me zgjedhje - albas.alalbas.al/.../kl-12/word/libri_mesuesit_biologjia_12_(me_zgjedhje).docx · web...

MIRELA BEGA MAJLINDA MATUKA MEHMETAJ FLUTURA MALO

BIOLOGJIA 12ME ZGJEDHJE

LIBËR MËSUESI

Botues:Latif AJRULLAI Rita PETRO

Redaktore:Sevi Lami

Arti grafik:Eldion NEVRUZI

© Albas, 2018

Shtëpia botuese AlbasNë Tiranë: rr. “Donika Kastrioti”, pallati 14, ap. 4D.Tel: 00355 45800160e-mail: [email protected]

Në Tetovë: rr. “Ilinden”, nr. 105 Tel.: 00389 44 344 047e-mail: [email protected]

Në Prishtinë: rr. “Muharrem Fejza”, p.n.Tel.: 00377 45 999 770e-mail: [email protected]

Në Preshevë: rr. “Selami Hallaqi”Tel.: 00381 17 669 677e-mail: [email protected]

Shtypur në shtypshkronjën

PËRMBAJTJE1. Biologjia qelizore dhe mikroskopia2. Ngjashmëritë dhe dallimet qelizë bimore dhe qelizë shtazore3. Njësitë e matjes4. Llogaritja e përmasave të objekteve (Veprimtari praktike)5. Superstruktura e qelizës shtazore6. Superstruktura e qelizës bimore7.Dy lloje qelizash krejt të ndryshme8. Përsëritje për tematikën9. Njësitë ndërtuese të jetës: monomerët, polimerët, makro- molekulat10. Karbohidratet: monosakaridet dhe disakaridet11. Karbohidratet - Polisakaritet: Amidoni, celuloza12. Yndyrat13. Proteinat14. Proteinat rruzullore e fijezore15. Uji16. Përsëritje. Molekulat biologjike17.Fosfolipidet dhe struktura e membranës18. Sinjalizimi i qelizave19. Lëvizja e lëndëve brenda dhe jashtë qelizës20. Difuzioni (Punë laboratori)21. Osmoza22. Potenciali i tretësirës dhe i trysnisë23. Transporti aktiv24. Përsëritje. Membranat qelizore dhe transporti25. Kromozomet26. Struktura e kromozomeve27.Mitoza28. Hulumtimi i mitozës (Punë laboratori)29. Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit30. Përsëritje. Cikli qelizor dhe mitoza31. Struktura e ADN-së dhe ARN-së32. Dyfishimi i ADN-së33-34. ADN-ja, ARN-ja dhe sinteza e proteinave35. Përsëritje. Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave36. Nevojat për transport të bimëve37.Struktura e rrënjëve, kërcejve dhe e gjetheve38. Transporti i ujit: transpirimi39. Nga ksilema në qelizat e gjethes40. Nga qimet thithëse të rrënjës në ksilemë41. Translokacioni42. Si ndodh translokacioni?43. Përsëritje. Transporti te bimët44. Sistemet transportuese te gjitarët45. Enët e gjaku46. Plazma e gjakut dhe lëngu indor47.Limfa dhe qelizat e gjakut48. Hemoglobina49. Problemet që lidhen me transportin e oksigjenit50. Zemra51. Cikli kardiak52. Kontrolli i rrahjeve të zemrës53. Përsëritje. Sistemet transportuese te gjallesat shtazore54. Test përmbledhës55. Vlerësim portofoli56. 59. 103. Projekt. Ç’rregullime të sistemit kardiovaskular

dhe aparatit të frymëkëmbimit. Duhanpirja.57.Këmbimi i gazeve. Mushkëritë58. Trakeja, bronket, bronkiolet dhe hojëzat60. Përsëritje. Shkëmbimi i gazeve në hojëza61. Mbrojtja nga sëmundjet62. Qelizat e sistemit imunitar63. Antitrupat dhe sasia e leukociteve në gjak64. Imuniteti aktiv dhe pasiv65. Sëmundjet autoimune66. Antitrupat monoklonialë67.Përsëritje. Sistemi imunitar, sëmundjet autoimune,

antitrupat monoklonialë.

68. Nevojat e organizmave të gjallë për energji69. ATP-ja70. Frymëmarrja qelizore, glikoliza dhe reaksionet e ndërmjetme71. Frymëmarrja qelizore. Cikli i Krebsit dhe fosforilimi oksidativ.72. Struktura dhe funksioni i mitokondrive73. Frymëmarrja qelizore pa oksigjen74. Përsëritje. Energjia dhe frymëmarrja qelizore75. Procesi i transferimit të energjisë76. Reaksionet e fotosintezës që varen nga drita77.Reaksionet e fotosintezës që nuk varen nga drita78. Bimët C479. Përsëritje. Fotosinteza80. Mjedisi i brendshëm81. Kontrolli i temperaturës së trupit82. Ekskretimi83. Struktura e veshkave84. Ripërthithja në nefron85. Kontrolli i përmbajtjes së ujit86. Kontrolli i glukozës në gjak87.Homeostaza te bimët88. Përsëritje. Homeostaza te gjallesat shtazore dhe bimore89. Komunikimi nervor90. Harku reflektor91. Potenciali i veprimit92. Sinapset93. Roli i sinapseve94. Tkurrja muskulore95. Si realizohet tkurrja muskulore96. Komunikimi hormonal97.Kontrolli i lindjeve98. Kontrolli dhe koordinimi te bimët99. Auksinat dhe rritja në gjatësi e bimëve100. Përsëritje: Koordinimi101. Ushtrime. Koordinimi102. Test për tematikat VIII-XII104. Vlerësim portofoli. Periudha: Janar-Mars105. Kromozomet homologe106. Mejoza107. Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve108. Gametogjeneza te njeriu dhe te bimët109. Gjenetika. Trashëgimia e gjeneve;110. Kryqëzimet analizuese dhe alelizmi i shumëfishtë111. Ushtrime - Mejoza, gametogjeneza dhe gjenetika112. Trashëgimia e lidhur me gjininë113. Kryqëzimet dihibride114. Ushtrime për trashëgiminë e lidhur me seksin dhe

kryqëzimet dihibride115. Ndërveprimet ndërmjet lokuseve116. Kryqkëmbimi117. Ushtrime. Ndërveprimet ndërmjet lokuseve

dhe kryqkëmbimin118. Mutacionet119. Kontrolli i shprehjes së gjeneve te prokariotët120. Kontrolli i shprehjes së gjeneve tek eukariotët121. Përsëritje. Ndryshimet e trashëgueshme122. Variacioni123. Ndikimet mjedisore në fenotip124. Përzgjedhja natyrore126. Ligji Hardi-Vajnber127. Ushtrime. Ligji Hardi-Vajnberg128. Teoria Darvin-Uollas dhe llojformimi129. Krahasimet në nivel molekular130. Ekosistemet131. Diversiteti132. Rëndësia e diversitetit133. Përsëritje. Diversiteti biologjik, klasifikimi dhe ruajtja134. Testim136. Vlerësim portofoli. Periudha: Prill-Qershor

5

PLANI MËSIMOR BIOLOGJIA 12 ME ZGJEDHJE

Sipas nismës 3 lëndë në 6 orë

KURRIKULA ME KOMPETENCA

Shkalla VI

Rezultatet e të nxënit të kompetencave kyç që realizohen nëpërmjet fushës së shkencave të natyrës për shkallën VI.

Kompetenca e komunikimit dhe e të shprehurit. Nxënësi komunikon në mënyrë efektive. Nxënësi/ja:• shpreh para të tjerëve çështjet thelbësore të ngritura në një fjalim, interpretim ose paraqitje të dëgjuar

për një temë të caktuar nga fusha të ndryshme, përmes së paku një forme të komunikimit (gjuhës, simboleve, shenjave, kodeve, performancës artistike etj.);

• diskuton në grup në mënyrë konstruktive duke dhënë informacion, argumente dhe duke shtruar pyetje në një dialog në kohëzgjatje prej disa minutash, për një temë të caktuar në gjuhën amtare, ose në gjuhë të huaj;

• përdor drejt strukturën dhe rregullat e drejtshkrimit në forma të ndryshme të komunikimit, si: ese, e-mail, letër formale dhe joformale etj.;

• prezanton një temë të caktuar nga arti, nga shkenca, nga jeta e përditshme dhe në mënyrë efektive komunikon me audiencën duke përdorur TIK-un dhe mediet e tjera të shkruara dhe elektronike;

• përdor në mënyrë efektive programet e TIK-ut gjatë procesit të të nxënit (duke përfshirë edhe të nxënit në distancë) dhe kryerjes së detyrave në një fushë të caktuar mësimore.

Kompetenca e të menduarit. Nxënësi mendon në mënyrë krijuese. Nxënësi/ja:• sqaron ecurinë e zgjidhjes së një problemi në klasë apo jashtë saj, duke e vërtetuar zgjidhjen e problemit

përmes metodës së analizës dhe e prezanton para moshatarëve apo para të tjerëve;• analizon, në mënyrë të pavarur, informacionet e marra nga burimet e ndryshme për një temë ose detyrë

të dhënë, vlerëson cilësinë e tyre dhe i radhit ato sipas rëndësisë dhe qëllimit që kanë (temat mund të jenë, p.sh.: orientimi në karrierë, integrimi evropian, ndryshimet klimatike, rreziqet nga armët konvencionale, armatimi bërthamor, zhvillimi kulturoro-artistik në vend etj.); gjykon rezultatet e arritura, nga analiza e të dhënave të një projekti apo programi të realizuar dhe i interpreton ato me gjuhën e matematikës dhe të fushës përkatëse, i paraqet grafikisht, në formë tabelore, duke nxjerrë përfundime të vërtetuara (p.sh.: projekt me bazë shkolle, projekt i gjelbërimit, projekt i hartuar nga komuniteti, koncert, ekspozitë, orë letrare, punë laboratorike etj.);

6

• kërkon në mënyrë të pavarur për një çështje të caktuar, duke përcaktuar fazat dhe procedurat e hulumtimit, paraqet dhe interpreton rezultatet e fituara në tabela dhe grafikë, duke përdorur teknologjinë informative;

• identifikon burimet e informacioneve të nevojshme dhe i shfrytëzon ato në mënyrën e duhur për të zgjidhur një problem në nivelin e caktuar të vështirësisë, duke dhënë shembuj konkretë;

• vlerëson cilësinë e informacioneve në një material të shkruar për një temë të caktuar (p.sh.: për ngrohjen globale, për diversitetin kulturor dhe etnik etj.),

• identifikon elementet kryesore, i diskuton me moshatarët, duke dhënë propozime konkrete për shfrytëzimin e shembujve pozitivë në kontekstin lokal apo global, duke shprehur edhe qëndrimin personal;

• përpunon në mënyrë kritike informacionet e mbledhura nga burime të ndryshme për ndonjë temë të ndjeshme në shoqëri, formon qëndrim kritik dhe e paraqet atë gjatë një debati me moshatarë dhe me të tjerë për çështjen e ngritur, “pro” ose “kundër” (si, p.sh.: futja e edukimit fetar në shkollat publike, martesat mes anëtarëve të një gjinie, dënimi me vdekje etj.);

• argumenton rezultatet e arritura gjatë një eksperimentimi në shkollë apo diku tjetër, duke përshkruar qëllimin, hipotezën dhe mënyrën e vëzhgimit të dukurisë së manifestuar dhe paraqet rezultatet në mënyrë tabelore dhe grafike;

• zbaton njohuritë dhe përvojën në kontekst të zgjidhjes së një problemi nëpërmjet veprimeve të përshtatshme ( p.sh., përfshin të rinjtë në një debat për tema me interes shkencor, shoqëror, historik, kombëtar etj.) vetëm pasi të jenë bërë përgatitjet e duhura dhe të jetë bërë informimi i të gjithëve.

Kompetenca e të nxënit. Nxënësi mëson për të nxënë. Nxënësi/ja:• demonstron shkathtësi të përdorimit të TIK-ut në situata të përditshme dhe në përmbushjen e kërkesave

të ndryshme gjatë të nxënit (p.sh.: për ndërtimin e tabelave, grafikëve apo diagrameve, për vizatimin e një plani të shtëpisë, apo për përgatitjen e shkresave dhe prezantimeve etj.);

• diskuton në grup për mënyrat e bashkëpunimit me të tjerët për të zgjidhur një situatë të re mësimore ( një problem nga jeta e përditshme ose për të menaxhuar konfliktet me bashkëmoshatarët), tregon mënyrën e shfrytëzimit të përvojave paraprake për të zhvilluar njohuritë dhe shkathtësitë e reja në zgjidhjen e situatave dhe problemeve të tilla;

• shfrytëzon, në mënyrën e duhur, këshillat dhe informacionet e marra për përkrahje në zgjidhjen e një detyre apo problemi të caktuar, pastaj rezultatet i paraqet para të tjerëve;

• bën përpunimin e informacioneve për një temë të caktuar në mënyrë të pavarur dhe efektive, rezultatet e punës i prezanton me shkrim ose me gojë para të tjerëve, duke dhënë shpjegime për mënyrën e zgjedhjes dhe të shfrytëzimit të burimeve të informacionit;

• paraqet një plan studimi (në formë skice, vizatimi, shkrimi etj.) për ndonjë çështje të caktuar (p.sh.: vlerat kulturore të rajonit të vet, vlerat e edukimit në shoqëri etj.), duke respektuar të gjitha hapat e planit të studimit dhe e paraqet para të tjerëve;

• vlerëson, në mënyrë kritike, punën e vet duke iu referuar qëllimeve të punës, p.sh., në mënyrë të pavarur redakton një dorëshkrim të tij për përmirësimin e organizimit të shkrimit dhe të qartësisë së mendimit etj.;

• menaxhon në mënyrë produktive burimet që i ka në dispozicion (kohën, njerëzit, mjetet e konkretizimit/ punës etj.) gjatë kryerjes së një aktiviteti ose detyre të caktuar në një fushë mësimore apo në situata të jetës së përditshme.

Kompetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin. Nxënësi kontribuon në mënyrë produktive. Nxënësi/ja:• merr nisma në veprimtari të ndryshme me interes për lëndën/fushën mësimore, për klasën, për shkollën

dhe për mjedisin ku jeton, si dhe tregohet i përgjegjshëm në plotësimin e detyrave, përmbushjen e detyrimeve dhe respektimin e afateve referuar projektit apo planit;

• planifikon dhe menaxhon me sukses një projekt me objektiva të caktuara, p.sh., një projekt për organizimin e ndërmarrjeve të vogla që ofrojnë produkte dhe shërbime për qytetarët, duke u mbështetur në kërkesat aktuale të tregut të punës;

• zbaton udhëzimet dhe rregullat e shkruara në udhëzues, katalogë, apo skica për përdorimin e drejtë të mjeteve laboratorike, makinave dhe pajisjeve teknike, gjatë një ushtrimi ose aktiviteti (në klasë, në

7

laborator etj.) dhe tregon për të tjerët mënyrën e zgjedhjes dhe përdorimit të tyre.

8

Kompetenca personale. Nxënësi bën jetë të shëndetshme.Nxënësi/ja:• demonstron vetëbesim dhe shkathtësi personale e ndërpersonale në jetën e përditshme, duke dalluar me

kohë aspektet pozitive për veten dhe duke ndërmarrë veprime konkrete për arritjen e rezultateve të synuara personale;

• shfaq në forma të ndryshme bashkëndjesi për të tjerët, p.sh.: merr pjesë në veprimtari bamirësie, ndihmon të moshuarit, të sëmurët etj. dhe përvojat e tilla i prezanton para të tjerëve;

• paraqet nëpërmjet njërës nga format shprehëse, përparësitë e veprimtarive fizike ditore për individin e shëndoshë dhe prezanton para të tjerëve qëllimet e vendosura për veten në këtë fushë (për marrje me aktivitete fizike ditore) dhe nivelin e arritjes së tyre;

• bën zgjedhje dhe merr vendime të duhura lidhur me shëndetin, dietat dhe ushtrimet në jetën e përditshme, apo në situata të paraqitura në formën e detyrave dhe veprimtarive mësimore, kur duhet të veprojë në mënyrë të pavarur për zbatimin në praktikë të këtyre aspekteve;

• shpreh, në forma të ndryshme, qëndrimin e vet të pavarur për përgjegjësinë e të qenit prind/kujdestar dhe për planifikimin e familjes, si dhe merr vendime të drejta për të ardhmen e tij.

Kompetenca qytetare. Nxënësi përkushtohet ndaj të mirës së përbashkët. Nxënësi/ja:• prezanton nëpërmjet njërës nga format e shprehjes, mënyrën e funksionimit të mjedisit shoqëror në nivel

lokal dhe më gjerë, si dhe me shembuj konkretë tregon kontributin e vet në ruajtjen dhe kultivimin e vlerave të mjedisit;

• ilustron me shembuj zgjidhjen e problemeve të caktuara në nivel shkolle ose në nivel të komunitetit dhe format e përkrahjes, si dhe e arsyeton këtë me argumente para një audience të caktuar (p.sh., demonstron mënyrën e ofrimit të ndihmës së parë në rastet e fatkeqësive natyrore ose njerëzore);

• merr pjesë në përgatitjen dhe organizimin e një veprimtarie (në shkollë apo në komunitet) për mbrojtjen e mjedisit natyror dhe atij të krijuar nga njeriu dhe në mënyra të ndryshme kontribuon për zhvillim të qëndrueshëm të tij.

Kompetenca digjitale. Nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin. Nxënësi/ja:• përdor programet e TIK-ut në mënyrë efektive për të komunikuar dhe bashkëpunuar me

bashkëmoshatarët gjatë procesit të të nxënit, duke përfshirë edhe të nxënit në distancë;• prezanton një projekt, duke përdorur sekuenca videosh, figurash, për demonstrimin e temave mësimore;• vlerëson cilësinë e informacionit të gjetur nga një shumëllojshmëri burimesh dhe mediesh;• përdor sistemet e duhura kompjuterike (hardwar, software dhe network dhe softet), si: word processing,

database, power-point, publisher, internet explorer për përdorimin e TIK-ut në situata të ndryshme të të nxënit (ndërtimin e tabelave, grafikëve, diagrameve, vizatimin e një plani, përgatitjen e shkresave dhe të prezantimeve);

• është krijues në zbatimin e njohurive që përmbajnë shkencat kompjuterike dhe mediet digjitale; tregon rregullat e sigurisë që duhen zbatuar për të ruajtur privatësinë personale, sipas kodit të etikës së komunikimit personal dhe në grup;

• është aktiv dhe i pavarur në procesin e mësimdhënies dhe mësimnxënies për gjetjen dhe përdorimin e metodologjive që lehtësojnë këtë proces.

9

KOHA MËSIMORE

Programi i fushës së shkencave natyrore për shkallën VI specifikon orët e secilës tematikë për secilën lëndë. Mësuesit janë të lirë të lëvizin me 10-20% të orëve për çdo tematikë. Shuma e orëve për secilën tematikë është e barabartë me sasinë e orëve vjetore të përcaktuara në planin mësimor të arsimit të mesëm të lartë. Përdoruesit e programit duhet të respektojnë peshën që zë secila tematikë në orët totale vjetore.

Tabela: Orët përkatëse mësimore të tematikave për klasën e 12-të.

Shkalla VI Diversiteti Ciklet Ndërveprimet Sistemet Totali i orëve

KLASA 12 60 20 - 56 136

PLANI VJETOR SINTETIK

PLANI VJETOR SINTETIK - LËNDA BIOLOGJIA 12 ME ZGJEDHJE

Arsimi i Mesëm i Lartë (AML)Niveli i arsimit me

kohëzgjatje prej tri vitesh (KSNA 3)

Shkalla VI

Struktura34 javë x 4 orë/javë = 136 orë

PERIUDHA SHTATOR – DHJETOR56 ORË

JANAR – MARS48 ORË

PRILL – QERSHOR32 ORË

TEMATIKA DIVERSITETI DIVERSITETI DIVERSITETI

Njohuritë dhe konceptet

Ndërtimi dhe funksionimi i qelizave eukariote dhe prokarioteTeoria qelizore Qelizat prokariote Qelizat eukariote VirusetDiversiteti i molekulave biologjike KarbohidratetYndyrat Proteinat Acidet nukleikeDyfishimi i ADN-se Sinteza e proteinave Jonet inorganikeUji

Gjenetika, kontrolli i shprehjes së gjeneve Trashëgimia monohibride dhe dihibride Kromozomet homologe Kryqëzimet analizuese KodominancaGjenet e lidhura Alelizmi i shumëfishtë Ndërveprimi i gjeneve MutacionetKontrolli i shprehjes së gjeneve te prokariotët dhe eukariotëtGjenetika e popullatave Ligji Hardi Vajnberg Shkaqet e mikroevolucionit Evolucioni dhe përshtatja Përzgjedhja natyrore dhe format e sajPërshtatjet fiziologjike, anatomike dhe sjelljore Izolimi riprodhuesLlojiLlojformimi alopatrik dhe simpatrikDiversiteti i llojeve Ekosistemet Diversiteti i llojeve

1

TEMATIKA SISTEMET SISTEMET

Njohuritë dhe konceptet

Shkëmbimi dhe transporti i lëndëveMekanizmat e transportit qelizorStruktura e membranës qelizoreSinjalizimi te qelizat Sistemet e transportit të lëndëve në qelizë Shkëmbimi dhe transporti i lëndëve te bimëtNevojat për transport të bimëveIndet bimoreStruktura e rrënjëve kërce- jve dhe gjetheve Shkëmbimi i gazeve TranspirimiTranslokacioniShkëmbimi dhe transporti i lëndëve te kafshët Ndërtimi i sistemit të qarkullimitEnët e gjakut ZemraCikli kardiakTransporti i lëndëve ndërm- jet sistemit të qarkullimit të gjakut dhe qelizave Elementët qelizor të gjakut GjakuLimfa

Shkëmbimi dhe transporti i lëndëve te kafshët Shkëmbimi i gazeve Ndërtimi i sistemit të frymëkëmbimitTransporti i gazeve në gjakSistemi imunitarMbrojtja ndaj sëmundjeve Qelizat e sistemit imunitar Imuniteti aktiv dhe pasiv Homeostaza te kafshët dhe te bimëtMjedisi i brendshëm Homeostaza te njeriu EkskretimiStruktura e sistemit të ekskretimit Funksionet e nefronit Homeostaza te bimëtKoordinimi te kafshët dhe te bimëtKomunikimi nervor Harku reflektor SinapsetTkurrja muskulore Roli i hipotalamusit Roli i ADH (hormoni ikundërurinimit) në ruajtjen e sasisë së ujit.Komunikimi hormonal te bimëtRoli i hormoneve bimore

TEMATIKA CIKLET CIKLET CIKLET

Njohuritë dhe konceptet Cikli qelizor tek eukariotëtMitoza

Shndërrimet energjetikeFotosinteza Faza dritore Faza jodritoreFrymëmarrja qelizoreRoli i ATP-së në transportin aktivFosforilimi oksidativ Fosforilimi në nivelin e substratit

Cikli qelizor tek eukariotëtMejozaMutacionet kromozomike Gametogjeneza te njeriu Gametogjeneza te bimët

1

PLANI VJETOR ANALITIK

PLANI I DETAJUAR I PERIUDHËS: SHTATOR – DHJETOR = 56 ORË SHPËRNDARJA E ORËVE SIPAS TEMATIKAVE

PËR PERIUDHËN SHTATOR-DHJETOR

TEMATIKA TEORI VEPRIMTARI PRAKTIKE PËRSËRITJE PUNË

LABORATORI PROJEKT PORTOFOL TEST

Diversiteti 16 1 3 1

Sistemet 20 3 2

Ciklet 3 - 1 1

Gjithsej 39 1 7 5 2 1 1

Rezultatet e të nxënit për secilën tematikë për periudhën shtator - dhjetor.

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Struktura e qelizës. Nxënësi/ja:

N2 Përshkruan me fjalët e tij rolin e zhvillimit të mikroskopisë në zbulimet e strukturës dhe ndërtimit të qelizave

N3 Emërton nëpërmjet skematizimeve strukturat e përbashkëta të qelizës bimore dhe shtazoreN2 Liston strukturat që gjenden vetëm në qelizën bimore/ vetëm në qelizën shtazoreN3 Përcakton ngjashmëritë dhe dallimet midis qelizës bimore dhe asaj shtazore

N4 Llogarit me anë të matjeve përmasat reale të objekteve, zmadhimin e qelizës shtazore dhe të disa prej organeleve qelizore

N3 Vëzhgon në mikroskop preparate të gatshme ose të përgatitura vet

N3 Emërton strukturat e një qelize shtazore/ bimore, të cilat mund të shihen me mikroskop elektronik, por jo me mikroskopik

N2 Liston strukturat kryesore që kanë të përbashkëta qelizat prokariote dhe qelizat eukarioteN3 Shpjegon shkurtimisht rëndësinë e secilit prej organeleve qelizoreN3 Skematizon thjesht ndërtimin e një virusiN3 Krahason struktura të ndryshme qelizore në ndërtim dhe funksionN4 Përcakton lidhjen strukturë funksion të secilit prej organeleve qelizore

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Molekulat biologjike. Nxënësi/ja:

N3 Përshkruan me anë të shembujve kuptimin e termave kondensim dhe hidrolizëN3 Shpjegon me fjalët e tij formimin e lidhjeve glukozidikeN3 Krahason ndërtimin e monosakarideve, disakarideve dhe polisakarideveN2 Përshkruan me fjalët e tij strukturën unazore të α-glukozës dhe β-glukozësN4 Teston përdorimin e tretësirës sё Benediktit pёr tё hetuar praninë e sheqernave reduktues dhe joreduktuesN3 Shpjegon se polisakaridet formojnë lidhje glukozidike përmes reaksioneve të kondensimit

1

N3 Shpjegon se amidoni ka dy përbërës: amilozën dhe amilopektinënN2 Përshkruan me fjalë ndërtimin e amidonit, glikogjenit, celulozësN4 Teston përdorimin e tretësirës jod dhe jodur kaliumi pёr tё hetuar praninё e amidonit;N3 Tregon me anë të një tabele dallimet midis strukturës së amilozës dhe celulozësN2 Përshkruan strukturën molekulare të një trigliceridi referuar formimit të lidhjeve esteroreN3 Shpjegon lidhjen e strukturës së triglicerideve me funksionet e tyre në organizmat e gjallëN3 Tregon dallimet midis yndyrave te ngopura dhe te pangopuraN3 Përshkruan strukturën e një fosfolipidi dhe lidhjen e strukturës me funksionet e tij në organizmat e gjallëN2 Përshkruan strukturën e një aminoacidi dhe formimin e lidhjeve peptidike në reaksionet e kondensimitN3 Tregon rolin e lidhjeve jonike, hidrogjenore dhe disulfurore në strukturën e proteinave

N3 Tregon rëndësinë e strukturës primare, sekondare, terciare dhe kuaternare të proteinave në përcaktimin e vetive të tyre;

N3 Tregon se si struktura e kolagjenit dhe hemoglobinës lidhen me funksionin që kryejnë në organizëmN4 Hulumton me anë të eksperimenteve praninë e proteinave nëpërmjet reagjentit të BiuretitN4 Shpjegon rëndësinë e vetive kimike dhe fizike të ujit në përcaktimin e vetive biologjike

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Membranat qelizore dhe transporti. Nxënësi/ja:

N3 Analizon strukturën e membranës qelizore referuar modelit të mozaikut fluidN3 Shpjegon nëpërmjet figurave funksionet e molekulave që ndërtojnë membranat qelizoreN3 Shpjegon me anë të një skeme të thjeshtë kuptimin për transduksioninN4 Demonstron në eksperimente të ndryshme si ndodh difuzioniN3 Analizon rolin e molekulave në sinjalizimin e qelizave

N4 Argumenton se vetitë e molekulave ndikojnë në mënyrën se si ato transportohen brenda ose jashtë qelizave

N3 Shpjegon me anë të shembujve si ndodh osmoza në qelizat bimore dhe shtazoreN4 Përcakton potencialin e ujit në qelizat bimore (potenciali i ujit = presioni turgorit + potencialin osmotik);N3 Përshkruan procesin e transportit aktiv përfshirë rolin e ATP-sëN3 Shpjegon proceset e endocitozës dhe ekzocitozës për transportin e molekulave të mëdha

N4 Tregon se fosforilimi i ADP-ja kërkon energji dhe se hidroliza e ATP-së siguron furnizimin me energji për proceset biologjike

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Cikli qelizor dhe mitoza. Nxënësi/ja:

N3 Përshkruan strukturën e kromozomeveN3 Përshkruan me anë të skematizimit ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë ciklit qelizorN3 Shpjegon se si bërthama ndahet me mitozë dhe formon dy bërthama gjenetikisht identikeN3 Vëzhgon në qelizat e majës së rrënjëve fazat e mitozës, duke përdorur mikroskop me dritëN3 Shpjegon rëndësinë e mitozësN4 Harton një raport mbi rëndësinë e telomereve në mjekësinë e sotme moderne në plakjen e qelizave

N4 Harton një raport mbi rëndësinë e qelizave burimore në mjekësinë e sotme moderne në kurimin e sëmund- jeve

N4 Prezanton në grup rezultate të e punës hulumtuese për teknikat moderne në kurimin e kancerit në organe të ndryshme

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave. Nxënësi/ja:

N3 Përshkuan strukturën e ADN-së përfshirë strukturën e nukleotideve, çiftimin e bazave, lidhjet fosfodiesterore, lidhjet hidrogjenore

N3 Shpjegon dyfishimin gjysmë-konservativ (gjysmëruajtës) të ADN-së përfshirë rolin e helikazës, polimerazës dhe ligazës

1

N3 Përshkruan se gjeni është një sekuencë e bazave nëADN që kodon një sekuencë të aminoacideve në një zinxhir polipeptidik

N3 Shpjegon strukturën e ARN-i dhe ARN-t përfshirë nukleotidet dhe rolin e lidhjeve hidrogjenore, kodonit dhe antikodonit

N3 Analizon procesin e transkriptimit në bërthamë

N3 Analizon translatimin në ribozome, përfshirë kuptimin e termave “kodon” ; “antikodon” ADN, ARN-i, ARN-t dhe ribozome

N3 Analizon natyrën e kodit gjenetik përfshirë tripletet që kodojnë aminoacidet, kodonin “fillo”(start) dhe kodonin “ ndalo”(stop);

N4 Diskuton efektin e mutacioneve gjenetike duke përdorur si shembull aneminë drapërforme

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Transporti te bimët. Nxënësi/ja:

N3 Shpjegon pse organizmat kanë nevojë për një sistem transporti të lëndëve

N3 Shpjegon strukturën e indeve të ksilemës dhe floemës dhe lidhjen e tyre me transportin e lëndëve te bima

N4 Diskuton se si modeli i (kohezion-tensionit) shpjegon transportimin e ujit nga rrënjët e bimëve në majë

N3 Tregon se si temperatura, drita, lagështia dhe lëvizja e ajrit ndikojnë në shpejtësinë e transpirimit

N3 Shpjegon si lëvizin molekulat organike, si sakaroza dhe aminoacidet, te bimët

N4 Diskuton pikat e forta dhe të dobëta të hipotezës së qarkullimit të lëndëve organike përgjatë gypave të floemës

N4 Hulumton faktorët që ndikojnë në marrjen e ujit nga fidanët e bimëve duke përdorur një potometër.

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Sistemi transportues te gjitarët. Nxënësi/ja:

N2 Përshkruan ndërtimin e sistemit të qarkullimit te gjitarët

N3 Lidh strukturën e arterieve, venave dhe të kapilarëve me funksionet e tyre përkatëse

N3 Shpjegon përbërjen e gjakut përfshirë eritrocitet dhe leukocitet dhe funksionet e tyre

N3 Shpjegon përbërjen dhe funksionet e gjakut

N3 Përshkruan mënyrën se si gjaku e transporton oksigjenin te gjitarët

N3 Shpjegon me anë të figurave formimin e lëngut indor dhe të limfës

N3 Shpjegon strukturën dhe funksionin e zemrës

N2 Përshkruan ciklin e zemrës (ciklin kardiak)

N3 Shpjegon kontrollin (rregullimin) e ciklit kardiak

N4 Diskuton përparësitë e një sistemi të dyfishtë të qarkullimit të gjakut të gjitaret kundrejt një sistemi të vetëm të qarkullimit të gjakut te peshqit kockorë

N3 Përshkruan rolin e nyjës sinoatriale (SAN), nyjës atrioventrikulare (AVN) dhe tufës së Hisit

N3 Shpjegon ndryshimet e protrombinës në formën aktive, trombinën

PLANIFIKIMI I TEMAVE PERIUDHA: SHTATOR-DHJETOR

CDinteraktive JAVA NR TEMA Situatë e parashikuar e të nxënit Metodologjia dhe veprimtaritë e

nxënësve Vlerësimi Burimet

Fletë pune 1 1 Biologjia qelizore dhe mikroskopia

Emërtimi i situatës:Të mendosh përtej kornizave Përshkrimi kontekstualPërparimi në shkencë shpesh varet nga njerëz që mendojnë përtej “kornizave”. Mendimtarë tëshquar, që shpesh injorohen kur paraqesin idetë e tyre të reja mjaft origjinale. Njëra prej tyre, që luftoi vazhdimisht që idetë e saj të pranoheshin, ishte biologia ameri- kane Lin Margulis. Arritja e saj më e madhe, ishte që me ndihmëne provave nga mikrobiologjia, hodhi idenë se organizma të rinj (gjallesat) mundtë lindin nga “shkrirja” e organizmave ekzistues, qëjo domosdoshmërish janë të lidhur ngushtë me njëri- tjetrin

Punë me grupe FiguraMetoda ERR Metoda vëzhguese Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraMetoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe FiguraMetoda ERR Metoda vëzhguese Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNP Analiza morfoligjike Punë individuale FiguraMetoda- Demonstrim Organizuesit grafik Punë me grupe Metodavëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale

Vlerësim diagnostikues Vlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinVlerësim formues Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinVlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përmbledhës Intervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim FormuesVlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi i përgjigjeve me gojë

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,

1

Tabelë interaktive,

laptop projektor

2

Ngjashmëritë dhe dallimet qelizë bimore qelizë

shtazore

FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, Prezantim Metoda vëzhguese Organizuesit grafikFigura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale Punë me grupe Metodavëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale Figura

Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinIntervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë (Vlerësim formues) Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim FormuesVlerësim i përgjigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesishVlerësimi përmbledhës Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim për të nxënë Intervistë me një listë treguesishVlerësim Formues Vlerësim i përgjigjeve me gojë Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinVlerësim i përgjigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesishVlerësimi përmbledhës

CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumë- sa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumë- sa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumë- sa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,

Dërrasa e zezë,

shkumësa me ngjyra

etj

3 Njësitë e matjes

Libri i nxënësit,

tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,

4

Llogaritja e përmasave të objekteve – Vep- rimtari

praktike

CD interaktive

2

5 Superstruktura e qelizës shtazore

Fletë pune 6 Superstruktura e qelizës bimore


laptop projektor

7Dy lloje qelizash

krejtësisht të ndryshme

Dërrasa e zezë,

shkumësa me ngjyra

etj

8 Përsëritje - Struk- tura e qelizës

1

Libri i nxënësit,


3

9

Njësitë ndërtuese të jetës - Mono- merët, polimerët dhe makromole-

kulat

Emërtimi i situatës: “Dhe fituesi është...” Përshkrimi KontekstualStudimi i molekulave biologjike ka qenë kaq I rëndësishëm në 100 vitet e fundit, sa për këtë solli marrjen e shumë çmimeve Nobel. Shumë prej fituesve kanë studiuar në Universitetin e Kembrixhit.Për shembull, Uilliam dhe Lorenc Brag (babë e bir) fituan çmimin Nobel në Fizikë në vitin 1915,për punën me kristalografinë e rrezeve X, e cila solli zbulimin e strukturave kryesore të molekulave biologjike.

Punë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, PrezantimMetoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe FiguraFigura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale Organizuesit grafik Punë me grupe Metodavëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë,Organizuesit grafik Analiza morfologjike Prezantim

Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinIntervistë me një listë treguesishVlerësim i përgjigjeve me gojë Vetëvlerësim i të nxënit Vlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i përgjigjeve me gojë

CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj. Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart,

CD interaktive 10

Karbohidratet- Monosakaridet,

disakaridet- zbu- limi i pranisë së

sheqernave

Fletë pune 11

Karbohidratet– Polisakaridet: Amidoni, celuloza

etj


laptop projektor

12 Yndyrat

Dërrasa e zezë,

shkumësa me ngjyra

etj

4

13 Proteinat

Libri i nxënësit,


14 Proteinat rruzullore dhe fijëzore

CD interaktive 15 Uji

Fletë pune 16 Përsëritje –Mole- kulat biologjike

1


laptop projektor

517

Fosfolipidet dhe Struktura e

membranësEmërtimi i situatës: Mbartësit e barnave Përshkrimi Kontekstual:Lipozomet janë struktura membranore (fshikëza) artificiale. Ato formohen nga copëtimi i mem- branave biologjike në pjesë më të vogla, disa prej të cilave vetorganizohen në formë qeskë- zash sferike, që ngjajnë me qeliza boshe që rrethohen nga fosfolipidet, edhepse me përmasa shumë të vogla. Për këtë, lipozomet formohen në tretësirën e ilaçeve, në mënyrë që të mbushë hapësirat e brendshme të tyre.

Metoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe FiguraFigura;Koha e pritjes; Organizuesit grafik Punë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, PrezantimPunë me grupe Figura DiskutimAnaliza morfologjike

Intervistë me një listë treguesishIntervistë me një listë treguesish Vlerësimi i përgjigjeve me gojëVlerësim për të nxënë Intervistë me një listë treguesishVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrinVlerësim i përgjigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesishVlerësimi përmbledhës Intervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë Vetëvlerësim

lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumë- sa me ngjyra etj.

