solunum yollarına giren tozların alveollere (akciğerlerde bulunan oksijen kesecikleri) kadar

ulaşan türü 10 µm’nin altındaki tozlardır. Bu gruptaki tozlara solunabilir (respirable) toz adı

verilir. Partikül büyüklüğü 5 µm ve daha ufak olan tozlar ise alveollere ulaşır. Akciğerlerde

hastalık meydana gelmesi bakımından en büyük tehlikeyi 0,5 ile 5 µm arasında olan tozlar

oluşturur [8].

2.3.1. Metal Tozunun Sağlık Etkileri

Çalışma ortamında olabilecek her türlü zararlı ajanın ilk etkileyeceği sistemlerin başında

solunum sistemi gelmektedir. Bu nedenle mesleki akciğer hastalıkları birincil korunma

önlemlerinin en önemli olduğu meslek hastalıkları grubudur. Solunumla alınan maddelerin bir

kısmı doğrudan solunum sistemini etkilerden, bazıları sistemik etkilere de neden olabilir.

Solunum sistemindeki etkileri bu maddelerin tipine, yoğunluğuna bağlı olduğu gibi akciğerin

farklı bölümlerinin özelliklerine de bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Üst solunum

yollarında irritasyondan kronik enflamasyona ve akciğer kanserine kadar değişik etkilere

neden olabilirler.

İş ortamında organik ve inorganik maddelerin aşınma, yanma, mekanik olarak kırma,

parçalama, delme ve öğütme işlemleri sırasında ve sonucunda oluşan tozlara maruziyeti

etkileyen faktörler şunlardır:

- Havadaki kütle miktarı

- Partikül sayısı

- Partikül çapı dağılımı

- Partiküllerin kimyasal bileşimi

- Şekli, yoğunluğu, aerodinamik özellikleri.

Metal sektöründe toz denince, söz konusu olan metal tozu da olabilir; bu tür durumlarda

metaller kana karışabilir. Altta yatan akciğer hastalığı, kalp hastalığı, beslenme bozukluğu,

yüksek tansiyonu olanlar ve obezler tozların etkisine daha duyarlıdırlar. Sigara kullanımı,

tozlara bağlı akciğer hastalıklarının etkisini artıran en önemli faktördür ve bu nedenle sigara

içenlerde ortaya çıkan akciğer hastalıklarında mesleğin etkisini ayırt etmek ve yasal tanı

koymak zordur [9].

Sert metaller tungsten karbidleri ve daha az oranda titanyum, tantal, vanadyum, molibden, ve

krom karbidlerinin kobalt, demir ve nikelle çok yüksek ısıda karıştırılıp bağlanmasıyla elde

edilen metallerdir. Bunlara bağlı gelişen akciğer hastalıkları:[11]

17

- Mesleksel astım (en sık görülen)

- Kronik bronşit

- Kronik interstisial fibrozis

- Siderozis

- Sert metal akciğer hastalığı

Sert Metal Akciğer Hastalığı

Sert metal akciğer hastalığı (SMAH) ender görülen, kobalt maruziyetine bağlı gelişen,

mesleki akciğer hastalığıdır.

Görülmesi ve Maruziyet Kaynakları

Sert metaller el aletleri, matkap uçları ve yüksek dayanıklılık gerektiren metal parçaların

yapımında kullanılırlar (sert metal kesimi ve taşlaması, zırh kaplama, petrol kuyusu sondaj

elmas parlatma gibi). Sinterlenmiş karbidlerin üretiminde çalışan işçiler (karıştırma,

püskürtme, şekil verme, fırınlama, işleme, ince öğütme), el aletleri ve makine üretim işçileri,

bileme aletleri üretiminde çalışan işçiler yüksek risk altındadır. Delme ve bileme işlerinde

çalışanlar en yüksek risk altında olan gruptur [10].

Etki Mekanizması

Ağır metal tozlarının absorbsiyonu genellikle akciğerler yoluyla olur. Daha az oranda ağızdan

ve ciltten temasla alınır. Absorbe olan tozun vücuda yayılımı diğer toz partiküllerinde olduğu

gibidir; insolubl toz partikülleri akciğerlerde kalır, solubl olanlar kan yoluyla diğer dokulara

taşınırlar. Atılımı başlıca idrarla olur. Alınanın çoğu ilk 24 saatte atılır, azı da yıllarca birikir.

%43’ü kaslarda %14’ü de kemikte tutulur [10].

Tanı

Akciğer etkilenmesindeki en önemli iki test akciğer grafisi ve solunum testidir. Bunlara ilave

meslek öyküsü de incelenir. Kobalt yama testi yapılır, kan ve idrarda kobalt değerlerine

bakılır. Bronkoalveoler lavaj sitolojisi de yapılır [10].

Tedavi

Tedavinin esasını maruziyetin azaltılması ya da sonlandırılması oluşturur [9].

18

Akut inhalasyonda; kaynaktan uzaklaştırılmalı ve semptomatik tedavi uygulanmalıdır. Kronik

inhalasyonda; kobalt astımı genel astım yaklaşımı ile tedavi edilir. Solunum yetmezliği genel

kurallarıyla tedavi edilir [10].

Önleme

Toz konsantrasyonu tavsiye edilen limit değerlerinin altında tutmak için, kapalı makineler ve

lokal egzoz ventilasyon gibi yeterli teknik tedbirler alınmalıdır. Kişisel toz örnekleyici ile

solunabilir toz konsantrasyonu ölçülmelidir. Çok yüksek toz konsantrasyonu olan işlerde

respiratörler gibi kişisel koruyu malzemeler kullanılmalıdır [10].

Siderozis

Akciğerlerde demir tozunun ve demir oksitlerinin tozlarının depolanması sonucu ortaya çıkan

bir pnömokonyoz türüdür. Bazı cevherlerde demir silis ile birlikte bulunur; karışık toz

maruziyeti “sidero-silikozis” olarak adlandırılır. Siderozisli hastaların akciğerlerinde ≤ 2 mm

çaplı demir depo alanları; ve bu alanların çevresinde amfizem vardır. Hastaların fibrotik

reaksiyonları çok zayıftır. Mikroskopik muayenede damar endotelinde ve makrofajlar içinde

demir toplanması görülebilir.

Riskli işler

Demir madenciliği ve kaynakçılık (özellikle tank, sarnıç gibi kapalı ortamlarda kaynak

yapmış olan kişilerde) işleri

Klinik belirtiler

Hastalarda hafif ile orta derecede obstrüktif tipte solunum fonksiyon bozukluğu mevcuttur.

Tanı

Demir tozuna maruziyet öyküsü incelenir. Radyolojik görüntü başlangıçta normal, ilerlemiş

olgularda oldukça tipiktir. (Akciğerlerde yaygın şekilde mikronodüler görüntü vardır.)

Tedavi

Hastalığın spesifik tedavisi yoktur ve semptomatik yaklaşım gereklidir.

Korunma

Toz kontrolü yapılmalı, havalandırma sistemleri toz maskeleri kullanılmalıdır.

19

2.4. YASAL DÜZENLEMELER

Ulusal Mevzuat

05.11.2013 tarihli ve 28812 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren “ Tozla

Mücadele Yönetmeliği ”ndeki Madde 5, Madde 6, Madde 7, Madde 8 ve Madde 9’da tozla

ilgili yasal düzenlemeler, maruziyet sınır değerleri, maruziyetin önlenmesi ve toz ölçümleri ile

ilgili bilgilere yer verilmiştir. Yönetmelikte belirtilen toz maruziyet değerleri Tablo 2.5.’te

verilmiştir.

Tablo 2.5. Yasal mevzuattaki toz maruziyet sınır değerleri

İnert veya İstenmeyen Toz

Solunabilir Toz 5 mg/m3

Toplam Toz 15 mg/m3

Uluslararası Mevzuat

Tavsiye niteliğinde uluslararası enstitülerce belirlenen solunabilir toz maruziyet sınır değerleri

Tablo 2.6.’da verilmiştir.

Tablo 2.6. Uluslararası mevzuattaki toz maruziyet sınır değerleri

Kuruluş Maruziyet Sınır Değerleri

Toplam Toz (mg/m3)

Solunabilir Toz (mg/m3)

HSE (Health and Safety Executive)

İngiltere İş Sağlığı ve Güvenliği

Kuruluşu

10 4

NIOSH (The National Institute for

Occupational Safety and Health)

Amerikan Ulusal İş Sağlığı ve

Güvenliği Enstitüsü

15 5

ACGIH (The American Conference of

Govenmental Industrial Hygienists)

Ulusal Endüstriyel Hijyenistler

Konferansı, Amerika

10 3

20

Bu çalışmada metal tozunun incelendiği bölümlerde tozunun içerdiği metallerin etkisinin de

incelenebilmesi adına ağır metal ölçümler de gerçekleştirilmiştir. Örneklenen ağır metallere

ait sınır değer bilgileri de kaynakları ile birlikte aşağıdaki Tablo 2.7’de verilmiştir.

Tablo 2.7. Yasal mevzuat ve uluslararası mevzuattaki ağır metal maruziyet sınır

değerleri (mg/m3)

Cu Cr Ni Fe Mn Al Pb

OSHA (Occupational Safety

and Health Administration)

İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi

1 0,5 1 10 5 5 0,05

NIOSH (National Institute

Occupational Safety and

Health)

Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği

Enstitüsü

1 0,5 0,015 5 5 5 0,05

ACGIH (The American

Conference of Govenmental

Industrial Hygienists)

Ulusal Endüstriyel

Hijyenistler Konferansı,

Amerika

1 0,5 0,1 5 5 5 -

Kimyasal Maddelerle

Çalışmalarda Sağlık ve

Güvenlik Önlemleri

Hakkında Yönetmelik

- - - - - - 0,15

21

3. GEREÇ VE YÖNTEMLER

3.1. ÇALIŞMA HAKKINDA BİLGİ

Yapılan araştırmalar ve görüşmeler sonucunda metal işleme sektöründe iş sağlığı ve güvenliği

açısından en büyük problemlerden birinin metal tozu maruziyeti olduğu tespit edilmiştir. Bu

konu üzerine çalışılmaya karar verilmiş olup bir çalışma planı hazırlanmıştır. Bu çalışma

planının ilk aşamasında metal işleme sektörü ve üretim süreçleri ile ilgili literatür araştırması

yapılmıştır. Araştırma sonucunda saha çalışmalarının yapılacağı işletmeleri belirlemek

amacıyla Ankara ili içerisindeki Organize Sanayi Bölgeleri (Sincan OSB, İvedik OSB ve

Ostim OSB) ile görüşülerek sektördeki işletmeler hakkında bilgi edinilmiştir. Sektörün yoğun

olarak bulunduğu İvedik OSB ve Ostim OSB’deki işletmelerde toz ve ağır metal ölçümü

yapılmasına karar verilmiştir. Belirlenen yedi adet metal işleme firmasında ölçüm öncesi

gerekli incelemeler yapılarak tüm işletmelerdeki toz maruziyetinin en yüksek olduğu ortak

süreç belirlenmiştir. Her işletmenin bu ortak sürecindeki çalışanlarından MDHS 14/3

Solunabilir Tozların Gravimetrik Analizi ve Örneklemesi İçin Genel Metotlar metoduna göre

gerekli toz numuneleri ve TS EN 689 İşyeri Havası- Solunumla Maruz Kalınan Kimyasal

Maddelerin Sınır Değerler İle Karşılaştırılması Ve Ölçme Stratejisinin Değerlendirilmesi İçin

Kılavuz’una göre de ağır metal numuneleri alınmıştır. Alınan toz ve ağır metal numunelerine

gerekli analizler yapılarak bu işletmelerdeki çalışanların toz ve ağır metale maruziyet durumu

belirlenmiştir.

Bu tez kapsamında gerçekleştirilen çalışmanın adımları Şekil 3.1.’de gösterilmiştir.

22

Şekil 3.1 Tez çalışmasının adımları

Toz ve ağır metal maruziyetinin fazla olduğunun düşünüldüğü ve yeterli çalışmaların yapılmadığının gözlemlendiği metal işleme sektörüne yönelik çalışma yapılmasına

karar verilip, çalışmanın planlanması

Tez çalışmasının gerçekleştirileceği işletmelerin seçimi için metal işleme işletmelerinin yoğun olduğu organize sanayi bölgelerinin tespit edilmesi

Literatür araştırması yapılması ve Ankara ili içindeki OSB ler ile gerekli görüşmeler yapılarak çalışma yapılacak işletmelerin seçilmesi

Belirlenen yedi adet metal işleme işletmelerinde ön inceleme yapılarak toz ve ağır metal maruziyet kaynaklarının, ölçüm yapılacak üretim süreçlerinin belirlenmesi

MDHS 14/3 metoduna göre belirlenen işletmelerde metal taşlama işlemi için solunabilir toz ve ağır metal numunelerinin alınması, gerekli analizlerin yapılarak

solunabilir toz ve ağır metal maruziyetlerinin belirlenmesi

Elde edilen verilere göre işletmelerin ortak olan üretim süreçlerinin karşılaştırılması

Tez raporunun yazılması

23

3.2. ÖLÇÜM YAPILAN İŞLETMELER

Toz ve ağır metal ölçümü yapılan işletmeler İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike

Sınıfları tebliğine göre tehlikeli sınıfta yer almaktadır. Bu işletmeler üretimin en yoğun

olduğu organize sanayi bölgelerinden seçilmiştir ve çalışan sayısı az olup küçük atölye tarzı iş

yerleridir. İşletmelerde çalışan ve taşlama işlemi yapan çalışan sayıları ile ilgili bilgiler Tablo

3.1.’de verilmiştir.

Tablo 3.1. Ölçüm yapılan işletmeler hakkında bilgiler

İşletmeler

Toplam

Çalışan

Sayısı

Taşlama

İşleminde

Çalışan Sayısı

Fiziksel

Büyüklük

(m2)

Üretim

Kapasitesi

(ton/yıl)

Risk

Değerlendirmesi

A 7 1 180 30 Var

B 14 2 960 120 Var

C 27 5 1000 200 Var

D 5 2 172 54 Var

E 12 2 300 25 Var

F 55 2 480 80 Var

G 3 2 200 120 Var

3.3. ÖLÇÜM YAPILAN METAL İŞLEME İŞLETMELERİNDE TOZ VE AĞIR

METAL NUMUNELERİ ALINAN BÖLÜMLERİN SEÇİMİ

Metal işleme işletmelerinin Ankara ili içinde büyük çoğunluğunun bulunduğu organize sanayi

bölgelerinde kırk işletmeye gidilmiştir. Gidilen kırk işletmeden tez çalışmasına uygun olarak

seçilen yedi farklı işletmede ölçüm öncesi yapılan ön inceleme neticesinde toz ve ağır metal

numuneleri alınacak işlem belirlenmiştir. Bu ön inceleme organize sanayi bölge yetkilileri ve

bölgelerin iş güvenliği uzmanı ve iş yerleri üretim şefleri eşliğinde tüm bölümler

gözlemlenerek yapılmıştır. İş güvenliği uzmanı ve üretim şefi ile verilen ortak karar

neticesinde işletmelerde çalışanların en çok şekillendirme süreci olan taşlama işleminde toza

ve ağır metale maruz kaldıkları belirlenmiştir. Kesme, delme, bileme gibi işlemlerde, gelişen

teknoloji ile birlikte kapalı sistemlere geçildiği için ölçüm alınamayacağı ortak kanaatine

varılmıştır. Taşlama işlemini gerçekleştiren işçilerin toza ve ağır metale maruziyetleri

homojen olduğu görüldüğünden bölümdeki bir işçiye toz pompası aynı işi yapan diğer işçiye

24

de ağır metal pompası takılarak her bir işletmede birer noktada toz ve ağır metal numuneleri

alınmıştır.

3.4. METAL İŞLEME İŞLETMELERİNDEKİ SOLUNABİLİR SERT METAL TOZU

VE AĞIR METAL MARUZİYETLERİNİN BELİRLENMESİ

Bu çalışma kapsamında seçilen metal işleme işletmelerinde solunabilir toz maruziyetinin

olduğu belirlenen üretim süreçlerindeki çalışanların kişisel toz ve ağıt metal maruziyetlerinin

incelenmesi için İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Başkanlığı (İSGÜM)’nda

toz ölçümleri için kullanılan “MDHS 14/3 Solunabilir Tozların Gravimetrik Analizi ve

Örneklemesi İçin Genel Metotlar” metoduna göre toz numuneleri ve TS EN 689 İşyeri

Havası- Solunumla Maruz Kalınan Kimyasal Maddelerin Sınır Değerler İle Karşılaştırılması

Ve Ölçme Stratejisinin Değerlendirilmesi İçin Kılavuz’una göre de ağır metal numuneleri

alınarak analizleri yapılmıştır.

3.4.1. Kişisel Toz Maruziyetinin İncelemesinde Kullanılan Cihazlar ve Sarf Malzemeler

İSGÜM’ de kullanılan toz örnekleme cihazı ve aparatları Resim 3.1.’de gösterilmiştir. Toz

örneklemesinde ve analizinde kullanılan cihaz ve sarf malzemeler aşağıda listelenmiştir.

- SKC Sidekick tipi ve SKC-Üniversal Deluxe tipi Hava Örnekleme Pompası

- Siklon tipi numune alma başlığı

- 25 mm çapında MCE filtre ve filtre kaseti

- Dijital debi ölçer (DryCal)

- Rotametre

- Hassas terazi

- Kalibre standart ağırlıklar

25

Resim 3.1. Kişisel hava örnekleme pompası, siklon başlık, PVC filtre ve filtre kaseti

3.4.2. Kişisel Solunabilir Toz Numunesi Alma Prosedürü

Toz numunesi alınacak işletmede ölçüme başlamadan önce gerekli ön inceleme yapılarak

maruziyetin görüldüğü süreçler ve kaç noktadan toz numunesinin alınacağı belirlenmiştir.

Ölçümde kullanılacak olan ekipman gerekli hazırlık ve ayarlamaları İSGÜM’ de yapılmıştır.

Toz numunesi almak için kullanılacak PVC filtreler kasetlerin içine yerleştirilerek ilk

tartımları 0.01 hassasiyete sahip hassas terazide yapılıp sonuçları kaydedilmiştir. Tartıma

başlamadan önce asgari olarak terazinin doğruluğu, üretici firmanın önerdiği aralıklarla

kalibre standart ağırlıklar (etalon set) kullanılarak kontrol edilmiştir (Resim 3.2). İlk tartımları

yapılan kasetlerin her biri koruyucu klipsleri takılarak ayrı kilitli poşetlere konulmuş ve

etiketlenmiştir.

Resim 3.2. Etalon Set

26

SKC marka toz örnekleme pompaları numune alma işleminden önce İSGÜM’ de bulunan

dijital debi ölçer (DryCal) ile hacimsel akış hızı 2.0 lt/dk olarak ayarlanmıştır (Resim 3.3.).

Akış hızları ayarlanmış pompalar ve ilk tartımları yapılmış filtreler numune alma işlemi için

hazır hale getirilmiştir.

Resim 3.3. DryCal

Numune alınacak işyerine gidilerek temiz, tozsuz bir ortamda önceden tartılmış PVC filtreler

kilitli poşetlerinden çıkarılarak kasetleriyle birlikte siklon başlıklara yerleştirilmiştir.

Sızdırmazlık yapmayacak şekilde esnek uzun hortumları pompaya bağlanmıştır. Numune

alma pompası çalışanın üzerine takılmadan önce bir kez de taşınabilir akış ölçer (rotametre)

ile debisi kontrol edilmiştir. Toz numune alma pompası Resim 3.4.’te gösterilen şekilde

çalışana takılmıştır. Pompa başlığı çalışanın solunum bölgesine, omzunun üstünde köprücük

kemiğine yakın bir yere yerleştirilmiştir. Solunum bölgesi, nefes alınan yerden çalışanın

yüzünün etrafındaki alandır ve genellikle ağızdan 30 cm’den fazla olmayacak alan olarak

kabul edilir.

27

Resim 3.4. Toz pompası ve siklon başlık konumu

Numune alma işlemine hazır olunduğunda pompa çalıştırılarak zaman ve hacimsel akış hızı

kaydedilmiştir. Kullanılan metot gereği en az 2 saat süren numune alma işleminin bitiminde

pompa kapatılmış ve mekanik etkilere maruz bırakmadan çalışanın üzerinden çıkarılmıştır.

Temiz, tozsuz bir alana kullanılan ekipman dikkatlice taşınmış ve filtre kaseti çıkarılana kadar

siklon başlık dik tutulmuştur. Numune alma işlemi sonunda hacimsel akış hızı rotametre ile

tekrar kontrol edilmiştir. Numune alma işlemine başlamadan önce gözlenen akış hızı değeri

ile son akış hızı değeri arasındaki farkın ± 0,1 lt/dk veya %5’ ten fazla olup olmadığı kontrol

edilmiştir. Farkın belirtilen aralıktan fazla olması durumunda kullanılan metot gereği ölçüm

geçersiz sayılır. Farklar izin verilebilir aralıkta olduğundan akış hızı ve ölçüm süresi ilgili

formlara kaydedilmiştir.

Siklon başlığı içerisindeki kaset dikkatlice çıkarılmış ve koruyucu klipsle kapatılarak kendine

ait kilitli poşete konulmuştur. Numune alma için kullanılan filtrelerle aynı şekilde hazırlanmış

ve ilk tartımları yapılmış kör filtreler de diğer filtrelerle beraber işletmeye taşınmış olup,

ölçüm yapılan ortama bırakılmışlardır. Ancak kör filtrelere pompa ile hava çekişi

yapılmamıştır. Atmosferik koşullardaki değişikliklerin neden olduğu kullanılan filtre

yüzeylerindeki ağırlık değişimleri, filtre yüzeyleriyle aynı zamanda, numune almadan önce ve

sonra kör filtre yüzeylerinin tartılmasıyla düzeltilir. Kör filtreleri taşıyan kasetler de diğer

numune örneği alınan kasetlerle beraber ayrı kilitli poşetlere konularak dikkatli bir şekilde

İSGÜM laboratuvarına taşınmıştır [8, 19, 24].

28

3.4.3. Solunabilir Toz Numunesi Gravimetrik Analizi

Gravimetrik analiz ile toplanan tozun ağırlığı, numune alma işleminden önce ve sonra

filtrelerin kasetleriyle beraber tartılmasıyla hesaplanır. İSGÜM laboratuvarına getirilen toz

yüklü filtrelerin son tartımları yapılmadan önce tartım ortamında kilitli poşetlerden çıkarılarak

şartlandırılmaları için bir gece laboratuvarda bekletilmiştir. Daha sonra şartlandırılmış

filtrelerin tartımları yapılmak üzere kalibre standart ağırlıklarla kontrolü yapılmış olan hassas

terazide son tartımları yapılmıştır [24]. Tartım işlemi bittikten sonra tartım sonuçları ve

gerekli veriler İSGÜM’ de kullanılan toz hesaplama programına girilerek toz numunesi alınan

noktalardaki solunabilir toz konsantrasyonu sonuçları elde edilmiştir. Toz hesaplama

programı, gravimetrik tozun TS EN 689 metoduna göre 8 saatlik zaman ağırlıklı ortalama

değer için (TWA) maruziyet derişiminin hesaplandığı programdır [19].