18 Sinjalizimi i qelizave

19Lëvizja e lëndëve

brenda dhe jashtë qelizës

20 Punë Laboratori- Difuzioni

621 Osmoza

22 Potenciali i tretë- sirës dhe i trysnisë

23 Transporti aktiv

24Përsëritje- Mem- branat qelizore dhe transporti

CIKLET = 3T + 1

P.L+ 1 Projekt

+ 1P

7

25 KromozometEmërtimi i situatës:Pse plakemi?Përshkrimi Kontekstual:A është e dobishme të zgjatet jetëgjatësia e njerëzve?Paraardhësit e kimistëve modernë, alkimistët, mendonin që po . Ata kishin dy synime kryesore: sëpari, transformimin e metaleve, si plumbi, në “metale fisnike” si ari dhe argjendi; së dyti, të zbulonin eliksirin e jetës, i cili do të jepte rininë e përjetshme. Deri në fillim të shek. XX, shkencëtarët kishin quajtur këto si ëndrra të pamundu- ra. Megjithatë, në kohën e sotme, sërish ne e sfidojmëidenë se procesi i plakjes është i pashmangshëm.

26 Struktura e kromozomeve

27 Mitoza

28

Punë laboratori: Hulumtimi i mito- zës me teknikën e

shtypjes

8

29

Projekt: Mjekësia Moderne Kundër

plakjes dhe kancerit (faza I )

30 Përsëritje- Cikli qelizor dhe mitoza

1

DIVERSI- TETI =

4 T + 1 P

831 Struktura e ADN-së

dhe ARN-sëEmërtimi i situatës:Fabrika kimike e proteinave në të ardhmen?Përshkrimi Kontekstual: Të gjithë ne dhe të gjithë organizmat e tjerë kemi qeliza që përmbajnë. Kohëte fundit kodi gjenetik i bakterit Escherichia coli është modifikuar qëllimisht. Një nga tri bazat e tripletit, e cila udhëzon ribozomin me mesazhin “stop” për të ndaluar sintezën e një proteine është ndry- shuar, për të koduar një aminoacid që nuk gjendet në natyrë. Kodii ri udhëzon bakterin të fusë në vargun polipeptidik një aminoacid jonatyror




32 Dyfishimi i ADN-së

9

33ADN-ja, ARN-ja dhe sinteza e protein-

ave

34ADN-ja, ARN-ja dhe sinteza e protein-

ave

35Përsëritje- Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave

SISTEMET= 15T + 1

P.L.+ 2 P+

1 Projekt+ 1Portofol+

1Test

36 Nevojat për transport të bimëve

Emërtimi i situatës:A rritet ari në pemë?Përshkrimi kontekstual: Shkencëtarët e Agjencisë Shken- core Kombëtare Australiane CSIRO zbuluan se rrënjët e bimëve që rriten në shkëmbinjtë që përm- bajnë ar, thithin sasi të vogla ari dhe i transportojnë përgjatë trupit të bimëve. Ari është helmues për qelizat bimore, por bima e izolon atë duke e rrethuar me kristale të oksalatit të kalciumit dhe duke e depozituar në gjethe dhe lëvore

1037

Struktura e rrënjëve, kërcejve

dhe gjetheve

38Transporti i

ujit- Hulumtimi itranspirimit

39 Nga ksilema në qelizat e gjethes

40Nga qimet thithëse

të rrënjës në ksilemë

11

41 Translokacioni

42 Si ndodh translokacioni

43 Përsëritje- Trans- porti te bimët

44 Sistemet transportuese te gjitarët

1

12

45 Enët e gjakut

Emërtimi i situatës: Zemrat artificiale Përshkrimi kontekstual:Çdo vit, më shumë se 7 milionë njerëz në të gjithë botën vdesin për shkak të sëmundjeve të zemrës, mëshumë se nga çfarëdolloj shkaku tjetër. Vitet e fundit, inxhinierët biomjekësorë kanë përparuar shumë në krijimin e një lloji të ri të zemrës artificiale, e cila të jetë e aftë të punojë për një kohë shumë më të gjatë, ndoshta aq gjatë, saqë mbartësi i saj të jetojë me të, pa pasur nevojë të kryejë një trans- plantim të zemrës.




46 Plazma e gjakut dhe lëngu indor

47 Limfa dhe gjaku

48 Hemoglobina

13

49Probleme që lid-

hen me transportin e oksigjenit

50 Zemra

51 Cikli kardiak

52 Kontrolli i rrahjeve të zemrës

14

53 Përsëritje- Trans- porti te gjitarët

54 Test – Kapitujt I –VI

55

Projekt – faza vlerësuese -

Mjekësia moderne kundër plakjes

dhe kancerit

56 Vlerësimi i portofolit

1

1

PLANI I DETAJUAR I PERIUDHËS: JANAR – MARS = 48 ORË

SHPËRNDARJA E ORËVE SIPAS TEMATIKAVE PËR PERIUDHËN JANAR-MARS

TEMATIKA TEORI VEPRIMTARI PRAKTIKE PËRSËRITJE USHTRIME PUNË


Diversiteti - - - - -

Sistemet 27 4 1

Ciklet 10 - 2 - -

Gjithsej 37 - 6 1 - 2 1 1

Rezultatet e të nxënit për secilën tematikë për periudhën JANAR- MARS.

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Këmbimi i gazeve dhe duhanpirja. Nxënësi/ja:

N2 Përshkruan ndërtimin e sistemit të këmbimit të gazeve te njeriuN3 Shpjegon shpërndarjen e indeve dhe të qelizave në sistemin e këmbimit të gazeveN3 Shpjegon se si ndodh këmbimi i gazeve në mushkëri

N4 Prezanton në grup rezultate të e punës hulumtuese për mënyrën se si duhani dëmton sistemin e këmbimit të gazeve

N4 Harton një raport për mënyrën se si nikotina dhe monoksidi i karbonit dëmton sistemin kardiovaskular

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Imunitetit. Nxënësi/ja:

N3 Tregon se si dhe ku lindin qelizat e bardha të gjakut (leukocitet)N3 Shpjegon se si sistemi imunitar arrin të dallojë trupat e huaj, si patogjenet dhe indet që transplantohenN2 Përshkruan se si fagocitet dhe limfocitet reagojnë gjatë një infeksioniN3 Shpjegon rëndësinë që ka rritja e numrit të leukociteve te njerëzit e infektuar dhe ata me leucemiN2 Përshkruan se si ndodhin sëmundjet autoimuneN2 Përshkruan se si struktura e molekulave të antitrupave lidhet me funksionin e tyreN3 Tregon se si prodhohen dhe përdoren për diagnostikim dhe mjekim antitrupat monoklonalëN3 Dallon katër llojet e imunitetitN3 Përshkruan se si përdoret vaksinimi për të kontrolluar disa sëmundje infektiveN4 Analizon rolin e limfociteve T në imunitetin qelizor.N3 Shpjegon rolin e antitrupave monoklonalë për diagnostikim dhe mjekim

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Energjia dhe frymëmarrja qelizore. Nxënësi/ja:

N3 Evidenton nevojën e organizmave të gjallë për energjiN3 Shpjegon rolin e ATP-së si një “monedhë” universale e energjisë

N3 Shpjegon si energjia e molekulave të përbëra organike transferohet tek ATP-ja gjatë procesit të frymëmarr- jes qelizore

N3 Krahason vlerat e ndryshme të energjisë së substrateve që përdoren gjatë frymëmarrjes qelizore

2

N3 Përshkruan se si të përdoren respirometrat e thjeshtë për të përllogaritur koeficientet e frymëmarrjes (QR) ose për të matur ndikimin e temperaturës mbi nivelin e frymëmarrjes qelizore

N3 Përdor një ngjyrues redoks për të studiuar frymëmarrjen qelizore te majatëN3 Shpjegon se si struktura e një mitokondrie ndihmon në realizimin e funksioneve të sajN3 Krahason frymëmarrjen qelizore në kushte aerobe dhe anaerobeN3 Përshkruan se si janë përshtatur bimët e orizit për t’u rritur edhe kur janë të zhytura në ujë.

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Fotosinteza. Nxënësi/ja:

N2 Përshkruan përthithjen e energjisë së dritës gjatë fazës së fotosintezës të varur nga drita

N3 Shpjegon transferimin e kësaj energjie në fazën e fotosintezës të pavarur nga drita dhe përdorimin e saj për prodhimin e molekulave të përbëra organike

N2 Përshkruan rolin e pigmenteve të kloroplasteve në përthithjen e energjisë së dritësN4 Diskuton se si struktura e një kloroplasti e bën atë plotësisht të aftë për të kryer funksionet e tijN3 Shpjegon se si faktorët mjedisorë ndikojnë mbi shpejtësinë (ritmin) e fotosintezës

N2 Përshkruan se si janë përshtatur bimët C4 për të fiksuar karbonin në nivele të larta në kushtet e tempera- turave të larta

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Homeostaza. Nxënësi/ja:

N3 Shpjegon rëndësinë e homeostazës dhe si sistemi nervor dhe ai endokrin koordinojnë procesin e homeo- stazës te gjitarët

N3 Analizon ndërtimin e veshkave dhe rolin e tyre në ekskretim dhe në osmorregullimN3 Analizon se si rregullohet përqendrimi i glukozës në gjak

N3 Shpjegon se si përfshihen sinjalizimet e qelizave në reaksionin e përgjigjes së qelizave të mëlçisë ndaj adrenalinës dhe glukagonit

N3 Shpjegon parimin e testit për prani të glukozës në urinëN3 Analizon faktorët që shkaktojnë hapjen dhe mbylljen e gojëzaveN3 Analizon se si acidi abshisik (hormon bimor) shkakton mbylljen e gojëzave të qelizave roje

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Koordinimi. Nxënësi/ja:

N3 Krahason rrugët, përmes së cilave gjitarët koordinojnë reagimet ndaj ngacmuesve të brendshëm dhe të jashtëm

N3 Analizon ndërtimin dhe funksionet e neuroneve, duke përfshirë edhe rolet e tyre në reflekset e thjeshtaN3 Tregon rolin e receptorëve ndijoreN3 Analizon tejçimin e impulseve nervoreN4 Analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseveN3 Shpjegon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizoreN3 shpjegon rolin e hormoneve në kontrollin e ciklit menstrual te femrat

PLANIFIKIMI I TEMAVE PERIUDHA: JANAR-

MARS

TEMATIKA JAVA NR TEMA SITUATE E PARASHIKUAR E TË NXËNITMETODOLOGJIA DHE

VEPRIMTARITË E NXËNËSVE

VLERËSIMI BURIMET

SISTEMET= 8T + 2 P+ 1Projekt

1557 Këmbimi i gazeve:

Mushkëritë

Emërtimi i situatës: Kontrolli i rrugëve të frymëmarrjesPërshkrimi Kontekstual Mjeku kontrollon rrugët efrymëmarrjes së pacientit me endoskop, për të parënëse ka ndonjë bllokim të tyre ose mos vërehet praniae shenjave të mundshme të kancerit të mushkërive.Endoskopët janë tubtha elastikë me një ndriçuesnë njërin skaj dhe me një kamera të vogël në skajintjetër të tij. Ata përdoren për shumë kontrolle rutinëtë kaviteteve të trupit. Lloji i endoskopit që përdoretpër kontrollin e rrugëve të frymëmarrjes quhetbronkoskop.

Punë me grupe FiguraMetoda ERR Metoda vëzhguese Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraMetoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe FiguraMetoda ERR Metoda vëzhguese Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraMetoda- DemonstrimOrganizuesit grafik

Vlerësim diagnosti- kuesVlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vlerësim formues Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përm- bledhësIntervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim Formues Vlerësim i përgjigjeve me gojë

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj

58 Trakeja, Bronket, bronkiolat dhe hojëzat

59

Projekt- Faza I- Du- hanpirja, sëmundjet e mushkërive dhe kardiovaskulare

60 Përsëritje-Këmbimi i gazeve

16

61 Mbrojtja nga sëmund- jet

Emërtimi i situatës:Lija e ishte e para dhe poliomieliti i dyti?Përshkrimi Kontekstual:Ju duhet të jeni vaksinuar kundër poliomielitit.

62 Qelizat e sistemit imunitar

2

63 Antitrupat dhe sasia e leukociteve në gjak Ndoshta ju habiteni se përse njerëzit bëjnë

aq shumë debate rreth vaksinimit kundër një sëmundjeje që nuk ka të ngjarë që të shfaqet. Ndoshta sot mund të ketëfare pak raste të poliomielitit, por në të kaluarën prej tij kanë qenë të prekur shumë njerëz. Në shumë raste sot kjosëmundje shfaqet me simptoma të lehta, por virusiqë e shkakton atë mund të infektojë bazën e nervave dhe të shkaktojë paralizë. Kjo ndodh në rreth 1 % të rasteve.

Punë me grupe Metoda vëzhgueseOrganizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, Prezantim Metoda vëzhguese Organizuesit grafik Figura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale Punë me grupe Metodavëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR

Intervistë me një listë treguesishVlerësimi i përgjigjeve me gojëVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Intervistë me një listë treguesishVlerësim për të nxënë (Vlerësim formues) Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim Formues Vlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përm- bledhës Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim për të nxënë Intervistë me një listë treguesishVlerësim Formues Vlerësim i përgjigjeve me gojëVetëvlerësim i të nxënitVlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënit

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë pune

64 Imuniteti aktiv dhe pasiv

17 65 Sëmundjet autoimune

66 Antitrupat monoklonal

67 Përsëritje- Imuniteti

Ciklet = 10T + 2P

68 Nevojat e organizmit për energji Emërtimi i situatës:

Një fëmijë me tre prindërPërshkrimi Kontekstual:Pjesët e vogla rrethore të AND-së në një mitokondri bëjnë kodifikimin për ARN-në e ribozomeve dhe ARN-nëe transportit, të cilat iu duhen organeleve për të sintetizuar proteinat, si dhe për të përfshirë të 13proteinat në funksionin e frymëmarrjes qelizore. Mutacionet e këtyre gjeneve çojnë në çrregullimemetabolike serioze, që prekin në mënyrë të veçantë indet që kanë nevojë të madhe për energji, sikurse janë indi nervor, muskuli i zemrës dhe qelizat e mëlçisë. Këto mutacione trashëgohen nga nëna, sepse vetëm mitokondria e saj kalon te veza e fekondu- ar. Disa forma të çrregullimeve të mitokondrive janë gjetur në afro 1 në 200 foshnja të lindura çdo vit në të gjithë botën. Prej tyre vetëm rreth 10 shfaqin simptoma tepër të rënda

18

69 ATP-ja

70Frymëmarrja qelizore- Glikoliza dhe reaksionet e ndërmjetme

71Frymëmarrja qelizore- Cikli i Krebsit dhe fosforilimi oksidativ

72 Struktura dhe funksioni i mitokondrive

19

73 Frymëmarrja qelizore pa oksigjen

74 Përsëritje- Energjia dhe frymëmarrja qelizore

2

75 Procesi i transferimit të energjisë

Emërtimi i situatës: Lëndë djegëse Përshkrimi Kontekstual:Pavarësisht nga miliona orë kërkimesh, ne ende nuk kemi arritur të ndërtojmë një sistem industrialtë prodhimeve kimike, me anë të të cilit të mund të përfitojmë energjinë e dritës dhe ta përdorim atë për tëprodhuar lëndë të përbëra kimike, me të njëjtën mënyrë sikurse e bëjnë bimët dhe disa prokariotë. Atëherë pse nuk shfrytëzo- jmë qelizat që ta bëjnë atë për ne?

Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, Prezantim Metoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe FiguraFigura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda vëzhguese Organizuesit grafik Punë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfologjike Punë individuale

Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përm- bledhës Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Intervistë me një listë treguesishVlerësim Formues Vlerësim i përgjigjeve me gojëVetëvlerësim i të nxënitVlerësimi i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënit

Tabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,Fletë puneTabelë interaktive, laptop projektor etj

76Reaksionet e fotosin- tezës që varen nga drita

2077

Reaksionet e fotosin- tezës që nuk varen nga drita

78 Bimët C4

79 Përsëritje- Fotosinteza

SISTEMET= 19T +

2P+ 1 Pro-jekt+ 1U+ 1Portofol+

1Test

80 Mjedisi i brendshëm

Emërtimi i situatës:Gjumi letargjik i ariut të murrmëPërshkrimi Kontekstual:Për një gjitar është shumë e vështirë dhe e kushtueshme metabolikisht, që të mbajë një temperaturë truporekonstante gjatë periudhës së gjatë të dimrit, kur është shumë ftohtë, dhe tepër e vështirë për të gjetur ushqime. Arinjtë e murrmë ushqehen mirë gjatë verës dhe krijojnë rezerva energjie të pasura me yndyra.

2181 Kontrolli i temper-

aturës së trupit

82 Ekskretimi

83 Struktura e veshkave84 Ripërthithja në nefron

22

85 Kontrolli i sasisë së ujit

86 Kontrolli i glukozës në gjak

87 Homeostaza te bimët88 Përsëritje- Homeostaza

2389 Komunikimi nervor

Emërtimi i situatës:Aty ku biologjia takohet me fiziologjinëPërshkrimi kontekstual:Ne kemi pesë shqisa: të prekjes, të të parit, të dëgjimit, të shijes dhe të nuhatjes.

90 Harku reflektor91 Potenciali i veprimit92 Sinapset

24 93 Roli i sinapseve94 Tkurrja muskulore

95 Si realizohet tkurrja muskulore

96 Komunikimi hormonal

2

25

97 Kontrolli i lindjeve

Shumë studiues diskutojnëedhe për një shqisë të gjashtë, edhe pse kjo është një pikëpamje e diskutueshme. Ata besojnë se ekziston një shqisë e gjashtë, që është perceptimi përtej shqisave,telepatia. Kërkimet e kohëve të fundit tregojnë se ne zbulojmë dallime tepër të vogla, të cilat nuk jemi në gjendje që t’i shprehim me fjalë.

FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, Prezantim Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Analiza morfologjike Punë individuale Organizuesit grafik Punë me grupe MetodavëzhgueseAnaliza morfologjike Punë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim, Analizë, Prezantim Punë me grupe FiguraDiskutim

Vlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përm- bledhësVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Intervistë me një listë treguesish Vetëvlerësim i të nxënitIntervistë me një listë treguesishVlerësimi përmbledhës Vlerësim për të nxënë Vetëvlerësim i të nxënit

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,Libri i nxënësit, tabela ilustruese, lapustila, simulime, animime, laptop projektoretj.

98 Kontrolli dhe koordinimi te bimët

99 Auksinat dhe rritja në gjatësi e bimëve

100 Përsëritje- Koordinimi

101 Ushtrime - Koordinimi

26

102 Testi i periudhës

103

Projekt- Faza vlerësuese- Duhanpirja, sëmundjet e mush- kërive dhe kardiovaskulare


2

PLANI I DETAJUAR I PERIUDHËS: PRILL – QERSHOR = 32 ORË

Rezultatet e të nxënit për secilën tematikë për periudhën PRILL - QERSHOR

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT-Ndryshimet e trashëgueshme. Nxënësi/ja:

N3 Shpjegon se çfarë kupton me termin çift kromozomesh homologeN3 Analizon rolin e mejozës në riprodhimin seksualN3 Shpjegon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozësN4 Argumenton me anë të skematizimit kryqëkëmbimin dhe formimin e gametëve rekombinantëN4 Analizon se si kontribuon sjellja e kromozomeve homologe në variacionin gjenetikN3 Zgjidh problemet që përfshijnë kodominancën, gjenet e lidhura, alelet e shumëfishta apo ndërveprimin e gjeneveN3 Shpjegon si ndodh mutacioni gjenetikN4 Analizon efektin e aleleve mutante te disa sëmundje te njeriuN3 Përshkruan kontrollin e shprehjes së gjeneve te prokariotët dhe eukariotët

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Përzgjedhja dhe evolucioni. Nxënësi/ja:

N3 Shpjegon dallimet mes variacionit të vazhdueshëm dhe atij të ndërprerëN4 Vlerëson ndikimin e mjedisit në fenotipin e organizmaveN3 Analizon rëndësinë e variacionit që të ndodhë përzgjedhja natyroreN4 Argumenton ndikimin e përzgjedhjes natyrore në evolucionin e llojeveN2 Shpjegon se si organizmat kanë krijuar përshtatje fiziologjike, anatomike dhe të sjelljes me mjedisin e tyre.N4 Arsyeton se si izolimi riprodhues mund të çojë në formimin e llojeve alopatrike dhe simpatrikeN3 Shpjegon me anë të skematizimit lindjen e llojeve të rejaN3 Shpjegon përdorimin e teknikave në biologjinë molekulare për të njohur marrëdhëniet filogjenetike mes llojeve

Niveli REZULTATET E TË NXËNIT- Diversiteti biologjik, klasifikimi dhe ruajtja. Nxënësi/ja:

N4 Provon se biodiversiteti mund të vlerësohet brenda një habitati në nivelin e llojeve duke llogaritur indeksin ediversitetit

N3 Hulumton ekosistemet duke përdorur metoda për vlerësimin e pranisë, shpeshtinë dhe përhapjen e llojeveN3 Përdor metoda statistikore për të analizuar marrëdhëniet ndërmjet përhapjes dhe faktorëve biotikë ose abiotikëN3 Llogarit një tregues të diversitetit dhe e përdor për të krahasuar diversitetin biologjik në zona të ndryshmeN3 Përshkruan tiparet karakteristike të tri domeneve dhe të katër mbretërive të organizmave eukariotëN4 Harton një draft raport mbi politikat që duhet të ndiqen për ruajtjen e llojeve

N4 Diskuton për kërcënimet e diversitetit të llojeve në ekosistemet ujore dhe tokësore dhe për arsyet pse duhet tëruhet ai

N4 Diskuton disa nga metodat e përdorura për të mbrojtur llojet e rrezikuaraN4 Diskuton mbi rolet e organizatave joqeveritare në ruajtjen lokale dhe globale

SHPËRNDARJA E ORËVE SIPAS TEMATIKAVE PËR PERIUDHËN PRILL - QERSHOR

TEMATIKA TEORI VEPRIMTARI PRAKTIKE PËRSËRITJE USHTRIME PUNË


Diversiteti 19 - 2 4Sistemet - - - - -

Ciklet 3 - -Gjithsej 22 - 2 4 - 2 1 1

25

PLANIFIKIMI I TEMAVE PERIUDHA: PRILL-QERSHOR

TEMATIKA JAVA NR TEMA Situate e parashikuar e të nxënitMetodologjia dhe

veprimtaritë e nxënësve

Vlerësimi Burimet

105 Kromozomet homologe

Emërtimi i situatës:Si fshihen disa karkaleca?Përshkrimi KontekstualKarkalecat me flatra të drejta zakonisht janë të gjelbërdhe kanë aftësinë të maskohen mirë. Herë pas here ndodh që të shfaqet një karkalec i ndritshëm me ngjyrë rozëNgjyra rozë shkaktohet nga një alel i gjenit, që për- cakton ngjyrën e trupit. Gjithmonë është menduar se aleli që shkakton ngjyrën rozë ishte recesiv (I fshehur), por eksperimentet kryqëzuese në vitin 2013, çuditërisht treguan që ky alel ishte dominant (zotërues). Pra, karkaleci me një alel për ngjyrën rozë dhe me alelin për ngjyrën e gjelbër, ka fenotip ështërozë. Teksa do të lexoni këtë tematikë, do të mendoni se si eksperimentet me kryqëzimin e karkalecave përcaktojnë nëse ngjyra rozë shkaktohet nga një alel dominant ose një alel recesiv.

Punë me grupe FiguraMetoda vëzh- guese Metoda ERR Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfolog- jikePunë individuale FiguraMetoda vëzh- guese Organizuesit grafikPunë me grupe FiguraMetoda ERR Metoda vëzh- guese Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfolo- gjikePunë individuale Figura

Vlerësim diagnos- tikuesVlerësimi i përg- jigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesish Vlerësim për të nxënëVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vlerësim formues Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vlerësim i përg- jigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesish Vlerësimi përm- bledhës

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë pune Tabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.Libri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë pune

Ciklet = 3T+ 1 Projekt

27106 Mejoza

107 Projekt-Faza I- Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve

108 Gametogjeneza te njeriu dhe bimët me lule

109 Gjenetika- Trashëgimia e gjeneve

DIVERSI- TETI

= 19T + 2P+ 1 Pro-jekt+ 4U+ 1Portofol+

1Test

28

110Kryqëzimet analizuese dhe alelizmi i shumëfishtë

111Ushtrime- Mejoza, gametogjeneza dhe gjenetika

112 Trashëgimia e lidhur me gjininë

29

113 Kryqëzimet dihibride

114

Ushtrime për trashëgiminë e lidhur në X dhe kryqëzimet dihibride

115 Ndërveprimet ndërmjet lokuseve

116 Kryqkëmbimi

2

30

117

Ushtrime: Ndërveprimet ndërmjet lokuseve dhe kryqkëm- bimin

Metoda- Demon- strim Organizuesit grafikPunë me grupe Metoda vëzhguese Organizuesit grafikPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafikMetoda PNP Analiza morfolog- jikePunë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim,Analizë, Prezantim Metoda vëzh- guese Organizuesit grafikFigura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR

Intervistë me një listë treguesish Vlerësim për të nxënëVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim For- mues Vlerësim i përgjigjeve me gojëIntervistë me një listë treguesish Vlerësimi i përg- jigjeve me gojë Vlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Intervistë me një listë treguesish Vlerësim për të nxënë (Vlerësim formues) Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim Formues Vlerësim i përg- jigjeve me gojë Intervistë me një listë treguesish Vlerësimi përm- bledhës Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim për të nxënë

Tabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjLibri i nxënësit, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime,CD interaktive Fletë pune Tabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj

118 Mutacionet

119 Kontrolli i shprehjes së gjeneve te prokariotët

120 Kontrolli i shprehjes së gjeneve te eukariotët

31

121 Përsëritje: Ndryshimet e trashëgueshme

122 Variacioni

Emërtimi i situatës: Lulet mashtruese Përshkrimi Kontekstual:Koevolucioni është procesi evolutiv, ku përshtatjet e dy llojeve janë formuar si pasojë e trysnisëpërzgjedhëse që ushtrojnë ato te njëra-tjetra. Kjo ka ndodhur tepërshtatjet e formuara te lulet e bimëve të ndryshme dhe tek insektetpjalmuesit e tyre. Një rast i tillë vërehet te ndërtimi i lules së orkidesë. Te bleta e orkidesë, buza e petlave ngjason me femrëne insektitpjalmuesit. Insektet meshkuj pllenohen me “femrën-lule”, marrin pjalmin dhe e mbartin atë në krezën e një luleje tjetër. Kohë pas kohe, buza ka marrë trajtat e një insekti femër. Orkideja ka insektet e saj pjalmuese, që nuk pjalmojnë lule të tjera. Mashkulli pjalmues “shpërblehet” me nektarin e lules, për aq kohë sa tërhiqet prej “femrës lule”.

123 Ndikimet mjedisore në fenotip

124 Përzgjedhja natyrore

32

125 Evolucioni

126 Ligji Hardi –Vajnber

127 Ushtrime: Ligji Hardi-Va- jnberg

128 Teoria Darvin -Uollas dhe llojformimi

33 129 Krahasimet në nivel molekular

2

33 130 Ekosistemet

Emërtimi i situatës:Zogjtë përqeshës (Familja Mimidae)Përshkrimi Kontekstual:Zogjtë përqeshës jetojnë në të gjithë Amerikën. Në ishujt Galapagos, në Paqësor, takohen katër lloje zogjsh përqeshës, nga të cilët zogu përqeshës Floreana është më i rrallë (figura 16.1). Ky lloj uzhduk në ishullin e zogu Floreana në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Dy popullata të vogla të këtij lloji mbetën në ishujt e vegjël aty pranë.Programet e ruajtjes kanë pasur disi sukses në rritjen e numrit të këtij lloji dhe është planifikuar për ta rifutur sërish në Floreana. Ky lloj, një nga zogjtë më të rrallë në botë, duhet të ruhet që të mos zhduket, edhe për faktin se kur Darvini vizitoi Floreanën në vitin 1835, vuri re se zogjtë përqeshës në ishuj të ndryshëm në Galapagos nuk ishin të gjithë njësoj. Pjesa tjetër, siç thuhet, është histori!

Organizuesit grafik Metoda PNPAnaliza morfolog- jikePunë individuale Punë me grupe Metoda vëzhguese Organizuesit grafikPunë me grupe Metoda ERR Metoda PNP Analiza morfolog- jikePunë individuale FiguraPunë me grupe, Hulumtim, Anketim,Analizë, Prezantim Metoda vëzh- guese Organizuesit grafikPunë me grupe FiguraFigura;Koha e pritjes; DiskutimPunë me grupe Metoda ERR Organizuesit grafik

Intervistë me një listë treguesish Vlerësim For- mues Vlerësim i përgjigjeve me gojë Vetëvlerësim i të nxënitIntervistë me një listë treguesish Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i përg- jigjeve me gojë Vlerësimi përm- bledhës Vetëvlerësim i të nxënitVlerësim i nxënësve për njëri-tjetrin Intervistë me një listë treguesish

Libri i nxënësit, tabela ilustruese, lapustila, simulime, animime, CD interaktive Fletë pune Tabelë interaktive, laptop projektor Dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etjtabela ilustruese, flipchart, lapustila,CD interaktive Fletë pune Tabelë interaktive, laptop projektor

131 Diversiteti

132 Rëndësia e diversitetit

34

133Përsëritje- Diversiteti biologjik, klasifikimi dhe ruajtja

134 Testi i periudhës

135Projekt-Faza Vlerësuese- Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve


2

2

PORTOFOLI I TË NXËNIT

TREGUES I ARRITJES SË KOMPETENCAVE

Planifikimi i detajuar i portofolit

LËNDA: BIOLOGJIA 12 ME ZGJEDHJE KURRIKULA ME KOMPETENCA

KLASA: 12

QËLLIMI I PORTOFOLIT TË TË NXËNIT:• nxitjen e të mësuarit të vetëdrejtuar;• krijimin e një panorame të qartë të asaj që është mësuar nga nxënësi;• krijimin e një panorame të qartë të asaj që është mësuar nga nxënësi;• demonstrimin e progresit të nxënësit bazuar në rezultatet e identifikuara;• nxitjen e mendësisë së vetëvlerësimit te nxënësit;• ballafaqimin e dokumentuar të performancës së nxënësve me njëri-tjetrin dhe nxitjen e krijimtarisë;

KOMPETENCAT KYÇ QË DUHET TË PËRMBUSHË NXËNËSI NËPËRMJET PORTOFOLIT TË TË NXËNIT

KOMPETENCA E KOMUNIKIMIT DHE E TË SHPREHURIT: Nxënësi komunikon në mënyrë efektive. Nxënësi/ja:• harton dhe prezanton një projekt humanitar, eksperimentues etj, individualisht dhe në grup, për një temë

të caktuar, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera;• përdor TIK-un në mënyrë efektive gjatë të nxënit, njohjen me informacione të reja dhe kryerjen e detyrave

shkollore.KOMPETENCA E TË MENDUARIT: Nxënësi mendon në mënyrë krijuese. Nxënësi/ja:

• prezanton gjetjet kryesore para të tjerëve në forma të ndryshme shprehëse, duke përdorur teknologjinë informative;

• prezanton me sukses rezultatet e punës së një detyre eksperimentale për një temë të caktuar, të realizuar në laborator, në ambientet e shkollës apo diku tjetër, përmes përdorimit të teknologjisë informative dhe jep argumente që lidhin rezultatet e punës eksperimentale me udhëzimet teorike.

KOMPETENCA E TË NXËNIT: Nxënësi mëson për të nxënë. Nxënësi/ja:• paraqet idetë personale para të tjerëve për mënyrën e zhvillimit të një aktiviteti të caktuar, duke dhënë

mendime të argumentuara për rezultatet e pritura;• shfrytëzon, në mënyrë të pavarur, udhëzimet e dhëna nga ndonjë burim informacioni për të kryer një

veprim, aktivitet, detyrë, ose për të zgjidhur një problem që kërkohet prej tij.

3

KOMPETENCA PËR JETËN, SIPËRMARRJEN DHE MJEDISIN: Nxënësi kontribuon në mënyrë produktive. Nxënësi/ja:• përgatit, prezanton, drejton dhe merr pjesë në një fushatë të informimit të qytetarëve për një temë të

caktuar, duke u mbështetur në ide të reja, bazuar në rezultate të pritshme të përcaktuara qartë nëpërmjet një fushate informimi për mbrojtjen e shëndetit.

• harton një projekt me faza të menaxhuara mirë (individualisht ose në grup) duke shkëmbyer, konsultuar dhe informuar të tjerët si dhe duke identifikuar dhe vlerësuar burimet njerëzore, materiale dhe monetare në përputhje me rezultatet e pritshme;

KOMPETENCA PERSONALE: Nxënësi bën jetë të shëndetshme. Nxënësi/ja:• analizon përparësitë dhe dobësitë personale, duke evidentuar masat përmes të cilave synon të mbështesë

avancimin personal në përparësitë që ka dhe masat përmes të cilave synon të përmirësojë dobësitë personale;

• bën zgjidhje të bazuara në informacione dhe në përvoja të drejta për të mbrojtur shëndetin dhe mirëqenien nga rreziqet e ndryshme në jetën e përditshme si p.sh.: nga marrëdhëniet e hershme seksuale dhe të pambrojtura.

KOMPETENCA DIGJITALE: Nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin. Nxënësi/ja:• përdor mjetet digjitale dhe mjediset informative duke përfshirë komunikimet në distancë për zhvillimin e

njohurive;• përdor mjetet digjitale për të përpunuar, krijuar, realizuar dhe demonstruar tema mësimore;• gjen, organizon, analizon, përpunon dhe përdor informacionin nga një shumëllojshmëri burimesh

informacioni

Planifikimi i detyrave të portofolit nga mësuesi bazohet në kriteret e mëposhtme:• Të menduarit kritik;• Njohuri nga lënda;• Komunikimi;• Puna në grup;• Planifikimi dhe zbatueshmëria

NIVELI II III IV

Të menduarit kritik

Zgjidhja e problemeve

Marrja e vendimeve

Demonstron përdorimin e një llojshmërie të mjeteve, mënyrave dhe proceseve për të menduarit kritik, zgjidhjen e problemit dhe marrjen e vendimeve

Analizon situatën duke përdorur hipoteza të qëndrueshme dhe të besueshme gjatë procesit të të menduarit, të zbatimit dhe mekanizmave të marrjes së vendimeve

Shfaq aftësi të eviden- tojë dilema, dyshime, t’i rendisë problemet, si dhe propozon një gjerësi zgjidhjesh.

RUBRIKAT E PORTOFOLIT të nxënësit për periudhën SHTATOR – DHJETOR

Komponenti Tema Periudha parapërgatitore Prezantimi produktit

Projekt Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit Tetor-dhjetor Java 14 midis datave 17-21 dhjetor

Veprimtari praktike 1 Llogaritja e përmasave të objekteve Java I-II Java I-II

Veprimtari praktike 2 Modelimi i mitozës Java VI- Java VIII Java VII-VIII

Veprimtari praktike 3 Skicat biologjike JavA IX - XI Java X-XI

3

Pesha në vlerësim Komponenti që vlerësohet

Nivelet e arritjes Kriteret

1 2 3 4

40%(40 pikë)

Projekt- Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit

Raporti përfundimtar, dosja dhe prezantimi.

20%(20 pikë)

Veprimtari praktike 1- Llogaritja e përmasave të objekteve

Procedura dhe saktësia përfundimet

20%(20 pikë)

Veprimtari praktike 2- Modelimi i mitozës

Procedura, prezantimi dhe saktësia shkencore

20%(20 pikë)

Veprimtari praktike 3-Skicat biologjike

Planifikimi, procedura dhe saktësia konkluzioneve

*D = dobët ( 1 ) (4); MJAF.= mjaftueshëm (2 ) (5/6); M= mirë (3) (7/8); SH.M.= shumë mirë (4 ) (9/10);

Tabela e vlerësimit

Performanca e të nxënitNota Komenti

4 Progres i pamjaftueshëm (1)5 Progres relativisht i mjaftueshëm (2)6 Progres plotësisht i mjaftueshëm (2)7 Realizim relativisht i kënaqshëm (3)8 Realizim plotësisht i kënaqshëm (3)9 Realizim relativisht shumë mirë (4)

10 Realizim shumë i mirë (4)

KOMPETENCAT E ZBËRTHYERA NË REZULTATET E TË NXËNIT PËR ÇDO KOMPONENTË TË PORTOFOLIT – PERIUDHA: SHTATOR-DHJETOR

KOMPONENTËT REZULTATET E TË NXËNIT - Nxënësi:

Projekt- Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit

HARTON dhe prezanton projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera

Veprimtari praktike 1-Llogaritja e përmasave të objekteve

PREZANTON me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike. Pas udhëzimeve të mësuesit dhe tekstit ka llogaritur saktësisht zmadhimin, përmasat reale të: qelizave të ndryshme, të organeleve qelizore etj.

Veprimtari praktike 2-Modelimi i mitozës

PREZANTON me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike me udhëzimet teorike të dhëna nga mësuesja

Veprimtari praktike 3-Skicat biologjike

SKICON në mënyrë të përgjithshme dhe të detajuar prerjen tërthore të gjetheve, kërcejve apo rrënjëve të vëzhguara në mikroskop ose nëpërmjet imazheve të marra nga burime të tjera

Nota 4 5 6 7 8 9 10

Pikët 0-29 30-45 46-60 61-70 71-80 81-90 91-100

3

VETËVLERËSIM I NXËNËSIT

UNË nxënësi/ja: ……………………………………………………………………..

Shkolla: ………………………………………………………………………………..

KLASA: ………………………….

DATA…………………………….

Komponenti Niveli Rezultatet e të nxënit për temën mësimore Nota

Projekt- Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit N4

HARTOJ dhe prezantoj projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative

dhe teknologji të tjera

Veprimtari praktike 1- Llogaritja e përmasave

të objekteveN4

PREZANTOJ me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike. Pas udhëzimeve të mësuesit dhe tekstit gjeta saktësisht zmadhimin, përmasat reale të : qelizave të ndryshme, të organeleve qelizore

etj.

Veprimtari praktike 2-Modelimi i mitozës N4 PREZANTOJ me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike me

udhëzimet teorike të dhëna nga mësuesja

Veprimtari praktike 3-Skicat biologjike N3

SKICON në mënyrë të përgjithshme dhe të detajuar prerjen tërthore të gjetheve, kërcejve apo rrënjëve të vëzhguara në

mikroskop ose nëpërmjet imazheve të marra nga burime të tjera

VLERËSIMI I PORTOFOLIT KLASA ……..