Gravimetrik Toz Hesaplama

Bu işlem sınır değer, 8 saatlik ağırlıklı ortalama süresi için belirlendiğinde uygulanır. 8 saatlik

referans süre terimi, herhangi bir vardiyada, periyodun 8 saatlik homojen bir maruz kalmaya

eşdeğer olarak muamele gördüğü mesleki bir maruz kalma işlemine ilişkindir. 8 saatlik TWA

maruz kalma süresidir [19].

8

..........2211 tctctc

ttc nn

i

ii

(3.1)

Formüldeki;

C i: Mesleki Maruz Kalma Derişimi (mg/m3)

t i: Maruz Kalma Süresi (saat)

Σ t i:Vardiya Süresi (saat)

değerlerini göstermektedir.

Alınan hava numunesinde bulunan tozun konsantrasyonu hesap programında aşağıda yer alan

formül ile hesaplanır [19].

(Wf – Wi) - (Bf – Bi)

C= x 1000, mg/m3

V . t (3.2)

29

Formülde yer alan değerler şu şekildedir:

C : Kimyasal madde konsantrasyonu (mg/m3

)

(Wf) : Numune Filtre Son Tartım ; (mg)

(Wi) : Numune Filtre İlk tartım ; (mg)

(Bf) : Şahit Numune Filtre Son Tartım; (mg)

(Bi) : Şahit Numune Filtre İlk Tartım; (mg)

V : Hacimsel Hava Akış Hızı ( litre / dakika)

T : Ölçüm Süresi (dakika)

3.4.4. İşyeri Ortam Havasında Ağır Metal Konsantrasyonunun Belirlenmesinde

Kullanılan Cihazlar ve Sarf Malzemeler

1) Kişisel toz toplama pompası

2) Selüloz Ester Membrane Filtre (37 mm çapında, 0,8 μm gözenekli)

3) Filtre Taşıma Kasetleri

4) Mikrodalga Fırın

5) Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi (AAS)

6) Saf Su Cihazı

7) % 65’lik Nitrik Asit Çözeltisi

8) Referans Malzemeler

9) Kurşun, Demir, Nikel, Bakır, Krom, Alüminyum, Mangan Lambası

3.4.5. İşyeri Ortam Havası Ağır Metal Numunesi Alma Yöntemi

Ağır metal maruziyetinin olduğu belirlenen metal işleme işi yapan işyerleri kişisel maruziyeti

tespit etmek amacıyla çalışanların solunum mesafesinden SKC kişisel örnekleme pompaları

kullanılarak siklon başlıklara yerleştirilen MCE filtreler üzerine hava numuneleri alınmıştır.

Numuneler işyeri ortam havasında ağır metal numunesi alma formuna ve İSGÜM’de

kullanılan DT16’ya uygun olarak alınmış, cihazlar cihaz kullanım talimatında belirlenen

30

şekilde kalibre edilmiştir. Buna göre 2,0 L/dk akış hızına ayarlanan pompalarla ağır metal

numunesi alma talimatına uygun olarak 2 saat süreyle örnekleme yapılmıştır. Aynı yerlerden

kör numune alımına dikkat edilmiştir ve filtreler pompalardan çıkarılarak özel kasetlerde ve

poşetlerde laboratuvar ortamına taşınmış ve analizleri yapılmıştır. Kişisel örnekleme

pompaları Resim 3.5’te gösterilmiştir [12].

Resim 3.5. Kişisel hava örnekleme pompası, siklon başlık, MCE membran filtre ve filtre

kaseti

3.4.6. İşyeri Ortam Havası Ağır Metal Numunelerinin Analizi

Atomik absorpsiyon spektrofotometrisinde yapılacak olan analizlerde, analiz edilecek

numunenin yapısındaki tüm organik maddeler yıkılarak inorganik hale getirilir. Bunun için

membran filtrelere toplanmış olan toz haldeki ağır metal belirli derişimdeki nitrik asit

çözeltisiyle sıvı faza geçirilir ve mikrodalga fırında yakılarak numuneler analiz için hazır hale

getirilir. Bu işleme numunelerin çözülmesi (digestion) adı verilir. Numune hazırlama için

kullanılan değişik yöntemler bulunmaktadır. Bu çalışmada mikrodalga ile hızlandırılmış

reaksiyon yöntemi kullanılmıştır.

İşyeri ortamında havada ağır metal konsantrasyonu tayininde kullanılan tüm cam ve polietilen

malzemeler kontaminasyonu önlemek üzere %20’lik HNO3 çözeltisinden geçirilmiş ve

ardından deiyonize suyla asitten arındırılıncaya kadar yıkanmıştır. Temizlenen numune

kaplarına öncelikle ortam havasının analizi için örneklemede kullanılmış olan MCE filtreler

konularak üzerine 5 ml %65’lik nitrik asit çözeltisi eklenerek kapakları kapatılmıştır.

Kabın dış yüzeyine koruyucu ceketler geçirildikten sonra kafeslere yerleştirilmiş ve anahtar

yardımıyla kafes kapakları da kapatıldıktan sonra mikrodalga fırına yerleştirilmiş ve her bir

ağır metalin cinsi için kendine özgü ayarlanan yakma programı uygulanarak

politetrafloroetilen kaplarda basınç altında nitrik asit ile yakılarak numuneler krom,

31

alüminyum, bakır için sırasıyla NIOSH 7024, NIOSH 7013, NIOSH 7029; demir, mangan ve

nikel için OSHA-ID 121 ve kurşun için TS ISO 8518 metotlarına göre analize uygun hale

getirilmiş ve Alevli Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi cihazında analizi

gerçekleştirilerek ağır metal konsantrasyonları tespit edilmiştir. Alevli Atomik Absorpsiyon

Spektrofotometresi cihazı ve numune analizi Resim 3.6’da gösterilmiştir[12].

Resim 3.6. Alevli Atomik Absorpsiyon Spektrofotometresi Cihazı ve Numune Analizi

32

33

4. BULGULAR

Bu araştırma kapsamında seçilen yedi farklı metal işleme işletmelerindeki ortak taşlama

sürecinde çalışanlarda solunabilir toz ve ağır metal maruziyetlerinin belirlenmesi için kişisel

toz numuneleri ve işyeri ortam havasında ağır metal numuneleri alınmıştır. Bu yedi işyerinin

altı tanesi kuru taşlama işlemi yaparken birinde metal işleme sıvısı kullanılmaktadır.

Toz numunesi analiz sonuçlarına göre solunabilir toz maruziyet değerleri Tablo 4.1.’ de

verilmiştir.

Tablo 4.1. İşyerlerinde tespit edilen solunabilir toz maruziyet değerleri

İşyeri Maruziyet

Süresi(saat)

Solunabilir Toz

Maruziyet Değerleri

(mg/ m³)

Solunabilir Toz

Maruziyet Sınır

Değeri (mg/ m³)

A 8 2,5

5

B 3 1,3

C 8 4,46

D 7 1,75

E 4 0,44

F 8 1,29

G 8 0,58

Tabloda solunabilir toz maruziyet sınır değerine çok yakın çıkan işletmenin ölçüm değeri sarı

renk ile işaretlenmiştir.

34

Tablo 4.1.’ deki sonuçlar kullanılarak yedi farklı işletmedeki taşlama işlemi sürecinde

solunabilir toz maruziyet değerleri birbirleriyle karşılaştırılmış ve grafik halinde sunulmuştur.

Buna göre solunabilir toz konsantrasyon değerleri verilen Grafik 4.1.’de gösterilmiş ve yasal

mevzuattaki 5 mg/m³ olan solunabilir toz maruziyet sınır değeri kırmızı çizgi ile belirtilmiştir.

Aynı zamanda tavsiye niteliğindeki uluslararası enstitü sınır değerlerine bakacak olursak;

HSE Enstitüsünün 4 mg/m³ olan maruziyet sınır değeri sarı çizgi ile ACGIH Enstitüsünün

3mg/m³ olan maruziyet sınır değeri ise yeşil çizgi ile gösterilmiştir.

Grafik 4.1. İşyerlerinde tespit edilen solunabilir toz maruziyet değerlerinin dağılımı

Grafik 4.1’de görüldüğü üzere taşlama işlemi sürecinde C firmasındaki toz maruziyeti en

yüksek, E firmasındaki toz maruziyeti en düşük çıkmıştır. Ancak çalışma süreleri baz alınarak

bakıldığında G firmasının en düşük toz değerine sahip olduğu görülmektedir. Bunun nedeni

de diğer firmalardaki gibi kuru değil metal işleme sıvısı kullanılarak tozun yatıştırılmasıdır.

Tüm işyerlerindeki taşlama işlemi sürecinde solunabilir toz maruziyet değerleri yasal

mevzuata göre toz maruziyet sınır değerini gösteren kırmızı çizginin altında çıkmıştır. Ancak

C firmasındaki süreçte solunabilir toz maruziyeti HSE ve ACGIH enstitülerince belirlenen

maruziyet sınır değerlerinin üzerinde çıktığı görülmüştür.

2.5

1.3

4.46

1.75

0.44

1.29

0.58

0

1

2

3

4

5

6

A B C D E F G

Solu

nab

ilir

Toz

Kon

san

trasy

on

u

(mg/m

3)

Solunabilir Toz

Konsantrasyonu

HSE

Yasal Mevzuat

ACGIH

35

İşyeri ortam havasında ağır metal numunesi analiz sonuçlarına göre işyeri ortam havası ağır

metal maruziyet değerleri Tablo 4.2.’ de verilmiştir.

Tablo 4.2. İşyerlerinde tespit edilen işyeri ortam havasında ağır metal konsantrasyon

değerleri (mg/m3)

İşyeri Maruziyet

Süresi (saat) Cu Cr Ni Fe Mn Al Pb

A 8 0,0377 0,0026 0,0026 4,5036 0,4289 0,039 -

B 3 - - - - - 0,0394 -

C 8 0,319 0,004 - 5,0105 - - 0,017

D 7 0,004 - 0,0034 0,0267 0,001 - 0,0023

E 4 0,0023 - - - 0,0018 - -

F 8 0,005 - - - - 0,0858 -

G 8 0,0209 - - - - 0,0464 -

Sınır

Değerler

(mg/m3)

OSHA 1 0,5 1 10 5 5 -

ACGIH 1 0,5 0,1 5 5 5 -

NIOSH 1 0,5 0,015 5 5 5 -

Kim. Mad. Çal.

Sağ. Ve Güv.

Önl. Hk. Yön.

- 2 - - - - 0,15

Tablo 4.2’ de ise işyeri ortam havasında tespit edilen ağır metallerin farklı kaynaklarda

verilen maruziyet sınır değerlerine yakın çıkan değerler sarı ile üzerinde çıkan değerler ise

kırmızı ile işaretlenmiştir.

Bu çalışmanın gerçekleştirildiği yedi farklı işyerinde kullanılan metallerin içerik bilgisi işyeri

yetkililerinden temin edilip alınan ağır metal numuneleri içeriklerine göre analiz edilmiştir.

Bu analizlerin sonuçları Grafik 4.2, 4.3, 4.4, 4.5, 4.6, 4.7 ve 4.8’de karşılaştırılmıştır.

36

Grafik 4.2. İşyeri ortam havasında kurşun konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.2 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerde işyeri ortam havasındaki

kurşun konsantrasyon değerlerinin C firmasında D firmasına göre daha yüksek çıkmasına

rağmen her ikisi de yönetmelikte yer alan 0.15 mg/m3’lük ile OSHA ve NIOSH tarafından

belirlenen 0,05 mg/m3’lük maruziyet sınır değerinin altındadır.

0.017

0.0023

0

0.01

0.02

0.03

0.04

0.05

0.06

0.07

0.08

0.09

0.1

0.11

0.12

0.13

0.14

0.15

C D

mg/m

3

İşyerleri

Kim. Mad. Çal.

Sağ ve Güv.

Önl. Hk. Yön.

OSHA

NIOSH

37

Grafik 4.3. İşyeri ortam havasında bakır konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.3 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

bakır konsantrasyon değerlerinin C firmasında diğer firmalara göre oldukça yüksek çıktığı

görülmektedir. E firmasında ise en düşük değer gözlemlenmektedir. OSHA, NIOSH ve

ACGIH gibi enstitülerce belirlenen bakır maruziyet sınır değeri olan 1 mg/ m3’ün oldukça

altındadır.

0.0377

0.319

0.004 0.0023 0.005 0.0209

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1

A C D E F G

mg/m

3

İşyerleri

OSHA

NIOSH

ACGIH

38

Grafik 4.4. İşyeri ortam havasında mangan konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.4 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

mangan konsantrasyon değerlerinin A firmasında diğer iki firmaya göre oldukça yüksek

çıktığı görülmektedir. D firmasında ise en düşük değer gözlemlenmektedir. OSHA, NIOSH

ve ACGIH gibi enstitülerce belirlenen bakır maruziyet sınır değeri olan 5 mg/ m3’ün oldukça

altındadır.

0.4289

0.001 0.0018 0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

5

A D E

mg/m

3

İşyerleri

OSHA

NIOSH

ACGIH

39

Grafik 4.5. İşyeri ortam havasında alüminyum konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.5 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

alüminyum konsantrasyon değerlerinin F firmasında en yüksek, A ve B firmalarında eşit ve

en düşük çıktığı görülmektedir. OSHA, NIOSH ve ACGIH gibi enstitülerce belirlenen bakır

maruziyet sınır değeri olan 5 mg/ m3’ün oldukça altındadır.

0.0394 0.0394 0.0858 0.0464 0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

5

A B F G

mg/m

3

İşyerleri

OSHA

NIOSH

ACGIH

40

Grafik 4.6. İşyeri ortam havasında demir konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.6 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

demir konsantrasyon değerlerinin A ve C firmasında D firmasına göre oldukça yüksek çıktığı

görülmektedir. C firması en yüksek değer görülmekle birlikte OSHA tarafından belirlenen 10

mg/ m3’lük sınır değerin altında olsa da NIOSH ve ACGIH enstitülerince belirlenen 5 mg/

m3’lük sınır değerin üstündedir. A firması da tüm sınır değerlerin altında görünse de 5 mg/

m3’lük NIOSH ve ACGIH enstitülerinin sınır değerine çok yakın bir konsantrasyona sahiptir.

D firması ise tüm sınır değerlerin oldukça altındadır.

4.5036 5.0105

0.0267 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

A C D

mg/m

3

İşyerleri

OSHA

NIOSH

ACGIH

41

Grafik 4.7. İşyeri ortam havasında krom konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.7 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

krom konsantrasyon değerlerinin C firmasında A firmasına göre yüksek çıktığı görülse de

OSHA, NIOSH ve ACGIH gibi enstitülerce belirlenen krom maruziyet sınır değeri olan 0,5

mg/ m3’ün oldukça altındadır.

0.0026 0.004 0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

A C

mg/m

3

İşyerleri

OSHA

NIOSH

ACGIH

42

Grafik 4.8. İşyeri ortam havasında nikel konsantrasyon değerlerinin dağılımı

Grafik 4.8 incelendiğinde taşlama işleminin yapıldığı bölümlerdeki işyeri ortam havasındaki

nikel konsantrasyon değerlerinin D firmasında A firmasına göre yüksek çıktığı görülse de

OSHA tarafından belirlenen 1 mg/ m3’lük, ACGIH tarafından belirlenen 0,1 mg/ m

3’lük ve

NIOSH tarafından belirlenen 0,015 mg/ m3’lük krom maruziyet sınır değerinin oldukça

altındadır.

0.0026 0.0034

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.7

0.8

0.9

1

A D

mg/m

3

İşyerleri

0,015

OSHA

ACGIH NIOSH

43

Yedi işyerinde yapılan bu çalışmada taşlama yapılan bölümde çalışan (taşlama işlemi yapan

ya da yapmayan) 22 çalışan ele alınarak sağlık verileri de değerlendirilmiştir. Bu

değerlendirmeye hangi işyerinden kaç çalışanın katıldığı aşağıdaki Tablo 4.3’te gösterilmiştir.

Tablo 4.3. Sağlık taramalarına katılan çalışan sayıları

İşyeri Adı Sağlık Taramasına Katılan Çalışan Sayısı

A 4

B 4

C 8

D 1

E 4

F -

G 1

Yapılan değerlendirmenin sonucunda ulaşılan sağlıkla ilgili sonuçlar Grafik 4.9’da

gösterilmiştir.

Grafik 4.9. Taşlama işleminin yapıldığı bölümde çalışanların solunum fonksiyonları test

sonuçlarının dağılımı

9%

91%

Patolojik Normal

44

Yine aynı 22 çalışanla gerçekleştirilen Solunum Fonksiyonları Testi sonuçları incelendiğinde

Grafik 4.9’daki grafik ortaya çıkmaktadır. SFT sonucunda yer alan FVC ve FEV1

değerlerinde 80 sınır değer olarak kabul edilmektedir. 22 çalışandan sadece ikisinde bu

değerin altında sonuç görülmüştür. Çalışanların ikisi de C firmasında çalışmaktadır. Bu sonuç

%9 patolojik, %91 normal bulgu mevcut şeklinde ifade edilebilir. Sınır değerin altında çıkan

iki çalışan incelendiğinde bu durumun tek etkeninin metal sektöründe çalışıyor olmaları

denemez. İki çalışan da günlük olarak oldukça fazla miktarda sigara tüketmektedir. Bu da

gösteriyor ki sigara da solunum fonksiyonlarını etkileyen bir faktördür. Sağlık taramalarına

katılım azlığı kısıtlılık arz ettiğinden yaş, çalışma süresi gibi diğer unsurlar da istatistik

programında incelendiğinde anlamlı sonuçlar elde edilememiştir.

45

5. TARTIŞMA

Bu tez çalışması kapsamında metal işleme sektöründe belirlenen işletmelerdeki çalışanların

solunabilir metal tozu ve ağır metal maruziyetlerinin incelenmesi ve alınabilecek önlemlerin

belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yedi farklı işletmede yapılan ön inceleme

sonucuna göre ölçüm alınacak ortak süreç (taşlama işlemi) belirlenerek MDHS 14/3

metoduna göre yedi farklı işletmeden toz ve ağır metal numuneleri alınarak maruziyet

değerleri tespit edilmiştir.

Yapılan analizler sonucunda işletmelerin tamamında metal tozu ve ağır metal maruziyeti

mevcuttur. Her bir işletmenin taşlama işlemi sürecindeki solunabilir toz maruziyet

değerlerinin Tozla Mücadele Yönetmeliği’ndeki solunabilir toz maruziyeti sınır değeri olan 5

mg/ m³’ ün altında çıktığı görülmüştür. Aynı süreçteki ağır metallerin cinsine göre maruziyet

değerleri birbiri ile karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmalara göre taşlama sürecinin tüm

işyerlerinde ağır metal maruziyetlerinin yasal ve uluslararası mevzuattaki sınır değerlerin

altında çıktığı görülmüştür.

A firmasının solunabilir toz maruziyet değeri 2,5 mg/ m³ çıkmıştır. Bu değer yasal

mevzuattaki 5 mg/ m³’lük sınır değerin altında olsa da ACGIH Enstitüsünce belirlenen 3 mg/

m³’lük sınır değere yakındır. Maruziyet değerinin bu şekilde çıkmasında; çalışanın her gün

mesai süresince (8 saat) bu işi yapıyor olması ve işlemin yapıldığı yerde havalandırma

(özellikle lokal havalandırma) sisteminin olmayışının etkili olduğu gözlenmiştir. Aynı

firmadaki ağır metal maruziyeti incelendiğinde; işyeri ortam havasındaki demir

konsantrasyonu, tüm firmalar arasında en yüksek ikinci değer olmakla birlikte, 4,5036 mg/ m³

çıkmıştır. Bu değer OSHA tarafından belirlenen 10 mg/ m³’lük sınır değerin hayli altında olsa

da ACGIH ve NIOSH gibi enstitülerce belirlenen 5 mg/ m³’lük sınır değere çok yakındır. Bu

değerin bu kadar yüksek çıkmasının; işlemin yapıldığı alaşımdaki demir yüzdesinin fazla

olmasına ve çalışan taşlama işlemini gerçekleştirirken arkasında başka bir çalışanın (taşlama

işlemi öncesindeki işlem olan) kaynak işlemi yapmasına bağlı olduğu gözlemlenmiştir. İşyeri

içerisinde bölümlerin ayrılmayışı ve/veya lokal havalandırma bulunmayışı da işyeri ortam

havasındaki demir konsantrasyonunu arttırmaktadır. A firmasından taşlama işleminin

yapıldığı bölümde çalışmakta olan 4 çalışan yapılan sağlık taramalarına katılmıştır. Bu

çalışanların ikisi taşlama işlemini gerçekleştirmektedir. Sağlık taraması sonuçları

incelendiğinde; SFT sonuçlarında patolojik bulguya rastlanmamıştır.

46

B firmasında solunabilir toz maruziyet değeri 1,3 mg/ m³ çıkmıştır. Yasal ve uluslararası

mevzuatta yer alan sınır değerlerin oldukça altındadır. Ancak görünürde düşük olan bu değer,

çalışanın 8 saatlik mesai süresinde sadece 3 saat çalışmasında maruz kaldığı değerdir. Eğer

çalışan mesaisi süresince (8 saat) bu işi yapacak olsa 3,46 mg/ m³ değerinde toza maruz

kalacaktır. Bu değer de yine yasal mevzuattaki 5 mg/ m³’lük sınır değerden düşük olsa da

uluslararası mevzuattaki 3 mg/ m³’lük sınır değerin üstündedir. Bu işyerinde taşlanan metal

sadece alüminyum içermektedir. Yapılan ağır metal numune analizi sonucuna göre 0,0394

mg/ m³ olan değer de sınır değerlerin oldukça altındadır. Bu firmadan sağlık taramalarına

taşlama işleminin yapıldığı bölümden 4 çalışan katılmıştır. Sağlık taraması sonuçları

incelendiğinde; SFT sonuçlarında patolojik bulguya rastlanmamıştır.