PROJEKTI Vep.Praktike 1

Vep.Praktike 2

Vep. Praktike 3

Nota e portofolit

Nr. Pesha EMRI / MBIEMRI 30% 20% 20% 20% 100%

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

3

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

3

RUBRIKAT E PORTOFOLIT të nxënësit për periudhën JANAR – MARS


Projekt Duhanpirja, sëmundjet e mushkërive dhe kardiovaskulare Janar -Mars Java 26

25 - 29 Mars

Detyrë tematike 1

Suksesi i programit të çrrënjosjes së sëmundjeve ngjitëse:

Zhdukja e varicelës dhe parandalimi i fruthit

JanarJava XV- Java XVIII Java XVII-XIX

Studim rasti Përmbytjet shkaktojnë uri në botë: Përshtatja e orizit në mjediset me lagështi

JanarJava XV – Java XX Java XX-XXI

Detyrë tematike 2

Diabeti dhe përcaktimi i tij me analizën e urinës- Shiritat provë dhe biosensorët

Janar Java XV- XXII Java XXII-XXIII


Nivelet e arritjes Kriteret

1 2 3 4

40%(40 pikë)

Projekt-Duhanpirja, sëmundjet e mushkërive dhe kardiovaskulare

Raporti përfundimtar, dosja dhe prezantimi.

20%(20 pikë)

Detyrë tematike 1- Suksesi i programit të çrrënjosjes së sëmundjeve ngjitëse:Zhdukja e varicelës dhe parandalimi

i fruthit

Procedura dhe saktësia e konkluzioneve

20%(20 pikë)

Studim rasti - Përmbytjet shkaktojnë uri në botë: Përshtatja e orizit në

mjediset me lagështi

Procedura, prezantimi dhe saktësia shkencore

20%(20 pikë)

Detyrë tematike 2 - Diabeti dhe përcaktimi i tij me analizën e urinës-

Shiritat provë dhe biosensorët

Procedura, prezantimi dhe saktësia e konkluzioneve



Performanca e të nxënitNota Komenti

4 Progres i pamjaftueshëm (1)5 Progres relativisht i mjaftueshëm (2)6 Progres plotësisht i mjaftueshëm (2)7 Realizim relativisht i kënaqshëm (3)8 Realizim plotësisht i kënaqshëm (3)9 Realizim relativisht shumë mirë (4)


Nota 4 5 6 7 8 9 10

Pikët 0-29 30-45 46-60 61-70 71-80 81-90 91-100

3

KOMPETENCAT E ZBËRTHYERA NË REZULTATET E TË NXËNIT PËR ÇDO KOMPONENTË TË PORTOFOLIT – PERIUDHA : JANAR-MARS


Projekt-Duhanpirja, sëmundjet e mushkërive dhe kardiovaskulare

HARTON dhe prezanton projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative

dhe teknologji të tjera

Detyrë tematike 1- Suksesi i programit të çrrënjosjes së sëmundjeve ngjitëse:

Zhdukja e varicelës dhe parandalimi i fruthit

PREZANTON me sukses rezultatet e punës hulumtuese mbi programet që përdoren sot në botë për vaksinimin me sukses të popullatës nga sëmundjet infektive. Analizon politikat e ndjekura

nga OBSH-ja dhe Ministria e Shëndetësisë për zhdukjen e varicelës dhe parandalimin e fruthit në vendin tonë.

Studim rasti- Përmbytjet shkaktojnë uri në botë: Përshtatja e orizit në mjediset me lagështi

PREZANTON me sukses rezultatet e gjetura mbi përshtatshmëritë e bimës së orizit ndaj mjediseve me lagështi. Vlerëson politikat në

nivel ndërkombëtar për të luftuar urinë në botë

Detyrë tematike 2- Diabeti dhe përcaktimi i tij me analizën e urinës- Shiritat provë dhe biosensorët

VLERËSON përparësitë e përdorimit të teknologjisë (biosensorët elektronikë) në matjen e glicemisë përkundrejt përdorimit të

shiritave për matjen e glukozës në urinë


UNË nxënësi/ja: ……………………………………………………………………..

Shkolla: ………………………………………………………………………………..

KLASA: ………………………….

DATA…………………………….


Projekt-Duhanpirja, sëmundjet e mushkërive dhe kardiovaskulare

N4HARTOJ dhe prezantoj projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera

Detyrë tematike 1- Suksesi i programit të çrrënjosjes së sëmundjeve ngjitëse: Zhdukja e varicelës dhe parandalimi i fruthit

N4

PREZANTOJ me sukses rezultatet e punës hulumtuese mbi programet që përdoren sot në botë për vaksinimin me sukses të popullatës nga sëmundjet infektive. Analizon politikat e ndjekura nga OBSH-ja dhe Ministria e Shëndetësisë për zhdukjen e varicelës dhe parandalimin e fruthit në vendin tonë.

Studim rasti- Përmbytjet shkak- tojnë uri në botë: Përshtatja e orizit në mjediset me lagështi

N4PREZANTOJ me sukses rezultatet e e gjetura mbi përshtatshmëritë e bimës së orizit ndaj mjediseve me lagështi. Vlerëson politikat në nivel ndërkombëtar për të luftuar urinë në botë

Detyrë tematike 2- Diabeti dhe përcaktimi i tij me analizëne urinës- Shiritat provë dhe biosensorët

N4

VLERËSOJ përparësitë e përdorimit të teknologjisë (biosensorët elektronikë) në matjen e glicemisë përkundrejt përdorimit të shiritave për matjen e glukozës në urinë

3

VLERËSIMI I PORTOFOLIT KLASA … PROJEKTI Detyrë

tematike 1 Studim rasti Detyrë tematike 2

Nota portofolit


1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

3

RUBRIKAT E PORTOFOLIT të nxënësit për periudhën PRILL – QERSHOR


Projekt Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve Prill - MAJ Maj Java 34

Veprimtari praktike Modelimi i mejozës Prill

Java 26 - 28 Java 28-29

Detyrë tematike 1 Testi X2 (Hi në katror) Prill

Java 26- 30 Java 30-31

Detyrë tematike 2

Përzgjedhja artificiale dhe përmirësimi i varieteteve dhe racave të bimëve dhe kafshëve

PrillJava 26- Java 32 Java 32- 33


Nivelet e arritjesKriteret

1 2 3 4

40%(40 pikë) Projekt-Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve Raporti përfundimtar, dosja

dhe prezantimi.

20%(20 pikë)

Veprimtari praktike:Modelimi i mejozës

Procedura dhe saktësia e konkluzioneve

20%(20 pikë)

Detyrë tematike 1: Testi X2

(Hi në katror)Procedura, prezantimi dhe

saktësia shkencore

20%(20 pikë)

Detyrë tematike 2: Përzgjedhja artificiale dhe përmirësimi i varieteteve dhe racave të bimëve dhe kafshëve

Procedura, prezantimi dhe saktësia e konkluzioneve



Performanca e të nxënit

Nota Komenti

4 Progres i pamjaftueshëm (1)

5 Progres relativisht i mjaftueshëm (2)

6 Progres plotësisht i mjaftueshëm (2)

7 Realizim relativisht i kënaqshëm (3)

8 Realizim plotësisht i kënaqshëm (3)

9 Realizim relativisht shumë mirë (4)


Nota 4 5 6 7 8 9 10

Pikët 0-29 30-45 46-60 61-70 71-80 81-90 91-100

3

KOMPETENCAT E ZBËRTHYERA NË REZULTATET E TË NXËNIT PËR ÇDO KOMPONENT TË PORTOFOLIT – PERIUDHA: JANAR-MARS


Projekt-Mbrojtja dhe ruajtja e llojeveHARTON dhe prezanton projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera

Veprimtari praktike: Modelimi i mejozës PREZANTON me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike me udhëzimet teorike të dhëna nga mësuesja

Detyrë tematike 1: Testi X2 (Hi në katror) PËRDOR testin X2 për të përcaktuar nëse janë ose jo domethënëse shmangiet nga rezultatet e pritura

Detyrë tematike 2: Përzgjedhja artificiale dhe përmirësimi i varieteteve dhe racave të bimëve dhe kafshëve

VLERËSON përparësitë e përdorimit të teknologjisë në përmirësimin e varieteteve dhe racave të bimëve dhe kafshëve


UNË nxënësi/ja: ……………………………………………………………………..

Shkolla: ………………………………………………………………………………..

KLASA: ………………………….

DATA…………………………….


Projekt-Mbrojtja dhe ruajtja e llojeve N4

HARTOJ dhe prezantoj projektin individualisht ose në grup, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera

Veprimtari praktike: Modelimi i mejozës N4 PREZANTOJ me sukses rezultatet e veprimtarisë praktike me

udhëzimet teorike të dhëna nga mësuesjaDetyrë tematike 1: Testi X2 (Hi në katror) N4 PËRDOR testin X2 për të përcaktuar nëse janë ose jo

domethënëse shmangiet nga rezultatet e prituraDetyrë tematike 2: Përzgjedhja artificiale dhe përmirësimii varieteteve dhe racave të bimëve dhe të kafshëve

N3 VLERËSOJ përparësitë e përdorimit të teknologjisë në përmirësimin e varieteteve dhe racave të bimëve dhe kafshëve

VLERËSIMI I PORTOFOLIT KLASA …….. PROJEKTI Vep.

praktikeDetyrë

tematike 1Detyrë

tematike 2Nota

portofolit


1

2

3

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

4

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla:VI Klasa: XII

Tematika: Struktura e qelizësSituata e të nxënit:Njohja me historinë e zhvillimit qelizor përmes mikroskopit Renditja e ngjashmërive dhe dallimeve midis qelizës bimore e shtazore

Tema mësimore:1. Biologjia qelizore dhe mikroskopia2. Ngjashmëritë dhe dallimet qelizë bimore dhe qelizë shtazore

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç Nxënësi/ja:- krahason qelizën bimore, shtazore dhe bakteriale;- përshkruan përdorimin e mikroskopit me dritë dhe elektronik;- skicon strukturat qelizore.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përshkruan pjesët e mikroskopit me dritë;- krahason strukturën e qelizës bimore me atë shtazore.

Koncepte kyç: Mikroskopi Nukleola Centriolat Plazmodesma Vakuola

Burimet: teksti mësimor “Biologjia 12”, e-libri, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Citologjia, TIK

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePNP

Brainstorming, ditari dypjesësh, diagrami i Venit, VLD, punë në grupe, punë individuale.

Organizimi i orës së mësimit

Parashikimi: 25’. BrainstormingMësuesi/ja udhëzon nxënësit që të shprehin mendimet e tyre mbi përdorimin e mikroskopit me dritë gjatë orëve mësimore në lëndën e biologjisë. Mësuesi/ja ka sjellë në klasë një ose disa mikroskopë me dritë dhe u kërkon nxënësve të renditin pjesët e mikroskopit dhe të vëzhgojnë një qelizë bimore dhe një qelizë shtazore, duke vërejtur me kujdes ndryshimet që ata mund të dallojnë midis këtyre dy lloje qelizash eukariote.

Mikroskop me dritë i shek. XX Mikroskop me dritë i shek. XIX Mikroskop elektronik

4

Ndërtimi i njohurive (20’+20’)Hapi i parë: 20’. VLD (Veprimtari me lexim të drejtuar )

Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë pjesën “Biologjia qelizore dhe mikroskopia” dhe të përcaktojnë ndryshimet në funksionimin e mikroskopit me dritë nga mikroskopi elektronik.Nxënësit përcaktojnë se cilët nga këta mikroskopë është përdorur në shekullin XIX dhe si ndikon përdorimi i mikroskopit në zhvillimin dhe studimet biologjike. Nxënësit arrijnë në përfundimin se shkenca që studion qelizën quhet citologji. Pastaj nxënësit kalojnë në vëzhgimin me mikroskopin me dritë të një qelize bimore dhe një shtazore (preparatet ose i përgatisin vetë nxënësit ose mund t’u jepen të gatshme).

Kalohet në hapin e dytë: 20’. Diagrami i VenitPasi nxënësit kanë vëzhguar figurat 1.4 dhe 1.5, f. 3 dhe 4 në tekstin mësimor dhe pasi kryejnë vëzhgimin në mikroskop, fillojnë të bëjnë krahasimet midis dy llojeve qelizore bimore e shtazore duke përcaktuar ngjashmëritë dhe ndryshimet midis tyre, të cilat i paraqesin me anë të diagramit të Venit në fletoret e tyre dhe pastaj në tabelë. Në mikroskop, nxënësi mund të dallojë murin e qelizës bimore dhe membranën e qelizës shtazore.Mësuesi/ja kërkon që nxënësit të evidentojnë ndryshimet midis murit dhe membranës në lidhje me përshkueshmërinë e tyre dhe përbërjen kimike.

Vakuola të mëdha e të përhershme

Me mur qelizor

Vakuola të përkohshme

Kloroplaste

Janë të

mëdha

Qelizë bimore Qelizë shtazore

Të përbashkëtat:- Kanë membranë- Kanë bërthamë-Kanë citoplazëm

Kanë centriola

Janë të vogla

Përforcimi: 25’. Ditari dypjesëshMësuesi/ja shënon në tabelë organelet kryesore të qelizës bimore e shtazore dhe nxënësit plotësojnë rolin që këto organele kanë në qelizë.

Organelet Roli i tyre

Membrana Rrethon qelizat dhe e kufizon me mjedisinMuri qelizor Mbron qelizat bimoreVakuolat Përmban pigmente, enzima e lëndë organikeKloroplastet Kryen fotosintezën (vetëm në qelizën bimore)Centriolat Ndihmojnë në ndarjen e qelizave shtazorePlasmodezma Kanale që lidhin qelizat bimore

Vlerësimi i nxënësve Nxënësi vlerësohet për:

• (N2) Renditjen e pjesëve të mikroskopit me dritë• (N3) Krahasimin e qelizës bimore me atë shtazore

4

• (N4) Evidentimin e rolit të organeleve në qelizë.

4

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII

Tematika: Struktura e qelizësSituata e të nxënit:Njohja me njësitë e matjes që përdoren në fushën e biologjisë. Përcaktimi i zmadhimit dhe i përmasave reale të qelizave bimore apo shtazore

Tema mësimore:3. Njësitë e matjes4. Llogaritja e përmasave të objekteve (Veprimtari praktike)

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyçNxënësi/ja:- llogarit përmes matjeve përmasat reale të objekteve, zmadhimin e qelizave shtazore e bimore;- vëzhgon preparate të gatshme ose të përgatitura.Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- vizaton dhe mat strukturat qelizore;- llogarit zmadhimin e objekteve apo përmasat reale të tyre përmes formulës përkatëse.

Koncepte kyç: Mikrometër Nanometër Gjatësia reale Gjatësia e imazhit

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12”, e-libri, lapustila, fletore pune, vizore.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Matematikë, Fizikë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:PNP

Stuhi mendimesh, diskutim, punë në dyshe, punë individuale, leksion i avancuar


Parashikimi: 25’. Stuhi mendimeshMësuesi/ja kërkon nga nxënësit të rikujtojnë njohuritë e marra nga lënda e matematikës apo fizikës në lidhje me njësitë matëse që përdoren në sistemin ndërkombëtar të njësive të matjes (SI). Nxënësit kujtojnë se:

1mm=1/1000 e metrit nxënësit shënojnë njësitë matëse1ɲm=1/1000 e milimetrit në fletoret e punës. 1nm = 1/1000 e mikrometrit

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’)Hapi i parë: 20’.Leksion i avancuarKa qeliza me përmasa tepër të vogla, që shkojnë 5 ɲm-40 ɲm, ku organela më e madhe është mitokondria, afro 1 ɲm dhe më e vogla është ribotomi, vetëm 25 nm.Mësuesi/ja thekson se si llogaritet zmadhimi i një imazhi të caktuar krahasuar me përmasat reale të tij, duke përdorur formulën M =ku:M => zmadhimi i mikroskopit A => gjatësia realeI => gjatësia e matur e imazhitNëse njohim dy nga këta parametra, mund të gjejmë të tretin duke ndjekur tre hapa.

Hapi i dytë: Veprimtari praktikeNxënësit e klasës ndahen në grupe punë dhe i caktohet çdo grupi një detyrë:Grupi I: Llogarisni zmadhimin e qelizave bimore në figurën 1.9, f. 8, kur gjatësia reale e qelizës është 80 ɲm.Grupi II: Llogarisni zmadhimin e qelizës shtazore në figurën 1.4, f. 3.Grupi III: Llogarisni gjatësinë reale të kloroplastit në figurën 1.29, f. 18.

4

Paraprakisht mësuesi/ja shpjegon hapat që duhen ndjekur për këto detyra.Hapi 1: Matet gjatësia e figurës me vizore në mm (milimetër)Hapi 2: Kthehen mm në mikrometër (ɲm)Hapi 3: Përdoret formula për të llogaritur zmadhimin e figurës M=Nxënësit punojnë në grupe dhe nxjerrin përfundimet, të cilat i shënojnë në fletoret e punës dhe në tabelë. Njëri nga nxënësit e grupit shpjegon rrugën e ndjekur deri në nxjerrjen e përfundimeve.

Përforcimi: 25’. Rrjeti i diskutimitMësuesi/ja kërkon të llogarisin gjatësinë reale të kloroplastit në figurën 1.27, f. 16 në tekstin mësimor: ku njëri grup do të përcaktojë gjatësinë e imazhit (I), ndërsa tjetri zmadhimin e figurës (M) dhe grupi i tretë përcakton gjatësinë reale (A). Fleta me ushtrimin kalon në secilin grup, ku çdo grup përcakton një nga parametrat që është caktuar si detyrë.

Vlerësimi:Nxënësit do të vlerësohen për:

• (N2) Veprimet me njësitë matëse sipas sistemit ndërkombëtar të njësive të matjes (SI).• (N3) Llogaritjen e zmadhimit të objekteve, kur njeh përmasat reale të tyre.• (N4) Llogaritjen e përmasave reale nëse njeh zmadhimin e tyre.


Tematika: Struktura e qelizësSituata e të nxënit:Njohja me strukturën e detajuar të qelizës bimore e shtazore bazuar në vëzhgimin me mikroskop elektronik

Tema mësimore:5. Superstruktura e një qelize shtazore6. Superstruktura e qelizës bimore

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- rendit organelet që gjenden në qelizën bimore e shtazore;- krahason strukturat e qelizave të vëzhguara me mikroskop me dritë dhe elektronik;- analizon rolin e çdo organele qelizore në përputhje me strukturën që kanë.

Koncepte kyç: Bërthama Nukleonet Gjene Endosimbioza Mikrogypthat

Burimet: teksti i nxënësit, e-libri, interneti, burime të tjera. Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Citologjia, TIK

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve: PNP

Veprimtari me lexim të drejtuar (VLD), leksion i avancuar, Kllaster, shkrimi i shpejtë, punë individuale dhe në grup


Parashikimi: 25’. Veprimtari me lexim të drejtuar (VLD)Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të lexojnë temën me pjesë:Fillimisht organelet, si: bërthama, REP dhe ribozomet dhe të gjejnë lidhjet anatomike e funksionale midis këtyre organeleve. Pastaj të kalohet në pjesën tjetër të temës në lidhje me Aparatin e Golxhit, lizozomet e mitokondritë dhe të shënojnë se çfarë ata do të njohin nga kjo pjesë dhe cilat janë njohuri të reja për ta. Mendimet e nxënësve plotësohen e saktësohen edhe nga mësuesi/ja.Njohuritë në vazhdim për të cilat nxënësit nuk kanë informacion do të trajtohen në fazën e dytë të ndërtimit

të njohurive.

KLOROPLASTET

4

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’) Hapi i parë 20’: Leksion i avancuarMësuesi/ja thekson thelbin e teorisë së endosimbiozës si një teori që trajtohet për herë të parë në programet tona mësimore. Pastaj kalon në përbërjen dhe ndërtimin e membranës qelizore dhe modifikimet e saj, siç janë mikrovilet, rolin që ato luajnë në rritjen e sipërfaqes përthithëse te rrënjët e bimëve dhe qelizat e zorrëve në gjallesat shtazore të larta.Mësuesi/ja sqaron se ç’është QOM => Qendra e organizmit të mikrogypthave, duke theksuar se ato formojnë centriolat, që vendosen në centrozomë, të cilat mungojnë në qelizat bimore. Pra, mikroskopi elektronik bëri të mundur që të vëzhgohen strukturat e qelizave në mënyrë më të detajuar sesa në mikroskopin me dritë:

Hapi i dytë: 20’. KllasterPasi nxënësit të lexojnë në mënyrë të pavarur temën superstrukturore të një qelize bimore, mësuesi/ja ndërton në tabelë një kllaster me termin “Kloroplast” dhe kërkon nga nxënësit të plotësojnë kllasterin me terma që lidhen me atë koncept:

Kanë grana Kryejnë fotosintezën

Dyfishohen

Përforcimi: 25’. Shkrim i shpejtë

Kanë ADN, unazore

dhe ribozome

Kanë dy membrana

Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit të shkruajnë shpejt në lidhje me çfarë ata mbajnë mend nga temat e trajtuara gjatë orës mësimore dhe pas 10 minutash disa nxënës lexojnë çfarë kanë shkruar duke u plotësuar nga nxënësit e tjerë të klasës.

Vlerësimi

Nxënësit do të vlerësohen për:• (N2) Renditjen e organeleve që gjenden në qelizat bimore e shtazore• (N3) Krahasimin që bën për të gjetur ndryshimet me mikroskopin me dritë apo elektronik• (N4) Analizën që bën për të treguar lidhjen e strukturës së organeleve me rolin që ato kryejnë në qelizë

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 1.4 faqe 17, ku kërkohet të krahasohen strukturat që dallohen në qelizën bimore me mikroskop elektronik, por që nuk dallohen kur ajo shihet me mikroskop me dritë.


Tematika: Struktura e qelizës Situata e të nxënit:Qeliza t prokariote ndryshojnë nga qelizat ekuariote nga struktura dhe funksioni i tyreLidhja midis koncepteve bazë të tematikës.

Tema mësimore:7. Dy lloje qelizash krejt të ndryshme8. Përsëritje për gjithë tematikën

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç- Përshkruan ndërtimin e qelizave prokariote dhe viruseve.- Diskuton mbi shumëllojshmërinë e strukturave qelizore.

4

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- vizaton një qelizë prokariote dhe virusin;- rendit organelet e përbashkëta të qelizave prokariote dhe eukariote;- shpjegon natyrën e viruseve.

Koncepte kyç: Prokariote Eukariote ViruseKapsid

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12”, e-libri, mikrobiologjia, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, Citologjia, Virologjia


Diagrami i Venit, VLD, rrjeti i diskutimit “të nxënit me këmbime”, punë me grupe, punë individuale


Parashikimi: 25’. Diagrami i VenitMësuesi/ja pasi udhëzon nxënësit që të lexojnë të pavarur në mënyrë individuale temën: “Dy lloje qelizash krejt të ndryshme”, ndërton në tabelë diagramin e Venit dhe nxënësit do të përcaktojnë organelet e përbashkëta dhe ndryshimet që kanë dy llojet e qelizave prokariote dhe ekuariote bazuar dhe në njohuritë që mund të kenë për

këto qeliza.

ADNunazore

Plasmide

Me mur qelizor

Qeliza prokariote

Me ose pa mur qelizor

Qeliza eukariote

ADN në bërthamë

Ndërtimi i njohurive: 20’ + 20’ Hapi i parë: 20’. VLD

Pa bërthamë Të përbashkëta: Membranë qelizore

Ribozomet

Gjithë organet e tjera

Mësuesi/ja udhëzon nxënësit të lexojnë pjesën “Viruset” dhe kërkon që ata t’u përgjigjen disa pyetjeve, të cilat i shënon në tabelë:

• Si janë të ndërtuara viruset?• A kanë viruset membranë gjysmë të përshkueshme?• Pse viruset qëndrojnë midis së gjallës e jo të gjallës?• Pse viruset janë parazitë?

Nxënësit japin përgjigjet që mund të plotësohen nga nxënësit e tjerë të klasës ose nga vetë mësuesi/ja nëse është e nevojshme.

Hapi i dytë: 20’. Të nxënit me këmbimeMësuesi/ja e ndan klasën në grupe me 4-5 nxënës, ku secilit nxënës të çdo grupi i cakton një detyrë dhe një numër. Nxënësit pasi të zgjedhin detyrën, do të rigrupohen në grupet eksperte (grupet kanë anëtarë të barabartë dhe etiketohen me numra) për ta konsoliduar sa më mirë përgjigjen e detyrës dhe rikthehen në grupet fillestare:Për shembull: të gjithë nxënësit me nr. 1 të secilit grup do të konsolidojnë përgjigjet e ushtrimit me nr. 1 dhe 4 f. 20 dhe do të rikthehen në grupet fillestare. Nxënësit me nr. 2 të secilit grup, pasi të zgjidhin vetë detyrën, do të konsolidojnë përgjigjen e ushtrimit me nr. 2 dhe 6 e do të rikthehen në grupet fillestare. Kështu veprohet edhe me grupet e tjera. Nxënësit me nr. 3 të secilit grup do të zgjidhin ushtrimin 3 dhe 8 (a-f), f. 20. Nxënësit me nr. 4 të secilit grup do të zgjidhin ushtrimin 7 dhe 8 (g-k) f. 20. Nxënësit me nr. 5 të secilit grup do

4

të zgjidhin ushtrimin 9 dhe 10, f. 20. Kështu, nxënësit arrijnë të përforcojnë njohuritë mbi konceptet bazë të tematikës 1.

4

Përforcimi: 25’. Rrjeti i diskutimitMësuesi/ja ndan klasën në grupe pune dhe shkruan në një fletë pikat d, i, ii, iii të ushtrimit 9, f. 20, dhe ia jep fletën grupit të parë për të shkruar përgjigjen e pikës (i) të këtij ushtrimi. Fleta kalon në grupin e dytë, i cili mund ta plotësojë përgjigjen e grupit të parë dhe shton përgjigjen e pikës (ii) të këtij ushtrimi. Fleta i kalon grupit të tretë që mund të plotësojë dy pikat e para, por shton edhe përgjigjen e përgjigjen e pikës (iii) të këtij ushtrimit. Kështu, përgjigjet kalojnë në formë rrjete në të gjitha grupet duke u konsoliduar sa më mirë.

Vlerësimi:Nxënësit do të vlerësohen për:

• (N2) Vizatimin e një qelize bakteriale apo virusale• (N3) Krahasimin e qelizave prokariote me ato eukariote• (N4) Shpjegimin e natyrës së viruseve

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 10 (pikat a, b) faqe 23.


Tematika: Molekulat biologjike

Situata e të nxënit:Studimi i molekulave biologjike është shumë i rëndësishëm, sepse zbuloi strukturat e molekulave biologjike të lidhura me rolin e tyre.

Tema mësimore:9. Njësitë ndërtuese të jetës: monomerët, polimerët, makromolekulat10. Karbohidratet: monosakaridet dhe disakaridet

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç Nxënësi/ja:- përshkruan se si molekulat e mëdha biologjike formohen nga molekula më të vogla;- përshkruan strukturën dhe funksionin e karbohidrateve.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- rendit tri llojet e makromolekulave të qelizës;- klasifikon karbohidratet sipas strukturës;- shpjegon rolin e karbohidrateve në qelizë.

Koncepte kyç: Polisakaride Monomer Monosakaride Disakaride

Burimet: teksti “Biologjia 12”, Biologjia molekulare, e-libri, interneti, burime të tjera. Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Kimia, Fizika


Përmbledhje e shkurtuar, VLD, ditari dypjesësh, rrjedhshmëria gojore e dyshes, punë individuale, punë në grupe

Organizimi i orës së mësimitParashikimi: 25’. Përmbledhje e strukturuarMësuesi/ja realizon një përmbledhje të shkurtër mbi konceptet dhe çështjet kryesore të temës duke theksuar këto drejtime:

• Elementet kimike përbërëse të karbohidrateve• Roli biologjik i karbohidrateve• Klasifikimi i karbohidrateve në tri grupe sipas numrit të monomerëve

Ndërtimi i njohurive (20’+20’): Veprimtari me lexim të drejtuar (VLD)Hapi i parë: 20’.

Pasi nxënësit të lexojnë mësimin me paragrafë deri te roli i disakarideve, mësuesi/ja drejton pyetjet orientuese:• Cilat janë dy nga funksionet biologjike të karbohidrateve?• Në sa grupe i klasifikojmë karbohidratet?• Sa lloje kryesore të monosakaridëve ka, bazuar në numrin e atomeve C në molekulat e tyre?• Sa forma izomere ka molekula e glukozës?

4

Përgjigjet e pyetjeve merren nga nxënësit dhe plotësohen nga mësuesi/ja.Hapi i dytë: 20’. Ditari dypjesëshPasi nxënësit janë njohur me strukturën e disakarideve, reaksionet e formimit dhe të shpërbërjes së tyre plotësojnë tabelën e ditarit dypjesësh:

Disakaridi Monomerët, përbërës të tij

Maltoza Sakaroza Laktozë

Glukozë + Glukozë Glukozë + Fruktozë Glukozë + Galaktozë

Përforcimi: Rrjedhshmëria gojore e dyshes 25’Nxënësit fillojnë të riprodhojnë ato çfarë mbajnë mend nga tema e ditës, ku njëri flet e tjetri dëgjon, pastaj ndërrojnë rolet mes tyre, për të përforcuar njohuritë e marra.

Vlerësimi i nxënësve

Nxënësi vlerësohet për:• (N2) Renditja e tri llojeve kryesore të makromolekulave në qelizë• (N3) Klasifikimin e karbohidrateve sipas strukturës së tyre• (N4) Shpjegimin e roleve kryesore të karbohidrateve për qelizat

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 2.1, f. 27 (a, b)


Tematika: Molekulat biologjike

Situata e të nxënit:Struktura e molekulave kryesore energjetike biologjike

Tema mësimore:11. Karbohidratet - Polisakaritet: Amidoni, celuloza12. Yndyrat

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç Nxënësi/ja:- përshkruan se si molekulat e mëdha biologjike formohen nga molekula më të vogla;- përshkruan strukturën dhe funksionin e karbohidrateve e yndyrave

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- rendit funksionet biologjike të polisakarideve dhe yndyrave në qelizë;- krahason trigliceridet me fosfolipidet

Koncepte kyç: Polisakaride Dipolet Esteret Trigliceritet Fosfolipidet

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12” me zgjedhje, e-libri, biologjia molekulare, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Kimia, Citologjia


Kllaster, leksion i avancuar, mendo/puno në dyshe, punë individuale, punë në grupe dyshe

YNDYRNAT

5

POLISAKARIDET

Njësitë ndërtuese3 molekula acide yndyrore + 1 mol. glicerol 2 molekula acide yndyrore+1 mol. glicerol Acide lyrore + alkool

Konceptet Triglicerole FosfolipideEsteret


Parashikimi: 25’. KllasterNxënësit fillimisht plotësojnë në mënyrë individuale dy kllastera, bazuar në këto pyetje: për polisakaridet dhe yndyrat:1) Si klasifikohen polisakaridet dhe yndyrat?2) Cili është roli i yndyrave e polisakarideve?

Amidoni

Burim energjie te bimët

Glikogjeni

Burim energjie te kafshët

Celuloza

Rol ndërtues te muri qelizor

Trigliceritet

Burim energjie

Fosfolipidet

Ndërton membranën

qelizore

Ndërtimi i njohurive (20’+20’). Leksion i avancuar

Hapi i parë: 20’. PolisakaridetMësuesi/ja shpjegon mënyrën se si lidhen molekulat e amilazës dhe amilopektinës për formimin e amidonit apo glikogjenit.

• Sqaron pse bimët e rezervojnë glukozën në formën e amidonit.• Shpjegon se si lidhen molekulat e glukozës në lidhje glikozike për të formuar celulozën dhe fibrat celulozike.• Shpjegon se si formohet dipoli në molekulat polare siç janë sheqernat dhe se këto molekula tërhiqen nga

molekulat e ujit të cilat gjithashtu janë dipolare.

Nxënësit mbajnë shënime për ato çfarë thekson mësuesi/ja në tabelë.

Hapi II: 20’. YndyratPasi nxënësit të lexojnë me pjesë për afro 10 minuta mbi acidet yndyrore, alkoolet dhe eteret, si dhe trigliceridet e fosfolipidet, mësuesi/ja ndërton një tabelë, ku vendos konceptet kryesore të temës dhe shpjegojmë rreth tyre. Tabela plotësohet nga nxënësit në bashkëpunim me mësuesin/en:

Përforcimi: 25’. Mendo/Puno dysheMësuesi/ja udhëzon nxënësit që të punojnë në mënyrë individuale ushtrimin 2,3 faqe 30 pastaj të shkëmbejnë mendime në dyshe për zgjidhjen e duhur të ushtrimit dhe në fund e diskutojmë me të gjitha klasën.

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• (N2) Renditja e funksioneve biologjike të polisakarideve dhe yndyrave në qelizë• (N3) Krahasimin e triglicerideve me fosfolipidet• (N4) Analizën e formimit të amidonit, glikogjenit e celulozës nga format e ndryshme të glukozës.

Detyrë shtëpie:Tregoni dallimet kryesore midis strukturës së amilazës dhe celulozës.

5

Fusha: Shkencat natyrore Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII

Tematika: Molekulat biologjikeSituata e të nxënit:Njohja me ndërtimin, funksionet dhe llojet e proteinave sipas strukturës së tyre rruzullore e fijezore.

Tema mësimore:13. Proteinat14. Proteinat rruzullore e fijezore

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:Nxënësi/ja:- përshkruan strukturën dhe funksionet e proteinave;- shpjegon mënyrën e formimit të proteinave nga aminoacidet;- krahason proteinat rruzullore me ato fijezore.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- rendit disa nga funksionet e proteinave;- shpjegon mënyrën e lidhjes së aminoacideve;- analizon ndryshimet midis proteinave parësore, dytësore, tretësore, katërsore.

Koncepte kyç: Aminoacide Lidhje peptidike Strukturë parësore Strukturë dytësore Hidrofobe Hidrofile

Burimet: teksti “Biologjia 12” me zgjedhje, biologjia molekulare, e-libri, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Kimia, Fizika, TIK

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve PNP

Brainstorming, të lexuarit ndërveprues, rrjeti i diskutimit, punë individuale, punë në grup


Parashikimi: 25’. BrainstormingMësuesi/ja kërkon nga nxënësit të kujtojnë disa nga njohuritë që kanë marrë mbi proteinat në nivelet më të ulëta shkollore përmes pyetjeve:

• Cilat janë njësitë ndërtuese apo monomerët e proteinave?• Si lidhen aminoacidet midis tyre?• Cilat janë disa nga funksionet e proteinave për organizmin?

Pasi mbledh idetë dhe mendimet nga nxënësit kalon në fazën e dytë të ndërtimit të njohurive.

Ndërtimi i njohurive (20+20). Mbajtje e strukturuar e shënimeveHapi i parë: 20’Mësuesi/ja zhvillon një përmbledhje te shpejtë mbi strukturat e proteinave (primare, sekondare, terciare dhe kuaternare). Udhëzohen nxënësit të studiojnë figurën 2.18, f. 37, ku jepet struktura parësore e një proteine dhe thekson se ndryshimi qoftë i një aminoacidi të vetëm sjell ndryshimin e vetive të proteinës.Kalohet në trajtimin e strukturës dytësore të proteinave.Udhëzohen nxënësit të studiojnë figurën 2.19, f. 38, ku jepet struktura dytësore e një proteine dhe të përcaktojnë ndryshimet midis strukturës α-heliksit me β- fletë e palosur.Për strukturën tretësore të proteinave nxënësit do të studiojnë figurën 2.21, f. 38 dhe thekson se këto proteina formohen nga vetëmbështjellja tripërmasore e vargut të aminoacideve me strukturë dytësore. Si model për strukturën katërsore merr molekulën e hemoglobinës dhe nxënësit do të studiojnë figurën 2.23, f. 39, ku jepen 4 vargjet e hemoglobinës. Për më tepër kalon në hapin e dytë ku do të trajtojë proteinat rruzullore dhe fijezore.

5

Hapi dytë: 20’Mësuesi/ja sqaron ndërtimin e molekulës rruzullore të hemoglobinës dhe pastaj për ndërtimin e molekulës fijëzore të kolagjenit, i cili përbëhet nga tre zinxhirë polipeptidesh të lidhur në formë heliksi. Në fund thekson rolin e hemoglobinës dhe të kolagjenit për organizmin.

Përforcimi 25’: Mendo/puno në dyshe/shkëmbeMësuesi/ja udhëzon nxënësit të punojnë fillimisht në mënyrë individuale ushtrimin 1, f. 44 dhe pastaj të shkëmbejnë mendime në dyshe në lidhje me zgjidhjen e ushtrimit. Në fund ushtrimi diskutohet me të gjithë klasën.

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për: (N2) Renditjen e funksioneve të proteinave.(N3) Shpjegimin e mënyrës së lidhjes së aminoacideve.(N4) Analizimin e ndryshimeve të proteinave sipas strukturave.

Detyrë: Ushtrimi 2, f. 46.


Tematika: Molekulat biologjikeSituata e të nxënit:Njohja me strukturën dhe vetitë e molekulës së ujit, si molekulë vendimtare për ekzistencën e jetës në tokë.

Tema mësimore:15. Uji16. Përsëritje. Molekulat biologjike

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:Nxënësi/ja:- përshkruan ndërtimin e molekulës së ujit, si molekulë biokimike shumë e rëndësishme për jetën;- rendit vetitë kryesore të ujit që ndihmojnë për jetën e gjallesave.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- rendit vetitë fiziko-kimike të ujit që favorizojnë jetën e gjallesave në tokë;- shpjegon si ndikon vetia tretëse, kapaciteti termik i lartë dhe- tensioni sipërfaqësor i lartë i ujit për gjallesat ujore e tokësore.

Koncepte kyç:Kapaciteti specifikNxehtësi specifike e avullimit KohezionTension sipërfaqësor

Burimet : teksti i nxënësit “biologjia 12” me zgjedhje, fiziologjia bimore e shtazore, e-libri, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Fiziologjia, Fizika, Kimia


Brainstorming, të lexuarit ndërveprues, rrjeti e diskutimeve, të nxënit me këmbime, punë individuale, punë në grup


Parashikimi: 25’. BrainstormingMësuesi/ja i orienton nxënësit duke kërkuar se çfarë dinë ata rreth rolit të ujit për jetën e gjallesave. Një nxënës shënon në tabelë mendimet që japin nxënësit e tjerë në lidhje me çështjen e ngritur për diskutim.

Ndërtimi i njohurive (20’+20’). Të lexuarit ndërveprues

5

Hapi i parëMësuesi/ja ndan klasën në tri grupe pune:

Grupi A lexon pjesën: Uji si tretës dhe si mjet transportiMësuesi/ja drejton pyetjet :

• Cila veti e bën molekulën e ujit tretës universal?• Cilat lëndë quhen hidrofile e cilat hidrofobe?• Si i ndihmon gjallesat fakti që uji ka kapacitet të lartë termik?

Grupi B lexon pjesën e dytë: Nxehtësia e lartë e avullimit dhe dendësia dhe ngrirja e ujit.Mësuesi/ja drejton pyetjet:

• Cili është roli i ujit për gjallesat meqenëse ai ka nxehtësi të lartë të avullimit?• A i ndihmon gjallesat ujore vetia e ngrirjes së ujit?

Grupi C lexon pjesën: Kohezioni dhe tensioni sipërfaqësor dhe uji si reagjent.Mësuesi/ja drejton pyetjet:

• Në sa gjendje agregate ekziston uji?• A ka rëndësi biologjike fakti që akulli ka dendësi më të vogël se uji?

Hapi i dytë: 20’ Të nxënit me këmbimeMësuesi/ja ndan klasën në 4 grupe pune, ku secilit grup i jep pyetjet e përcaktuara më parë. Nxënësit e secilit grup pasi të zhvillojnë pyetjet, do t’ia kalojnë fletën grupit pasardhës, i cili pasi i lexon përgjigjet e grupit tjetër mund edhe të shtojë sugjerime të tjera. Në fund, secili grup lexon përgjigjen e pyetjeve para klasës, duke dhënë edhe argumentet nëse i pranon ose jo sugjerimet e grupit tjetër.

Pyetjet do të jenë:Grupi 1:

1.Cilat janë makromolekulat kryesore të gjallesave?2.Si ndikon në jetën e gjallesave vetia e ujit, si tretës dhe si mjet transporti?

Grupi 2:1.Shkruani formulën e molekulave të një hekzoze, pentoze, trioze.2.Si ndikon në jetën e gjallesave uji si reagjent i reaksioneve kimike dhe tensioni i lartë sipërfaqësor i tij.

Grupi 3:1.Si formohen disakaridet dhe lidhja glikozike?2.Ku ndryshojnë proteinat rruzullore nga ato fijezore?Jepni shembuj për secilën.

Grupi 4:1.Cilat janë ndryshimet midis triglicerideve e forfolipideve?2.Si ndryshojnë proteinat sipas strukturës së tyre ?

Përforcimi i njohurive: 25’’. Rrjeti i diskutimitMësuesi\ja shtron pyetjen para nxënësve:

• Përcaktoni tri karakteristika të monosakarideve.Nxënësit në fillim punojnë në dyshe dhe çdo dyshe bashkëpunon me dyshen pas tyre e kështu me radhë.

Vlerësime: Nxënësi do të vlerësohen për:• (N2) Renditjen fiziko-kimike të ujit.• (N3) Ndikimin e vetive të ujit në jetën e gjallesave.• (N4) Analizën për strukturën dhe vetitë e të gjitha makromolekulave të qelizës.

5

Membrana qelizore


Tematika: Membranat qelizore dhe transporti Situata e të nxënit:Njohja me ndërtimin, përbërjen kimike dhe rolin e membranës qelizore, si dhe sinjalizimin e qelizave përmes membranës

Tema mësimore:17. Fosfolipidet dhe struktura e membranës18. Sinjalizimi i qelizave

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:Nxënësi/ja:- përshkruan strukturën e membranës qelizore;- shpjegon se si hyjnë e dalin lëndët në qelizë.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- përshkruan ndërtimin dhe rolin e fosfolipideve;- shpjegon modelin e mozaikut fluid;- shpjegon mënyrat e sinjalizimit qelizor.

Koncepte kyç: Fosfolipide Kolesterol Glikolipide Glikoproteina Transduksion

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12” me zgjedhje, e-libri, fiziologjia bimore e shtazore, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Kimia, TIK


Kllaster, ditari dypjesësh, rrjedhshmëria gojore e dyshes, punë individuale, punë në grup.


Parashikimi: 25’. Kllaster

Nxënësit do të plotësojnë në mënyrë individuale një kllaster bazuar në këto pyetje:• Cilët janë përbërësit kryesorë të membranës qelizore?• Cili është roli i kolesterolit për organizmin?

Sa lloje sinjalizuesh njihni?

sinjalizues citoplazmik

glikolipide

sinjalizuesmembranor

proteina dhe glikoproteina transporton

kolesterol

fosfolipide

Ndërtimi i njohurive (20’+20’). Ditari dypjesëshHapi i parë (20’)Mësuesi /ja ndërton tabelën e ditarit dypjesësh dhe e plotëson së bashku me nxënësit, pasi i ka udhëzuar

nxënësit që të lexojnë mësimin me paragrafë të caktuar.

5

Përbërësit e membranës Roli i tyre

Fosfolipidet formojnë shtresë të dyfishtëKolesteroli rrit ose zvogëlon fluiditetin e membranësGlikoproteinat shërbejnë si receptorëSinjalizues brendaqelizor lidhen me receptorët citoplazmatikëGlikolipidet shërbejnë si antigjenSinjalizues membranor lidhen me receptorët membranor të qelizës

Nxënësit plotësojnë tabelën dhe përgjigjet konsolidohen edhe nga mësuesi/ja në rast nevoje.

Hapi i dytë (20’). Veprimtari me lexim të drejtuar( VLD)Mësuesi /ja udhëzon nxënësit të lexojnë paraprakisht pjesën e mësimit deri te pyetja 4.1 dhe drejton pyetjet:

• Pse është i rëndësishëm sinjalizimi i qelizave?• Çfarë është sinjalizimi?• Ç’kuptoni me “transduksion”?• Cili është mekanizmi i veprimit të sinjalizuesve brendaqelizor dhe membranor?

Përgjigjet e nxënësve plotësohen dhe saktësohen në rast nevoje edhe nga mësuesi/ja.

Përforcimi i njohurive: 20’. Rrjedhshmëria gojore e dyshesNxënësit e çdo dysheje ndahen në nxënësi A dhe nxënësi B. Nxënësi A fillon të tregojë se çfarë mban mend nga mësimi dhe nxënësi B e dëgjon. Pas 5 minutash nxënësit ndërrojnë rolet.

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• (N2) - Përshkrimin e ndërtimit të membranës qelizore.• (N3) - Shpjegimin e mekanizmit të sinjalizimit qelizor.

Detyrë: Shpjegoni pse membrana qelizore lejon futjen e molekulave hidrofobe në qelizë.

Fusha: shkencat natyrore Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII

Tematika: Membrana qelizore dhe transporti Situata e të nxënit:Njohja me mënyrat e transportit të lëndëve përmes membranës nëpërmjet metodës eksperimentale.

Tema mësimore:19. Lëvizja e lëndëve brenda dhe jashtë qelizës20. Punë laboratori. Difuzioni

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:Nxënësi/ja:- shpjegon se si hyjnë e dalin lëndët në qelizë.- shpjegon rolin e proteinave të membranës qelizore

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përkufizoni difuzionin dhe shpërhapjen e lehtësuar;- rendit faktorët që ndikojnë në difuzion;- demonstron difuzionin përmes eksperimentit.

Koncepte kyç:- Difuzion- Shpërhapje e lehtësuar- Gradient përqendrimi

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12” me zgjedhje, e-libri, fiziologjia bimore, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Kimia,TIK


Kllaster, leksion i avancuar,diagram i Venit, demonstrimi, punë individuale, punë në grup

5

Membrana qelizore

DifuzioniShpërhapja e lehtësuar


Parashikimi: 25. KllasterMësuesi/ja shënon në tabela fjalët: membranë qelizore dhe kërkon një nxënës të plotësojë kllasterin me fjalë që lidhen me membranën qelizore.

gjendet në çdo qelizë

ka pore

gjysmë e përshkrueshme

me difuzion

me shperhapje të lehtësuar

rol transportues

Ndërtimi i njohurive (20’+20’): Lexim i avancuarHapi i parë 20’Mësuesi/ja shënon në tabelë në mënyrë të përmbledhur pikat kryesore të temës dhe i shpjegon ato.

• Ç’është difuzioni?• Faktorët që ndikojnë në shpejtësinë e difuzionit.• Ç’është shpërhapja e lehtësuar?• Sa lloje proteinash marrin pjesë në shpërhapjen e lehtësuar?

Hapi i dytë: 20’. DemonstrimiMësuesi/ja kryen një eksperiment demonstrues për difuzionin duke përdorur lëndët bimore. Eksperimenti do të tregojë rolin e temperaturës në difuzionin e lëndëve përmes membranës qelizore. Mësuesi/ja ndan klasën në grupe ku secili grup do të kryejë eksperimentin dhe do të nxjerrë konkluzionet në bazë të vëzhgimeve të kryera. Copat e rrepës do të vendosen në ujë me temperaturë dhe përqendrime të ndryshme alkooli. Ndryshimet e ngjyrës së tretësirës vëzhgohen si nga ana sasiore dhe nga ajo cilësore. Udhëzon nxënësit të vëzhgojnë difuzionin e ngjyruesit të kuq nga pjesa me përqendrim më të madh në pjesën me përqendrim më të ulët të tretësirës, jashtë copave të rrepës. Nxënësit e përsërisin vetë eksperimentin e demonstruar nga mësuesja.

Përforcimi i njohurive: 25’ Diagrami i VenitNxënësit do të krahasojnë difuzionin me shpërhapjen e lehtësuar duke gjetur anët e përbashkëta dhe ndryshimet mes tyre.

futen molekula të vogla futen molekula të mëdha

nuk kërkon proteina kërkon proteina membranetransportuese

Të përbashkëtat:• janë forma pasive të transportit membranor• lënda kalon sipas gradientit të përqendrimit

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• (N2) Përkufizimin e difuzionit dhe të shpërhapjes së lehtësuar.• (N3) Faktorët që ndikojnë në shpejtësinë e difuzionit.• (N4) Demonstrimin e difuzionit me rrugë eksperimentale.

Detyrë: Ushtrimi 3.4, faqja 58.

5

Fusha: Shkencat natyrore Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: 12

Tematika: Membrana qelizore dhe transportit Situata e të nxënit:Njohja me veçoritë e osmozës në qelizat bimore e shtazore, si dhe ndikimi i potencialit të tretësirës dhe trysninë tek osmoza.

Tema mësimore:20. Osmoza21. Potenciali i tretësirës dhe i trysnisë

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:Nxënësi/ja:- rendit mënyrat e transportit të lëndëve përmes membranës qelizore;- shpjegon si hyjnë dhe dalin lëndët përmes membranës;- krahason mënyrat e përshkueshmërive së membranës.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përkufizon osmozën dhe potencialin ujor;- shpjegon osmozën në qelizat bimore e shtazore;- gjen potencialin e ujit në indet bimore.

Koncepte kyç: Osmoza Turgori PlazmolizaPotenciali i tretësirës Potenciali i trysnisë


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Kimia, Fizika.


Brainstorming, të lexuarit ndërveprues, rrjeti i diskutimit, eksperimenti, punë individuale punë në grup.

Parashikimi: 25’. BrainstormingOrganizimi i orës së mësimit

Mësuesi/ja kërkon nga nxënësit se çfarë dinë rreth rolit të ujit për jetën e gjallesave, për procesin e osmozës për të cilën kanë marrë njohuri ne klasën e dhjetë. Një nxënës shënon në tabelë mendimet që japin nxënësit e tjerë në lidhje me çështjet e ngritura për diskutim.

Ndërtimi i njohurive (20’+20’) . Të lexuarit ndërvepruesHapi i parë 20’. Mësuesja ndan klasën në tri grupe:Grupi A lexon pjesën Osmoza dhe potenciali i ujit. Pasi të lexojnë pjesët, nxënësit do t’u përgjigjen pyetjeve.

• Ç’është osmoza ?• Ç’kuptoni me potencial të ujit?• Cilët janë faktorët që ndikojnë në potencialin e ujit?

Grupi B lexon pjesën Potenciali i tretësirës dhe potenciali i qetësisë.Nxënësit do t’u përgjigjen pyetjeve:

• Ç’kuptoni me potencial të tretësirës?• Sa është vlera e potencialit të tretësirës në ujë të pastër?• Ç’kuptoni me potencial të trysnisë ?

Grupi C lexon pjesën Osmoza në qelizat shtazore dhe bimore.Nxënësit do t’u përgjigjen pyetjeve, pasi të kenë kryer vëzhgimin në mikroskop të qelizave të kuqe të gjakut të përziera me tretësira me potencial të ujit të ndryshëm.

• Pse potenciali i ujit në trupin e kafshëve duhet të jetë konstant?• Ç’ ndodh me qelizat e kuqe të gjakut nëse potencial i ujit është i lartë ose i ulët?• Ç’ kuptoni me gjendje turgori e plazmolizë për qelizën bimore?

5

Përforcimi i njohurive. 25’. Rrjeti i diskutimitMësuesi/ja udhëzon nxënësit të punojnë ushtrimin 3.6, f. 62 dhe pasi të punojnë në dyshe e kalojnë fletën e ushtrimit te dyshja e radhës, e cila e sheh dhe e plotëson në rast nevoje përgjigjen. Dyshja e dytë lidhet me dyshen e tretë e kështu me radhë në formë rrjete.

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• (N2) Përkufizimin e osmozës dhe potencialit të ujit.• (N3) Shpjegimin e osmozës në qelizat bimore dhe shtazore.• (N4) Analizimin ndryshimin e potencialit të tretësirës nga potenciali i trysnisë.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 4.5, faqja 62.


Tematika:Membranat qelizore dhe transporti Situata e të nxënit:

Njohja me mënyrat aktive të transportit përmes mem- branës qelizore duke i krahasuar me transportin pasiv.

Tema mësimore:23. Transporti aktiv24. Përsëritje. Membranat qelizore dhe transporti

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- shpjegon si hyjnë e dalin lëndët në qelizë;- shpjegon funksionet e molekulave që ndërtojnë membranën

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përkufizon transportin aktiv;- krahason transportin aktiv me shpërhapjen e lehtësuar;- analizon mënyrat e transportit membranor.

Koncepte kyç: Transport aktiv Endocitozë Fagocitozë Pinocitozë Ekzocitozë


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Citologjia


Të nxënit me këmbime, Brainstorming, udhëzues i të lexuarit ndërveprues, diagram i Venit, punë individuale, punë në grupe


Parashikimi: 25’ BrainstormingMësuesi/ja nxit nxënësit duke i përfshirë në diskutime përmes pyetjeve:

• Si kalon lënda përmes këtij lloj transporti membranor?• A ka nevojë ky lloj transporti për energji nga qeliza?• Cilat janë disa mënyra të tjera të transportit membranor në qelizë?• A kanë ngjashmëri mënyrat e transportit membranor midis tyre? Nëse po cilat janë ato?

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’). Të lexuarit ndërvepruesHapi i parë: 20’Mësuesi/ja ndan mësimin në dy pjesë dhe klasën në dy grupe. Kërkon nga nxënësit të lexojnë mësimin me vëmendje duke arritur në përfundime:

Grupi A lexon pjesën Transporti aktiv dhe do t’u përgjigjet pyetjeve:• Si sigurohet diferenca e ngarkesave në dy anët e membranës qelizore?

6

• Nga sigurohet energjia që përdoret gjatë transportit aktiv?• Jepni shembuj të transportit aktiv në qelizat bimore dhe shtazore.

Grupi B lexon pjesën Transporti i grimcave të mëdhaPyetjet që do t’u përgjigjen nxënësit:

• Çfarë lloj transporti aktiv apo pasiv është endocitoza dhe ekzocitoza?• Cilat janë dy format e endocitozës?• Si kryhet endocitoza dhe ekzocitoza?

Hapi i dytë: 20’. Të nxënit me këmbimeNë këtë teknikë do të realizohet përsëritja e kësaj tematike. Mësuesi/ja ndan klasën në 4 grupe pune ku secilit grup i jep pyetje të përcaktuara më parë.Nxënësit e secilit grup pasi të zhvillojnë pyetjet do t’ia kalojnë fletën grupit pasardhës,i cili e lexon përgjigjen e grupit tjetër dhe mund të shtojë sugjerime të tjera. Në fund secili grup lexon përgjigjen e pyetjeve para klasës duke dhënë edhe argumente nëse i pranon ose jo sugjerimet e grupit tjetër.

Pyetjet do të jenë:Grupi i parë

• Ç’kuptoni me transport aktiv?• Çfarë ndodh me qelizën bimore nëse vendoset në tretësirë me potencial më të lartë ujor sesa qeliza?

Grupi i dytë• Çfarë ndodh me qelizën bimore nëse vendoset në tretësirë me potencial më të ulët ujor sesa qeliza?• Si lëvizin jonet përmes proteinave membranore?

Grupi i tretë• Çfarë është protoplazma?• Ushtrimi 7, f. 68

Grupi i katërt• Pse membrana qelizore lejon futjen e molekulave hidrofobe në qelizë?• Ushtrimi 8, f. 68.

Përforcimi i njohurive: 25’ Diagrami i VenitMësuesi/ja u kërkon nxënësve të krahasojnë përmes diagramit të Venit transportin aktiv me shpërhapjen e lehtësuar duke gjetur anët e përbashkëta dhe ndryshimet.

Me energji

Lënda kalon kundër gradientit të përqëndrimit

Transporti aktiv

Shpërhapja e lehtësuar

Transport pasiv pa energji

Lënda kalon sipas gradientit të përqëndrimit

Të përbashkëta- Prania e proteinave

Vlerësimi:Nxënësit do të vlerësohen për:N2. Krahasimin e mënyrave të ndryshme të transportit membranor. N3. Analizojnë ndryshimet e murit qelizor me membranën qelizore.

6


Tematika:Cikli qelizor dhe mitoza Situata e të nxënit:

Njohja me ndërtimin dhe përbërjen kimike të kromozomeve.

Tema mësimore:25. Kromozomet26. Struktura e kromozomeve

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e kromozomeve;- shpjegon rëndësinë e telomereve.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përcakton pjesët e një kromozomi;- krahason eukromatinën me heterokromatinën;- analizon rëndësinë e paketimit të ADN-së në kromozome.

Koncepte kyç: Kromatid Nukleozoma Eukromatina Heterokromatina


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Citologjia, Gjenetika


Kllaster, INSERT, rishikim në dyshe, punë individuale


Parashikimi: 25’. KllasterMësuesi/ja ndërton në tabelë kllasterin me konceptin “Kromozomet” dhe kërkon nga nxënësit të plotësojnë kllasterin me terma të tjerë që lidhen me këtë koncept.

kanë kromatide

përmbajnë gjene kanë ADN

KROMOZOMET

marrin ngjyrë

Ndërtimi i njohurive (20’+20’). INSERTkanë centromer

numri është specifik

Fillimisht nxënësit lexojnë pjesën “Kromozomet” dhe më pas pjesën “Struktura e kromozomeve”.Gjatë leximit nxënësit vendosin në tekst shenjat e teknikës INSERT. Ato janë:

• shenja “√” për atë çfarë ata e dinë.• shenja “–” nëse informacioni që lexojnë është i ndryshëm nga ai që dinë.• shenja “+” nëse informacioni është i ri për ta.• shenja “?” nëse informacioni është i paqartë apo duan të dinë më shumë rreth tij.

Nxënësit pas leximit diskutojnë në dyshe, pastaj me grupe të mëdha dhe diskutimi bëhet i hapur. Fillimisht në hapin e parë diskutohet për pjesën kromozomet dhe në hapin e dytë mbi strukturën e kromozomeve, ku përdoret e njëjta teknikë: INSERT. Pastaj kalohet në fazën e tretë të përforcimit të njohurive.

6

Përforcimi i njohurive: 25’. Rishikimi në dysheMësuesi/ja emërton nxënësit me A dhe B. Kur nxënësi A komenton pikat kryesore të mësimit, nxënësi B e dëgjon atë dhe pastaj dy nxënësit ndërrojnë rolet midis tyre.Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:

• N2. Përcaktimin e saktë të pjesëve të kromozomit.• N3. Krahasimin e eukromatinës me heterokromatinën.• N4. Analizën mbi rëndësinë e paketimit të ADN-së.

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla:VI Klasa: 12


Mitoza është procesi që siguron rritjen e organizmit, ripërtëritjen e qelizave dhe riprodhimin aseksual.

Tema mësimore:27. Mitoza28. Punë laboratori. Hulumtimi i mitozës

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan ciklin qelizor;- përgatit dhe vëzhgon qelizat e majës së rrënjës;- shpjegon rëndësinë e qelizave burimore.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- rendit fazat e ciklit jetësor të qelizës;- krahason centromerët me centriolat;- analizon rëndësinë e ndarjes mitoike përmes vëzhgimeve në - mikroskop.

Koncepte kyç: Cikli qelizor Centromer Centriola Citokinezë Telomerë


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Bioteknologji, TIK


përmbledhje e strukturuar, leksion i avancuar, punë në grupe, rrjedhshmëria gojore e dyshes, demonstrim, skicim pamjesh


Parashikimi: 25’. Përmbledhje e strukturuarMësuesi/ja shënon në tabelë se çfarë siguron ndarja qelizore te gjallesat njëqelizore e shumëqelizore. Nxënësit japin ide dhe mendime lidhur me pyetjen.Mësuesi/ja përmbledh pikat kryesore të temës duke theksuar fazat e ciklit jetësor të qelizës G

1, S, G

2, M.

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’) Hapi i parë: 20’ Leksion i avancuarMësuesi/ja shpjegon veçoritë e secilës fazë të ciklit jetësor të qelizës dhe vazhdon me fazat e mitozës duke skematizuar vendosjen e kromozomeve në çdo fazë të mitozës.Mësuesi/ja thekson ndryshimin midis centromereve,centrozomave dhe centriolave si dhe ndryshimin midis kromozomeve dhe kromatideve. Më pas kalon në rëndësinë e ndarjes me mitozë

Hapi i dytë: 20’ Demonstrim dhe skicimMësuesi/ja ndan klasën në grupe pune me 5-6 nxënës dhe i udhëzon se si të përgatisin preparatin e rrënjës së

6

qepës, se si ta vëzhgojnë në mikroskop dhe drejton pyetjen për të gjithë klasën:• Cilat janë strukturat qelizore që ju vëzhguat?• Në cilën fazë të mitozës janë kromozomet,bazuar në vëzhgimin tuaj në mikroskop?

Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të skematizojnë pamjet e vëzhguara në mikroskop, bazuar edhe në figurën 4.9,f. 78, si dhe skematizimin e katër fazave të mitozës.

Përforcimi i njohurive: 25’ Rrjedhshmëria gojore e dyshesNxënësit punojnë në grupe dyshe duke përsëritur njohuritë kryesore të temës dhe duke sistemuar shënimet e tyre.Skematizojnë në fletoret e punës, katër fazat e ndarjes me mitozë të qelizave.

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• N2. Renditjen e fazave të ciklit jetësor të qelizës dhe të mitozës.• N3. Krahasimin e centromereve me centriolat dhe centrozomat.• N4. Analizën në lidhje me veçoritë dhe rëndësinë e mitozës.

Detyrë: Ushtrimi 4.3, f. 80 dhe ushtrimi 4.5, f. 80.

PROJEKTLËNDA: BIOLOGJI 12

TEMA: Mjekësia moderne kundër plakjes dhe kancerit

STRATEGJIA E PËRDORUR: Hulumtimi shkencor. Për të nxitur pavarësinë dhe për të zhvilluar aftësinë për të zgjidhur problema mësuesi paraqet temënTEMAT PËR SECILIN GRUP:

1.Rëndësia e telomereve dhe ndryshimet që ato pësojnë me kalimin e viteve të jetës2.Qelizat burimore, llojet dhe roli i tyre në organizëm3.Kanceri, shkaqet dhe llojet e tij4.Kanceri në aparatin tretës, shenjat dhe pasojat që shkakton5.Kanceri në rrugët e frymëmarrjes, shkaqet dhe pasojat6.Kanceri në sistemin nervor,vshkaqet dhe pasojat

KOMPETENCAT:

KOMPETENCA E KOMUNIKIMIT DHE E TË SHPREHURIT: Nxënësi komunikon në mënyrë efektive• harton dhe prezanton një projekt humanitar, eksperimentues etj., individualisht dhe në grup, për një

temë të caktuar, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera.

KOMPETENCA E TË MENDUARIT: Nxënësi mendon në mënyrë krijuese• prezanton në forma të ndryshme të të shprehurit, informacionet për një temë të

caktuar dhe prezanton me sukses rezultatet e punës së tij.

KOMPETENCA PERSONALE: Nxënësi bën jetë të shëndetshme• vepron në jetën e përditshme në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme, duke përzgjedhur mënyra të

shëndetshme jetese dhe rëndësinë që kanë llojet e ndryshme të ushqimeve për një jetë sa më të shëndetshme.

KOMPETENCA QYTETARE: Nxënësi përkushtohet ndaj të mirës së përbashkët.• kryen fushata sensibilizuese në komunitet për një shëndet cilësor dhe rolin e tij për një jetë sa më të

6

shëndetshme.

6

KOMPETENCA DIGJITALE: Nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin• përdor mjetet digjitale dhe mjediset informative duke përfshirë komunikimet• gjen, organizon, analizon, përpunon dhe përdor informacionin nga një shumëllojshmëri burimesh dhe

mediesh.

REZULTATET E TË NXËNIT. Nxënësi/ja:• argumenton rëndësinë e ruajtjes dhe mbrojtjes së shëndetit;• analizon faktorët që ndikojnë në rrezikimin dhe zhdukjen e llojeve të ndryshme të kancerit;• shpjegon si ndikon veprimtaria e njeriut në zhdukjen e llojeve të ndryshme të kancerit;• raporton në ç’mënyrë mund të parandalohet zhdukja e llojeve;• ndërton një strategji për ndërgjegjësimin e komunitetit mbi rëndësinë ruajtjes së llojeve;• analizon politikat në nivel rajonal kombëtar dhe ndërkombëtar për trajtimin e kancerit;• diskuton mbi mundësit që ka gjithsecili prej nesh për të kontribuar në luftën kundër kancerit;• kryen fushatë sensibilizuese për mbrojtjen nga kanceri në komunitetin ku banon.

QËLLIMI I PROJEKTIT:Të përgatitë nxënësit për të zhvilluar një mënyrë jetë sa më aktive, të frytshme, të shëndetshme dhe të sigurt; që të përzgjedhin dhe të zbatojnë sjellje që parandalojnë dëmtimin dhe zhdukjen e florës dhe faunës në vendin tonë; që ata të bëhen veprimtarë aktiv në sigurimin e një mjedisi të shëndetshëm e bashkëpunues.

KOHËZGJATJA: 2 orë mësimoreKLASAT: XII

PERIUDHA KOHORE E REALIZIMIT DHE E PREZANTIMIT TË PROJEKTIT:Shtator -Dhjetor

METODOLOGJIA QË DO TË PËRDORET:Punë me grupe, hulumtim, anketim, analizë, prezantim

MJETET QË DO TË PËRDOREN: Shtypi i shkruar, kompjuter, videoprojektor, postera, fletëpalosje etj.Përshkrimi: Klasa ndahet në grupe me 3-4 nxënës për secilin grup përcaktohet një nga temat që lidhen me rolin e një diete të ekuilibruar dhe ndikimin e saj në shëndet. Projekti konsiston ne ndërgjegjësimin e nxënësve për një jetë sa më të shëndetshme për t’u mbrojtur nga kanceri

PËRSHKRIMI I PRODUKTIT TË PROJEKTIT:1.Raport përfundimtar me shkrim

Në kuadër të këtij projekti, do të hartohet nga nxënësit një raport përfundimtar me shkrim, që do t’i dorëzohet mësuesit/es.

• Raporti do të përmbajë një parashtrim teorik, d.m.th. do të përshkruajë shkurt njohuritë kryesore që janë përdorur në projekt.

2.Portofoli i projektitBashkë me raportin përfundimtar me shkrim, mësuesit/es i dorëzohet produkti i projektit dhe portofoli i tij. Portofoli i projektit, përbëhet nga:

• plani i projektit,• planet vetjake të nxënësve,• shënimet gjatë takimeve të grupit,• një listë e burimeve të informacionit,• raporti përfundimtar,• të tjera që nxënësit dëshirojnë, si fotografi, episode interesante gjatë punës etj.

6

3.PrezantimiPrezantimi është gojor dhe me power point (ose paraqitje në flipcharter, materiale të printuara, tabakë etj) e shoqërohet me albume, postera, video etj.Në përfundim, projekti mund të mbyllet edhe me një debat në mes dy grupeve nxënësish të së njëjtës klasë rreth një pyetjeje qendrore, për të cilën të dyja grupet mbajnë dhe argumentojnë qëndrime të ndryshme, deri në të kundërta.

Instrument i vlerësimit të nxënësit:

Niveli Rezultatet e të nxënit Nota Data

N4 Argumenton rëndësinë e ruajtjes dhe mbrojtjes nga kanceri

N3 Analizon faktorët që ndikojnë në rrezikimin dhe mbrojtjen nga kanceri

N3 Shpjegon si ndikon veprimtaria e njeriut në zhdukjen e llojeve të ndryshme të gjallesave

N3 Raporton në ç’mënyrë mund të parandalohet kanceri

N4 Ndërton një strategji për ndërgjegjësimin e komunitetit mbi rëndësinë ruajtjes pastër të ambientit

N3 Analizon politikat në nivel rajonal kombëtar dhe ndërkombëtar për luften kunder kancerit

N3 Diskuton mbi mundësit që ka gjithsecili prej nesh për të kontribuar në luften ndaj kancerit

N4 Kryen fushatë sensibilizuese për ruajtjen nga faktorët kancerogjenë në zonën ku banon.



Përforcim i koncepteve bazë të tematikës si kromozomit, mitoza, centromerit etj.Tema mësimore:

30. Përsëritje. Cikli qelizor dhe mitoza.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e kromozomeve;- përshkruan ciklin qelizor dhe ngjarjet e ciklit;- shpjegon rëndësinë e mitozës.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- përshkruan fazat e ciklit jetësor të qelizës;- shpjegon rëndësinë e telomerëve;- shpjegon rëndësinë e qelizave burimore.

Koncepte kyç: Mitoza Kromozomet Centromerët Centrozomet Centriolat


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:TIK


Kllaster, VLD, diskutim i lirë, ditari dypjesësh, punë individuale, punë me grup

6

MITOZA


Parashikimi: 10’. KllasterMësuesi/ja shënon në tabelë termin “Mitozë” dhe kërkon nga nxënësit që të plotësojnë kllasterin me terma dhe shprehje që lidhen me këtë term.

Ndan qeliza diploide dhe aploide

Qeliza ndahet në dy qeliza bija

Siguron rritjen e organizmit

Qeliza bija janë identike

Ndërtimi i njohurive: 25’. Ditari dypjesëshMësuesi/ja ndërton në tabelë dy shtylla, ku në njërën shtyllë shënon fazat e mitozës dhe të ciklit jetësor të qelizës dhe në shtyllën tjetër proceset kryesore që zhvillohen në secilën fazë. Tabela plotësohet nga nxënësit fillimisht në mënyrë individuale pastaj në grupe dyshe.

Fazat e mitozës dhe të ciklit qelizor Proceset

G1

S

G2

M

Profaza

Mitofaza

Anafaza

Telofaza

Përforcim i njohurive: 10’. Diskutim i lirëMësuesi/ja u përcakton nxënësve detyrë që të punojnë në grupe. Grupit të parë: Ushtrimet 1, 2, 3, f. 84Grupit të dytë: Ushtrimet 4, 5, 6, f. 85Grupit të tretë: Ushtrimet 7, 8, 9, f. 86

Pasi nxënësit punojnë për zgjidhjen e ushtrimeve kalohet në diskutim të lirë me gjithë klasën, ku zgjidhja konsolidohet më mirë sepse ajo plotësohet edhe nga nxënësit e grupeve të tjera.

Vlerësimi i nxënësve:Nxënësit do të vlerësohen për:N2. Përshkrimin e fazave të ciklit jetësor të qelizës N3. Shpjegimin e rëndësisë së telomereveN4. Shpjegimin e rëndësisë së qelizave burimore.

Detyrë: Skiconi fazat e ndarjes me mitozë të një qelize me 4 kromozome.

6

Fusha: Shkencat natyrore Lënda:Biologji Shkalla:VI Klasa:12

Tematika:Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave Situata e të nxënit:

ADN-ja molekula bazë e jetës. Ajo është e vetmja molekulë që mund të dyfishohet.Tema mësimore:

31. Struktura e ADN-së dhe ARN-së32. Dyfishimi i ADN-së

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e acideve nukleike;- shpjegon rolin e ADN-së dhe ARN-së gjatë sintezës së proteinave.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përcakton tri pjesët përbërëse të nukleotideve;- krahason ADN-në me ARN-në;- shpjegon dyfishimin e ADN-së.

Koncepte kyç: Nukleotid Adenozintrifosfati ADN-polimeraza


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Gjenetika


Parashikimi me terma paraprakë, ditari dypjesësh, leksion i avancuar, shkrimi i shpejtë, punë në grupe, punë individuale.


Parashikimi: 25’ Parashikim me terma paraprakëMësuesi/ja përzgjedh disa nga fjalët kyç të temës, të cilat i shënon në tabelë dhe u kërkon nxënësve që për 5-10 minuta të shkruajnë një paragraf ku do të përdorin këto fjalë.Fjalët e zgjedhura janë: nukleotid, ADN, bërthamë, acid nukleik, informacion gjenetik, helikë e dyfishtë.

Pasi nxënësit punojnë në mënyrë individuale, e lexojnë paragrafin e krijuar para klasës dhe kalon në informacionin e ri.

Ndërtimi i njohurive (20’+20’)Hapi i parë: 20’. Veprimtari me lexim të drejtuarMësuesi/ja u kërkon nxënësve të lexojnë pjesën “Struktura e ADN-së dhe e ARN-së dhe drejton pyetjet:

• Cilët janë tri pjesët e një nukleotidi?• Si lidhen nukleotidet në varg dhe midis dy vargjeve?• Ku ndryshon ATP-ja nga nukleotiti?• Si klasifikohen bazat e azotuara të ADN-së?

Hapi i dytë: 20’ Leksion i avancuarMësuesi sqaron çështjet kryesore të temës, duke i shënuar me pika në tabelë dhe nxënësit mbajnë shënime.

Mësuesi sqaron:• Pse dyfishimi i ADN është gjysmëruajtës?• Shpjegon si formohet ADN-ja e re gjatë dyfishimit të ADN-së.• Në cilën organele qelizore ndodh dyfishimi i ADN-së?• Cila është enzima që merr pjesë në dyfishimin e ADN-së?

6

Përforcimi i njohurive: 25’. Ditari dypjesëshMësuesi/ja udhëzon nxënësit që të plotësojnë shtyllat e tabelës dhe të krahasojnë ADN-në me ARN-në.

Termat Shpjegimet

Nukleotid

ATP

ARN

Riboza

Dezoksiriboza

VlerësimiNxënësit do të vlerësohen për:

• N2. Renditjen e pjesëve përbërëse të një nukleotidi• N3. Krahasimin e ADN-së me ARN-në• N4. Shpjegimin e procesit të dyfishimit të ADN-së

Detyrë: Skematizoni molekulën e ADN-së duke emërtuar pjesët e një nukleotidi dhe llojin e lidhjeve që bashkon dy vargjet e ADN-së.


Tematika: Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave Situata e të nxënit:Njohja me mënyrën se si informacioni, ADN-ja, kopjohet dhe translatohet duke formuar nje varg aminoacideshTema mësimore:

33-34. ADN-ja ARN-ja dhe sinteza e proteinave

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- shpjegon se si sekuencat e nukleotideve të ADN kodon vendosjen e aminoacideve në një varg polipeptidik;- shpjegon rolin e ADN-së dhe ARN-së gjatë transkriptimit dhe translatimit;

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- përkufizon termat: transkriptim e translatim;- shpjegon procesin e transkriptimit;- shpjegon procesin e translatimit

Koncepte kyç:ARN-m, transkriptim, translatim ARN-PolimerazaARN-t

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12” me zgjedhje, e-libri, gjenetika molekulare, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Gjenetikë, TIK


Brainstorming, leksion i avancuar, ditari dypjesësh, punë individuale, punë në grup

7


Parashikimi: 25’ BrainstormingMësuesi/ja zhvillon një diskutim me nxënësit për t’i futur në temën e re përmes pyetjeve:

• Në cilën organelë të qelizës bëhet biosinteza e proteinave?• Sa lloje ARN-je njihni? Cili është roli i tyre?• Si është e ndërtuar ADN-ja?• A ka lidhje funksionale midis ADN-së dhe sintezës së proteinave?

Ndërtimi i njohurive (20’+20’) Hapi i parë: 20’ Leksion i avancuarMësuesi/ja duke përdorur një tabelë demonstruese shpjegon transkriptimin dhe vazhdon me mënyrën se si kryhet ky proces duke theksuar rolin e ARN-polimerazës.Nxënësit mbajnë shënime lidhur me ato çfarë dëgjojnë e shohin në tabelë.

Hapi i dytë: 20’ Leksion i avancuarMësuesi/ja shpjegon ndërtimin e ARN-t dhe etapat e translativit, duke përdorur tabelën mësimore. Nxënësit mbajnë shënime gjatë shpjegimit dhe në fund i sistemojnë ato.

Përforcimi i njohurive: 25’ Ditari dypjesëshMësuesi/ja ndërton në dërrasën e zezë një tabelë me konceptet e reja që mësuan gjatë dy orëve mësimore dhe rolin e tyre në qelizë.Nxënësit fillimisht plotësojnë tabelën në fletoren e tyre dhe pastaj tabelën në dërrasën e zezë

Konceptet kryesore Roli i tyre

ARN-m

ARN-t

Antikodon

Ribozom

Transkriptim

Translatim

VlerësimiNxënësit do të vlerësohen për:N2. Përkufizimin e transkriptimit dhe translatimitN3. Shpjegimin e procesit të transkriptimit e translatimit N4. Analizën e biosintezës së proteinave

Detyrë: Ushtrimet 1, 2, 3, f. 101

7

ACIDET NUKLEIKE

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: 12

Tematika: Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave Situata e të nxënit:Rikujtim mbi njohuritë bazë mbi acidet nukleike dhe sintezën e proteinave.Njohja me nevojat e bimës për ujin dhe lëndët inorganike

Tema mësimore:35. Përsëritje. Acidet nukleike dhe sinteza e proteinave36. Nevojat për transport të bimëve

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e acideve nukleike;- shpjegon dyfishimin e ADN-së dhe sintezën e proteinave.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përkufizon transkriptimin dhe translatimin;- krahason indin e ksilemës me atë të floemës;- shpjegon si lëvizin molekulat organike te bimët.