C firmasındaki solunabilir toz maruziyeti, tüm firmalar arasında en yüksek değer olan 4,46

mg/ m³ çıkmıştır. Yasal mevzuattaki 5 mg/ m³’lük sınır değere çok yakın olmakla birlikte;

HSE’nin belirlediği 4 mg/ m³’lük sınır değeri geçtiği görülürken, ACGIH’ın belirlediği sınır

değer olan 3 mg/ m³’ün çok üstündedir. Yine C firmasında ağır metal maruziyet analizi

yapıldığında; işyeri ortam havasında bakır ve demir konsantrasyon değerlerinin sırasıyla

0,319 mg/ m³ ve 5,0105 mg/ m³ ile tüm firmalarınkinden yüksek çıktığı görülmüştür. Böyle

yüksek değerlerin görülmesinin; çalışanların gün boyu bu işi yapmasından, havalandırma

sistemi olmamasından, aynı bölüm içerisinde 10-12 çalışanın metal taşlama, torna tesfiye

işlemlerini yapıyor olmasından kaynaklı olabileceği gözlemlenmiştir. Firma çalışanlarından

bu bölümdeki 8 çalışan sağlık taramalarına katılmıştır. SFT sonuçlarına bakıldığında iki

çalışanda patolojik bulguya rastlanmıştır. Bu çalışanların ikisi de sigarayı fazla miktarda

kullanmaktadır. Ancak bu durumun sadece sigaraya bağlanması mümkün değildir.

Çalışanların biri 25 yıldır günde 30 adet içerken diğeri 7 yıldır günlük 20 adet içmektedir.

Kıyaslama yapıldığında daha az sigara tüketen çalışanın SFT değeri daha düşük okunmuştur.

Bu da asıl etkileyen faktörün sigara olmadığını göstermektedir.

D firmasındaki solunabilir toz maruziyet değeri 1,75 mg/ m³ çıkmıştır. Bu firmada çalışanlar

günde yedi saat boyunca bu işi yapmaktadır. Tüm mesai (8saat) süresince yapmış olsalardı bu

değer 2 mg/ m³ çıkacaktır. Her iki durumda da tüm sınır değerlerin altında değerlerin varlığı

görülmektedir. İşyeri ortam havasında bulunan ağır metal konsantrasyonları incelendiğinde;

alaşımın içeriğinde bakır, nikel, kurşun, mangan ve demirin olduğu görülmekte ve yapılan

ölçüm sonucunda hepsinin sınır değerlerin çok altında olduğu görülmektedir. Sağlık

taramalarına katılım sağlayan tek çalışanın sağlık sonuçlarında da patolojik bir bulguya

rastlanmamıştır.

47

E firmasındaki solunabilir toz maruziyeti 0,44 mg/ m³ değerindedir. Çalışan taşlama işini

günlük dört saat yapmaktadır. Tüm mesaisinde (8saat) bu işi yapıyor olsaydı bu değer 0,88

mg/ m³ olacaktır. Her iki durumda da tüm sınır değerlerin oldukça altındadır. İşyeri ortam

havasında ağır metal konsantrasyonları incelendiğinde; bakır ve mangan içerikli alaşımın her

iki metal için de eser miktarda konsantrasyon değerleri oluşturduğu görülmektedir. Ölçüm

sonuçlarının bu denli düşük olması sistemin yarı kapalı olmasından kaynaklanmaktadır.

Çalışanın işlenecek parçaları makineye koymasından ibarettir. A, B, C, D ve F

firmalarındakiler gibi eliyle uzun süreli yakın temas halinde bu işi gerçekleştirmemektedir. Bu

da çalışanın toz ve ağır metal konsantrasyonlarını doğrudan etkilemektedir. Sağlık tarama

sonuçları incelendiğinde; katılan dört çalışanın sadece birinde hafif işitme kaybı görülmüştür.

SFT sonuçlarında herhangi bir patolojik bulgu gözlenmemiştir.

F firmasında torna tesfiye işleminde yapılan ölçümlerde solunabilir toz maruziyeti 1,29 mg/

m³ değerinde çıkmıştır. Bakır ve alüminyum karışımından oluşan metal parçaları işlenirken

işyeri ortam havasındaki bakır ve alüminyum konsantrasyon değerleri sırası ile 0,005 mg/ m³

ve 0,0858 mg/ m³ çıkmıştır. Her iki değer de sınır değerlerinin oldukça altındadır. Mesai

süresinin tamamında çalışanlar sadece torna tesfiye yapmaktadır. Bu işlem diğer kaba taşlama

işlemlerinden daha detaylı bir işlem olduğu için çalışan metale ve toz çıkışına daha yakın

mesafede çalışmaktadır. Değerlerin düşük olması maruziyetin olmadığı anlamına

gelmemektedir. Uzun yıllar çalışıldığı taktirde çalışanların sağlığı olumsuz yönde

etkilenebilmektedir.

G firmasında sulu taşlama tekniği ile işlem yapılmaktadır. Bu süreçte bu firmada yapılan

ölçüm sonuçlarına bakıldığında; 0,58 mg/ m³ değerinde solunabilir toz maruziyeti görülmüş

ve 0,0209 mg/ m³ ve 0,0464 mg/ m³ değerlerinde sırasıyla işyeri ortam havasında bakır ve

alüminyum konsantrasyon değerleri görülmüştür. Tüm değerler 8 saatlik mesai süresince

yapılan işlem sonucuna göre en düşük değerlerdir. Bu sonuçlar da açıkça göstermektedir ki

sulu teknolojinin kullanılması toz ve ağır metal maruziyetlerini doğrudan etkilemektedir.

Üstelik çalışan direkt olarak işleme tabi tutulan parçaları sistem içerisine yerleştirdikten sonra

uzaklaşma imkanına da sahiptir. Sağlık sonuçları incelendiğinde de; taramaya katılım

sağlayan tek çalışanın SFT sonucunda patolojik bulguya rastlanmamıştır.

Ölçüm sonuçlarına göre süreçlerin büyük çoğunluğunda çalışanların maruz kaldığı solunabilir

toz miktarlarında çok ciddi değerler söz konusu değildir. Fakat solunabilir toz maruziyeti

yüksek olmamakla birlikte ağır metal maruziyetinin de olduğu gözlemlenmiştir. Ağır metal

48

maruziyetlerinin işyerlerinde değişken olmasının sebebi her işyerinde kullanılan metalin

içeriğinin farklı olması ile ilgilidir. Her işletmenin farklı oranlarda metaller ile oluşturduğu

reçete sonucunda ortaya çıkan alaşımdaki değişkenlik maruz kalınan ağır metalin maruziyet

değerlerini de değiştirmektedir.

Literatürdeki çalışmalar incelendiğinde aynı başlık altında yapılmış çalışmalar

bulunmamaktadır. Fakat benzer konu başlığında fiziksel etmenlerden metal tozunun

gravimetrik analiz edilmesini açıklayan ve fiziksel ve kimyasal etmenlerin çalışanların sağlığı

üzerindeki etkilerini inceleyen çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmalarda genellikle sağlık

araştırmaları yapılmış, hastanın geçmişi incelenmiş olmakla beraber hastanın çalışma

hayatında metal tozu ve ağır metal maruziyet değerlerine bakılmamıştır. Aşağıda bu

çalışmalara örnek olacak çalışmalara yer verilmiştir.

Sahle [17] tarafından yayımlanan çalışmaları sert metal üretim sürecinde üç farklı içerikte

metal kullanılan iki metal işleme fabrikasında gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada kişisel toz

örneklemesi alınmış ve gravimetrik analiz yapılmıştır. İlave olarak elektronik mikroskopta

inceleme yapılarak liflerin büyüklükleri tespit edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre aynı işlem

için ilk fabrikada 1-2 mg/m3 değerinde metal tozu tespit edilmiştir. Sınır değerlerin altında

çıkan bu değerin düşük olması havalandırma sisteminin oluşuna bağlanmıştır. İkinci

fabrikadaki ölçüm sonucu ise 8 mg/m3 olarak tespit edilmiş ve sınır değerlerin üzerinde

çıkması havalandırma sisteminin olmayışına bağlanmıştır. Çalışma içerisinde örneklemelerin

kişisel olması vurgulanmıştır. Sınır değerlerin üstünde çıkan işlemlerin altı çizilmiştir. Bu

süreçlerde görev alan çalışanların akciğerlerinde meydana çıkabilecek sağlık sorunlarından da

bahsedilmiştir. Bu tez çalışmasıyla, örneklemelerin kişisel olması ve gravimetrik analizlerinin

gerçekleştirilmesi, sağlık taramalarının incelenmesi yönleriyle benzerlik gösterirken;

incelenen metal tozu çeşitleri açısından farklılıklar göstermektedir. İki çalışmanın sonuçları

metal tozu maruziyeti etkenleri için aynı unsurları işaret etmektedir ve maruziyet sonucu

hastalıkların oluşabileceğini göstermektedir.

Kraus [18] tarafından yayımlanan çalışmada sert metal endüstrisi çalışanlarında yapılan

araştırma ve sonuçlarından bahsedilmektedir. Bu çalışmada bir firmada gerçekleştirilen yedi

işlemde hem maruz kalınan metal tozu maruziyeti tespit edilmiş hem de detaylı sağlık

taramaları yapılarak sağlık üzerindeki muhtemel etkilerin tespiti üzerine çalışılmıştır.

Ölçümlerin detaylarına bakıldığında ölçümün elverişliliğine göre kişisel ya da ortam ölçümü

yapıldığı görülmektedir. Ölçümler dört saatliktir. Metal işleme işlemi dışındaki diğer altı

49

işlemde kişisel toz örnekleme sonuçlarında sınır değerin aşılmadığı görülmektedir. Toz

ölçümü dışında kan ve idrardaki metal değerleri de incelenmiştir. Sert metal tozunun akciğer

kanseri ve interstitial akciğer hastalıklarına yol açabileceği sonucuna varılmıştır. 87 çalışanın

katıldığı sağlık incelemesinde tüm bu işlemlerde çalışanların yüksek risk grubunda yer

aldığının altı çizilmektedir. Bu tez çalışmasıyla kıyaslandığında; ölçüm metodu ve süreleri

benzerlik göstermektedir. Ancak ölçümlerde incelenen metal çeşitleri farklı olduğundan

maruziyetlerin birbiriyle kıyası yapılamamaktadır. Sağlık taramalarında incelenen unsurlar da

farklıdır. Bu sebeple sağlık sonuçları için de kıyas yapılamamaktadır.

50

51

6. SONUÇ VE ÖNERİLER

6.1. SONUÇLAR

Bu tez çalışması metal işleme sektöründe metal tozu ve ağır metal maruziyet durumlarını

değerlendirmek amacı ile yapılmıştır. Yedi farklı işletmede gerçekleştirilen ölçümler

neticesinde metal taşlama işleminin genel durumu hakkında bilgi vermek amaçlanmaktadır.

Saha ziyaretlerinde ölçüm işlemleri öncesi işletmelerin iş güvenliği uzmanı ve üretim

sorumlusu ile gerekli ön incelemeler gerçekleştirilmiştir. Bu ön incelemelere göre belirlenen

noktalarda toz ve ağır metal ölçümleri yapılmıştır. Bu çalışma ile işletmelerin taşlama işlemi

süreçlerindeki metal tozu ve ağır metal maruziyet durumları, alınabilecek önlemler ve

çalışanların kişisel koruyucu donanım (KKD) kullanım durumları işletmeler tarafından tekrar

gözden geçirme imkânı sağlamıştır. Bazı işletmelerin metal tozu ve ağır metal maruziyet

hakkında bilgi sahibi olduğu görülürken bazılarının bunlar hakkında bir bilgi sahibi olmadığı

gözlenmiştir. Bu işletmelere metal tozu ve ağır metal maruziyeti ile ilgili bilgi verilmiştir.

Çalışma sonunda ölçüm yapılmış tüm işletmelerle maruziyet sonuçları paylaşılmıştır.

Tez çalışması kapsamında yapılan ölçüm sonuçları göstermiştir ki, işletmelerin toz numunesi

alınan taşlama işlemi süreçlerinde solunabilir toz maruziyet değerleri yasal mevzuattaki sınır

değer olan 5 mg/ m³ üzerinde değildir. Bulunan toz maruziyet değerlerinin sınır değerin

altında olması taşlama işlemi süreçlerinde solunabilir toz maruziyetinin önemsiz olduğu

anlamına gelmemektedir. Bazı işletmelerdeki taşlama işlemi süreçlerinde solunabilir toz

maruziyet değerlerinin uluslararası enstitülerce verilmiş sınır değerler üzerinde veya sınır

değerlere çok yakın çıktığı görülmüştür. Bu durumun göz ardı edilmemesi gerektiği ve bu

değerlerde uzun süreli maruziyetlerin çalışan sağlığını olumsuz etkileyeceği bilinmektedir.

Ölçüm yapılan işletmelerin tamamında işyeri hava ortamında ağır metal varlığı tespit

edilmiştir. Bu ağır metal konsantrasyonlarının yasal mevzuata göre sınır değerlerin altında

olduğu görülmüştür.

Metal tozu ve ağır metal ölçüm sonuçlarının sınır değerleri altında olan süreçlerdeki

maruziyet göz ardı edilmemelidir. Çünkü çalışma ortamında metal tozunun ve ağır metallerin

var olması çalışan sağlığı açısından önemli bir risk oluşturmaktadır. Bu durumda maruziyetin

sıklığına, yoğunluğuna, süresine bağlı olarak uzun veya kısa vadede çalışanlarda ciddi sağlık

problemleriyle karşılaşılacağı bilinmektedir.

52

Numune alınan işletmeler yasal mevzuatta belirtilen asgari şartları yerine getirdiği ve

maruziyeti azaltmak için çeşitli önlemler aldığı görülmüştür. Fakat maruziyetin tamamen

engellenemediği ölçüm sonucunda tespit edilen solunabilir toz ve ağır metal konsantrasyon

değerlerinden anlaşılmaktadır. Yapılan incelemeler neticesinde aşağıdaki durumlar

gözlenmiştir:

İşletmelerin eski toz ölçüm raporlarına bakılmış ve tamamında gerekli toz

ölçümlerinin yaptırıldığı görülmüştür. Önceden yapılmış solunabilir toz ölçüm

sonuçları ile bu tez çalışmasındaki sonuçların benzer çıkmadığı görülmüştür. Bunun

nedeni ise toz ölçümünü yapanların uygulanacak metoda ve ölçüm sürelerine uygun

ölçüm yapmamalarıdır.

İşletmelerin genelinde üretim teknolojilerinin eski olduğu ve ortam fiziki yapılarının

ve donanımlarının iyi olmadığı görülmüştür. Fakat işin doğası gereği son teknoloji

kullanılsa bile ortamda toz maruziyetinden kaçınılamadığı görülmüştür.

Teknolojinin gelişmesiyle sulu taşlama yapılan mekanizmalarda da toz eser miktarda

çıkmaktadır. Ancak gelişen teknoloji de beraberinde farklı riskler getirmiştir. Örneğin;

sulu taşlamadaki akışkanın solunumu sonucu oluşabilecek hastalıklar gibi.

İşletmelerin hepsinde çalışanların tozun tehlikeleri konusunda bilinçsiz olduğu

görülmüştür. Kimi işyerlerinde uygun KKD’lere sahip olmalarına rağmen KKD’ leri

düzenli kullanmadıkları, kimi işyerlerinde de amaca uygun KKD’lerin yerine uygun

olmayan KKD’lerin olduğu ve bunların dahi kullanılmadığı gözlenmiştir.

Toz maruziyetinin en yoğun olduğu taşlama işlemlerinde sulu ve kuru toz tutma

sistemlerle çalışma yapıldığı gözlenmiştir. Ölçüm sonuçları kuru yapılan çalışmaların

olduğu işletmelerde toz maruziyetinin yüksek olduğunu göstermiş olup daha fazla

önlem alınması gerektiğini ortaya çıkarmıştır.

Bu çalışmalar kapsamında metal işleme sektörünün en büyük problemlerinden biri olan

metal tozu maruziyetin azaltılması ve maruziyet sonucu oluşabilecek tehlikelerin en aza

indirgenmesi için işyerlerinde önleyici mühendislik tedbirleri alınmalıdır. Bu tedbirlerin en

önemlisi tozu kaynağında yok etme ve kontrol teknikleridir. Daha sonraki basamaklarda ise

çoğunlukla solunum yoluyla vücuda alınan tozun konsantrasyonunu azaltmak ve son

53

koruyucu basamak olan çalışanlara uygun KKD temin edilmesi ve kullanımının kontrolü

olmalıdır. Mühendislik çalışmalarıyla işletmelerdeki otomasyon sistemlerinin son teknolojiye

göre revizyonu tozu kaynağında yok etmek için çok önemli bir uygulamadır.

6.2. ÖNERİLER

Bu sonuçlar çerçevesinde metal işleme işletmelerine aşağıdaki önlem ve öneriler sunulmuştur;

• İşletmelerin toz maruziyetinin bulunduğu çalışma alanlarında herhangi bir değişiklik

olduğunda veya risk değerlendirmesi sonucuna göre belirlenen periyodik aralıklarla toz

ölçümleri yaptırması gerekmektedir.

• Çalışanların sağlık gözetimi; risk değerlendirmesi, aralıklarla yapılan toz ölçüm

sonuçları ve tozun cinsi dikkate alınarak işyeri hekimince belirlenen sıklıkta (tehlikeli sınıfta

yer alan işyerleri için en geç üç yılda bir) tekrarlanmalı ve her çalışan için sağlık kaydı

tutulmalıdır.

• Taşlama işleminde çalışanların toz maruziyetini azaltmak için kullanılan iş makinaları

sulu sistem ya da kapalı sistem olması gerekmektedir.

• İşletme içi hava tahliyesi, temiz hava besleme ve üretim süreçlerinde kullanılan

sistemlerin yapılan işe ve mevcut iş ekipmanlarına uygun olması, kullanılan hava filtrelerinin

ve sistemlerinin periyodik kontrol ve bakımlarının yapılması gerekmektedir.

• Ortamdaki tozumayı engellemek için zeminlerin kuru bir şekilde süpürülmesi ve

tezgah üzerlerinin kuru bezle silinmesi kesinlikle yasak olmalıdır. Gün boyunca zeminlerin

düzenli olarak sulu sistemle temizlenmesi gerekmektedir.

• İş bitiminde toz partiküllerinin etrafa yayılması ihtimaline karşın çalışanın iş elbisesi

temizliğinde basınçlı hava kullanmasına izin verilmemelidir. Bunun yerine kapalı oda

şeklinde toz emişi yapan kabinler veya benzer sistemler geliştirilerek çalışanların iş elbisesi

temizliği sağlanmalıdır.

54

• Çalışanlara KKD kullanımı ve önemi hakkında bilgilendirme yapmak için gerekli

eğitimlerin verilmesine özen gösterilmelidir. Ayrıca işletmelerin çalışanlara uygun KKD (toz

maruziyet değeri 0-4 mg/m3

aralığı için FFP1 kodlu toz maskesi, 4-20 mg/m3

aralığı için FFP2

kodlu toz maskesi, 20-50 mg/m3 aralığı için FFP3 kodlu toz maskesi) temini yapması

gerekmektedir.

• İşyeri ortam havası ağır metal konsantrasyon ölçümleri ve sağlık taramaları belirlenen

periyotlarda yaptırılmalı ve çalışanların sağlığı kontrol altında tutulmalıdır.

• Ağır metal maruziyetinin ve çalışan üzerinde oluşturacağı sağlık etkilerinin önceden

belirlenmesi, bu amaca uygun olan mühendislik önlemlerinin alınarak prosesin iyileştirilmesi,

teknolojik olarak maruziyeti en aza indirgeyen sistemlerin kullanımının geliştirilmesi

önerilmektedir.

• Yapılan risk değerlendirmelerinde ağır metal maruziyetinin de kapsam içerisine

alınması ve bu kapsamda gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.

• Maruziyetin yüksek olduğu belirlenen çalışma ortamlarında çalışanlar ağır metal

maruziyetinin tehlikeleriyle ilgili bilgilendirilmeli ve farkındalığın artırılması sağlanmalıdır.

• Çalışanlara metal tozu ve ağır metal maruziyetinin zararları ve sağlık etkileri hakkında

düzenli aralıklarla gerekli eğitimler verilmelidir. Çalışanlarda iş sağlığı ve güvenliği kültürü

oluşturup bilinçli bir çalışma ortamı sağlanmasına özen gösterilmelidir.

55

KAYNAKLAR

[1] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, Metal Sektöründe

Çalışan İşçilerin Çalışma Koşullarının İyileştirilmesi Programlı Teftişi Sonuç Raporu,

Ankara, 2011.

[2] Kırıkkale Ticaret ve Sanayi Odası, Kırıkkale İli Metal Sektör Raporu Ve Orta-Yüksek

Teknolojili Ürünlerin Üretilmesi Fizibilitesi Projesi, Kırıkkale, Şubat 2014.

[3] Türkiye İstatistik Kurumu, NACE Rev.2 Avrupa Ekonomik Topluluğunda Ekonomik

Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması, Ankara, 2010.

[4] Türk Metal Sendikası,

http://www.turkmetal.org.tr/default.asp?page=arastirmalar&id=312. (Erişim 05/12/ 2015)

[5] Alpsoy, L., İş Sağlığı ve Güvenliği Yönüyle Metal Sektörü Sunumu, İstanbul, Mayıs,

2014.

[6] T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Life ‘HAWAMAN’ Projesi, Metal Sektörü Rehber

Doküman, , Mayıs, 2009.

[7] Meslek Hastalıkları Hastanesi, Metal Sektöründe Sağlık Tehlikeleri ve Riskleri, 2013

http://www.meslekhastaliklarihastanesi.com/metal-sektorunde-is-sagligi-ve-guvenligi/

(Erişim 05/12/ 2015)

[8] Yasun, B., Tozlardan kaynaklanan problemler koruma önleme yöntemleri, İş Sağlığı

ve Güvenliği Tezi, Ankara, 2008.

[9] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü,

İSGİP KOBİ’ler için İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Rehberi: Risk Değerlendirmesi, İSG

Performans İzleme ve Sağlık Tehlikeleri, Metal Sektörü, Ankara, 2011.

[10] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü,

İSGİP Meslek Hastalıkları ve İş ile İlgili Hastalıklar Tanı Rehberi, Ankara, 2011.

[11] Akar, E. Üresin, T.E., Cengiz, F.T., Sert Metal Maruziyeti Olmayan Dev Hücreli

İnterstisyel Pnömoni Olgusu, Mart 2014.

[12] Tatar, Ç.P., Kurşun Maruziyetinin İş Sağlığı Ve Güvenliği Açısından

Değerlendirilmesi (Akü, Maden Ve Metal İşyerlerinde), İş Sağlığı ve Güvenliği Tezi, T.C.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Ankara,

2014.

56

[13] Karaboğa, Ö., Metal Sektöründe İş Sağlığı Ve Güvenliği Eğitimlerinin Fayda-Maliyet

Açısından İncelenmesi, İş Sağlığı ve Güvenliği Tezi, T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik

Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Ankara, 2014.

[14] Sosyal Güvenlik Kurumu, İş Kazası ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri.

[15] Gebeşoğlu Erden, Dr. B., Atatürk Göğüs Hastalıkları ve Göğüs Cerrahisi Merkezi,

Meslek Hatalıkları Kliniği, Sert Metale Bağlı Akciğer Hastalıkları Sunumu, Ankara.

[16] Health Risk Assessment Guidance For Metals, HERAG, Assessment Of Occupational

Inhalation Exposure And Systemic Inhalation Absorption, Ağustos 2007.