Koncepte kyç: Transkriptim Translatim Ribozom Ksilemë Floemë

Burimet: teksti i nxënësit “Biologjia 12” me zgjedhje, e-libri, fiziologjia bimore, botanika, interneti, burime të tjera.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Botanika, Fiziologjia bimore


Përmbledhje e strukturuar, ditari dypjesësh, rrjeti i diskutimit


Parashikimi: 25’. Përmbledhje e strukturuarMësuesi/ja fillon mësimin duke shkruar në tabelë fjalët “Acidet nukleike” dhe i nxit nxënësit të rendisin së bashku llojet e acideve nukleike, monomerët e tyre dhe rolin e acideve nukleike. Për këtë aktivizohen të gjithë nxënësit e klasës duke plotësuar kllasterin.

Bërthama

Nukleotide

ADN

ARN

Ndërtimi i njohurive (20’+20’): Ditari dypjesëshHapi i parë: 20’Mësuesi/ja e ndan klasën në grupe, ku secilit grup i kërkon të ndajë faqen e fletores në dy pjesë, ku majtas shënon konceptet bazë të tematikës dhe djathtas shpjegimet për to. Nxënësit fillimisht punojnë të pavarur pastaj në grupe.

7

Konceptet Shpjegimet për to

Grupi i parë ADN, ARN

Grupi i dytë Transkriptim, translatim

Grupi i tretë Nukleotidi, ribozomi

Hapi i dytë: 20’ VLD (Veprimtari me lexim të drejtuar)Pasi nxënësit do të lexojnë me pjesë temën “Nevojat për transport të bimëve”, mësuesi/ja shënon në tabelë disa pyetje, për të cilat kërkon përgjigje nga nxënësit.

• Pse sistemet e transportit janë të nevojshme për bimët?• Pse u nevojitet CO

2 bimëve?

• Pse bima e nxjerr oksigjenin që formon gjatë fotosintezës?• Ku ndryshojnë gypat e floemës nga gypat e ksilemës?

Përforcimi i njohurive: 25’. Rrjedhshmëria gojore e dyshesÇdo dyshe e nxënësve i thonë njëri-tjetrit formulimin për transkriptimin, translatimin dhe ksilemën dhe floemën.


• N2. Përkufizimin për transkriptimin dhe translatimin• N3. Krahasimin e floemës dhe të ksilemës• N4. Shpjegon si lëvizin molekulat organike te bimët

Detyrë: Ushtrimet 4, 5, 6, f. 102.


Tematika:Transporti te bimët Situata e të nxënit:

Njohja me llojet e indeve bimore dhe procesin e avullimit të ujit nga bima-transpirimit.

Tema mësimore:37. Struktura e rrënjëve, kërcejve dhe e gjetheve38. Transporti i ujit: transpirimi

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- emërton pjesët përbërëse të rrënjëve, kërcejve dhe gjetheve;- shpjegon se ndërtimi i organeve bimore lidhet ngushtë me funksionin e tyre.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- vizaton strukturën e rrënjëve, kërcejve e gjetheve;- përshkruan strukturën e indeve bimore;- shpjegon faktorët që ndikojnë në transpirim.

Koncepte kyç: Epiderma Parenkima Kolenkima Sklerenkima Ksilema Floema Transpirimi


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Botanika, Fiziologjia bimore


parashikimi me terma paraprakë, harta e koncepteve, shkëmbe një problem, diagrami i Venit

KSILEMA FLOEMA

7


Parashikimi: 25’. Parashikimi me terma paraprakëMësuesi/ja shkruan në tabelë fjalët: rrënjë, kërcell, gjethe, lule, fryt, farë. Drejton pyetjet:

• Çfarë përfaqësojnë termat e shkruar në tabelë?• A mund të ndërtoni një paragraf ku të përdorni këta terma?

Nxënësit punojnë në dyshe duke diskutuar midis tyre dhe pas 10 minutash nxënësit lexojnë punimin e tyre lidhur me termat e dhënë.

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’) Hapi i parë: 20’ Harta e koncepteveMësuesi/ja kërkon nga nxënësit të lexojnë për afro 10 minuta pjesën e mësimit që lidhet me strukturën e rrënjëve, kërcejve, gjetheve dhe të plotësojnë tabelën me konceptin e indeve dhe llojet e tyre.

Llojet e indeve Ndërtimi Funksioni

Epiderma

Parenkima

Kolenkima

Sklerenkima

Ksilema

Floema

Hapi i dytë:20’ Shkëmbe një problem

Mësuesi/ja ndan klasën në tri grupe dhe secilit grup i jep nga një pyetje, së cilës do t’i kthejë përgjigje pasi kanë lexuar për afro 10 minuta pjesën e tekstit për temën e dytë:Grupi i parë: Si kontrollohet transpirimi përmes gojëzave?Grupi i dytë: Cilët janë faktorët që ndikojnë në transpirim?

Si ndikon lagështia e ajrit dhe shpejtësia e erës në transpirim?Grupi i tretë: Si ndikon intensiteti i dritës dhe thatësira në transpirim?

Pasi nxënësit punojnë në grupe dyshe dhe i kanë gjetur përgjigjet e pyetjeve do t’i diskutojnë me të gjithë klasën.

Përforcimi i njohurive: 25’ Diagrami i VenitNxënësit do të krahasojnë ksilemën dhe floemën.

Qeliza të gjalla Qeliza të vdekura

Transportojnë lëndën organike Të përbashkëta

-Janë pjesë e indit përçues

Transportojnë ujin dhe Kripërat Minerale

7

Vlerësimi: Nxënësit do të vlerësohen për:• N2. Skicimin e strukturës së rrënjës, kërcellit, gjethes.• N3. Përshkrimin e strukturës së indeve bimore.• N4. Shpjegimin e faktorëve që ndikojnë në transpirim.

Detyrë: Skiconi ndërtimin e brendshëm të rrënjës, kërcellit, gjethes dhe emërtoni pjesët e tyre.



Njohja me rrugën që ndjek uji nga rrënja,në kërcell e në gjethe,mënyrat e kalimit të ujit me rrugën apoplastike dhe simplastike.

Tema mësimore:39. Nga ksilema në qelizat e gjethes40. Nga qimet thithëse të rrënjës në ksilemë

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e indeve të transportit te bimët;- shpjegon lëvizjen e ujit dhe të lëndëve inorganike te bimët.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimoreNxënësi/ja:- përshkruan strukturën e gypave të ksilemës;- Shpjegon rrugën e lëvizjes së ujit nga toka në rrënjë, kërcell, gjethe.

Koncepte kyç: Ksilemë Apoplastikë Simplastikë Plasmodesma Endoderma


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:Fizikë, Kimi, Botanikë


Brainstorming, VLD, rishikim në dyshe, punë individuale


Parashikimi: 25’ BrainstormingMësuesi/ja zhvillon një bisedë me nxënësit në lidhje me njohuritë që ato kanë për indet përçuese të bimës, ksilemën që përcjell ujin dhe kripërat minerale, bazuar në njohuritë e marra në klasën e 10-të. Mësuesi/ja drejton disa pyetje orientuese:

• Cilat janë disa nga karakteristikat e gypave të ksilemës?• Sa lloje qelizash të ksilemës njihni?

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’). VLD (Veprimtari me lexim të drejtuar)

Hapi i parë: 20’Mësuesi/ja udhëzon nxënësit të lexojnë pjesën “Nga rrënja në kërcell dhe gjethe nëpër ksilemë” dhe pas 10 minutash drejton pyetjet ndihmëse:

• Cilat janë forcat që e ngjisin ujin nga ksilema e rrënjës në kërcell e në gjethe?• Ç’janë forcat e kohezionit dhe të adezionit?• Ç’është trysnia rrënjore?

7

Hapi i dytë: 20’ Veprimtari me lexim të drejtuarMësuesi/ja udhëzon nxënësit të lexojnë pjesën “Nga qimet thithëse të rrënjës në ksilemë”.Pas 10 minutash nxënësit do të diskutojnë duke u orientuar përmes pyetjeve:

• Si kalon uji nga toka në rrënjë?• Ç’kuptoni me rrugën simplaste të lëvizjes së ujit?• Ç’kuptoni me rrugën apoplaste të lëvizjes së ujit?• Cili është roli i endodermës në rrënjë?• Po kripërat minerale, si arrijnë të futen në qelizat e rrënjës së bimëve?

Pasi mësuesi/ja merr përgjigjet e këtyre pyetjeve kalon në fazën e tretë të përforcimit të njohurive.

Përforcimi i njohurive: 25’. Rishikim në dysheDy nxënësit e çdo dysheje, mësuesi/ja i emërton A dhe B.Kur nxënësi A komenton pikat kryesore të mësimit, nxënësi B i dëgjon ato. Pastaj dy nxënësit ndërrojnë rolet midis tyre.


• N2. Përshkrimin e strukturës së gypave të ksilemës.• N3. Shpjegimin e mënyrave të lëvizjes së ujit nga toka në rrënjë dhe nga rrënja në kërcell e gjethe.

Detyrë: Ushtrimi 4, f. 132.

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla:VI Klasa:12


Njohja e nxënësve me mënyrat e transportit të lëndës organike dhe ndryshimin nga transporti i lëndës inorganike.

Tema mësimore:41. Translokacioni42. Si ndodh translokacioni?

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- përshkruan strukturën e indeve transportuese të ksilemës dhe floemës te bimët;- shpjegon si lëvizin molekulat organike te bimët.

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- rendit llojet e qelizave të floemës;- krahason qelizat shoshë me qelizat shoqëruese;- shpjegon mënyrën e transportit të lëndës organike.

Koncepte kyç: Floemë Qeliza shoshëQeliza shoqëruese Translokacion


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Kimia, Fiziologjia bimore


Brainstorming,VLD (veprimtari me lexim të drejtuar), përmbledhje e strukturuar, diagrami i Venit, punë individuale

Parashikimi: 25’. BrainstormingOrganizimi i orës së mësimit

Mësuesi/ja zhvillon një bisedë me nxënësit në lidhje me njohuritë që ata kanë për translokacionin. Drejton pyetjet:

• Në cilat gypa përçues kalon lënda organike?

7

KSILEMA FLOEMA

• Sa lloje qelizash ka floema?• Si janë qelizat e floemës të gjalla apo të vdekura?

Pasi nxënësit i diskutojnë pyetjet midis tyre në grupe dyshe, ata do të japin përgjigjet e pyetjeve të cilat plotësohen nga mësuesi/ja.

Ndërtimi i njohurive: (20’+20’)

Hapi i parë: 20’. VLD (Veprimtari me lexim të drejtuar)Mësuesi/ja udhëzon nxënësit të lexojnë paraprakisht pjesën “Translokacioni, gypat me shoshë dhe qelizat me shoshë, qelizat shoqëruese” dhe i orienton në tri drejtime kryesore:

• Ç’kuptoni me translokacion?• Si janë të ndërtuar gypat me shoshë?• Si janë të ndërtuara qelizat shoqëruese?

Pasi diskutohet mbi këto çështje, kalon në hapin e dytë të fazës së ndërtimit të njohurive.

Hapi i dytë: 20’ Përmbledhje e strukturuarPasi nxënësit të lexojnë paraprakisht për afro 10 minuta pjesën “Si ndodh translokacioni” dhe “Ngarkimi i sakarozës në floemë” mësuesi/ja drejton pyetjen:

• Cilat janë forcat që bëjnë të mundur lëvizjen e limfës së përpunuar?• Cila pjesë e bimës është burimi dhe cila hinka?• Si realizohet ngarkimi dhe shkarkimi i sakarozës?

Në fund, pasi mësuesi/ja dëgjon përgjigjet e nxënësve, realizon një përmbledhje të strukturuar të temës dhe shënon pikat kryesore në tabelë.

Përforcimi i njohurive: 25’. Diagrami i VenitMësuesi/ja u kërkon nxënësve të krahasojnë gypat e ksilemës me gypat e floemës.Pasi të punojnë në fletoret e tyre, do të plotësojnë diagramin e Venit në tabelë.

Qeliza të vdekura

Transporton limfën e papërpunuar

Trake dhe trakeideQelizat shoshe e

shoqëruar

Të përbashkëta-Gypa të indit përçues

Qeliza të gjalla

Transporton limfën e përpunuar

VlerësimiNxënësit do të vlerësohen për:N2. Renditjen e qelizave që ndërtojnë gypat e floemës.N3. Krahasimin e strukturës së qelizave shoshë me qelizat shoqëruese. N4. Shpjegimin e mënyrës së transportit të lëndës organike.

Detyrë: Ushtrimi 6.13, f. 131.

KSILEMA FLOEMA

7



Përforcimi i koncepteve bazë që lidhen me transportin te bimët si ksilema, floema, transpirimi, translokacioni etj.Tema mësimore:

43. Përsëritje. Transporti te bimët

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyç:- vizaton strukturën e organeve bimore;- përshkruan strukturën e indeve të transportit;- shpjegon si realizohet transpirimi dhe translokacioni

Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave të fushës sipas temës mësimore:Nxënësi/ja:- emërton pjesët përbërëse të kërcejve, rrënjëve e gjetheve;- shpjegon si lëviz uji dhe kripërat minerale;- krahason ksilemën me floemën.

Koncepte kyç: Ksilema Floema Endoderma Transpirimi Translokacioni


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, Botanika, Fiziologjia bimore

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve PNPPërmbledhje e strukturuar e shënimeve, diagrami i Venit, shkrimi i shpejtë, punë individuale, punë në grupe.

Organizimi i orës së mësimitParashikimi: 10’. Përmbledhje e strukturuar e shënimeveMësuesi/ja i udhëzon nxënësit të radhisin kuptimin e koncepteve kyçe të kapitullit si:

• Ksilema -Gypa të drurit që përcjellin ujin.• Floema -Gypa me qeliza të gjalla që përcjellin lëndët organike.• Endoderma -Pjesë e rrënjës.• Transpirimi -Avullimi i ujit nga bima.• Translokacioni -Lëvizja e lëndës organike në bimë.

Me shpjegimin e koncepteve nxënësit arrijnë të bëjnë një përmbledhje të strukturuar të informacioneve të marra nga kjo tematikë.

Ndërtimi i njohurive: 25’. Diagrami i VenitMësuesi/ja ndan klasën në grupe pune dhe i udhëzon të plotësojnë Diagramin e Venit, ku do të krahasojnë ksilemën me floemën.

Qeliza të vdekura Qeliza të gjalla

Transportojnë ujin

Përforcimi: 10’. Shkrimi i shpejtë

Të përbashkëta-Gypa të indit përçues

Transporton lëndën organike

Mësuesi/ja udhëzon nxënësit që të shkruajnë shpejtë se çfarë atyre u ka mbetur në mendje nga njohuritë e kësaj tematike, atë çfarë ata shkruajnë e lexojnë para klasës dhe mund të saktësohet apo të plotësohet nga shokët dhe mësuesi/ja.


• N2. Emërtimin e pjesëve përbërëse të organeve bimore• N3. Shpjegimin e lëvizjes së ujit dhe kripërave minerale• N4. Krahasimin e ksilemës dhe floemës

7

Detyrë:Ushtrimi 10, f. 134 (niveli bazë)Ushtrimi 11, f. 135 (niveli mesatar) Ushtrimi 12, f. 135 (niveli i lartë)

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji e thelluar Shkalla: VI Klasa: XII Data:

Tematika: Sistemet transportuese te gjitarëtSituatë e të nxënit:Zemrat artificialeTema mësimore: (45’)

44. Sistemet transportuese te gjitarët

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:skicon sistemin e qarkullimit të gjakut te peshqit, amfibët dhe gjitarët;analizon përmes skemës rrugën e gjakut në sistemin e njëfishtë dhe të dyfishtë të qarkullimit të tij;krahason duke bërë dallimet përkatëse midis sistemit të njëfishtë dhe të dyfishtë, qarkullimin e madh dhe të vogël të gjakut te njeriu.

Koncepte kyç:sistem i qarkullimi të gjakutsistem i mbyllur i qarkullimit të gjakut, sistem i qarkullimit të njëfishtë të gjakut sistem i qarkullimit të dyfishtë të gjakut

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, tabela.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: TIK, fizikë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 10’, Ndërtimi i njohurive (Di, Dua të Di, mësoj) 25’, Përforcimi i njohurive (Diagram i

Venit) 10’


Evolucioni i sistemit të qarkullimit të gjakut

Peshq Amfibë Gjitarë

Parashikimi: BrainstormingMësuesi/ja i udhëzon nxënësit të vëzhgojnë figurat e mësipërme dhe t’i shpjegojnë ato. Ai/ajo ndihmon edhe me pyetjet që shtron:

• Si transportohen lëndët te parameci dhe te njeriu?• Krahaso këto gjallesa për nga metabolizmi i qelizës dhe nxirrni një përfundim.

7

Ndërtimi i njohurive: Di, Dua të di, Mësoj

Di Dua të di Mësoj

1. Kafshët janë 1. Si transportohen1. Transporti i lëndëve (gazeve) te parameci bëhet përmes procesit të difuzionit, ndërsa gjallesat e larta zhvillojnë një metabolizëm tepër aktiv në qelizat e tyre dhe transporti i lëndëve bëhet përmes gjakut.2. Peshqit kanë qarkullim të njëfishtë të gjakut, bretkosa ka qarkullim të gjakut të dyfishtë, por jo të plotë, ndërsa njeriu ka sistem të dyfishtë dhe të plotë të qarkullimit të gjakut (nxënësi përshkruan rrugën e gjakut për të tria rastet).Nxënësi përshkruan rrugën që ndjek gjaku te tri gjallesat e mësipërme, duke skicuar skemat në fletën e tij të punës.3. Në sistemin e njëfishtë të qarkullimit të gjakut (peshqit), gjaku rrjedh nga zemra vetëm një herë gjatë një cikli. Në sistemin e dyfishtë, por jo të plotë (amfibët), gjaku i oksigjenuar përzihet me gjakun e paoksigjenuar në barkushe dhe gjatë një cikli gjaku rrjedh nga zemra dy herë. Në sistemin e dyfishtë të qarkullimit të gjakut (gjitarët), gjaku i oksigjenuar nuk përzihet me gjakun epaoksigjenuar dhe gjatë një cikli gjaku rrjedh nga zemra dy herë.4. Përparësitë e sistemit të dyfishtë ndaj atij të njëfishtë janë se kur gjaku rrjedh në enët e holla ai humbet presionin, që te gjitarët ky gjak kthehet përsëri në zemër, ndërsa te peshqit përhapet në trup duke lëvizur shumë ngadalë. Si pasojë qelizat e gjitarëve furnizohen me sasi më të mëdha oksigjeni sesa qelizat e peshqve.

gjallesa heterotrofe lëndët te parameci qëdhe shpenzojnë më është gjallesë heterotrofeshumë energji, pra njëqelizore krahasuarkanë një metabo- me insektet, peshqit dhelizëm të fuqishëm. njeriun?2. Zemra te peshqit 2. Përshkruaj rrugën qëka një veshore dhe ndjek gjaku në trupin enjë barkushe, te bret- këtyre tri gjallesave dukekosa ka dy veshore u mbështetur në skicat edhe një barkushe, mësipërme.ndërsa te njeriu ka 3. Cilat janë ndryshimetdy veshore dhe dy midis sistemit tëbarkushe. qarkullimit të njëfishtë3. Përmes gjakut dhe të dyfishtë të gjakut,transportohen gazet qarkullimit të madh dheO2 dhe CO2 ku O2 qarkullimit të vogël tëshkon në qelizë për gjakut.procesin e frymëmar- 4. Tregoni përparësitë erjes qelizore,ndërsa sistemit të qarkullimit tëCO2 del si mbetje dyfishtë ndaj sistemit tëe padobishme nga qarkullimit njëfishtë tëqeliza. gjakut.

Përforcimi i njohurive: Diagrami i Venit

• Krahasoni duke treguar të përbashkëtat dhe bëni dallimet përkatëse midis:

Sistemi i njëfishtë i qarkullimit të gjakut Sistemi i dyfishtë i qarkullimit të gjakut

Qarkullimi i madh i gjakut Qarkullimi i vogël i gjaku

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:• Skicon sistemin e qarkullimit të gjakut te peshqit, amfibët dhe gjitarët.

N2: ndërton strukturën e zemrës te peshku, bretkosa dhe njeriu.N3: krahason duke bërë dallimet përkatëse midis tyre.

• Analizon përmes skemës rrugën e gjakut në sistemin e njëfishtë dhe të dyfishtë të qarkullimit të tij. N2: përshkruan rrugën e gjakut në sistemin e njëfishtë dhe të dyfishtë të tij.N3: interpreton përmes skemës sistemin e qarkullimit të gjakut te peshqit, amfibët dhe gjitarët.

• Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis sistemit të njëfishtë dhe të dyfishtë, qarkullimin e madh dhe të vogël të gjakut te njeriu.

N4: argumenton përparësitë e sistemit të dyfishtë të qarkullimit të gjakut ndaj sistemit të njëfishtë të tij.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: PortofolModeloni sistemin e qarkullimit të njëfishtë dhe të dyfishtë, qarkullimin e madh dhe të vogël të gjakut me mjete të riciklueshme.Në fletore ushtrimi 7,1, faqe 139.

8


Tematika: Sistemet transportuese te gjallesat shtazore.Situatë e të nxënit:Arterioskleroza

Tema mësimore: (90’)45. Enët e gjaku46. Plazma e gjakut dhe lëngu indor

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:përshkruan:- enët nëpër të cilat rrjedh gjaku, shtresat ndërtuese të tyre dhe tregon trysninë e gjakut në to;- limfën dhe lëngun indor, përbërjen e tyre.interpreton përmes skemës:- lëvizjen e gjakut përshtatur me ndërtimin e tyre në aortë, arterie, arteriola, kapilarë, venula dhe vena;- prodhimin e lëngut indor nga plazma e gjakut dhe rolin e tij në homeostazë.

Koncepte kyç:aortë arterie arteriola kapilarë venula venatrysni e gjakut plazmëlëng indor.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, mjete demonstruese tëenëve të gjakut dhe plazmës.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: TIK, fizikë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Shoqërimi skematik i ideve) 10’, Ndërtimi i njohurive (Kubimi) 25’, Përforcimi i njohurive (Kllaster) 10’


Parashikimi: Shoqërimi skematik i ideve

Nxënësit punojnë në grupe, ku secili grup:• Vëzhgojnë video të qarkullimit të plazmës së gjakut dhe lëngut indor, mat pulsin te dora ose te

bajamet. Të dhënat i hedh në një tabelë, duke saktësuar intervalin e vlerës normale të pulsit.• Zgjedh një enë gjaku (aorta, arteriet, arteriolat, kapilarët, venulat, venat) skicon dhe emërton enën.• Studion përbërësit e plazmës dhe të lëngut indor.

Ndërtimi i njohurive: Kubimi(Kjo teknikë shqyrton temën nga këndvështrime të ndryshme, duke rritur aftësinë e nxënësit për të pasur një vizion të gjerë për lëvizjen e gjaku nëpër enët e gjakut).

Përshkruaj përmasat, formën, shtresat ndërtuese dhe ngjyrën e gjakut në aortë, arterie, arteriola, venula,vena. Përbërjen e plazmës së gjakut dhe lëngut indor.Skico dhe emërto shtresat e enëve të gjakut dhe përbërëset e tyre. Trego rrugën që ndjek gjaku kapilar për në inde dhe qelizë.Shoqëro:

• Çfarë vëren në shpejtësinë e lëvizjes së gjakut në secilën enë?• Sa është trysnia e gjakut në to?• Si lëvizin përbërësit e plazmës nga kapilari në hapësirën midis indeve dhe në qeliza?

Analizo:• Si është ndërtuar muri i aortës, arterieve, arteriolave dhe venave?• Trego specifikat përkatëse të tyre përshtatur me funksionin që kanë dhe trysninë e gjakut në to. Përshtatjen e

kapilarëve për të lëvizur lëndët, përbërjen dhe funksionin e plazmës së gjakut dhe lëngut indor.Krahaso shpejtësinë e rrjedhjes së gjakut në aortë, arterie me vena, arteriola dhe kapilarë. Krahaso plazmën e gjakut me lëngun indor, duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse.

8

Argumento:• Si rikthehet gjaku në zemër nga zonat më të largëta të tij (venula e gishtit të këmbës).• Proceset me të cilat lëvizin përbërësit e gjakut nga kapilari në hapësirën midis qelizave dhe rolin e lëngut

jashtëqelizor në rregullimin e parametrave të tillë ,si: pH, glukozë, mbetje etj., në procesin e homeostazës.

Përforcimi i njohurive: KllasterNxënësit ndërtojnë një kllaster mbi lidhjet funksionale të enëve të gjakut.

Enët e gjakut Struktura Funksioni Gjerësia e lumenit Përshtatja e strukturës me funksionin

aorta arteriet venat arteriola kapilarët

Përbërja Funksioni Lidhja funksionale e tyre me njëra-tjetrën dhe me qelizën.

Plazma Lëngu indor

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Nxënësi përshkruan enët nëpër të cilat rrjedh gjaku, shtresat ndërtuese të tyre dhe tregon trysninë e gjakut në to.

N2: Rendit enët e gjakut në bazë të lidhjes që kanë me njëra-tjetrën. N2: Rendit përbërësit e plazmës së gjakut dhe të lëngut indor.N3: Shpjegon ndërtimin e murit të enës përshtatur me funksionin që ka. N3: Shpjegon si lëviz gjaku nga kapilarët për të formuar lëngun indor.

Interpreton lëvizjen e gjakut (përshtatur me ndërtimin e tyre) në aortë, arterie, arteriola, kapilarë, venula dhe vena.N3: Krahason enët e gjakut me njëra-tjetrën për nga ndërtimi dhe funksioni përkatës.N4: Argumenton lëvizjen e gjakut në arteriola dhe kapilarë dhe kthimin e tij në zemër nga zonat më të largëta. N3: Krahason plazmën me lëngun indor duke bërë dallimet përkatëse.N4: Argumenton rolin e lëngut indor në rregullimin e homeostazës (parametrave të qelizës).

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Portofol (me dëshirën e nxënësit):Modeloni me mjete të riciklueshme enët e gjakut dhe rrjedhjen e gjakut në to. Bëj animacion të plazmës dhe lëngu indor, duke hedhur në ujë ngjyrues dhe përbërës të plazmës dhe lëngu indor.

Detyrë: ushtrimi 7,4, faqe 142, ushtrimi 7,6, f. 143

Hb q. kuqe q.bardhë

8

limfa


Tematika: Sistemet transportuese te gjallesat shtazoreSituatë e të nxënit:edemat pagjakësia

Tema mësimore: (90’)47. Limfa dhe qelizat e gjakut48. Hemoglobina

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Analizon:- ndërtimin dhe funksionet e limfës dhe qelizave të gjakut;- strukturën e hemoglobinës dhe funksionet përkatëse të saj; reaksionin e formimit të joneve bikarbonat.Krahason:- limfën me plazmën e gjakut, qelizat e gjakut me njëra- tjetrën duke bërë dallimet përkatëse;- përmes grafikut përqindjen e ngopjes së hemoglobinës në trysin të ndryshme të pjesshme të oksigjenit.Interpreton:- rolin e Hb-së në transportin e gazeve O2 dhe CO2 në gjak përmes efektit të Borit.

Koncepte kyç:limfëenë limfatike organe limfatike eritrocite leukocite trombocite hemoglobinë

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, mjete demonstruese të hemoglobinës.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, kimi, fizikë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (kllaster) 25’, Ndërtimi i njohurive (Di, Dua të di, Mësoj) 40’, Përforcimi i njohurive (Tabela e koncepteve) 25’


Parashikimi: KllasterFillimisht nxënësit vëzhgojnë video të qarkullimit të limfës, qelizave të gjakut dhe gazit O2 duke mbajtur shënime përkatëse. Pastaj punojnë në grupe, ku secili grup ndërton një kllaster për limfën, lëngun indor, qelizat e bardha, qelizat e kuqe, pllakëzat e gjakut dhe Hb.

dallimi nga plazma

përbërja

struktura

funksioni

forma ndërtimi funksioni

Qelizat e bardha Qelizat e kuqe dhe hemoglobina

8

Ndërtimi i njohurive: Di, dua të di, mësojNxënësit ndjekin me vëmendje informacionet e tekstit dhe ato plotësuese dhe plotësojnë fletën e punës si më poshtë.


1. Jo i gjithë lëngu jashtëqelizor kthehet në kapilarë.2. Lëngu indor në ndryshim nga plazma nuk ka rruaza të kuqe dhe proteina me përmasa të mëdha.3. Shpejtësia e rrjedhjes së limfës është 100 cm3/h, ndërsa shpejtësia e gjakut është 80cm3/s4. Limfa ka rruaza të bardha të gjakut.5. Qelizat e kuqe kanë formë të dylugët, ato përmbajnë Hb e cila transporton O2 në gjak.6. Hemoglobina është proteinë me strukturë kuaternare, e cila transporton 4 molekula O2.7.Mënyra kryesore e transportit të gazit CO2 në gjak është përmes joneve HCO3. Mënyra të tjera të transportit të gazit CO2 janë përmes Hb, si dhe tretet në plazmën e gjakut.

1. Ku shkon sasia e tepërt e lëngut indor? Si formohet limfa?2. Ç’ndryshim ka lëngu indor nga limfa?3. Si realizohet lëvizja e limfës në organizëm dhe cilat janë funksionet e saj?4. Cilët janë llojet e qelizave të bardha, ndërtimi dhe funksioni përkatës.5. Trysnia e pjesshme e O2 në hojëza është 12 kPa, ndërsa në muskul është 2 k Pa. Sa është % e ngopjes së hemoglobinës?. Shih tabelën 7,26. Si shpjegohet lakorja në formën e germës S në figurën 7,17?7.Si ndikon hemoglobina në ruajtjen e pH-it të gjakut në vlera normale?

8. Si transportohet gazi CO2 përmes hemoglobinës?

1. Ai rikthehet në qarkullimin e gjakut përmes enëve limfatike.2. Kanë të njëjtën përbërje, ndryshojnë nga vendndodhja.3. Prania e kllapëzave, tkurrja e muskujve përqa- rk tyre dhe muskulatura e lëmuar në muret e enëve limfatike. Nxënësi rendit enët limfatike, organet limfatike dhe tri funksionet kryesore të limfës.4. Monocitet, neutrofilet (makrofagë), limfocitet. Nxënësi tregon veçoritë përkatëse të tyre.

5. Në hojëza përqindja e ngopjes së Hb-së është 96,5%, në muskul përqindja e ngopjes së Hb-së është 24%.6. Kur një molekulë O2 lidhet me një grup HEMO, e gjithë molekula e Hb-së pëson ndryshim në formë. Kjo e bën më të lehtë lidhjen e molekulës tjetër të O2, e cila nga ana e sajlehtëson lidhjen e molekulës së tretë të O2 dhe kështu me radhë.

7.Trysnia e pjesshme e lartë e CO2 shkakton çlirimin e O2 nga molekula e Hb-së që kjo e fundit lidhet me lehtësi me jonet hidron (efekti Bor).

8. Rreth 10% e CO2 në vend që t’i nënshtrohet reaksionit që katalizohet nga enzima anhidrid karbonaza lidhen drejtpërdrejt me grupet NH3 të Hb duke formuar karbaminohemoglobinën.

Përforcimi i njohurive: Tabela e koncepteve

Secili grup demonstron dhe argumenton tabelën e tij. Grupet diskutojnë midis tyre, të cilët vlerësojnë veten dhe të tjerët duke hartuar tabelën përmbledhëse me informacionin e plotë dhe të saktë.

Ndërtimi me skicë

Përshtatja e strukturës me funksionin

Rruga që ndjek në organizëm

Vlerat mesatare të parametrit në organizëm.

Limfa

Qelizat e gjakut

Hemoglobina

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Analizon ndërtimin dhe funksionet e limfës dhe qelizave të gjakut; strukturën e hemoglobinës dhe funksionet përkatëse të saj, si dhe reaksionin e formimit të joneve bikarbonat.N2: Përshkruan limfën, qelizat e gjakut dhe hemoglobinën.N3: Shpjegon si formohet limfa, si qarkullon ajo dhe veçoritë përkatëse të qelizave të gjakut N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e hemoglobinës.

8

Krahason limfën me plazmën e gjakut, qelizat e gjakut me njëra-tjetrën, duke bërë dallimet përkatëse. Përmes grafikut krahason përqindjen e ngopjes së hemoglobinës në trysni të ndryshme të pjesshme të oksigjenit, si dhe mënyrat e transportit të gazeve O

2 dhe CO

2 në gjak.

N3: Krahason limfën me plazmën e gjakut, duke treguar të përbashkëtat dhe dallimet përkatëse.N4: Interpreton formimin dhe qarkullimin e limfës në organizëm.N3: Krahason qelizat e gjakut me njëra-tjetrën për nga forma, ndërtimi dhe funksioni përkatës. Interpreton rolin e Hb-së në transportin e gazeve O

2 dhe CO

2 në gjak përmes efektit të Borit.

N3: Analizon mënyrat e transportit të gazeve O2 dhe CO

2 në gjak.

N4: Argumenton ndikimin e Hb-së në transportin e O2 dhe ndikimin e trysnisë së O

2 në lidhjen e tij me Hb.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Modeloni me plastelinë qelizat e gjakut.Detyrë: ushtrimi 7.10, faqe 147. Interpreto efektin e Borit.


Tematika: Sistemet transportuese te gjallesat shtazore.Situatë e të nxënit:Një alpinist që qëndron në majën e malit të Everestit thith oksigjen me anë të maskës. Zemrat artificiale.

Tema mësimore: (90’)49. Problemet që lidhen me transportin e oksigjenit50. Zemra

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Shpjegon:- ndikimin e gazit CO dhe lartësisë mbi nivelin e detit në organizmin e njeriut;- ndërtimin dhe funksionin e miokardit dhe dhomëzave të zemrës.Argumenton:- ndikimin e këtyre dy faktorëve në transportin e O2 në organizëm;vetinë specifike të muskulit kardiak.Interpreton:- asfiksinë dhe sëmundjen e lartësisë.- rrugën që ndjek gjaku në enët që dalin nga zemra dhe enët që e kthejnë atë në zemër.

Koncepte kyç: gazi CO asfiksiasëmundja e lartësisë zemraseptum miokardivalvula atrioventrikulare enët e gjakut.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, video rreth zemrës së njeriut, internet, informacion plotësues, situatë rasti.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, kimi, fizikë.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi (Brainstorming) 25’, Ndërtimi i njohurive (VMLD, diskutim) 40’, Përforcimi i njohurive (Diagrami i Venit) 25’


Parashikimi: Brainstorming

Nxënësit shprehin të gjitha idetë e mundshme pa komente, duke i hedhur në dërrasën e zezë, ose në një tabak letre pa marrë parasysh se sa praktike janë ato. Në fund ato komentohen nga mësuesi/ja.1. Kur njeriu ndodhet në një mjedis me tym,pasi ka rënë zjarr ai asfiksohet.

• Si e shpjegon këtë fakt.

ana e majtë e zemrës ana e djathtë e zemrësNdikimi COLartësia mbi nivelin e detit

8

• Cili është gazi helmues dhe ç’pasoja shkakton ai në organizëm?• N.q.s. një person qëndron përkohësisht në majë të malit, ai e kryen frymëmarrjen me vështirësi.• Si e shpjegon këtë fakt? Jepni disa argumente bindëse.

2. Nxënësit pasi vëzhgojnë videon dhe figurat e tekstit për ndërtimin e zemrës, shprehin të gjitha idetë e tyre lidhur me: përbërjen e muskulit të zemrës, dhomëzat e zemrës dhe enët, nëpër të cilat qarkullon gjaku.

Ndërtimi i njohurive: Veprimtaria e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuar (VLMD)Kjo teknikë stimulon përqendrimin e nxënësit, aktivizimin e të menduarit, aftësinë parashikuese dhe vendosjen e lidhjeve logjike midis njohurive të mëparshme dhe njohurive të reja.

Parashikimet e nxënësve Përgjigjet e sakta

Nxënësit punojnë në grupe dhe u japin përgjigje pyetjeve të mëposhtme duke u mbështetur në parashikimet e tyre dhe pastaj përgjigjet i verifikojnë me njohuritë e tekstit.1. Cili është gazi i rrezikohen që përmban tymi i cigares? Ç’ pasoja ka ky gaz në organizmin e personave që abuzojnë me duhanin. Argumento përgjigjen.2. Krahasoni shpejtësinë e lidhjes së hemoglobinës me gazet CO dhe O2. Sa për qind e Hb-së lidhet me CO te një person që e pi rregullisht duhanin.Si mjekohet një person që është helmuar me monoksid karboni?3. Duke u mbështetur në grafikun 7. 17, gjej sa është trysnia e pjesshme e O2 në hojëza kur trysnia e pjesshme e O2 në ajër është më tepër se 20 kPa dhe 10 kPa?4. Në cilin rast hemoglobina është e ngopur plotësisht me O2? Ilustroni me shembuj nga jeta e përditshme.5. Si shkaktohet sëmundja e lartësisë dhe cilat janësimptomat e personit të prekur? Tregoni disa përshtatje të atleteve që stërviten për muaj të tërë në lartësi të mëdha.1. Ç’formë ka zemra e njeriut dhe sa peshon ajo? Në ç’pozicion ndodhet ajo në trup?2. Duke u mbështetur në figurat e tekstit, përshkruani muskulin e zemrës dhe dhomëzat e saj. Ç’veti ka muskuli i zemrës, si ushqehet ai? Si komunikojnë veshoret dhebarkushet me njëra-tjetrën? Sa fletëza ka valvula atrioventrikulare e majtë dhe e djathtë dhe ç’veti kanë ato?3. A kalon gjaku nga ana e majtë në anën e djathtë të zemrës dhe anasjelltas? Argumentoni përgjigjen.4. Renditni enët që dalin nga zemra dhe enët që hyjnë në zemër. Emërto enët që dalin nga zemra. Cila është rruga që ndjek gjaku në to? Emërtoni enët që e kthejnë gjakun në zemër. Cila është rruga që ndjek gjaku në to?

1. Një ndër gazet më të rrezikshme që përmban tymi i cigare është monoksidi I karbonit. Ky gaz bashkëvepron me grupin HEMO të Hb-së dhe lidhet 250 herë më shpejtë se gazi O2 duke formuar një lidhje të qëndrueshme.2. Kur përqendrimi i tij në ajër është 0,1% ai shkaktonasfiksinë. Mjekimi pas helmimit me këtë gaz bëhet duke përdorur përzierje të O2 të pastër me gazin CO2. Përqendri- mi i lartë i O2 bën që Hb të lidhet më shumë me O2 se me CO, ndërsa gazi CO2 rrit shkallën e frymëmarrjes.3. Nxënësi krahason dhe nxjerr një përfundim për vlerate trysnisë së pjesshme të O2 në hojëza të një personi që jeton në nivelin e detit dhe të një personi që jeton më lartësinë 6500 m mbi nivelin e detit.4. Në rastin e parë hemoglobina është e ngopur plotësisht me O2.5. Nxënësi tregon se si shkaktohet kjo sëmundje dhe tre-gon simptomat e personit. Gjithashtu tregon disa përshtat- je të atletëve, të cilët kanë sasi më të madhe hemoglobine në trupin e tyre.1. Nxënësit japin disa të dhëna mbi pozicionin, formën peshën dhe përmasat e zemrës.2. Muskuli i zemrës është muskul i ndërmjetëm dhe ka veti të përcjellë me lehtësi valë elektrike. Ai ushqehet nga arteriet koronare. Veshoret komunikojnë me barkushet përmes valvulave atrioventrikulare.3. Nxënësi argumenton përgjigjen duke u mbështetur në njohuritë e mëparshme.4. Nxënësit punojnë në grupe dhe secili grup sipas dëshirës zgjedh grupin e parë dhe të dytë të enëve të gjakut duke skicuar rrugën e gjakut në to.


Krahasoni duke treguar të përbashkëtat dhe bëni dallimet përkatëse midis:

Ngopja e hemoglobinës me O2

8

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:

Shpjegon ndikimin e gazit CO dhe lartësisë mbi nivelin e detit në organizmin e njeriu; ndërtimin dhe funksionin e miokardit dhe dhomëzave të zemrës.N2: Shpjegon ndikimin e gazit CO të tymit të duhanit në organizëm të personit që abuzon me duhan.N3: Krahason shkallën e lidhjes së Hb me O

2 në varësi të lartësisë mbi nivelin e detit dhe përqendrimit të gazit

CO.N3: Analizon ndërtimin dhe funksionimin e muskulit të zemrës dhe dhomëzave të saj.

Argumenton ndikimin e këtyre dy faktorëve në transportin e O2 në organizëm, si dhe vetinë specifike të

muskulit kardiak.N4: Argumenton mënyrën dhe shkallën e lidhjes së gazeve CO dhe O

2 me hemoglobinën.

N4: Argumenton rolin e miokardit në vetinë bioelektrike të zemrës.Interpreton asfiksinë dhe sëmundjen e lartësisë; rrugën që ndjek gjaku në enët që dalin nga zemra dhe enët që e kthejnë atë në zemër.N4: Diskuton mbi asfiksinë dhe sëmundjen e lartësisë, tregon mënyrat e parandalimit të tyre.N4: Skicon rrugën e gjakut në enët që dalin nga zemra dhe rrugën e gjakut në enët që hyjnë në zemër.Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Ndërtoni një zemër artificiale me mjete të riciklueshme.


Tematika: Sistemet transportuese te gjallesat shtazore.Situatë e të nxënit:Dridhjet e mureve të zemrës.

Tema mësimore: (90’)51. Cikli kardiak52. Kontrolli i rrahjeve të zemrësRezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:skicon:- sistolën e veshores, sistolën e barkushes, diastolën e barkushes, valvulën atrioventrikulare, SAN dhe AVN.analizon:- fazat e ciklit kardiak të zemrës, ndërtimin dhe funksionin e SAN dhe AVN.interpreton përmes skemës:- mekanizmin e kontrollit të rrahjeve të zemrës dhe ciklin kardiak të zemrës.

Koncepte kyç: cikël kardiak sistolë diastolëvalvula atrioventrikulare alvola njëkalimshe muskul miogjeniknyja sinoatriale(SAN)nyja atrioventrikulare (AVN)

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, mjete demonstruese për ciklin kardiak të zemrës.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, fizikë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Tabela e koncepteve, Shoqërimi skematik i ideve) 25’, Ndërtimi i njohurive (Demonstrimi) 40’, Përforcimi i

njohurive (Diagrami i Venit) 25’


Këto tema mësimore zhvillohen në laboratorin e

biologjisë. Parashikimi: Tabela e koncepteve, shoqërimi

skematik i ideveNxënësit pasi vëzhgojnë videon ose skemat e tekstit mbi temën e mësipërme, renditin fjalët kyç në dërrasë duke dhënë shpjegimet përkatëse të tyre, pastaj punojnë në grupe duke shprehur në mënyrë skematike fazat e ciklit kardiak të zemrës.

Sistola e veshores Sistola e barkushesDiastolë e barkushesSAN AVN

8

Konceptet kryesore Shpjegimet përkatëse

Cikël kardiak, sistolë, diastolë, valvula atrioventrikulare, valvula njëkalimshe, muskul miogjenik, nyja sinoatriale(SAN), nyja atrioventrikulare(AVN),

Nxënësit bëjnë shpjegimet përkatëse duke u monitoruar nga mësuesi/ja dhe duke u mbështetur në informacionin që kanë marrë.

Grupi I: sistola e veshores Grupi II: sistola e barkushes Grupi III: diastolë e barkushesGrupi IV: përhapja elektrike e rrahjeve në zemër

Ndërtimi i njohurive: DemonstrimiZbatimi nga ana e nxënësve i fazave të ciklit kardiak me mjete didaktike të grumbulluara parapraktikisht, njëkohësisht mësuesi/ja modelon paraqitjen, analizën dhe sintezën.

Duke u mbështetur në skicat që kanë vizatuar, grupet nisin nga puna për të modeluar secilën fazë të ciklit kardiak të zemrës me mjete të përgatitura parapraktikisht nga vetë nxënësit.Nxënësit pasi kanë përfunduar ndërtimin e fazës përkatëse, kontrollohen nga mësuesi/ja duke praktikuar funksionimin e secilës fazë të ciklit kardiak. Secili grup prezanton punën e tij para grupeve të tjera. Në fund nxënësit u përgjigjen pyetjeve të mëposhtme:1. Cilat janë tri fazat e ciklit kardiak të zemrës, renditi ato?2. Pse gjaku nuk kthehet nga veshoret në venën mushkërore dhe venën kava?3. Pse gjaku nuk kthehet nga barkushet në veshore, nga aorta dhe arteria mushkërore në barkushe? Argumentoni përgjigjen.4. Analizoni fazën e parë të ciklit kardiak (sistolën e veshores), fazën e dytë të ciklit kardiak (sistolën e barkushes), fazën e tretë të ciklit kardiak (Diastolën e barkushes). Sa kohë zgjat një cikël kardiak? Sa kohë zgjat sistola e barkushes?5. Argumentoni pse muskuli i barkushes së majtë është më i fuqishëm se muskuli i barkushes së djathtë dhe muskuli i kësaj të fundit është më i fuqishëm se muskuli i veshoreve.6. Në cilën dhomëz të zemrës fillon cikli kardiak i zemrës dhe si lindin nxitjet elektrike?7.Si përhapen nxitjet nga veshoret në barkushe. Çfarë do të ndodh nëse veshoret dhe barkushet do të tkurren njëkohësisht?8. Interpretoni përmes skemës funksionimin e nyjës sinoatriale, nyjës atrioventrikulare në rregullimin e ciklit kardiak të zemrës.


Krahasoni duke treguar të përbashkëtat dhe bëni dallimet përkatëse midis:

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Skicon sistolën e veshores, sistolën e barkushes, diastolën e barkushes, valvulën atrioventrikulare, SAN dhe AVN.N2: Skicon tri fazat e ciklit kardiak të zemrës, valvulat SAN dhe AVN. N3: Emërton skicat përkatëse.

Analizon fazat e ciklit kardiak të zemrës, ndërtimin dhe funksionin e SAN dhe AVN.

8

N3: Analizon fazën e sistolës së veshores, sistolës së barkushes, diastolës së barkushes. N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e SAN dhe AVN.

Interpreton përmes skemës: Mekanizmin e kontrollit të rrahjeve të zemrës dhe ciklin kardiak të zemrës. N4: Interpreton përmes skemës rolin e SAN dhe AVN në rregullimin e ciklit kardiak të zemrës.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: ushtrimi 11, f. 162.


Tematika: Sistemet transportuese te gjallesat shtazore.Situatë e të nxënit:UshtrimeTema mësimore: (45’)

53. Përsëritje. Sistemet transportuese te gjallesat shtazore

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Shpjegon: sistemin e qarkullimit të gjakut, përbërjen dhe funksionet e gjakut, transportin e oksigjenit përmes Hb, lëngun indor, limfën dhe ciklin kardiak të zemrës te gjitarët.Analizon: qarkullimin e gjakut, limfës, lëngut indor, transportin e O2 tek organizmi i njeriut.Krahason: enët e gjakut me njëra-tjetrën, plazmën me limfën,qarkullimin e madh me qarkullimin e vogël të gjakut, anën e majtë me anën e djathtë të zemrës.Interpreton: sistemin e qarkullimit të gjakut dhe limfës te gjitarët, transportin e gazeve O2 dhe CO2 në gjak, kontrollin e ciklit kardiak të zemrës.

Koncepte kyç:sistem i mbyllur i qarkullimit të gjakut,limfë, plazmë e gjakut, eritrocite, leukocite, trombocite, hemoglobinë, zemër, septum,miokardi, valvula atrioventrikulare, enët e gjakut, cikël kardiak, sistolë, diastolë, valvula atrioventrikulare, valvula njëkalimshe, muskul miogjenik, nyja sinoatriale (SAN), nyja atrioventrikulare (AVN).

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, tabela, fletë të bardhapër skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, animime, CD interaktive.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, fizikë, kimi.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePuna në grupe (Kjo metodë ndihmon në fitimin e njohurive, zhvillimin e aftësive, të qëndrimeve dhe vlerave të nxënësit.

Grupi nuk duhet të ketë më shumë se 5-7 nxënës)


Kjo orë përsëritje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup për të plotësuar tabelat e mëposhtme:

Grupi I: Pasi plotësojnë tabelën e mësipërme, nxënësit brenda grupit interpretojnë përmes skemës qarkullimin e madh dhe të vogël të gjakut, duke i krahasuar me njëri-tjetrin. Diskutohen idetë brenda grupit, derisa grupi të jetë gati për të prezantuar punën e tij para grupeve të tjera.

Qarkullimi i gjakut Gjallesa Rruga që ndjek gjaku nëpër enët e gjakut. Përparësitë e sistemit të dyfishtë të plotë.

Sistemi i njëfishtë

Sistemi i dyfishtë jo plotë

Sistemi i dyfishtë i plotë

Hemoglobina

8

Grupi II: Përmbledhja e strukturuar e shënimeveSecili anëtar i grupit analizon një enë gjaku duke argumentuar idetë e tij lidhur me të dhënat e tabelës.

Enët e gjakut Shtresat ndërtuese Diametri i enës Funksioni Përshtatja e ndërtimit me funksionin

Aorta

Arteriet

Venat

Arteriolat

Kapilarët

Grupi III: Tabela e koncepteve. Nxënësit pasi plotësojnë tabelën në grup në fund krahasojnë tre komponentët me njëri-tjetrin, duke treguar ngjashmëritë dhe duke bërë dallimet përkatëse.

Përbërja Funksioni Si formohet? Krahasimi me njëra-tjetrën

Plazma e gjakut

Limfa

Lëngu indor

Grupi IV: Përmbledhja e strukturuar e shënimeveSecili anëtar i grupit skicon një qelizë gjaku dhe tregon veçoritë përkatëse të saj. Në fund të gjithë anëtarët e grupit plotësojnë tabelën e mëposhtme dhe e prezantojnë atë.

Struktura Funksioni Sasia për 1 ml gjak

Qelizat e kuqe

Qelizat e bardha

Pllakëzat e gjakut

Hemoglobina

Grupi V: KllasterNxënësit në grup plotësojnë kllasterin e mëposhtëm, duke shkruar reaksionet, të cilat zhvillohen në pranë të hemoglobinës.

Struktura Efekti i Borit (lidhja me jonet H+ dhe gazin O2)

Funksioni Problemet lidhur me Hb (gazi CO dhe lartësia mbi nivelin e detit)

Faktorët që ndikojnë

Grupi VI: KllasterNxënësit plotësojnë tabelën e mëposhtme në grup, ku secili anëtar i grupit plotëson një rresht të saj. Nxënësit brenda grupit interpretojnë kontrollin e rrahjeve të zemrës gjatë fazave të ciklit kardiak të saj.

9

Cikli kardiak i zemrës Faza e parë Faza e dytë Faza e tretë

Skica

Shpjegimet përkatëse

Funksioni i SAN

Funksioni i AVN

Mësuesi/ja drejton dhe kontrollon në mënyrë të vazhdueshme punën e grupeve, kohën e prezantimit të secilit grup dhe vëmendjen e anëtarëve të grupeve për të dëgjuar, për të mbajtur shënime dhe vlerësuar grupin që prezanton.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon: Sistemin e qarkullimit të gjakut, përbërjen dhe funksionet e gjakut, transportin e oksigjenit përmes Hb, lëngun indor, limfën dhe ciklin kardiak të zemrës te gjitarët.N2: Skicon qelizat e gjakut, zemrën, enët e gjakut, hemoglobinën. N3: Shpjegon si formohet lëngu indor dhe limfa.N3: Shpjegon fazat e ciklit kardiak të zemrës.

Analizon: Qarkullimin e gjakut, limfës, lëngut indor, transportin e O2 tek organizmi i njeriut.

N3: Analizon sistemin e qarkullimit të njëfishtë, të dyfishtë, qarkullimin e madh dhe të vogël të gjakut.N3: Analizon lëvizjen e plazmës, formimin dhe qarkullimin e lëngut indor dhe limfës. N3: Analizon transportin e gazit O

2 përmes hemoglobinës.

Krahason: Enët e gjakut me njëra tjetrën, plazmën me limfën, qarkullimin e madh me qarkullimin e vogël të gjakut, anën e majtë me anën e djathtë të zemrës.N3: Krahason duke treguar ngjashmëritë dhe bën dallimet përkatëse midis anës së majtë dhe të djathtë të zemrës.N4: Krahason duke treguar ngjashmëritë dhe bën dallimet përkatëse midis enëve të gjakut me njëra-tjetrën. N4: Krahason duke treguar ngjashmëritë dhe bën dallimet përkatëse midis plazmës, lëngut indor dhe limfës.

Interpreton: Sistemin e qarkullimit të gjakut dhe limfës te gjitarët, transportin e gazeve O2 dhe CO

2 në gjak,

kontrollin e ciklit kardiak të zemrës.N4: Interpreton përmes skemës sistemin e madh edhe të vogël të qarkullimit të gjakut. N4: Interpreton reaksionet e transportit të gazeve O

2 dhe CO

2 në gjak.

N4: Interpreton përmes skicës fazat e ciklit kardiak të zemrës dhe mekanizmin e kontrollit të tyre.


Tematika: Përbërjet organike. Qeliza dhe funksionet e saj. Transporti i lëndëve përmes membranës qelizore. Sistemet transportuese te bimët. Sistemet transportuese te gjallesat shtazore. Situata e të nxënit:

Testim i njohurive

Tema mësimore: (45’)54. Test përmbledhës

9

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Zgjidh ushtrime me alternativa.Shpjegon: Sistemin e qarkullimit të gjakut, përbërjen dhe funksionet e gjakut, transportin e oksigjenit përmes Hb, lëngun indor, limfën dhe ciklin kardiak të zemrës te gjitarët. Analizon: Qarkullimin e gjakut, limfës, lëngut indor, transportin e O2 tek organizmi i njeriut.Krahason: Enët e gjakut me njëra tjetrën, plazmën me limfën,qarkullimin e madh me qarkullimin e vogël të gjakut, anën e majtë me anën e djathtë të zemrës.Interpreton: Sistemin e qarkullimit të gjakut dhe limfës te gjitarët, transportin e gazeve O2 dhe CO2 në gjak, kontrollin e ciklit kardiak të zemrës.

Koncepte kyç:sistem i mbyllur i qarkullimit të gjakut, limfë, plazmë e gjakut, eritrocite, leukocite, trombocite, hemoglobinë, zemra, septum, miokardi, valvula atrioventrikulare, enët e gjakut, cikël kardiak, sistolë, diastolë, valvula atrioventrikulare, valvula njëkalimshe, muskul miogjenik, nyja sinoatriale (SAN), nyja atrioventrikulare (AVN).

Burimet dhe mjetet: Testi ku punon nxënësi, mjet për të shkruar.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Testi përmbledhës për njohuritë e tremujorit i shërben mësuesit/es të matë arritjet e nxënësit dhe suksesin e tij, si dhe nxënësit që të krijojë njohuri të qëndrueshme dhe të matë arritjet e tij. Secili nxënës punon në mënyrë individuale në

testin e tij. Testi ndërtohet sipas standardeve të hartimit të testit.


Test “Biologji e thelluar 12” Emër / Mbiemër:

____________________________

Nota 4 5 6 7 8 9 10

Pikë 8 9- 14 15- 20 21-26 27-31 32-36 37-40

1. Rretho alternativën e saktë (5pikë):

I. Përfaqësues i karbohidrateve është: 1 pikëa. Aminoacidi.b.Acidi yndyror.c. Acidi fosforik.d.Dezoksiriboza.

II. Ribozomet janë organele qelizore që kanë si funksion: 1 pikëa. Tahitjen e lëndëve.b.Zbërthimin e lëndëve.c. Sintezën e proteinave.d.Frymëmarrjen qelizore.

III. Indi gardhor i gjethes ndodhet te: 1 pikëa. Epiderma.b.Ksilema.c. Floema.d.Mezofili.

9

IV.Qelizat e kuqe të gjakut: 1 pikëa. Përmbajnë hemoglobinë.b.Ndahen me mitozë.c. Mbrojnë organizmin.d.Janë makrofagë.

V.Muskuli kardiak i zemrës është më i zhvilluar në: 1 pikëa. Barkushen e majtë.b.Veshoren e majtë.c. Barkushen e djathtë.d.veshoren e djathtë.

VI. Krahasoni qelizën prokariote me qelizën eukariote (shtazore) duke treguar një të përbashkët dhe dy dallime kryesore. 3 pikë

VII. Skiconi dhe emërtoni:a. Tri organele që kanë vetëm një membranë. 3 pikëb.Tri organele që kanë një membranë të dyfishtë. 3 pikëc. Tri organele pa membranë. 3 pikë

VIII. Shpjegoni dukurinë që ndodh nëse një qelizë bimore e vendosim në një tretësirë me përqendrim:a. Më të lartë se përqendrimi i lëndëve brenda saj. 2 pikëb.Më të ulët se përqendrimi i lëndëve brenda saj. 2 pikëc. Të njëjtë me përqendrimin e lëndëve brenda saj. 2 pikë

IX. Te gjitarët sistemi i qarkullimit të gjakut është i dyfishtë dhe i mbyllur.a. Përshkruani rrugën që ndjek gjaku në: qarkullimin e madh të tij. 3 pikëb.Shpjegoni mënyrën kryesore të transportit të gazeve O2 dhe CO2 në gjak. 2 pikëc. Analizoni efektin e Borit. 3 pikë

X. Qelizat e gjakut janë eritrocitet, leukocitet, dhe trombocitet.a. Përshkruani përmes skicës ndërtimin e tyre. 3 pikëb.Veçoni funksionin kryesor të secilës qelizë. 3 pikëc. Argumentoni pse mungesa e hemoglobinës shkakton anemi dhe pse neutrofilet dhe monocitet quhen

makrofagë. 3 pikë

9


Tematika: Zbatim kompetencash. Vlerësim arritjesh. Situata e të nxënit:Ndërton, koleksionon dhe vlerëson portofolin tij/sajTema mësimore: (45’)

55. Vlerësim portofoli

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Referuar funksionit që ka portofoli:- vlerëson cilësisë e mësimit dhe arritjeve të tij/saj;- krijon një “arkiv” që përfaqëson punët e tij/saj;- krahasohet me standardet e të nxënit.Referuar përmbajtjes së portofolit:koleksionon në portofol dokumentet e mëposhtme: detyra me shkrim; teste të përfunduara; punë krijuese; projekte; eksperimente; koleksione; prezantime; video të krijuara nga vetë nxënësit; prezantime multimediale; fotografi apo objekte të tjera digjitale të të nxënit.

Referuar rubrikave të portofolit. Koleksionon rubrikat e portofolit në dy grupime si më poshtë:Dokumente dhe evidenca nga procesi i të nxënit (modele të detyrave, testeve, projekteve, prezantime, foto etj.)Reflektime (vetëvlerësime, vlerësime nga mësuesi, prindi, nxënësit e tjerë etj.).

Koncepte kyç:

përmbajtje e portofolit rubrika të portofolit vetëvlerësimvlerësim nga të tjerët reflektim

Burimet dhe mjetet: foto, skica, internet, tabela, fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, animime, CD interaktive, materiale për eksperiment, video të krijuara nga nxënësit, fotografi, apo objekte të tjera digjitale të të nxënit.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, fizikë, kimi, qytetari, matematikë, gjuhë dhe letërsi, sociologji etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve: ERR

Evokimi: në këtë fazë përdoret metoda e bisedës, diskutimit për përmbajtjen e portofolit. Realizimi i kuptimit: në këtë fazë përdoren metoda e demonstrimit, eksperimentit, shpjegimit.

Reflektimi: në këtë fazë përdoret metoda e diskutimit. Pasi ka përfunduar puna e vlerësimit të portofolave, nxënësit dhe mësuesi/ja diskutojnë rreth pyetjeve të ngritura nga mësuesi/ja).


Evokimi (10’): Biseda, Diskutim për përmbajtjen e portofolitMësuesi/ja drejton pyetjet e mëposhtme, të cilat diskutohen midis nxënësve me njëri-tjetrin dhe midis mësuesit/ es dhe nxënësve).

• Cilët janë komponentët e portofolit që kemi trajtuar gjatë kësaj periudhe?• Cili prej këtyre komponentëve ju ka tërhequr më shumë bazuar në progresin që keni pasur?• Çfarë vështirësish keni hasur lidhur me rubrikat e portofolit dhe kohën në dispozicion?• A ju vlen përmbajtja e portofolit në përmirësimin e arritjeve tuaja lidhur me zbatimin praktik të njohurive teorike

që keni marrë në lëndën e biologjisë?• Bëni sugjerime për përmirësimin e punës me portofol.

Realizimi i kuptimit (30’): Demonstrim, eksperiment, shpjegimNxënësi prezanton përpara klasës përmbajtjen e portofolit të tij, duke u përqendruar në specifikat e secilës rubrikë të portofolit.

9

Ai përdor metodën e demonstrimit dhe prezantimit të materialeve dhe punëve krijuese të tij, zhvillon eksperimentin, shpjegon atë dhe nxjerr përfundimet përkatëse.Nxënësi vlerësohet nga mësuesi, nxënësit dhe vetëvlerësohet.Mësuesi/ja menaxhon kohën në dispozicion të prezantimit të secilit nxënës.Mësuesi/ja plotëson fletën e vlerësimit të nxënësit me miratimin e tij sipas kërkesave të mëposhtme:

Aspekti i planifikimit të përmbajtjes së portofolit• Mbikëqyrja dhe vlerësimi i progresit dhe i arritjeve.• A janë përzgjedhur dhe zhvilluar materiale që pasqyrojnë kontributin dhe progresin e nxënësit në mësim?• A janë organizuar dhe prezantuar në mënyrën e duhur materialet, detyrat, punimet dhe shembujt e

mbledhur?• Si dhe ku duhet të ruhet dhe të mirëmbahet portofoli?

Aspekti i koleksionimit të materialeve.• A është mbajtur parasysh në procesin e koleksionimit mbledhja e materialeve apo e kontributeve që

pasqyrojnë përvojat e nxënësve në përputhje me kompetencat e kurrikulës apo të bazuar në RN të fushës dhe lëndës “biologji”?

• A i është referuar përzgjedhja, mbledhja e objekteve dhe e produkteve rezultateve të të nxënit, temave, çështjeve të veçanta të lëndës, procesit të vazhdueshëm të të nxënit, kontributit në projekte etj.

• Të gjitha materialet e mbledhura duhet të reflektojnë qartë kriteret dhe standardet e vlerësimit.

Procesi i reflektimit dhe të vetëvlerësimit: A u shërbejnë punët e mbledhura nga nxënësit çështjeve si më poshtë:• Vlerësimit të cilësisë së mësimit dhe arritjeve.• Krijimit të një “arkivi” përfaqësues të punëve të nxënësve.• Përcaktimit nëse nxënësit i kanë përmbushur standardet e të nxënit.

Referuar përmbajtjes së portofolit. A janë koleksionuar në portofol dokumentet si më poshtë? Detyra me shkrim; teste të përfunduara; punë krijuese; projekte; eksperimente; koleksione; prezantime; video të krijuara nga nxënësit; prezantime multimediale; fotografi, apo objekte të tjera digjitale të të nxënit.

Referuar rubrikave që e përbëjnë portofolin e të nxënit: A janë koleksionuar rubrikat e portofolit në dy grupime të mëdha si më poshtë?

• Dokumente dhe evidenca nga procesi i të nxënit. (modele të detyrave, testeve, projekteve, prezantimeve, foto).

• Reflektime (vetëvlerësime, vlerësime nga mësuesi, prindi, nxënësit e tjerë etj.)

Reflektimi: DiskutimPasi ka përfunduar puna e vlerësimit të portofolave, nxënësit dhe mësuesi/ja diskutojnë rreth pyetjeve të mëposhtme, ku nxënësi bën vetëvlerësimin e tij.

• Çfarë kam mësuar? Pse nuk kam mësuar?• Kur kam mësuar? Në çfarë rrethanash dhe kushtesh?• Çfarë nxënësi jam?• Si të organizoj një plan të plotë, të vazhdueshëm për të nxënë? Sa më ndihmojnë përvojat e shkuara?• Ku, kur dhe si kam realizuar integrimin?• A është e zbatueshme në praktikë ajo çfarë kam mësuar?• Çfarë më ka bërë përshtypje gjatë procesit të të nxënit?• Në cilat raste kam qenë krenar për arritjet? Kur jam zhgënjyer apo nuk ia kam dalë mbanë?• Cilat aspekte të të nxënit kanë qenë të vlefshme.

9

Vlerësimi i nxënësit për portofolin

Vlerësimi i nxënësit bëhet sipas tabelës së mëposhtme:

Përmbajtja e portofolit Nivelet e arritjes Pasha në vlerësim

Komente/ shënime

Punë krijuese apo punime tematike të nxënësit.

1Dobët

2Mjaftue-

shëm

3Mirë

4Shumë mirë

20%8 pikë

Raporte të vëzhgimeve/punët praktike, punët laboratorike, detyra shtëpie etj.

20%8 pikë

Projektet apo detyra tematike. 50%20 pikë

Fletë vlerësimi nga prindi, shokët, mësuesit etj.

5%2 pikë

Fletë apo shënime të vetëvlerësimit dhe të reflektimit të nxënësit për përparimin e tij.

5%2 pikë

Tabela e vlerësimit të portofolit:

Nota 4 5 6 7 8 9 10

Pikë 8 9- 14 15- 20 21-26 27-31 32-36 37-40


Tematika: Këmbimi i gazeve dhe duhanpirja

Situatë e të nxënit: BronkoskopiaTema mësimore: (90’)57. Këmbimi i gazeve. Mushkëritë58. Trakeja, bronket, bronkiolet dhe hojëzat

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:përshkruan organet e aparatit të frymëkëmbimit;analizon ndërtimin dhe funksionet e organeve të tij;interpreton lidhjen që ekziston midis aparatit të frymëkëmbimit, sistemit të qarkullimit të gjakut dhe qelizave.

Koncepte kyç: frymëkëmbim trakebronke bronkiole hojëzaqeliza me qerpikë qeliza kupë mukus

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, foto, skica, video, internet, tabela, tabela ilustruese, lapustila, animime, CD interaktive.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, fizikë, kimi, qytetari.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi: (Parashikimi me terma paraprake) 25’, Ndërtimi i njohurive (VLMD) 40’, Përforcimi i njohurive (Kllaster) 25’

9


Parashikimi: Parashikimi me terma paraprakëMësuesi/ja shkruan në tabelë termat e mëposhtëm, duke i nxitur nxënësit të mendojnë rreth tyre dhe t’i vendosin te fotoja e mëposhtmeMushkëritë janë organe të frymëkëmbimit. Vëzhgoni organet e pemës, e cila ka kërcellin kryesor, dy degëzimet e tij, degëzat, të cilat përfundojnë me degëzime edhe më të holla dhe nga këto të fundit dalin gjethet. Skiconi pemën dhe emërtoni pjesët e përmendura më sipër. Paralel me to vendosni termat: trake, bronke, bronkiola, hojëza. Tregoni ngjashmërinë në funksion midis termave të mësipërme dhe të dhënat hidhini në tabelë.

gjethet (hojëzat)

(bronket) degët trungu (trakeja)

Organet Kërcelli kryesor Trakeja

Dy degëzimet Bronket

Degëzat e holla Bronkiolet

Gjethet Hojëzat

Ngjashmëritë në funksion.

Ndërtimi i njohurive: Veprimtaria e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuar (VLMD)(Kjo teknikë stimulon përqendrimin e nxënësit, aktivizimin e të menduarit, aftësinë parashikuese dhe vendosjen e lidhjeve logjike midis njohurive të mëparshme dhe njohurive të reja).

• Si furnizohet me oksigjen ameba?• Po qeliza e njeriut?• Krahasoji ato me njëra-tjetrën.• Te cila qelizë gazi oksigjen depërton më shpejt?• Argumentoni përgjigjen.

Qelizë e kuqe gjaku Ameba

• Përshkruani vendndodhjen e mushkërive në organizëm dhe tregoni si janë të mbështjella ato.• Si quhet cipa e mushkërive dhe ç’funksion ka ajo?• Renditni llojet e indeve dhe veçoritë e tyre specifike të trakesë, bronkeve, bronkioleve dhe hojëzave.

Trakeja Bronket Bronkiolet Hojëzat

Indi kërcorFibra proteinikeQelizat kupë dhe me qerpikë.Muskuj të lëmuarNumri dhe diametri.

Aparati i frymëkëmbimit

TrakejaBronket Bronkiolet

Hojëzat

9

• Ç’ndryshim kanë kërcet e trakesë, bronkeve dhe bronkioleve? Përshtatni ndryshimet me funksionin që kanë. Pse mungojnë kërcet te bronkiolet? Argumentoni përgjigjen.

• Ju ndodh shpesh që t’ju thahet fyti? Si e shpjegoni këtë fakt?• Ç’funksion kanë qelizat me qerpikë që ndodhen në trake dhe në bronke? A funksionojnë ato normalisht te

një duhanpirës? Cili është funksioni i tyre? Shpesh ju ka ndodhur që nga rruga e frymëmarrjes të nxirrni sekrecione. Ç’përbërje dhe ç’funksion kanë ato? Ku prodhohen?

• Krahasoni qelizat kupë dhe qelizat me qerpikë duke bërë dallimet përkatëse.

Shkëmbimi i gazeve midis alveolave dhe kapilarëve të gjakut

Vëzhgoni hojëzat në foto (video) dhe përshkruani indin ndërtues të tyre. Shpjegoni si këmbehen gazet O2 dhe

CO2 midis hojëzave dhe kapilarëve të gjakut.

• Cila dukuri zbatohet?• Ç’ndikim ka ndryshimi i trysnisë së gazeve në transportin e tyre?• Krahasoni trysninë e gazit O

2 dhe gazit CO

2 në hojëza dhe në kapilarët e gjakut.

• Veçoni funksionet e organeve të aparatit të frymëkëmbimit te njeriu.• Argumentoni lidhjen që ekziston midis aparatit të frymëkëmbimit, sistemit të qarkullimit të gjakut dhe qelizës.

Përforcimi i njohurive: KllasterNë fund nxënësit plotësojnë kllasterin e mëposhtëm duke plotësuar indet përkatëse të secilit organ dhe funksionet e tyre


Përshkruan organet e aparatit të frymëkëmbimit.N2: Skicon dhe emërton organet e aparatit të frymëkëmbimit. N3: Përshkruan veçoritë e secilit organAnalizon ndërtimin dhe funksionet e organeve të tij.N3: Analizon indet ndërtuese të trakesë, bronkeve, bronkioleve dhe hojëzaveN4: Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis organeve të aparatit të frymëkëmbimit.Interpreton lidhjen që ekziston midis aparatit të frymëkëmbimit, sistemit të qarkullimit të gjakut dhe qelizave. N4: Interpreton përmes skicës lidhjen që ekziston midis hojëzave, enëve të gjakut dhe qelizave.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol. Eksperiment: Ndikimi i nikotinës së duhanit në mushkri, animacion me mjete të riciklueshme të aparatit të frymëkëmbimitDetyrë: ushtrimi 6,2, f. 169.

9


Tematika: Këmbimi i gazeve dhe duhanpirja

Tema mësimore: (45’)60. Përsëritje. Shkëmbimi i gazeve në hojëza

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:përshkruan: rrugën që ndjek gazi O2 nga mjedisi në qelizë. shpjegon: këmbimin e gazeve oksigjen dhe dyoksid karboni midis hojëzave dhe kapilarëve të gjakut.krahason: trakenë, bronket, bronkiolet dhe hojëzat duke treguar të përbashkëtat dhe dallimet për nga ndërtimi dhe funksioni.

Koncepte kyç: frymëkëmbim trakehojëza bronke bronkiole difuzionqeliza me qerpikë qeliza kupë mukus

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, tabela, fletë të bardha për skicimine proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, lapustila, animime, CD interaktive.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: TIK, fizikë, kimi.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePuna në grupe, Pesëvargëshi. Teknika e punës me skeda. Shoqërimi skematik i ideve. Diagrami i Venit.


Kjo orë përsëritje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup për të plotësuar tabelat e mëposhtme:

Grupi I: PesëvargëshiËshtë një teknikë që përdoret për sintezën e informacionit të marrë. Kjo metodë i motivon nxënësit edhe në kompetencën gjuhësore Vargu i parë është një emër, vargu i dytë ka dy mbiemra, vargu i tretë ka tri folje, vargu i katërt është fjali dhe vargu i pestë është një fjalë sinonime që tregon thelbin e konceptit.

Organ i frymëkëmbimit

kërcor unazor

transporton mbron siguron rezistencë

ind epitelial me qeliza me qerpikë renditje e rregullt e unazave kërcore

Trakeja

Grupi II: Teknika e punës me skedaKjo teknikë bazohet në hartimin e skedave me pyetje, që vendosen në formën e blloqeve. Për çdo bllok vendoset emërtimi që bazohet në temën për të cilën janë organizuar pyetjet në këtë bllok. Secili grup zgjedh një nga skedat që dëshiron.

Bronket: Përshkruani llojet e indeve që përmbajnë bronket. Veçoni dy funksione të bronkeve. Krahasoni bronket me trakenë dhe bronkiolet, duke treguar të përbashkëtat dhe bëni dallimet përkatëse.

Grupi III: Teknika e punës me skedaHojëzat: Sa është numri i tyre dhe ç’sipërfaqe zënë në organizëm? Argumentoni përgjigjen. Krahasoi me trakenë dhe bronket për nga ndërtimi duke bërë dallimet përkatëse. Shpjego përmes skemës dukurinë se si këmbehen

Trakeja

Bronket Hojëzat

1

gazet O2 dhe CO

2 midis hojëzave dhe kapilarëve të gjakut.

Grupi IV: Teknika e punës me skedaPërshkruani qelizat që veshin trakenë dhe bronket. Tregoni funksionet përkatëse të qelizave kupë dhe qelizave me qerpikë. Si prodhohet mukusi, ç’përbërje ka dhe cili është funksioni i tij?

Grupi V: Shoqërimi skematik i ideveNxënësit ndërtojnë një skemë përmbledhëse për aparatin e frymëkëmbimit, ku emërtojnë të gjitha organet, indet dhe qelizat përkatëse të tyre. Gjithashtu, ata veçojnë dhe funksionet përkatëse të tyre.Mësuesi/ja drejton dhe kontrollon në mënyrë të vazhdueshme punën e grupeve, kohën e prezantimit të secilit grup dhe vëmendjen e anëtarëve të grupeve për të dëgjuar, për të mbajtur shënime dhe vlerësuar grupin që prezanton.

Grupi VI: Diagrami i VenitNxënësit brenda grupit krahasojnë të tri organet e frymëkëmbimit duke bërë dallimet përkatëse si më

poshtë: Indet ndërtuese Prania e qelizave me qerpikë Funksioni


Përshkruan: Rrugën që ndjek gazi O2 nga mjedisi në qelizë.

N2: Përshkruan rrugën e gazit O2

nga mjedisi në hojëza, nga hojëzat në kapilarët e gjakut. Shpjegon: Këmbimin e gazeve oksigjen dhe dyoksid karboni midis hojëzave dhe kapilarëve të gjakut. N3: Shpjegon si këmbehen gazet O

2 dhe CO

2 midis hojëzave dhe kapilarëve të gjakut.

N3: Analizon llojet e indeve që veshin rrugët e frymëmarrjes dhe veçoritë përkatëse të tyre.Krahason: Trakenë, bronket, bronkiolet dhe hojëzat për nga ndërtimi dhe funksioni.N4: Krahason organet e aparatit të frymëkëmbimit me njëra-tjetrën për nga ndërtimi dhe funksioni që ato kryejnë.N4: Interpreton rrugën që ndjek gazi oksigjen nga mjedisi në hojëza, në kapilarë deri te qeliza.