[17] Sahle, W. Krantz, S. Christensson, B., Laszlo, I., National Institute for Working Life,

Department of Work Organisation and Technology, Occupational Exposure For Tungsten

Oxide Fibres, Fibre-Dose, During Hard Metal Production, İsveç, S-171 84, Mayıs 2015.

[18] Kraus, T., Schramel, P., Weber, A., Occup. Environ. Med., Exposure Assessment In

The Hard Metal Manufacturing Industry With Special Regard To Tungsten And Its

Compounds, , 2001.

[19] Türk Standartları Enstitüsü, TS EN 689 İşyeri Havası- Solunumla Maruz Kalınan

Kimyasal Maddelerin Sınır Değerler İle Karşılaştırılması Ve Ölçme Stratejisinin

Değerlendirilmesi İçin Kılavuz, 2002.

[20] Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü, Demir Çelik Sektörü

Raporu, 2013/2.

[21] Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Sanayi Genel Müdürlüğü, Demir-Çelik ve Demir

Dışı Metaller Sektörü Strateji Belgesi, 2012-2016.

[22] Türkiye İstatistik Kurumu, TÜİK.

[23] HSE (Health and Safety Executive) – İngiltere İş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluşu

http://www.hse.gov.uk/pUbns/priced/eh40.pdf.

[24] HSE, MDHS 14/3 General Methods For Sampling And Gravimetric Analysis Of

Respirable And İnhalable Dust (Solunabilir Tozların Gravimetrik Analizi Ve Örneklemesi

İçin Genel Metotlar), 2000.

[25] NIOSH (The National Institute for Occupational Safety and Health) - Amerikan

Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü,

https://www.osha.gov/dts/chemicalsampling/data/CH_259635.html.

[26] ACGIH (The American Conference of Govenmental Industrial Hygienists) - Ulusal

Endüstriyel Hijyenistler Konferansı, Amerika

https://www.osha.gov/dts/chemicalsampling/data/CH_259635.html.

57

[27] Aksoy Sert Metal Özel Kalıp Ve Teknoloji Sanayi (Erişim: Aralık 2015)

http://www.axoimetal.com/index.html

[28] Köksal, Dr.N., OMÜ Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları, İş ve Meslek Hastalıkları,

Diğer Pnömokonyozlar ve Metallere Bağlı Akciğer Hastalıkları Sunumu,

http://docplayer.biz.tr/3750266-Diger-pnomokonyozlar-ve-metallere-bagli-akciger-

hastaliklari.html (Erişim 01/12/2015)

[29] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü,

Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik,

Sayı: 28733, Ankara, Tarih: 12.08.2013.

[30] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü,

İSGİP KOBİ’ler için İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Rehberi: Risk Değerlendirmesi, İSG

Performans İzleme ve Sağlık Tehlikeleri, Metal Sektörü, Ankara, 2011.

58

59

ÖZGEÇMİŞ

Kişisel Bilgiler

SOYADI, Adı : KILINÇ GÖKÇE, Hülya

Doğum tarihi ve yeri : 28.01.1989, Keçiören

Telefon : 0 (505) 250 04 22

E-Posta : hulya.kilinc@csgb.gov.tr

Eğitim

Derece

Okul

Mezuniyet tarihi

Lisans Ortadoğu Teknik Üniversitesi / Fizik 2011

Lise Hacı Ömer Tarman Anadolu Lisesi 2006

İş Deneyimi

Yıl

2012- (Halen)

Yer

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Görev

İş Sağlığı ve Güvenliği Uzman

Yardımcısı

Yabancı Dil

İngilizce (YDS-2014/Sonbahar: 70.00)

Yayınlar

-

Mesleki İlgi Alanları

Toz, Ölçüm Metotları

Hobiler

Masa Tenisi Oynama, Yüzme

FOTOĞRAF

60

61

EKLER

EK – I TÜM FİRMALARIN TOZ ÖLÇÜM SONUÇLARI

EK – II METAL TAŞLAMA İŞLEMİ YAPAN İŞYERLERİ İÇİN KONTROL

LİSTESİ

62

EK - I

TÜM FİRMALARIN TOZ ÖLÇÜM SONUÇLARI

63

EK – II

KONTROL LİSTESİ

METAL TAŞLAMA İŞLEMİ YAPAN İŞYERLERİ İÇİN

KONTROL LİSTESİ

64

Hazırlayan

Hülya KILINÇ GÖKÇE

İSG Uzman Yardımcısı

Danışman

Yağmur ERTEKİN

İSG Uzmanı

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü

İnönü Bulvarı No:42 İ Blok Kat 4

06520 Emek/ANKARA

Tel: 0312 296 60 00- Faks: 0312 215 50 28

www.isggm.gov.tr-isggm@csgb.gov.tr

65

AMAÇ

Bu kontrol listesi, 20/06/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile 29/12/2012 tarihli ve 28512 sayılı Resmi Gazete’de

yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği uyarınca metal taşlama işlemi yapılan işyerlerinde risk

değerlendirmesinin gerçekleştirilmesi sürecinde yol göstermek amacıyla hazırlanmıştır.

Kontrol listesi doğru bir şekilde uygulanıp, uygun olmadığını değerlendirdiğiniz konularda gerekli önlemler alındığı takdirde, bir yandan

çalışanlar için sağlıklı ve güvenli işyeri ortamı sağlanacak diğer yandan iş verimliliği ve motivasyonları artacaktır.

YÜKÜMLÜLÜK

Bu kontrol listesinin ihtiyaca göre geliştirilip doldurularak yönetimde bulundurulması, belirli aralıklarla güncellenmesi ve bu değerlendirme

sonucunda alınması öngörülen tedbirlerin yerine getirilmesi gerekmektedir.

Risk değerlendirmesi; metal taşlama işlemi yapılan işyerlerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerin

riske dönüşmesine yol açan faktörlerin ortadan kaldırılması için yapılması gerekli çalışmaları kapsar.

29.03.2013 tarih ve 28602 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin İşyeri Tehlike Sınıfları Tebliğinde Değişiklik

Yapılmasına Dair Tebliğe göre işyerinin faaliyet alanının yer aldığı tehlike sınıfı tespit edilmelidir. İşyerinin tehlike sınıfı ve çalışan sayısına

bağlı olarak iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi görevlendirilmesi veya ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden bu hizmetin temin edilmesi

yükümlülüğü ile ilgili tarih, 6331 sayılı Kanunun “Yürürlük” başlıklı 38 inci maddesine göre belirlenmelidir.

66

İşyerinde gerçekleştirilecek risk değerlendirmesinin İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliğinin 6 ncı maddesinde belirtilen

ekip tarafından yürütülmesi gerekmektedir. İhtiyaç duyulduğunda bu ekibe destek olmak üzere dışarıdaki kişi ve kuruluşlardan da hizmet

alınabilir. İş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi görevlendirilmesi yükümlülüğünün yürürlüğe girmediği işyerlerinde ise oluşturulacak ekipte bu

profesyoneller bulunmaksızın işveren(ler) ve çalışan(lar) birlikte risk değerlendirmesini gerçekleştirebileceklerdir.

Yapılmış olan risk değerlendirmesi; İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliğinin 12 inci maddesi uyarınca tehlike sınıfına göre

çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli işyerlerinde sırasıyla en geç iki, dört ve altı yılda bir yenilenir. İşyerlerinde herhangi bir değişiklik olması

durumunda bu sürelere beklenmeksizin risk değerlendirmesi yenilenir.

İZLENECEK YOL

1. Bu kontrol listesi, risk değerlendirmesi çalışmalarınıza yön vermek üzere hazırlanmış olup ihtiyaca göre detaylandırılabilir. İşyerinizi

ilgilendirmeyen kısımları, kontrol listesinden çıkarabilir veya farklı tehlike kaynakları olması halinde ise ilaveler yapabilirsiniz.

2. Kontrol listesinde, metal taşlama yapılan işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından olması/yapılması gerekenler konu başlığı ile

birlikte cümleler halinde verilmiştir. Cümledeki ifade; işyerinizde gözlemlediğiniz duruma uyuyorsa “evet”, uymuyorsa “hayır”

kutucuğunu işaretleyiniz. “Hayır” kutucuğunu işaretleyerek doğru olmadığını düşündüğünüz her bir durum için alınması gereken

önlemleri ilgili satırdaki karşılığına yazınız. Alınması gereken önlem ile ilgili sorumlu kişiler ve tamamlanacağı tarihi belirttikten sonra

risk değerlendirmesini gerçekleştiren ekipteki kişilere dokümanın her bir sayfasını paraflatıp son sayfasının ilgili kısımlarını imzalatınız.

67

3. Çalışanlar, temsilcileri ve başka işyerlerinden çalışmak üzere gelen çalışanlar ve bunların işverenleri; metal taşlama yapılan işyerlerinde

karşılaşılabilecek sağlık ve güvenlik riskleri ile düzeltici ve önleyici tedbirler hakkında bilgilendiriniz.

4. Alınması gereken önlemlere karar verirken; riskin tamamen bertaraf edilmesi, bu mümkün değil ise riskin kabul edilebilir seviyeye

indirilmesi için tehlike veya tehlike kaynaklarının ortadan kaldırılması, tehlikelinin, tehlikeli olmayanla veya daha az tehlikeli olanla

değiştirilmesi ve riskler ile kaynağında mücadele edilmesi gerekmektedir.

5. Önlemler uygulanırken toplu korunma önlemlerine, kişisel korunma önlemlerine göre öncelik verilmeli ve uygulanacak önlemlerin yeni

risklere neden olmaması sağlanmalıdır.

KONTROL LİSTESİNDE YER ALAN KONU BAŞLIKLARI İÇİN İLGİLİ MEVZUATIN GEREKLERİNİN YERİNE

GETİRİLMESİ ÇALIŞMALARINIZA ÖNEMLİ KATKI SAĞLAYACAKTIR.

ÖNEMLİ HATIRLATMALAR

Bu kontrol listesi doldurulduktan sonra HERHANGİ BİR KURUMA BİLDİRİM YAPILMAYACAKTIR. İşveren tarafından

denetimlerde gösterilmek üzere ilgili DOSYADA SAKLANACAKTIR.

Uygun olmadığını düşündüğünüz durumlar için belirlediğiniz her bir alınması gereken önlemin takibi yapılmalı ve sorumlu kişilerce,

öngörülen tarihe kadar gerçekleştirildiğinden emin olunmalıdır.

68

GENEL & İŞYERİ DÜZENİ

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ Zemin, kayma ve düşmeyi önleyecek şekilde uygun

malzeme ile kaplanmış mı ve düzenli olarak kontrol

ediliyor mu?

Çalışma alanlarına dökülen malzemeler veya diğer

sebeplerden ötürü kayganlaşmış zeminler ya da geçitler

derhal temizleniyor mu?

İşyerinin temizliği düzenli olarak yapılıyor ve çalışma

ortamında, hijyen açısından gerekli şartlar sağlanıyor

mu?

İşyeri içerisinde duvarlara monte edilmiş raflar, askılıklar

vb. malzemeler çalışanların üzerine düşmeyecek şekilde

sabitleniyor mu?

Çalışma alanında yerlerde, malzemelerin bırakılması

nedeniyle engeller oluşması veya malzeme artıklarının

yerlerde veya taban kenarlarında birikmesi önleniyor mu?

Çalışanlar, işlerini bitirdikten sonra bütün malzemeleri

yerlerine düzenli olarak yerleştiriyor mu?