Tematika: Çrregullime të aparateve dhe sistemeve Koncepte kyç:katranimonoksid karboni

Tema mësimore:55-59-103. Projekt. Ç’rregullime të sistemit kardiovaskular dhe aparatit të frymëkëmbimit. Duhanpirja. (3 orë mësi- more)

nikotina bronkit kronik emfizemakanceri i mushkërive aritmiaçrregullime të sistemit nervor dhe hormonal.

1

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:Aftësohet në punën kërkimore studimore, nëpërmjet analizës së të dhënave, duke hulumtuar për të gjetur disa nga shkaqet dhe pasojat e çrregullimeve që prekin sistemin kardiovaskular dhe aparatin e frymëkëmbimit.Nxit mendimin kritik, krijues dhe shprehitë praktike në vëzhgime duke argumentuar në mënyrë shkencore pasojat e sëmundjeve të mushkërisë dhe të zemrës në organizmin e tij.Prezanton në Power Point punën e tij lidhur me sistemin kardiovaskular dhe aparatin e frymëkëmbimit.Ndërgjegjësohet për parandalimin dhe kurimin e sëmund- jeve përmes diagnostikimit dhe kurimit të tyre.Përfshihet në veprimtari sensibilizuese kundër duhanit dhe lëndëve narkotike në komunitet.Transmeton te bashkëmoshatarët e tij kulturën e leximit të informacioneve mjekësore, teknikave të reja të diagnosti-kimit dhe kurimit.

Teknika e projektit: Në këtë projekt ndërveprimi qëndron në qendër të veprimtarisë dhe punës së nxënësit. Pjesa më e madhe e kohës shfrytëzohet nga nxënësit, të cilët paraqesin punën e tyre kërkimore, vëzhguese, analizuese tëpunuar prej disa muajsh. Mësuesi/ja luan rolin e një lehtësuesi, drejtuesi dhe organizuesi të punës së nxënësve duke orientuar drejtimin e veprimtarive të caktuara, për të nxjerrë produktin përfundimtar.

Fazat nëpër të cilat kalon projekti:Faza e konceptimit të projektit: Kjo fazë realizohet në fillim të projektit, pasi nxënësit kanë studiuar pjesën teorike në biologji dhe kanë përzgjedhur temën e projektit. Kjo fazë zgjat sipas planifikimit që ka bërë mësuesi.Faza e studimit të projektit: Kjo fazë vjen pas fazës së parë. Nxënësit vazhdojnë punën kërkimore duke u kontrolluar nga mësuesi. Edhe kjo fazë zgjat sipas planifikimit që ka bërë mësuesi/ja mbi ecurinë e projektit.Faza e zbatimit të projektit. Kjo fazë realizohet në fund të tremujorit të tretë dhe zgjat dy orë mësimore. Në këtë fazë nxënësit nxjerrin produktin e projektit.

Burimet dhe mjetet: Teksti “Biologji e thelluar 12”, internet, revista dhe botime të ndryshme shkencore me tematikë shëndeti, materiale audiovizuale me karakter shëndetësor, videoprojektor, postera, fletëpalosje etj.

Kontributi i mësuesit: Orienton nxënësit duke i sugjeruar të gjejnë burime të besueshme për të siguruar një produkt të zbatueshëm në jetën e përditshme.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, mjekësi, ISHP, qendrat e rehabilitimit, sociologji.

Metodologjia:Puna në grup, hulumtim, diskutim, intervista gjysmë të strukturuara me mjekë dhe sociolog.

pyetësorët, fotografi, video, analizë, paraqitje, ilustrim, shkëmbim idesh dhe përvoje.


Përshkrimi i projektit: Projekti që do të përgatitet nga nxënësit lidhet jo vetëm me njohuritë e marra në tekstin mësimor por dhe me risitë mbi sëmundjet që prekin sistemin kardiovaskular dhe aparatin e frymëkëmbimit, në diagnostikimin e tyre dhe kurimin me medikamente dhe teknika të reja.

Koha e realizimit të projektit: Kjo planifikohet nga mësuesi/ja dhe nxënësit në varësi të ngarkesës që kanë nxënësit dhe kushteve në të cilat zhvillohet projekti.

Temat e projektit:Grupi I: Duhanpirja, përbërësit e tymit të duhanit, analiza biokimike e tyre dhe pasojat që shkaktojnë në organizëm.Grupi II: Bronkiti kronik. Si shkaktohet? Pasojat në organizëm, diagnostikimi, kurimi dhe parandalimi.Grupi III: Emfizema. Si shkaktohet? Pasojat në organizëm, diagnostikimi, kurimi dhe parandalimi.Grupi IV: Kanceri i mushkërive. Si shkaktohet? Pasojat në organizëm, diagnostikimi, kurimi dhe parandalimi. Grupi V: Ndikimi i përbërësve të tymit të duhanit dhe pasojat e tyre në veprimtarinë e trurit, zemrës dhe hormoneve. Parandalimi i çrregullimeve.Grupi VI: Rrugët e ndërgjegjësimit, transmetimit dhe sensibilizimit të komunitetit, adoleshentëve dhe fëmijëve me problem sociale mbi pasojat e duhanit në shëndetin e njeriut

Faza e konceptimit të projektit: (e planifikimit të projektit):

1

Në këtë fazë nxënësit shprehin projekt- idetë e tyre lidhur me mënyrën se si e kanë konceptuar temën e projektin, tregojnë strategjinë që duhet të ndjekin, hapat dhe menaxhimin e kohës për menaxhimin dhe realizimin e punës në grup në përshtatje me literaturën e tekstit të biologjisë së thelluar, mbi sistemin kardiovaskular, aparatin e frymëkëmbimit dhe duhanpirjen. Mësuesi/ja vlerësohen secilin nxënës për punën dhe idetë e tij.

Faza e studimit të projektit:Në këtë fazë realizohet studimi i ideve të zhvilluara në fazën e konceptimit, orientimi për shfrytëzimin e literaturës dhe përpunimi i saj, ecuria e punës së grupit, koordinimi i punës midis grupeve në funksion të temës kryesore. Mësuesi/ja vlerëson secilin nxënës për punën që ka realizuar.

Faza e zbatimit të projektit dhe e vlerësimit: Në këtë fazë idetë e zgjedhura projektohen në detaje në mënyrë që ato të mund të zbatohen. Çdo grup menaxhon projektin dhe e prezanton atë me mjete të ndryshme si: Power Point, postera, ese, fletëpalosje, animacione, revista eksperimente etj. Secili anëtar i grupit prezanton pjesën e tij duke kombinuar punën me anëtarët e tjerë të grupit. Përmes bashkëpunimit grupet në fund nxjerrin produktin e projektit.

Vlerësimi i nxënësit për projektin. Nxënësi vlerësohet nga mësuesi, nga nxënësit e tjerë dhe vetëvlerësohet duke u mbështetur në:

• Saktësinë dhe cilësinë e materialeve që i nevojiten për projekt.• Aftësitë treguese, shpjeguese, komentuese, analizuese dhe interpretuese.• Aktivizimi në punë individuale dhe bashkëpunimi në grup.• Cilësinë e produktit dhe vlefshmërinë ë e tij në jetën e përditshme.• Ndërgjegjësimi dhe përfshirja e nxënësve në veprimtaritë sensibilizuese kundër duhanit.


Tematika: Imuniteti.

Situatë e të nxënit: Fruthi, vaksina.Tema mësimore: (90’)61. Mbrojtja nga sëmundjet62. Qelizat e sistemit imunitar

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:analizon: ndërtimin dhe funksionin e neutrofileve, monociteve, antitrupit, limficiteve B dhe T;krahason: sistemin mbrojtës të jashtëm dhe të brendshëm, përgjigjen imunitare specifike dhe jospecifike;interpreton: përgjigjen e parë dhe të dytë imunitare të organizmit.

Koncepte kyç:patogjen (antigjen), antitrup, imunitet specifik dhe jospecifik, sistem mbrojtës i jashtëm, sistem mbrojtës i brendshëm, përgjigje imunitare, neutrofilemonocite (makrofagë), kemotaks, histaminë , limfocite B dhe T, klone qelizash, qeliza kujtesë, kujtesë imunologjike.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, mjete demonstruese të qelizave të bardha të gjakut.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, imunologjia.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi (Tabela e Koncepteve) 25’, Ndërtimi i njohurive (Kubimi) 40’, Përforcimi i

njohurive (Kllaster, Diagrami i Venit) 25’

1


Parashikimi: Tabela e koncepteveFillimisht nxënësit vëzhgojnë video ose foto të sistemit imunitar dhe duke u mbështetur në njohuritë e mëparshme rreth qelizave të bardha të gjakut, pastaj plotësojnë në grupe tabelën e koncepteve si më poshtë:

Qelizat e bardha të gjakut Struktura e qelizës Vendi ku prodhohen Funksioni

Fagocitet

Neutrofilet

Monocite (makrofagë)

Limfocite B dhe T

Antigjen - antitrup

Ndërtimi i njohurive: KubimiKjo teknikë shqyrton temën nga këndvështrime të ndryshme, duke rritur aftësinë e nxënësit për të pasur një vizion të gjerë mbi sistemin imunitar te njeriu.

Situata e parë: Edhe pse një person mund të jetë mbartës i hepatitit B dhe transmetues te personat e tjerë, ai ka imunitet, pra nuk preket prej tij. Si e shpjegon këtë fakt?Përshkruaj mekanizmat fiziologjikë të mbrojtjes së organizmit ndaj patogjeneve të ndryshme: trego funksionin e HCl-së në stomak, keratinës në lëkurë, qelizave me qerpikë në trake, qimet e hundës etj.Shpjego termat duke u mbështetur në njohuritë që ke mësuar rreth tyre: patogjen (antigjen), antitrup, sistem mbrojtës i jashtëm, sistem mbrojtës i brendshëm, përgjigje imunitare, klone qelizash, qeliza kujtesë, kujtesë imunologjike.Krahaso antigjenin dhe antitrupin për nga përbërja dhe funksioni. Ç’lidhje ekziston midis tyre?Zbato. Ndërto skicat përkatëse dhe bëj lidhjen funksionale midis tyre.

Antitrup-antigjen Veprimi i limfociteve T Limfocitet B Qelizë fagocitare

Krahaso neutrofilet me monocitet duke u mbështetur në këto veçori:• Sa % e leukociteve janë dhe ç’përmasa kanë?• Ku veprojë?• Sa është jetëgjatësia e tyre dhe cilat mbulohen nga antitrupat?

Zbato: Skico formën e neutrofileve dhe monociteve.Analizo mekanizmin e veprimit të neutrofileve dhe monociteve (makrofagë) mbi një qelizë bakteriale dhe virusi? Pse quhet mekanizëm i mbrojtjes jospecifike? Cilin patogjen shkatërron neutrofili? Ç’funksion ka histamina? Ç’kupton me kemotaks? Si e shkatërron monocoti dhe neutrofili antigjenin?Shoqëro me skemën përkatëse.Argumento: Si mbyllet plaga te një person i aksidentuar?Situata e dytë: Çdo person i vaksinuar nuk preket nga poliomieliti, ndërsa nga gripi preket shpesh? Si e shpjegoni këtë fakt?

1

Studio një limfocit B? Si e mbron ky limfocit organizmin nga virusi i poliomielitit? Pse limfociti B nuk siguron imunitetin e organizmit edhe për virozat e stinës?Kur virusi i gripit qarkullon në organizëm për herë të parë, personi ka ethe dhe temperaturë, ndërsa kur i njëjti virus qarkullon përsëri personi nuk ka shqetësime. Argumento përgjigjen.Shpjego si shumohen dhe diferencohen limfocitet B. A e shkatërron vetë patogjenin limficit B?Interpreto përmes skemës përgjigjen e parë imunitare dhe të dytë imuntare që sigurohet nga limfocitet B. Krahaso qelizat plazmatike dhe qelizat kujtesë. Cilat prej tyre janë në numër më të madh dhe cilat kanë më shumë jetëgjatësi?Argumento pse qelizat kujtesë përbëjnë bazën e kujtesës imunologjike? Ç’përbërje ka vaksina? Pse shërben ajo? Trego disa lloje vaksinash që ke bërë.Analizo strukturën e qelizës së limfociteve T. Sa lloje janë ato për nga funksioni që kryejnë? Si e shkatërron limfociti T një qelizë kancerogjene?Krahaso limfocitet B dhe limfocitet T duke bërë dallimet në ndërtim dhe funksionin që kryejnë

Përforcimi i njohurive: Kllaster, Diagrami i VenitNë fund nxënësit ndërtojnë një kllaster, që përfshin të gjitha qelizat e bardha të gjakut dhe krahasojnë sistemin mbrojtjes të jashtëm me sistemin mbrojtjes të brendshëm, përgjigjen imunitare specifike dhe jospecifike, neutrofilet dhe monocitet, limficitet B dhe T.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Analizon: Ndërtimin dhe funksionin e neutrofileve, monociteve, antitrupit, limficiteve B dhe T. N2: Skicon qelizën e neutrofilit, monocitit, limfocitit B, limfocitit T.N3: Analizon mekanizmin e veprimit të qelizave fagocitare në procesin e pezmatimit.Krahason: Sistemin mbrojtës të jashtëm dhe të brendshëm, përgjigjen imunitare specifike dhe jospecifike.N4: Krahason pengesat fiziologjikë të mbrojtjes së organizmit me sistemin mbrojtës të brendshëm. Interpreton: Përgjigjen e parë dhe të dytë imunitare të organizmit.N4: Krahason përgjigjen e parë dhe të dytë imunitare. N4: Krahason imunitetin qelizor dhe imunitetin humoral.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Portofol: Interpretoni kartelën tuaj të vaksinave.

Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji e thelluar Shkalla: VI Klasa: XII Data:Tematika: Imuniteti

Situatë e të nxënit:aglutinimi, kulloshtra

Tema mësimore: (90’)63. Antitrupat dhe sasia e leukociteve në gjak64. Imuniteti aktiv dhe pasivRezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:klasifikon:- antitrupat dhe limfocitet T në bazë të funksionit që kryejnë;- llojet e leukociteve dhe vlerat normale të tyre në organizëm;krahason:- qelizat t ndihmëse dhe T vrasëse për nga funksioni që kryejnë;- imunitetin aktiv dhe pasiv, imunitetin natyral dhe artificial;interpreton përmes skemës:- veprimin e limfociteve T në funksion të mbrojtjes së organizmit;- diferencimin e qelizave burimore për pohimin e qelizave të gjakut.

Koncepte kyç:patogjen (antigjen) antitrup, qeliza T ndihmëseqeliza T vrasëse, pezmatim i antigjenit citokinë, qeliza kujtesëimunitet aktiv imunitet pasiv qeliza burimoreelemente qelizore të gjakut, vaksina.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, mjete demonstruese të antitrupave dhe qelizave T, fletë analizash të gjakut.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare:TIK, kimi, imunologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi (Interpretimi i një roli) 25’, Ndërtimi i njohurive (Diskutim, Shoqërimi skematik i ideve. Organizuesit grafikë) 40’,

Përforcimi i njohurive (Kllaster. Diagrami i Venit) 25’

1


Parashikimi: Interpretimi i një roliNxënësit vihen në rolin e aktorëve dhe interpretojnë një situatë mekanizmi mbrojtës të organizmit. (Kjo metodë nxit ndërveprimin, zhvillon rrjedhshmërinë, i lë hapësirë iniciativës dhe imagjinatës së nxënësit duke e argëtuar, zbavitur dhe motivuar atë).Fillimisht mësuesi/ja u tregon nxënësve situatën dhe rolet, pastaj nxënësit interpretojnë si më poshtë:Duke pasur njohuri dhe nga temat e mëparshme, organizohen në grupe sipas gjatësisë së tyre dhe në grupe vajzash e djemsh. Grupi i parë i vajzave (me gjatësi të vogël) janë vija e parë mbrojtës. Grupi i dytë i djemve (me gjatësi me të vogël trupore) janë vija e dytë mbrojtëse. Grupi i tretë (djemtë dhe vajzat me gjatësi të madhe trupore) ndahen në dy nëngrupe më pak të fuqishëm (limfocitet B) dhe më të fuqishëm (limfocitet T). Disa nxënës sipas dëshirës interpretojnë antigjenet dhe antitrupat.

Ndërtimi i njohurive: Diskutim, Shoqërimi skematik i ideve, Organizuesi grafik (kombinimi këtyre tri metodave të të nxënit është treguar më poshtë)Vëzhgo figurën 9.10, f. 184 dhe përgjigju pyetjeve:

• Ç’lloj proteine është antitrupi?• Ç’të përbashkët ka me hemoglobinën?• Si lidhen dy vargjet e rënda me njëra-tjetrën nga ana kimike?• Cili është funksioni i zonës “Y”, zonës variable dhe ku lidhet antigjeni?

Vëzhgo figurën 9,11, f. 184. Klasifiko antitrupat në bazë të funksionit specifik që ato kryejnë:

Antitrup -virus Antitrup - bakter Aglutinimi Antitrup që hap vrima te bakteri

Antitrup që ndihmon fagocitet

Antitrup - toksina

Shpjegimet përkatëse

Lidh termat e mëposhtëm me fjalitë përkatëse:

1.Makrofag që ka gëlltitur patogjen.

2.Kujtesë imunologjike. Limfocite B

3.Qelizë trupi që është pushtuar nga një patogjen.

4.Bakter që qarkullon përsëri në organizëm. Limfocite T

5.Pezmatim i antigjenit.

Vëzhgo në figurën 9, 12. 9, 13, faqe 185, skemën e veprimit të qelizave T ndihmëse dhe qelizave T vrasëse (citoksike).Cilat janë tri funksionet e qelizave ndihmëse? Argumento lidhjen funksionale të tyre me qelizat B dhe qelizat fagocite?Krahaso qelizat T vrasëse me qelizat T ndihmëse duke bërë dallimet përkatëse dhe trego të përbashkëtat. Cili është funksioni i qelizave T ndihmëse kujtesë dhe T vrasëse kujtesë? Argumento përgjigjen.Te cila enë merret gjaku për analizë? Nga fleta e analizës ose nga tabela 9.1, faqe 186, cilat janë vlerat normale dhe vlerat tipike të qelizave të bardha të gjakut. Krahaso vlerat normale me vlerat e fletës së analizave. Në ç’raste rritet numri i neutrofileve dhe limfociteve? Cilat qeliza shkatërron virusi HIV dhe leukemia?

1

Lidh termat e mëposhtëm me njëri-tjetrin:

1.neutrofilet

2. limfocitet B Qeliza burimore limfoide

3. limfocitet T

4.monocitet Qeliza burimore meloide

5.pllakëzat e gjakut

Trego llojin e imunitetit në shembujt e mëposhtëm. Argumento përgjigjen.

1. Pasi ke kaluar virozën.2. Pasi ke marrë nga goja vaksinën e poliomielitit.3. Fëmijët e porsalindur që ushqehen me gji dhe që nuk ushqehen me gji.4. Kur çan shputën e këmbës thellë me mjete të forta.

Përforcimi i njohurive: Kllaster. Diagrami i VenitNxënësit në grupe ndërtojnë një kllaster që përfshin riprodhimin dhe veprimin fiziologjikë të qelizave B dhe qelizave T ndihmëse dhe kujtesë.Krahasojnë llojet e antitrupave, imunitetin aktiv dhe pasiv, qelizat burimore mieloide dhe limfoide.


Klasifikon: Antitrupat dhe limfocitet T në bazë të funksionit që kryejnë. Llojet e leukociteve dhe vlerat normale të tyre në organizëm.N2: Klasifikon llojet e antitrupave në bazë të veprimit specifik të tyre. N2: Klasifikon të gjitha llojet e leukociteve.

Krahason: Qelizat T ndihmëse dhe T vrasëse për nga funksioni që kryejnë. Imunitetin aktiv dhe pasiv, imunitetin natyral dhe artificial.N3: Krahason duke bërë dallimet përkatëse qelizat T me njëra-tjetrën.N4: Krahason imunitetin aktiv-pasiv, imunitetin natyral-artificial duke bërë dallimet përkatëse.

Interpreton përmes skemës: Veprimin e limfociteve T në funksion të mbrojtjes së organizmit. Diferencimin e qelizave burimore për pohimin e qelizave të gjakut.N3: Shpjegon veprimin fiziologjik të llojeve të limfociteve T. N4: Argumenton rolin e qelizave T në imunitetin e organizmit.N4: Interpreton rolin e qelizave burimore në prodhimin e qelizave të gjakut.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Portofol: Interpreto fletën e analizave të gjakut të një personi të familjes.

Detyrë: Informacion për leuceminë dhe tetanosin.

Diabeti i tipit 1Artriti reumatoid

Skleroza multiple mmumultipede

1


Tematika: Imuniteti

Situatë e të nxënit:Skleroza multiple, diagnostikimi i trombozës.Tema mësimore: (90’)

65. Sëmundjet autoimune66. Antitrupat monoklonialë

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon:- si shkaktohen sëmundjet autoimmune;- rolin e antitrupave të monoklonuar në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve;analizon:- shkakun dhe pasojat e sëmundjeve autoimune në organizëm; llojet e antitrupave që përdoren në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve;interpreton përmes skemës:- ndikimin e qelizave T në shfaqjen e sëmundjeve autoimune;- prodhimin e antitrupave monoklonialë (antifibrinë).

Koncepte kyç: Sëmundje autoimmune Myastenia gravis skleroza multipede artriti reumatoid, diabeti i tipit 1 antitrupa monoklonialë hibridoma Trastuzumabi Ipilimumabi, Infliximabi, Rituximabi

Burimet dhe mjetet: Teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video që demonstrojnë antitrupat monoklo- nialë dhe sëmundjet autoimune.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, imunologji, inxhinieri gjenetike.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 25’, Ndërtimi i njohurive (Rrjeti i diskutimit. Çështje në diskutim ) 40’, Përforcimi i njohurive

(Tabela e koncepteve. Diagrami i Venit) 25’


Parashikimi: Stuhi mendimeshNxënësit shprehin të gjitha idetë e mundshme pa komente duke i hedhur në tabelë, ose në një tabak letre pa marrë parasysh se sa praktike janë ato. Në fund ato komentohen nga mësuesi/ja.

• A keni ndonjë të afërm me këto sëmundje: sklerozë multiple, artrit reumatoid, diabet i tipit 1?• Trego të gjitha informacionet e mundshme mbi këto sëmundje.• A kanë lidhje kanë këto sëmundje me njëra-tjetrën?

• A i dhuron gjak një individ me grup gjaku A një individi me grup gjaku AB? Po e kundërta ndodh? Argumento përgjigjen.

Ndërtimi i njohurive: Rrjeti i diskutimit. Çështje në diskutimPërmes këtyre metodave bëhet organizimi grafik i informacionit dhe diskutimi është i strukturuar, i thellë dhe i mbushur me argumente. Mësuesi/ja harton pyetje binare, që prek drejtpërdrejt thelbin e çështjes dhe nxënësit duhet të argumentojnë pse janë pro ose kundër sipas modelit të mëposhtëm. Gjithashtu nxitet aftësia hulumtuese e nxënësit, pavarësia dhe mendimi i lirë i tij.

• A është sëmundje autoimune skleroza multiple?

PoPo

JoJo

1

• Po diabeti i tipit 1?

• A shumohen qelizat hibridomë?• Po qelizat e plazmës që prodhojnë antitrupa?

Organizmi shfaq përgjigje imunitare ndaj patogjeneve dhe lëndëve të dëmshme që veprojnë mbi organizmin. A i sulmon sistemi imunitar antigjenet dhe proteinat që prodhon vetë organizmit? Nëse po, trego një rast konkret. Si e shpjegon këtë fakt lidhur me informacionin që ke grumbulluar mbi sëmundjet e mësipërme?Cili është shkaktari i sëmundjes Myastenia Graves (dobësi muskulore e rëndë). Cilin ind prek sëmundja dhe ç’pasoja shkakton në organizëm? Ç’ndikim kanë qelizat T ndihmëse te receptorët e qelizës muskulore? Skico skemën e veprimit të qelizave T mbi aktivitetin e qelizave muskulore. Veço simptomat e sëmundjes.Si zhvillohet skleroza multiple. Trego llojin e indit që prek sëmundja dhe cilat janë pasojat e saj në organizëm. Ç’ndikim kanë qelizat T në shkatërrimin e mielinës? Skico skemën e neuronit me këllëf të dëmtuar të mielinës. Trego pasojat e sëmundjes në organizëm.Si shkaktohet artriti reumatoid, cilin ind prek? Trego pasojat e sëmundjes në kyçe dhe tendina.Cilët janë shkaktarët e diabetit të tipit 1? Cilin organ prek sëmundja dhe cilat janë pasojat e saj në organizëm. Ç’ndikim kanë qelizat T vrasëse në prodhimin e insulinës? Skico skemën e veprimit të qelizave T mbi aktivitetin e qelizave të ishujve të Langerhasit. Trego pasojat e sëmundjes në organizëm.Si prodhohen antitrupat monoklonialë (Mab-et)? Argumento rolin e qelizave T të plazmës dhe qelizave kancerogjene në fuzionim dhe prodhimin e hibridomave?

1

Përshkruaj përmes skemës teknikën e përdorimit të antitrupave monoklonialë për të përcaktuar pozicionin e koagulave të gjakut te një person që mendohet se ka trombozë në vena.Trego disa përdorime të tjera të Mab-eve në diagnostikimin e sëmundjeve.

Cili është ndikimi negative i Mab-eve në organizëm? Zbato dy mënyrat e humanizimit të Mab-eve për mjekimin e sëmundjeve duke përpunuar antitrupin e mëposhtëm.

Rendit katër llojet e Mab-eve: 1. 2. 3. 4.Si përdoret Trastuzumabi për mjekimin e kancerit të gjirit?Si bëhet terapia me Ipilimumabi kundër melanomës (kancerit të lëkurës)? Si përdoret Infliximabi për mjekimin e artritit reumatoid?Si përdoret Rituximabi për mjekimin e Myastenia gravis?Mab-et anti A dhe anti-B përdoren për të përcaktuar grupin e gjakut. Shpjego përmes skemës së mëposhtme se çfarë ndodh n.q.s eritrocitet aglutinohen kur provohen me Mab?

Pse është e rëndësishme të kryhet prova e gjakut te njerëzit që bëjnë transfuzion gjaku dhe transplant veshke?

Përforcimi i njohurive: Tabela e koncepteve. Diagrami i VenitGrupet plotësojnë tabelën përmbledhëse me informacionin e plotë dhe të saktë mbi sëmundjet autoimmune. Gjithashtu bëjnë krahasimet përkatëse si më poshtë.

Antitrup monoklonial Antitrup i humaniz.

1

Nxënësit plotësojnë tabelën e mëposhtme:

Sëmundja autoimune Shkaktari i sëmundjes Organi dhe indi i prekur Simptomat dhe pasojat e sëmundjes

Myastenia gravis (MG)

Skleroza multipede

Artriti reumatoid

Diabeti i tipit 1

Diagrami i Venit: Krahaso antitrupat monoklonialë dhe antitrupat e humanizuar duke treguar të përbashkëtat dhe dy dallime te skema e antitrupit.

Antitrupi Trastuzumabi Ipilimumabi Infliximabi Rituximabi

Përdorimet

Çfarë provon aglutinimi në organizëm me anti-A? Po n.q.s nuk ndodh aglutinimi? Argumento përgjigjen.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon: Si shkaktohen sëmundjet autoimune. Rolin e antitrupave të monoklonuar në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.N2: Liston sëmundjet autoimune.N3: Shpjegon shkaqet e sëmundjeve autoimune. N2: Liston llojet e antitrupave të monoklonuar.N3: Shpjegon ndikimin e antitrupave të monoklonuar në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.Analizon: Shkakun dhe pasojat e sëmundjeve autoimune në organizëm. Llojet e antitrupave që përdoren në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.N3: Analizon shkaqet, simptomat dhe pasojat e sëmundjeve autoimmune në organizëm. N3: Analizon llojet e antitrupave që përdoren në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.Interpreton përmes skemës: Ndikimin e qelizave T në shfaqjen e sëmundjeve autoimune. Prodhimin e antitrupave monoklonialë (antifibrinë).N4: Interpreton përmes skemës ndikimin e qelizave T në shfaqjen e sëmundjeve autoimune. N4: interpreton përmes skemës prodhimin e antitrupave monoklonialë (antifibrinë).N4: Zbaton përdorimin e Mab-it në zbulimin e trombozës dhe grupin e gjakut në organizëm.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Portofol: Informacion për lloje të tjera sëmundjesh autoimmune.

Detyrë: Ushtrimi 9. 21, faqe 195.

Leukocitet

Fagocitet Limfocitet Trombocitet

1


Tematika: Imuniteti

Situata e të nxënit:Përsëritje e nxënies së njohurive

Tema mësimore: (45’)67. Përsëritje. Sistemi imunitar, sëmundjet autoimune, antitrupat monoklonialë.

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:përshkruan:- veçoritë e qelizave të bardha të gjakut;- sëmundjet që shkaktohen nga çrregullimet e qelizave bardha të gjakut.shpjegon:- rolin e sistemit imunitar në shkatërrimin e patogjenëve të huaj që bien në kontakt me organizmin;- përbërjen dhe funksionin e vaksinës;analizon:- ndërtimin dhe funksionin e qelizave fagocitare, limfociteve, antitrupit, hibridomave, antitrupave, monoklonialë;- sëmundjet autoimune dhe llojet e antitrupave monoklonialë; krahason duke bërë dallimet përkatëse midis imunitetit aktiv dhe imunitetit pasiv, antitrupave dhe antitrupave monoklonialë; diskuton mbi përdorimin e mab-eve në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.

Koncepte kyç: patogjen (antigjen) antitrupimunitet specifik dhe jospecifik përgjigje imunitare neutrofilemonocite (makrofagë) limfocite B dhe T kujtesë imunologjike citokinëimunitet aktiv imunitet pasiv qeliza burimore vaksinasëmundje autoimune antitrupa monoklonialë hibridoma.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, tabela, fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, lapustila, animime, CD interaktive.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkur- rikulare: TIK, fizikë, kimi, imunologji, inxhinieri gjenetike.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Puna në grupe, Diskutim, Kllaster, Shoqërimi skematik i ideve. Diagrami i Venit.


Kjo orë përsëritje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup të punojë rreth pyetjeve të përgatitura parapraktikisht nga vetë ai/ajo.

Grupi I: KllasterNdërtoni një kllaster që përfshihen të gjitha qelizat e bardha të gjakut. Klasifikojini ato sipas llojit të tyre, skiconi dhe emërtoni qelizën e secilit prej tyre, tregoni llojet e qelizave burimore që prodhojnë qeliza të bardha të gjakut, renditni funksionet përkatëse të këtyre qelizave.

q. plazmës q. kujtesë

1

Nxënësit në fund plotësojnë tabelën e mëposhtme dhe përllogaritin numrin e neutrofileve dhe limfociteve për 1dm3 gjak.

eritroocitet leukocitet trombocitet Hb

neutrofile monocite limfocite B limfocite T

Vlerat normale

Grupi II: Shoqërimi skematik i ideveNxënësit ndërtojnë skemën e mekanizmit të veprimit të qelizave fagocitare dhe diskutojnë rreth pyetjeve: Cilat qeliza të bardha marrin pjesë në përgjigjen imunitare jospecifike? Si është përshtatur qeliza e tyre për të shkatërruar patogjenin? Si tretet patogjeni brenda qelizës? Skiconi skemën dhe interpretoni fazat e mekanizmit të veprimit të neutrofileve dhe monociteve kur krijohet një çarje në lëkurë.

Bëj lidhjet midis termave të mëposhtme:

Shkojnë nga gjaku në inde. Neutrofile

Quhen makrofagë.

Kanë jetëgjatësi të shkurtër. Monocite

Shkatërrojnë baktere, viruse, proteina të huaja.

Grupi III: Shoqërimi skematik i ideve. Diagram i VenitNxënësit ndërtojnë skemën e mekanizmit të veprimit të qelizave B mbi antigjenet përkatëse dhe diskutojnë rreth pyetjeve:Ku prodhohen dhe ku maturohen qelizat B? Si shumohen ato dhe sa lloj qelizash prodhojnë?Krahaso qelizat e plazmës me qelizat kujtesë duke bërë dy dallime përkatëse te diagrami i mëposhtëm.

T ndihmëse T vrasëse

1

Grupi IV: Shoqërimi skematik i ideve. Diagram i VenitNxënësit ndërtojnë skemën e mekanizmit të veprimit të qelizave T gjatë një përgjigjeje imunitare dhe diskutojnë rreth pyetjeve: Ku prodhohen dhe ku maturohen qelizat T? Emërtoni llojet e qelizave T në skemën e mëposhtme. Krahasoni qelizat T ndihmëse me qelizat T vrasëse, qelizat T me qelizat B, duke bërë dallimet përkatëse midis tyre.

Cilat qeliza (B,T) veprojnë në situatat e mëposhtme:a. Nxitin makrofagët në procesin e pezmatimit.b.Nxitin prodhimin e antitrupave në rast viroze.c. Shkatërrojnë qelizat kancerogjene të organizmit.d.Prodhojnë antitrupa për shkatërrimin e patogjenit.

Grupi V: Tabela e koncepteveKlasifikoni llojet e antitrupave dhe antitrupat monoklonialë. Skicojini ato dhe tregoni veprimin specifik përkatës. Bëni dallimet midis tyre. Shndërroni një antitrup në antitrup monoklonial?

Antitrupat që prodhojnë limficitet Antitrupat monoklonialë

Klasifikimi

Veprimi specifik

Dallimet përkatëse

Përdorimi i tyre

Gjej llojin e imunitetit në shembujt e mëposhtëm (aktiv-pasiv, natyror-artificial).• Mbyllja e plagës pas një aksidenti.• Vaksinimi kundër fruthit.• Ushqyerja me gji e fëmijës.

Grupi VI: Diskutim1. Diskuto pse aplikimi i vaksinës ishte i suksesshëm në zhdukjen e varicelës, ndërsa fruthi, rubeola, kolera dhe malaria nuk janë zhdukur.2.Trego pse mjekimi i kancereve me antitrupa monoklonialë ka më pak efekte anësore krahasuar me përdorimin e ilaçeve antikanceroze ose përdorimi i radioterapisë.3. Duke ditur grupin tuaj të gjakut trego llojin e Mab-it që duhet të përdorësh në organizëm.4. Si mjekohet me antitrupa të monoklonialë artriti reumatoid, melanoma, leucemia, kanceri i gjirit.

1


Përshkruan: Veçoritë e qelizave të bardha të gjakut. Sëmundjet imunitare dhe autoimune. N2: Klasifikon llojet e leukociteve sipas kategorive përkatëse të tyre.N2: Përshkruan llojet e sëmundjeve imunitare dhe autoimune.Shpjegon: Rolin e sistemit imunitar në shkatërrimin e patogjenëve të huaj që bien në kontakt me organizmin. Përbërjen dhe funksionin e vaksinës.N3: Shpjegon përgjigjen imunitare specifike dhe jospecifike.N3: Shpjegon përbërjen dhe funksionin e vaksinës në organizëm.Analizon: Ndërtimin dhe funksionin e qelizave fagocitare, limfociteve, antitrupit, hibridomave, antitrupave, monoklonialë. Sëmundjet autoimune dhe llojet e antitrupave monoklonialë.N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e qelizave fagocitare, limfociteve, antitrupit, hibridomave, antitrupave monoklonialë.N4: Analizon sëmundjet autoimune dhe llojet e antitrupave monoklonialë.Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis: imunitetit aktiv dhe imunitetit pasiv, antitrupave dhe antitrupave monoklonialë.N3: Bën dallimet përkatëse midis imunitetit aktiv dhe imunitetit pasiv,antitrupave dhe antitrupave monoklonialë.Diskuton mbi përdorimin e Mab-eve në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve. N4: Diskuton mbi përdorimin e Mab-eve në diagnostikimin dhe kurimin e sëmundjeve.


Tematika: Energjia dhe frymëmarrja qelizoreSituatë e të nxënit:Një fëmijë me tre prindër.Tema mësimore: (45’)

68. Nevojat e organizmave të gjallë për energji

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:klasifikon gjallesat sipas mënyrës së të ushqyerit dhe ndryshimit të temperaturës së trupit të tyre në varësi të temperaturës së mjedisit; analizon proceset që prodhojnë energji për organizmin dhe proceset nëpërmjet të cilave organizmi shpenzon energji;interpreton përmes skemës transferimin e lëndëve dhe energjisë në gjallesat e një ekosistemi.

Koncepte kyç: fotosintezë gjallesa autotrofegjallesa heterotrofe gjallesa ektoderme gjallesa endoterme transferim i energjisë ATP.

Burimet dhe mjetet: Teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës, grafikë.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurri- kulare: TIK, kimi, ekologji, fizikë.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 10’, Ndërtimi i njohurive (Di, Dua të di, Mësoj) 25’, Përforcimi i njohurive (Shoqërimi skematik

i ideve.) 10’


Parashikimi: Stuhi mendimeshNxënësit shprehin të gjitha idetë e mundshme lidhur me nevojat energjetike të gjallesave pa komente duke i hedhur në tabelë, ose në një tabak letre pa marrë parasysh se sa praktike janë ato. Në fund ato komentohen nga mësuesi/ja.

• Si ushqehen këto gjallesa: bima, karkaleci, ariu, leopardi?• Cila është lënda e parë që përdor secila gjallesë?• Trego formën e energjisë që shfrytëzon gjallesa dhe formën e energjisë që prodhon?

1

Gjallesa autotrofe Gjallesa heterotrofe

Heterotrofe

KafshëtAutotrofe

Bima

Frymëmarrja

Plotëso skemat më poshtë:

Ndërtimi i njohurive: Di, Dua të di, Mësoj


1. Gjallesat për nga mënyra e të ushqyerit janë autotrofe dhe heterotrofe.2. Gjallesat autotrofe përdorin

Energjinë diellore, ndërsa gjallesat heterotrofe shfrytëzo- jnë Energjinë kimike të ruajtur në lëndët ushqyese.3. Si lëndë të parë qeliza përdor glukozën.

4.