İşyeri içerisinde tüm alanlarda yeterli havalandırma

sistemi bulunuyor ve bu alanlar düzenli olarak

havalandırılıyor mu?

Havalandırma sistemlerinin periyodik bakımları düzenli

aralıklarla yaptırılıyor mu?

İşyeri içerisinde tüm alanlarda yeterli aydınlatma

sağlanıyor ve aydınlatma sistemleri çalışır halde

bulunuyor mu?

69

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

İşyerinde termal konfor şartları (sıcaklık, nem, basınç

vb.) düzenli olarak kontrol ediliyor mu?

Kullanılan kablolu aletler takılma veya düşmeyi

önleyecek şekilde kullanılıyor mu?

İşyeri içerisindeki çalışma alanlarında sigara içilmesi

yasaklanmış ve çalışanlar bu konuda bilgilendirilmiş mi?

İçinde yeterli malzemenin bulunduğu ilk yardım dolabı

mevcut mu?

Çalışanların işe giriş muayeneleri ve periyodik kontrolleri

zamanında yaptırılıyor mu?

Çalışanlara yaptıkları işe uygun iş sağlığı ve güvenliği

eğitimi verilmiş mi?

Çalışanlar yaptıkları işle ilgili olarak gerekli eğitim ve

bilgiye sahip mi?

Eğitim ve bilgilendirme ile ilgili belgeler kayıt altına

alınıyor ve kayıtlar uygun şekilde muhafaza ediliyor mu?

İşyerinde acil çıkış kapıları bulunuyor mu ve dışarıya

doğru açılıyor mu?

Gerekli çalışmalarda işin özelliğine uygun kişisel

koruyucu donanımların kullanılması sağlanıyor mu?

70

FİZİKSEL TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

İnsanlardan, makine veya donanımlardan

kaynaklanabilecek veya dış ortam kaynaklı gürültünün

rahatsız edici düzeyde olması engelleniyor mu?

Gürültünün direkt yayılımı perdeleme ya da bariyerlerle

engelleniyor mu?

Gürültü emisyonunu azaltacak mühendislik yöntemleri

(titreşen makine ya da bileşenlerinin yalıtımı,

havalandırma sistemlerinde susturucular kullanılması vb. )

uygulanıyor mu?

Mevzuatta belirtilen gürültü seviyesinin üzerinde olan

makine ve iş ekipmanları ile çalışmalarda kulak

koruyucusu kullanılıyor mu?

Gün ışığının yetmediği işlerde suni ışıklandırma gölge ve

yansıma oluşturmayacak şekilde sağlanıyor mu?

Aydınlatma sisteminin devre dışı kalmasının çalışanlar

için risk oluşturabileceği yerlerde yeterli aydınlatmayı

sağlayacak ayrı bir enerji kaynağına bağlı acil aydınlatma

sistemi bulunuyor mu?

Makine veya donanımlardan kaynaklanabilecek titreşimin

rahatsız edici düzeyde olması engelleniyor mu?

Aydınlatma düzeyi, gürültü ve titreşim maruziyet

ölçümleri yapılıyor mu?

71

MEKANİK TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Kesici veya delici nitelikteki alet veya ekipmanların açıkta

bulundurulması engelleniyor ve koruyucu içerisinde

muhafaza edilmesi sağlanıyor mu?

Kesici veya delici alet veya ekipmanlar uygun aralıklarla,

kullanım öncesi ve sonrasında kontrol ediliyor mu?

Kesim bıçakları ile çalışılırken, kesme işlemleri stabil bir

yüzeyde yapılıyor mu?

Tüm alet veya ekipmanların tasarım amaçlarına uygun

yönde kullanılması sağlanıyor mu?

Bütün makinalarda gerekli uyarı işaretleri bulunuyor mu?

Bütün makinaların etrafında çalışma için yeterli alan

mevcut mu?

Makineler için üretici firmadan, Türkçe kullanım

kılavuzları temin edilmiş ve makineler bu kılavuza uygun

olarak kullanılıyor mu?

Özellikle hareketli parçaları olan ve dönen aksamları

bulunan makineler/aletler, üreticisinin talimatları

doğrultusunda koruma panelleri vb. önlemler ile koruma

altına alınıyor mu?

Makinelerin kazara/istemeden çalıştırılması engelleniyor

ve makinaların acil durdurma düğmeleri ulaşılabilir ve

çalışır durumda bulunuyor mu?

72

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

İmalatçının talimatları doğrultusunda tüm makinelerin

günlük bakımları ve periyodik kontrolleri yapılıyor mu?

Özel cihaz, el aletleri ya da teknik aparatların sadece özel

eğitim almış çalışanlar tarafından ve gerekli önlemler

alınarak kullanılması sağlanıyor mu?

Makinelerin çift düğme sistemleri doğru bir şekilde

kullanılıyor mu?

73

ERGONOMİK TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ Çalışma tezgahları ve makinaların kullanımı; çalışanlarda

duruş bozukluğu, kas-iskelet sistemi ile ilgili

rahatsızlıklara neden olmayacak şekilde uygun yükseklikte

kurulmuş mu?

Çalışanların uzun süre aynı pozisyonda veya fiziksel

anlamda zorlayıcı çalışmaları engelleniyor mu?

Çalışanlara, yaptıkları işe uygun masa, sandalye veya

destek ekipman sağlanmış mı?

Çalışanların, çalışma alanlarını kendilerine göre ayarlama

ve düzenleme imkânları var mı?

Sırt ve bel incinmesi riski oluşturabilecek yüklerin

itilmesini ya da çekilmesini sağlayacak uygun taşıma

araçları sağlanıyor mu?

74

YANGIN VE PATLAMA TEHLİKE ve RİSKLERİ

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Yangın uyarı sisteminin (sesli ve ışıklı uyarı) çalışır

durumda olması sağlanıyor mu?

Yeterli sayıda yangın söndürücü mevcut mu, uygun

konumlandırılıyor ve son kullanma tarihleri kontrol

ediliyor mu?

İşyerinde yangın veya patlamaya sebep olabilecek

tutuşturucu kaynakların (açık alev vb.) bulunması

engelleniyor mu?

Yangın veya patlamaya sebep olabilecek tehlikeli

kimyasal maddelerin, atık ve artıkların uygun şekilde

depolanması yapılıyor mu?

Kimyasalların bulunduğu ortamlarda alev sızdırmaz

özellikte aydınlatma ve havalandırma tertibatı bulunuyor

mu?

Elektrikli ekipman, statik elektrik gibi ateşleme kaynakları

ile patlayıcı kimyasallar aynı yerde bulundurulmaları

engelleniyor mu?

İşyerinde, gerekli detayları içeren acil durum planı

hazırlanmış mı?

Çalışanlar, acil durumlarda ne yapması gerektiği

konusunda bilgilendirilmiş mi?

Yangın ve patlama konularında mücadelede çalışanlara

eğitimler veriliyor ve tatbikatlar yaptırılıyor mu?

75

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Acil duruma neden olan olaya ilişkin iletişime geçilecek

(yangın, gaz kaçağı, deprem vb.) telefon numaraları

görünür yerlere asılmış mı?

Yangın merdiveni kapıları/apartman kapısı/acil çıkışlar

kilitli olmayıp her an açılabilir durumda bulunuyor mu?

Kapı ve kaçış yollarını gösteren acil durum levhaları

uygun yerlere yerleştirilmiş ve yangın merdiveninde

ışıklandırma sağlanıyor mu?

76

ELEKTRİK KAYNAKLI TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Elektrik/sigorta kutuları kilitlenmiş, yetkisiz kişilerin

erişimleri önlenmiş mi?

Tüm prizler topraklanmış mı? Elektrik tesisatının kontrolü

ve topraklama ölçümleri periyodik olarak yapılıyor mu?

Kaçak akım rölesi ana elektrik hattına bağlanmış mı,

kontrol ve bakımları düzenli olarak yapılıyor mu?

Kabloların ekleme yapılarak (kesilip bantlanarak vb.)

uzatılması engelleniyor mu?

Açıkta kablo bulunmamasına dikkat edilmekte ve prizlerin

sağlamlığı düzenli olarak kontrol edilmekte mi?

Elektrik kontrol panosuna ulaşımı engelleyecek

malzemeler ortadan kaldırılmış mı?

Kontrol panosunun önündeki alanın zeminine uygun

yalıtım yapılmış mı?

Elektrikli ekipmanların ıslak ortam, su ve kimyasal içerikli

ürünler ile temas ettirilmesi engelleniyor mu?

77

KİMYASAL TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Kimyasallara ait güncel güvenlik bilgi formları mevcut mu

ve çalışanların erişebileceği konumda bulunuyor mu?

Tehlikeli kimyasallar yerine tehlikeli olmayan veya daha

az tehlikeli olanların kullanılması sağlanıyor mu?

İşyeri ortamında kimyasal maddelerin yoğun olarak

kullanıldığı bölümler diğer alanlardan ayrılmış mı?

Kimyasal maddelerin kullanım amaçları dışında

kullanılması engelleniyor mu?

Kimyasalların üzerinde uygulama yöntemi, kullanılacak

koruyucu ekipman ve zararlarını gösteren etiketler mevcut

mu?

Kimyasal maddelerin (özellikle içerikleri nedeniyle

alevlenebilir olanların) saklama koşullarına uyuluyor, bu

malzemeler ısı, ışık ve diğer malzemelerden uzakta

muhafaza edilmesi sağlanıyor mu?

Birbirleri ile tepkimeye girerek tehlikeli salımlar

oluşturabilecek kimyasal maddelerin ayrı yerlerde

muhafaza edilmesi sağlanıyor mu?

Kimyasalların kullanıldığı alanlarda kullanım miktarından

fazla miktarda bulundurulması engelleniyor mu?

Kimyasal madde üzerindeki güvenlik bilgi formu

kaybolacak şekilde, kimyasal maddelerin başka bir

kap/kutu/şişelere aktarılması engelleniyor ve maddelerin

orijinal kutuları içerisinde tutulması sağlanıyor mu?

78

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Çalışanlar için kimyasalların kullanıldığı yerlerde işin

özelliğine uygun kişisel koruyucu donanım (eldiven,

gözlük, yüz siperi, gaz maskesi vb.) sağlanmıştır.

Çalışanların kimyasal maruziyet ölçümleri periyodik

olarak yapılıyor mu?

79

TAŞLAMA MAKİNALARINDAKİ TEHLİKE ve RİSKLER

KONTROL LİSTESİ EVET

HAYIR

ALINMASI GEREKEN

ÖNLEM

SORUMLU

KİŞİ

TAMAMLANMA

TARİHİ

Tezgah ve pedallı bileyiciler sabit olarak monte edilmişler

mi?

Bileyleme işlemi yapılırken her zaman emniyet gözlükleri

veya yüzü koruyucu maskeler takılıyor mu?

Sabit veya sabit olarak monte edilmiş bileyiciler elektrik

sistemine metal bir boru yada başka bir sabit kablo sistemi

ile bağlımı?

Her bileyicinin kendine ait bir açma / kapama kontrol

düğmesi var mı?

Elektrikle çalışan tüm bileyiciler etkin bir şekilde

topraklanmış mı?

Yeni taşlama diskleri monte edilmeden önce gözle

muayene ediliyor ve ring testinden geçiriliyor mu?

Fazla miktarda toz çıkaran işlemle de kullanılan

bileyicilerde toz toplayıcı veya motorlu eksoz bulunuyor

mu?

Soğutucu sıvı kullanılan bileyicilerde bu sıvısının

çalışanlara ulaşmasını engelleyecek deflektör bulunuyor

mu?

Bileyicilerin çevresinin temizliği sağlanıyor mu?