6. Reaksioni i fotosintezës është:C6H12O6 + 6O2 6CO2 + 6H2O + 2870 KJ.

1. Çfarë u siguron fotosinteza gjallesave?2. Si e sigurojnë karbonin gjallesat autotrofe dhe gjallesat heterotrofe?3. Pse i përdor organizmi përbërjet organike?4. Në zinxhirin ushqimor trego varësinë midis gjallesave autotrofe dhe gjallesave heterotrofe ndaj njëra-tjetrës. Argumento përgjigjen. Trego katër argumente se si e shfrytëzojnë gjallesat energjinë potenciale kimike për të kryer punë. Ilustro me shembuj përkatës.5. Si ndryshon temperature e trupit të gjallesës në varësi të temper- aturës së mjedisit. Kategorizoji ato në dy grupe.6. Si ulet energjia e aktivizimit në qelizë në mënyrë që reaksionet kimike të metabolizmit të organizmit të zhvillohen normalisht?7.Cilën formë të energjisë përdor qeliza:ATP, NADH,Energjinë e glukozës. Argumento përgjigjen.

1. Fotosinteza u siguron gjallesave energji dhe lëndë organike (glukozë).2. Gjallesat autotrofe si burim karboni përdorin gazin CO2, ndërsa gjallesat heterotrofe si burim karboni përdorin përbërjet organike.3. Përbërjet organike organizmi i përdor për dy qëllime: për prodhimin e përbërjeve të tjera organike dhe për të prodhuar energjinë potenciale kimike (ATP-në).4. Gjallesat heterotrofe janë të varura nga gjallesat autotrotrofe dhe anasjelltas gjallesat autotrofe janë të varura nga gjallesat heterotrofe. Nxënësit japin dy argumente për varësinë që krijojnë gjallesat autotrofe dhe heterotrofe ndaj njëra- tjetrës.Nxënësit tregojnë katër argumente mbi përdorim- in e energjisë nga organizmi për të kryer punë.5. Nxënësit klasifikojnë gjallesat në dy grupe:Ektotermë Endotermë

Gjarpri, bretkosa. Dhelpra, shqiponja, ketri.

6. Energjia e aktivizimit në reaksione kimike ulet përmes enzimave dhe fosforilimit.Qeliza përdor ATP-në. Nxënësi argumenton pse qeliza për aktivitetin e saj përdor ATP-në

Përforcimi i njohurive: Shoqërimi skematik i ideveNxënësit punojnë në grupe duke shprehur idetë e tyre në mënyrë skematike.Nxënësit plotësojnë skemën e mëposhtme lidhur me mënyrat e të të ushqyerit të bimëve dhe kafshëve, rolin e fotosintezës te bima, transferimin e lëndës dhe energjisë, rolin e frymëmarrjes qelizore në jetën e gjallesave, përdorimin e energjisë nga gjallesat dhe shfrytëzimin e saj për të kryer punë.

1


Klasifikon gjallesat sipas mënyrës së të ushqyerit dhe ndryshimit të temperaturës së trupit të tyre në varësi të temperaturës së mjedisit.N2: klasifikon gjallesat sipas mënyrës së të ushqyerit.N2: Klasifikon gjallesat sipas ndryshimit të temperaturës së trupit në varësi të temperaturës së mjedisit. Analizon proceset që prodhojnë energji për organizmin dhe proceset përmes së cilave organizmi shpenzon energji.N3: Analizon proceset përmes së cilave prodhohet energji për organizmin. N3: Analizon proceset përmes së cilave organizmi shpenzon energji.Interpreton përmes skemës transferimin e lëndëve dhe energjisë në gjallesat e një ekosistemi. N4: Interpreton përmes skemës transferimin e lëndëve dhe energjisë në gjallesat e një ekosistemi.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Detyrë: Ndërto dhe interpreto grafikun e oksidimit të glukozës, figura 10.3.


Tematika: Energjia dhe frymëmarrja qelizore.Situatë e të nxënit: Një njeri në gjendje qetësie përdor 40 kg ATP për 24 orë. Sheqeri, “karburant” që digjet.

Tema mësimore: (90’)69. ATP-ja70. Frymëmarrja qelizore, glikoliza dhe reaksionet e ndërmjetme

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shkruan:- reaksionin e prodhimit të ATP-së dhe reaksionin e shndërrimit të saj në ADP;- reaksionet e glikolizës dhe reaksionit të ndërmjetëm;shpjegon:- rolin e ATP-së si “monedhë energjie” dhe funksionet e saj;- rolin e NADH në transportin e joneve H dhe strukturën e CoA;interpreton përmes skemës:- sintezën e ATP-së dhe funksionimin e pompës na/k.- glikolizën dhe reaksionin e ndërmjetëm të frymëmarrjes qelizore.

Koncepte kyç:ATP“monedhë energjetike” kimoiosmozëATP sintetaza pompa Na/K frymëmarrje qelizore glikolizëreaksion i ndërmjetëm fosforilimCoA NADH.

Burimet dhe mjetet: Teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës, lapsa me ngjyra.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurri- kulare: TIK, kimi, fizikë.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Tabela e konceptit) 25’, Ndërtimi i njohurive (Kubimi, Shoqërimi skematik i ideve) 40’, Përforcimi i njohurive

(Pyetje me alternativa PO, JO, Diagram i Venit) 25’


Parashikimi: Tabela e konceptevePlotëso tabelën e mëposhtme duke u mbështetur në informacionin e tekstit dhe trego se në cilin rast prodhohet më pak energji.

Shëndërrimet e ATP-së ATP ADP ADP AMP AMP Adenozinë

Sasia e energjisë që prodhohet (kJ/mol)

1

Plotëso tabelën duke u mbështetur në njohuritë e mëparshme.

Lënda Karbohidratet Yndyrat Proteinat

Përfaqësuesi që shërben si burim E

Sasia e energjisë që çliron kur digjet 1gr.

Ndërtimi i njohurive: Kubimi, Shoqërimi skematik i ideveA është i saktë pohimi në reaksionin e mëposhtëm të hidrolizës së ATP-së: lidhjet që bashkojnë dy grupet e jashtme të fosfatit ( H

3PO

4) janë lidhje makroenergjike. Argumento përgjigjen.

ATP + H2O ADP + H

2O AMP + H

2O Adenozinë.

Argumento pse ATP-ja shërben si “monedhë energjetike”. Cilat janë vetitë kimike të saj që e bëjnë të përdorshme nga qeliza?A shndërrohet e gjithë energjia e dobishme në ATP. Cila pjesë e saj kthehet në energji termike?Krahaso ATP (monedhë energjetike) dhe glukozën (rezervë energjie) duke bërë diferencimet midis tyre. Cila prej tyre është dhuruese e menjëhershme e energjisë dhe cila është mbartëse afat shkurtër dhe afatgjatë e energjisë potenciale?Zbato: Trego 3-4 përdorime të ATP-së në aktivitetin e organizmit. Veço dy burimet e energjisë që nevojitet për sintezën e ATP-së.Në cilat organele qelizore prodhohet ATP-ja? Specifiko pjesën e kloroplastit dhe mitokondrisë ku prodhohet ATP-ja shoqëroje me skicën përkatëse.Shpjego përbërjen, strukturën dhe rolin e ATP sintetazës në prodhimin e ATP-së. Shkruaj ekuacionin e reaksionit të katalizohet nga ATP sintetaza.Interpreto përmes skemës tre fazat e sintezës së ATP-së (kimiosmoza) në kloroplaste dhe mitokondri. Cili është funksioni zonës Y në molekulën e saj?

Struktura e ATP sintetazës

Shpjego si është e ndërtuar pompa Na/K? Ku ndodhet kjo pompë dhe cili është funksioni i saj? Skico skemën e funksionimit të pompës Na/K. Trego rolin e ATP-së në transportin aktiv.Krahaso ATP-sintetazën dhe pompën Na/K duke treguar të përbashkëtat dhe bëj dallimet përkatëse. Trego rëndësinë e transportit aktiv në funksionimin e pompës Na/K te gjallesat.Shkruaj reaksionin e frymëmarrjes qelizore. Shndërroje në ekuacion dhe gjej sa ATP prodhohen nga djegia e një molekule glukozë? Cila lëndë shërben si “karburant”? Ku ndodh ky proces? A digjet glukoza në mungesë të oksigjenit? Rendit fazat e zbërthimit të glukozës.Vëzhgo skemën e glikolizës, në figurën 10,8, skico atë në fletën e punës dhe plotëso tabelën:

1

Ku ndodh?Substance nistore

Prania e oksigjenit

Substanca që prodhohet për çdo reaksion të saj

Produktet përfundimtare

Sasia e ATP dhe NADH dhe CO2 që prodhohet

Glikoliza

Reaksioni i ndërmjetëm

Te glikoliza:Cili është reaksioni endotermik dhe sa ATP shpenzohen? Cili është kapësi i joneve hidrogjen? Shkruaj reaksionin e lidhjes së tij në molekulën e NADH. Ku e transferon hidrogjenin kjo molekulë? Sa ATP prodhohen nga transferimi i një molekule NADH?

Te reaksioni i ndërmjetëm:Cilat janë ndryshimet midis acetilit, acidi piruvik dhe acetil koenzimës A? Ndërto strukturën e CoA. Gjej të përbashkëtat dhe bëj dallimet midis glikolizës dhe reaksionit të ndërmjetëm?Interpreto reaksionin e zbërthimit të acideve yndyrore. Krahaso zbërthimin e glukozës me zbërthimin e acideve yndyrore duke bërë dallimet përkatëse.

Përforcimi i njohurive: Pyetje me alternativa PO, JO, Diagram i VenitCilën formë të energjisë përdor qeliza:

1.ATP2.Energji termike3.Energji potenciale

Cila nga përbërjet e mëposhtme është mbartëse afatshkurtër e energjisë potenciale kimike:1.ATP-ja2.Glukoza3.Glikogjeni4.Trigliceridet.

Sasia më e madhe e ATP-së në qelizë prodhohet nga:1.Energjia potenciale kimike,2.Energjia potenciale elektrike,3.Glikoliza dhe cikli i Krebsit.

ATP-sintetaza është:1.Proteinë kanalore2.Enzimë3.Energji kimike

Funksioni i zonës Y në molekulën e ATP-sintetazës është:1.Transporton jonet H+2.Pëson përdredhje kur kalojnë jonet H+3.Lidh molekulën e ADP-së4. Çliron molekulën e ATP-së

Për çdo ATP të përdorur te pompa Na/K ndodh kalimi:1. I tri joneve Na jashtë qelizës dhe dy joneve K në brendësi të qelizës.2. I tri joneve K jashtë qelizës dhe dy joneve Na në brendësi të qelizës.3. I joneve të Na dhe K në drejtim të gradientit të përqendrimit.

GlikolizaReaksioni i ndërmjetëm

1

Glikoliza ndodh në:1.Në citoplazmë dhe në prani të oksigjenit.2.Në citoplazmë dhe në mungesë të oksigjenit.3.Në mitokondri dhe në prani të oksigjenit.4.Në mitokondri dhe në mungesë të oksigjenit.

Krahaso duke bërë dallimet përkatëse midis glikolizës dhe reaksionit të ndërmjetëm:

substancë nistore prania e O2

vendi ku ndodh

Produktet Sasia e ATP-së NADH që prodhohet


Shkruan: Reaksionin e prodhimit të ATP-së dhe reaksionin e shndërrimit të saj në ADP. Shkruan reaksionet e glikolizës dhe reaksionin e ndërmjetëm.N2: Shkruan reaksionin e prodhimit të ATP-së dhe reaksionin e anasjelltë të saj. N3: Shkruan reaksionet e glikolizës dhe reaksionin e ndërmjetëm.

Shpjegon: Rolin e ATP-së si “monedhë energjetike” dhe funksionet e saj. Shpjegon rolin e NADH në transportin e joneve H dhe strukturën e CoA.N3: Shpjegon rolin e ATP-së si “monedhë energjetike” dhe funksionet e saj. N3: Shpjegon rolin e NADH në transportin e joneve H dhe strukturën e CoA.

Interpreton përmes skemës sintezën e ATP-së dhe funksionimin e pompës Na/K. Interpreton përmes skemës glikolizën dhe reaksionin e ndërmjetëm të frymëmarrjes qelizore.N4: Interpreton përmes skemës sintezën e ATP-së dhe funksionimin e pompës Na/K.N4: Interpreton përmes skemës glikolizën dhe reaksionin e ndërmjetëm të frymëmarrjes qelizore.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Ushtrim: Njeriu në gjendje qetësie përdor 40 kg ATP në 24 orë. Gjatë ushtrimeve fizike të sforcuara ai përdor 0,5 kg ATP në minutë. Duke ditur se nga një molekulë ATP-je çlirohen 30,5 kJ, gjej:1. Sa energji (kJ) shpenzon njeriu në gjendje qetësie?2. Sa energji (kJ) shpenzon njeriu gjatë një aktiviteti të sforcuar që zgjat 20 minuta?

1


Tematika: Energjetika dhe frymëmarrja qelizore.Situatë e të nxënit: Cikli i acidit trikarboksilik. Qeliza e mëlçisë përmban 1000- 2000 mitokondri.

Tema mësimore: (90’)71. Frymëmarrja qelizore. Cikli i Krebsit dhe fosforilimi oksidativ.72. Struktura dhe funksioni i mitokondrive

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon konceptet: frymëmarrje qelizore, matriks, kreshta, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADH, NADPH, FADH2, ATP sintetazë; analizon:reaksionet e ciklit të Krebsit dhe fosforilimin oksidativ. ndërtimin dhe funksionet e mitokondrisë.- interpreton përmes skemës fazat e frymëmarrjes qelizore që ndodhin në mitokondri.- harton bilancin energjetik të frymëmarrjes qelizore.

Koncepte kyç: Frymëmarrje qelizore, mitokondri,cikli i Krebsit, fosforilim oksidativ, kimiosmozë,ATP sintetazë, NADPH, NADH,FADH2

Burimet dhe mjetet: Teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës, lapsa me ngjyra.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: TIK, kimi, fizikë, matematikë.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 25’, Ndërtimi i njohurive (Kubimi, shoqërimi skematik i ideve) 40’, Përforcimi i njohurive

(Pyetje me alternativa PO, JO, kllaster) 25’


Parashikimi: Stuhi mendimeshNxënësit pasi marrin informacionin e duhur mbi mitokondrinë dhe ciklin e Krebsit përmes videos ose burimeve të tjera u përgjigjen pyetjeve të mëposhtme, ku të gjithë shprehin idetë e tyre pa i kundërshtuar ato.

• Kur është zbuluar cikli i Krebsit?• Te cili organel ndodh ky cikël? Trego rolin e tij në qelizë.• Skico mitokondrinë dhe emërto pjesët e saj.• Trego funksionin kryesor të mitokondrisë.

Ndërtimi i njohurive: Kubimi, Shoqërimi skematik i ideveVëzhgo skemën e ciklit të Krebsit te figura 10.9 ose në video. Te cila pjesë e mitokondrisë ndodh cikli i Krebsit? Trego përbërjen e matriksit. A është i nevojshëm gazi O

2 në këtë cikël? Nënvizo të gjitha përbërjet kimike të

ciklit të Krebsit dhe lexoji ato sipas radhës së vendosjes së tyre.Shkruaj reaksionin e parë të këtij cikli duke treguar substancën nistore dhe produktin përkatës. Ç’lidhje ka me reaksionin e ndërmjetëm?Shkruaj shndërrimet kimike të acidit citrik dh trego produktet përkatëse të reaksioneve.Pse reaksionet e ciklit të Krebsit janë ciklike? Argumento përgjigjen. Cili është kontributi i ciklit të Krebsit në furnizimin e qelizave me energji?

Plotëso tabelën e mëposhtme:

Roli i O2 në këtë proces Ku ndodh? Substanca

nistore Produktet Sasia e molekulave të CO2 që çlirohen

Sasia e ATP- së që prodhohet

Sasia e NADH dhe FADH2 që prodhohen

Cikli i Krebsit

1

Skico membranën e brendshme të mitokondrisë. Rendit llojet e proteinave të saj dhe trego funksionet përkatëse të tyre. Shpjego çfarë është fosforilimin oksidativ.

Struktura e FADH2

Struktura e NADH

Krahaso strukturën e NADH NADPH dhe FADH2 duke bërë dallimet përkatëse dhe trego të përbashkëtat.

Shkruaj reaksionet e oksido-reduktimit të molekulave të NADH dhe FADH2. Përshkruaj rrugën që ndjekin

elektronet në membranën e brendshme të mitokondrisë dhe protonet H. Argumento ku përdoret energjia e elektroneve dhe energjia potenciale kinetike e protoneve H. Interpreto përmes skemës fosforilimin oksidativ. Si krijohet gradient i përqendrimit dhe shpjego procesin e kimiosmozës?Sa ATP prodhohen nga molekulat e NADH dhe FADH

2? Ku grumbullohen sasitë e tepërta të ATP-së?

Trego funksionin e gazit oksigjen në zinxhirin e transportit të elektroneve. Shkruaj reaksionin e prodhimit tëujit metabolik në qelizë.Dizajno strukturat ndërtuese të mitokondrisë dhe trego funksionet përkatëse të matriksit, kreshtave, membranës së brendshme dhe membranës së jashtme, duke u mbështetur në skemën e figurës 10.11.

Përforcimi i njohurive: Pyetje me alternativa PO, JO, KllasterSubstanca nistore e ciklit të Krebsit është:

a. Acidi piruvik,b.Acidi citrik,c. Acetil CoA,d.Acidi laktik.

Produktet e ciklit të Krebsit janë:a. ATP, NADPH, FADH

2, CO

2,

a. ATP, NADH, FADH2, O

2,

b. ATP, NADH, FADH2, CO

2,

1

NADPH ndryshon nga NADH, sepse:a. Përmban një grup fosfat në vend të hidrogjenit.b.Përdoret si transportuese e H në frymëmarrjen qelizore.c. Përmban një molekulë lineare ribitol në vend të ribozës.

Kimiosmoza është proces në të cilin:a. Energjia potenciale elektrike e protoneve H përdoret për sintezën e ATP-së.b.Energjia e elektroneve përdoret për transportin e ADP-së në brendësi të mitokondrisë.c. Elektronet dhe protonet kapen nga oksigjeni duke e reduktuar atë në ujë.

Bëj bilancin energjetik të përdorimit dhe prodhimit të ATP-së duke plotësuar tabelën e mëposhtme:

Sasia e produkteve që prodhohen

Proceset e frymëmarrjes qelizore ATP NADH FADH2 CO2

Glikoliza


Cikli i Krebsit


Mitokondria Membranë e brendshme Membranë e jashtme Matriks Kreshtat

Funksionet përkatëse

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon konceptet: frymëmarrje qelizore, matriks, kreshta, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADH, NADPH, FADH

2, ATP sintetazë.

N3: Shpjegon konceptet: frymëmarrje qelizore, matriks, kreshta, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADH, NADPH,FADH

2, ATP sintetazë.

Analizon reaksionet e ciklit të Krebsit dhe fosforilimin oksidativ Analizon ndërtimin dhe funksionet e mitokondrisë.N2: Skicon ciklin e Krebsit, fsforilimin oksidativ dhe mitokondrinë duke u mbështetur në figurat e tekstit. N3: Analizon ndërtimin dhe funksionet e mitokondrisë.N4: Analizon reaksionet e ciklit të Krebsit dhe fosforilimin oksidativ

Interpreton përmes skemës fazat e frymëmarrjes qelizore që ndodhin në mitokondri. N4; Interpreton përmes skemës fazat e frymëmarrjes qelizore që ndodhin në mitokondri.

Harton bilancin energjitik të frymëmarrjes qelizore. N4: Harton bilancin energjitik të frymëmarrjes qelizore.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Ndërto një poster që të përfshijë njërën fazë të frymëmarrjes qelizore, modelo mitokondrinë me mjete të riciklueshme.

Detyrë: Ushtrimi 10.4, 10.5.

1


Tematika: Energjetika dhe frymëmarrja qelizore. Situatë e të nxënit: “Oksigjeni borxh”Tema mësimore: (45’)

73. Frymëmarrja qelizore pa oksigjen

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:- përshkruan përmes reaksionit procesin e fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik;- analizon substancat nistore dhe produktet e frymëmarrjes anaerobe;- krahason duke bërë dallimet përkatëse midis fermentimit laktik dhe alkoolik, frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe.;- vlerëson rolin e fermentimit në prodhimin e produkteve në dobi të njeriut.

Koncepte kyç: fermentim alkoolik fermentim laktik alkool dehidrogjenazë laktat dehidrogjenazëkoeficient i frymëmarrjes (RQ)

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës, mjete demonstruese rreth procesit të fermentimit.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, kimi.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 10’, Ndërtimi i njohurive (Demonstrimi) 20’, Përforcimi i njohurive (Diagram i Venit)15’


Parashikimi: Stuhi mendimeshNxënësit shprehin të gjitha idetë e mundshme pa komente, duke i hedhur në dërrasën e zezë, ose në një tabak letre, pa marrë parasysh sesa praktike janë ato. Në fund ato komentohen nga mësuesi.

• Nga fermentimi i rrushit prodhohet rakia.• Në ç’kushte ndodh ky proces?• Cili është substrati dhe produkti në këtë proces?• Pas një aktiviteti fizik të sforcuar personi ndjen dhimbje muskujsh.• Si e shpjegon këtë fakt? Çfarë lënde prodhohet në qelizat muskulore?

Ndërtimi i njohurive: Demonstrimi Nëpërmjet kësaj metode bëhet një prezantim vizual i llojeve të fermentimit, nxënësit modelojnë, analizojnë dhe sintetizojnë informacionin mbi fermentimin.- Si prodhohet kosi dhe buka në kushtet e shtëpisë? Pse ndihet era e alkoolit kur piqet buka e ardhur?N.q.s në procesin e frymëmarrjes qelizore mungon oksigjeni a do të formohet ATP-ja përmes fosforilimit oksidativ? Argumento përgjigjen. Trego pasojat e mungesës së oksigjenit në frymëmarrjen qelizore. Shkruaj reaksionin e fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik duke u mbështetur te skema e mëposhtme. Veço enzimat përkatëse që katalizojnë reaksionet.

f. laktik f. alkoolik

Frymëm. qelizore Fermentim

1

Ç’ndryshim ka në strukturë acidi piruvik dhe acidi laktik, acidi piruvik dhe alkooli etilik? Përshkruaj rrugën që ndjekin jonet hidrogjen që shkëputen nga NADH. Cili është funksioni i tyre? Si sigurohet energjia për shndërrimin e acidit piruvik në acid laktik dhe alkool etilik. Krahaso rolin e joneve H në procesin e fermentimit dhe procesin e frymëmarrjes qelizore.Sa ATP prodhohen në procesin e fermentimit? Trego rëndësinë e dy molekulave të ATP-së në procesin e fermentimit.Krahaso fermentimin alkoolik dhe fermentimin laktik duke bërë dallimet përkatëse në substrat, produktet që prodhohen dhe llojin e mikrogjallesës që e shkakton. Cili produkt i fermentimit riciklohet?Ç’kupton me “oksigjen borxh”? Trego tri arsye ku përdoret ky oksigjen. Rendit qelizat në dy grupe:

Përdorimi i glukozës si lëndë e parë. Përdorimi i yndyrave si lëndë e parë.

Llojet e qelizave

Pse yndyrat e kanë densitetin e energjisë 39,4/kJ, ndërsa karbohidratet e kanë densitetin e energjisë 15,8/kJ? Argumento përgjigjen.Shkruaj formulën e koeficientit të frymëmarrjes. Përllogarit RQ-në për frymëmarrjen qelizore te glukoza, acidet yndyrore, proteina albumin, majatë dhe fermentimi në muskuj. Nxirr përfundimet përkatëse.

Përforcimi i njohurive: Diagrami i VenitKrahaso duke bërë dallimet përkatëse dhe trego të përbashkëtat midis fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik.

enzima substrati produktet mikrogjallesa riciklimi produktit

Krahaso duke bërë dallimet përkatëse dhe trego të përbashkëtat midis fermentimit dhe frymëmarrjes

qelizore. ku ndodh prania e O2

sasia e ATP-së produktet

Trego disa përdorime të fermentimit alkoolik dhe fermentimit laktik në praktikën e përditshme.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Përshkruan përmes reaksionit procesin e fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik.N2: Përshkruan përmes reaksionit procesin e fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik. Analizon substancat nistore dhe produktet e frymëmarrjes anaerobe.N3: Analizon substancat nistore dhe produktet e frymëmarrjes anaerobe.

1

Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis fermentimit laktik dhe alkoolik, frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe.N4: Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis fermentimit laktik dhe alkoolikN4: Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe. Vlerëson rolin e fermentimit në prodhimin e produkteve në dobi të njeriut.N3: Vlerëson rolin e fermentimit në prodhimin e produkteve në dobi të njeriut.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Zbatime praktike të procesit të fermentimit në prodhimin e produkteve ushqimore.


Tematika: Imuniteti

Tema mësimore: (45’)74. Përsëritje. Energjia dhe frymëmarrja qelizore

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:klasifikon gjallesat sipas mënyrës së të ushqyerit dhe ndryshimit të temperaturës së trupit të tyre në varësi të temperaturës së mjedisit; shpjegon konceptet: ATP “monedhë energjetike”, frymëmarrje qelizore, glikolizë, cikël i Krebsit, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADH, NADPH, FADH2, ATP sintetazë, fermentim, koeficient i frymëmarrjes.analizon: proceset që prodhojnë energji për organizmin dhe procesetnëpërmjet të së cilave organizmi shpenzon energji; fazat e frymëmarrjes qelizore dhe fermentimin.krahason: duke bërë dallimet përkatëse midis frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe, fermentimit laktik dhe alkoolik;harton: bilancin energjetik të frymëmarrjes qelizore dhe të fermentimit.

Koncepte kyç:fotosintezë, gjallesa autotrofe, gjallesa heterotrofe, transferim i energjisë, ATP, “monedhë energjitike”, kimoiosmozë, ATP sintetaza, pompa Na/ K, frymëmarrje qelizore, glikolizë, reaksion i ndërmjetëm, CoA, mitokondri, cikël i Krebsit, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADPH, NADH, FADH2, fermentim alkoolik,koeficient i frymëmarrjes (RQ).


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, fizikë, kimi.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Puna në grupe, Diskutim, Kllaster, Shoqërimi skematik i ideve. Diagrami i Venit, Mbledhja e punës (Uorkshopi).


Kjo orë përsëritje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup të punojë rreth pyetjeve të përgatitura parapraktikisht nga vetë ai/ajo. Secili grup prezanton para grupeve të tjera punën e tij duke koordinuar punën me grupet e tjera i cili vlerësohet nga mësuesi/ja dhe grupet e tjera.

Grupi I: KllasterNxënësit plotësojnë tabelat e mëposhtme duke u mbështetur në njohuritë që kanë mësuar:

Mënyra e të ushqyerit Roli i fotosintezës Transferimi i

indeveTransferimi i

energjisë Rëndësia e tyre

Bimët

1

Mënyra e të ushqyerit

Roli i frymëmarrjes qelizore

Transferimi i lëndëve

Transferimi i energjisë Rëndësia e tyre

Kafshët

Energjia potenciale kimike e ATP-së te gjallesat shërben për të kryer punë. Trego çfarë përfshin puna që kryejnë gjallesat:Interpreto grafikun e oksidimit të glukozës në figurën 10.3. Si kapërcehet energjia e aktivizimit të zbërthimit të glukozës? A shfrytëzohet drejtpërdrejt energjia që çlirohet nga secila fazë e frymëmarrjes qelizore? Argumento përgjigjen.

Grupi II: Diskutim, ushtrimIdentifiko përbërësit e ATP-së. Bashkoi ato dhe formo strukturën e ATP-së. Shkruaj reaksionin e hidrolizës së saj dhe gjej sasinë e energjisë që çlirohet pas çdo hallke dhe llogarit sasinë e përgjithshme të energjisë që çlirohet nga zbërthimi i plotë i saj deri në adenozinë.Një njeri në gjendje qetësie përdor 40 kg ATP në 24 orë. Gjatë ushtrimeve fizike të sforcuara ai përdor 0,5 kg ATP në minutë. Llogarit sa ATP shpenzon organizmi i tij në gjendje qetësie dhe përgjatë aktivitetit për 1 orë? Krahaso vlerat e energjisë që shpenzohet për të dy rastet.Përshkriaj vetitë e ATP-së dhe argumento pse ATP-ja quhet monedhë energjetike, ndërsa glukoza është molekulë rezervë e energjisë.

Grupi III: Shoqërimi skematik i ideve

Trego dy rrugët përmes së cilave prodhohet ATP-ja.

Glikoliza, cikli i Krebsit

Fosforilimi oksidativ

Shpjego prodhimin e ATP-së në procesin e glikolizës dhe ciklin e Krebsit. Sa ATP prodhohen te glikoliza dhe te cili reaksion prodhohet. Sa ATP prodhohen te cikli i Krebsit dhe te cili reaksion prodhohet. Sa ATP prodhohen gjithsej në të dy proceset?Shpjego si prodhohet ATP-ja përmes fosforilimit. Ku ndodh ky proces në mitokondri dhe në kloroplaste? Ndërto strukturën e ATP-sintetazës dhe veço tre fazat nëpër të cilat prodhohet ATP-ja. Sa sasi ATP-je prodhohet përmes fosforilimit nga një molekulë glukoze. Krahaso sasinë e ATP-së që prodhohet në dy mënyrat e mësipërme. Ku prodhohet më shumë ATP?

Grupi IV: Diagram i VenitNdërto në një poster ose në tabelë procesin e glikolizës dhe reaksionin e ndërmjetëm. Veço reaksionet përkatëse dhe produktet që formohen.Krahaso duke bërë dallimet përkatëse midis glikolizës dhe reaksionit të ndërmjetëm:

Proceset Vendi ku ndodh Prania e O2 Substanca nistore Produktet Sasia e ATP dhe NADH që prodhohet

Glikoliza


1

Grupi V: Diagrami i VenitNdërto në një poster ose në tabelë ciklin e Krebsit dhe fosforilimin oksidativ. Veço reaksionet përkatëse dhe produktet që formohen.Krahaso duke bërë dallimet përkatëse midis ciklit të Krebsit dhe fosforilimit oksidativ:

Proceset Vendi ku ndodh Prania e O2 Substanca nistore Produktet Sasia e ATP dhe NADH që

prodhohet

Cikli i Krebsit


Grupi VI: KllasterBëj bilancin energjetik të përdorimit dhe prodhimit të ATP-së duke plotësuar tabelën e mëposhtme:

Sasia e produkteve që prodhohen Vendi ku ndodh procesi

Proceset e frymëmarrjes qelizore ATP NADH FADH2 CO2

Glikoliza


Cikli i Krebsit


Grupi VII: Diagrami i VenitNdërto në një poster ose në tabelë fermentimi alkoolik dhe fermentimin laktik. Veço reaksionet përkatëse dhe produktet që formohen. Krahaso duke bërë dallimet përkatëse dhe trego të përbashkëtat midis fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik.

Enzima Substrati Produktet Mikrogjallesa Riciklimi i produktit

Përdorimi në praktikë

Fermentimi laktik

Fermentimi alkoolik

Mbledhja e punës (Uorkshopi). Në fund nxënësit ndahen në dy grupe me nga 20-25 nxënës secili grup duke bërë një përmbledhje mbi frymëmarrjen qelizore me oksigjen dhe frymëmarrjen qelizore pa oksigjen sipas tabelës së mëposhtme:

Ku ndodh? Prania e O2 Produktet Sasia e ATP që prodhohet

Roli i mikro- gjallesave

Frymëmarrja qelizore me O2

Frymëmarrja qelizore pa O2

1


Klasifikon gjallesat sipas mënyrës së të ushqyerit dhe ndryshimit të temperaturës së trupit të tyre në varësi të temperaturës së mjedisit.N2: Klasifikon gjallesat në autotrofe dhe heterotrofe, ektotermë dhe endotermë.Shpjegon konceptet: ATP “monedhë energjetike”, frymëmarrje qelizore, glikolizë, cikli i Krebsit, fosforilim oksidativ, kimiosmozë, NADH, NADPH, FADH

2, ATP sintetazë, fermentim, koeficient i frymëmarrjes.

N3: Shpjegon strukturën dhe funksionet e ATP-së, NADH, NADPH dhe FADH2.

N3: Shpjegon fazat e frymëmarrjes qelizore dhe fermentimin.Analizon proceset që prodhojnë energji për organizmin dhe proceset nëpërmjet të së cilave organizmi shpenzon energji. Analizon fazat e frymëmarrjes qelizore dhe fermentimin.N3: Analizon proceset që prodhojnë energji për organizmin dhe proceset nëpërmjet të së cilave organizmi shpenzon energji.N3: Analizon fazat e frymëmarrjes qelizore dhe fermentimin.Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe, fermentimit laktik dhe alkoolik.N4: Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis frymëmarrjes aerobe dhe frymëmarrjes anaerobe. N4: Krahason duke bërë dallimet përkatëse midis fermentimit laktik dhe fermentimit alkoolik.Harton bilancin energjetik të frymëmarrjes qelizore dhe të fermentimit.N4: Harton bilancin energjetik të frymëmarrjes qelizore dhe të fermentimit.


Tematika: FotosintezaSituatë e të nxënit:Fotosinteza në fitobioreaktor. Reaksioni HillTema mësimore: (90’)

75. Procesi i transferimit të energjisë76. Reaksionet e fotosintezës që varen nga drita

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja: shpjegon termat:gjallesa fotoautotrofë, gjallesa kimioautotrofë, fotosistem, pigment fotosintetikë, fotoliza e ujit, fotofosforilim aciklik, fotofosforilim ciklik, reaksione redoks.analizon:- ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit;- reaksionet e fotosintezës që varen nga drita;krahason:fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse;vlerëson:rolin e fotosintezës në jetën në tokë.

Koncepte kyç:fotosintezë, fotoautotrofë, kimioautotrofë, kloroplast, fotosistem, pigment parësor, pigment dytësor, fotoliza e ujit, fotofosforilim aciklik, fotofosforilim ciklik, reaksioni Hill, reaksione redoks.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica rreth kloroplasteve, tabelë, video rreth temës, bimë,


Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi (Demonstrimi) 25’, Ndërtimi i njohurive (Parashikimi me temat paraprake, Kubimi) 40’, Përforcimi i njohurive

(Diagram i Venit, Kllaster) 25’

1


Parashikimi: DemonstrimiNxënësit studiojnë dy situatat e zhvillimit të bimëve dhe nxjerrin një përfundim mbi ngjyrën e organeve sipërfaqësore të saj.Bima e fasules që rritet në dritën e diellit i ka organet sipërfaqësore të gjelbra, ndërsa kur rritet në errësirë i ka organet më ngjyrë të verdhë të zbehtë. Si e shpjegon këtë fakt? Si quhet bima sipas mënyrës së të ushqyerit? Krahaso formën e energjisë që përdor bima për të zhvilluar procesin e fotosintezës dhe formën e energjisë që përdorin bakteret autotrofe nitrifikuese?

Plotëso:

Gjallesa autotrofe Gjallesa heterotrofe

Fotoautotrofe Kimioautotrofe

Ndërtimi i njohurive: Parashikimi me termat paraprakëKjo metodë nxit nxënësit që të përcaktojnë rezultatet e një eksperimenti dhe të përshkruajnë fazën dritore të fotosintezës duke u mbështetur në njohuritë paraprake mbi temat e mëparshme.Kubimi (kjo teknikë shqyrton temën nga këndvështrime të ndryshme, përmes përdorimit të foljeve: përshkruaj, krahaso, shoqëro, analizo, zbato, duke aftësuar nxënësit që të kenë një vizion të gjerë mbi fotosintezën).Skico kloroplastin dhe emërto pjesët e tij. Veço funksionin përkatës. Shpjego çfarë është fotosinteza. Shkruaj ekuacionin e procesit të fotosintezës duke demonstruar substancat nistore dhe produktet e reaksionit.Trego dy funksione të energjisë diellore në këtë proces: Pse bima ka ngjyrë të gjelbër?Trego cila pjesë e kloroplastit ka klorofil. Si janë të organizuara fotosistemet? Rendit tre përbërës të tij.Klorofili A është:

1.Qendra e reaksionit2.Molekulë “antenë”3.Pigment i verdhë.

Vëzhgo foton e fazës dritore të fotosintezës:

Rendit dy fazat e fotosintezës dhe trego se në cilën pjesë të kloroplastit zhvillohet secila fazë. Kategorizo reaksionet e fotosintezës që varen nga drita.Skico fotofosforilimin ciklik dhe përgjigju pyetjeve: Në cilën pjesë të kloroplastit zhvillohet ky proces?Sa fotosisteme përfshin fotofosforilimi ciklik? Analizo rrugën që ndjekin elektronet? Shpjego fotoaktivizimin. Cila formë e energjisë prodhohet në fotofosforilimin ciklik. Në ç’raste zhvillohet fotofosforilimi ciklik te bimët? Argumento përgjigjen.

FotofosforilimFosforilim oksidativ

1

Skico fotofosforilimin aciklik dhe përgjigju pyetjeve: Në cilën pjesë të kloroplastit zhvillohet ky proces?Sa fotosisteme përfshin fotofosforilimi aciklik? Trego si shkëputen elektronet nga molekula e klorofilit a dhe analizo rrugën që ndjekin ato. Ku përfundojnë elektronet? Pse shërben energjia e elektroneve? Shkruaj reaksionet e prodhimit të ATP-së dhe NADPH-së. Pse quhet fotofosforilim aciklik? Argumento përgjigjen.Shkruaj reaksionin e fotolizës së ujit dhe përgjigju pyetjeve:Ku ndodh fotoliza e ujit? Cilët janë produktet e këtij reaksioni? Trego rëndësinë e secilit produkt të fotolizës së ujit: gazi O

2, elektronet, protonet hidrogjen.

Bëj lidhjen e fotolizës së ujit me fotofosforilimit aciklik. Trego funksionin e elektroneve dhe protoneve H që dalin nga fotoliza e ujit. Shpjego fotofosforilimin. Krahasoje atë me fosforilimin oksidativ.

Shpjego eksperimentin e Hills dhe shkruaj reaksionin. Shpjego ç’janë reaksionet redoks. Trego agjentin reduktues dhe agjentin oksidues te faza dritore e fotosintezës. Vlerëso rolin e reaksionit Hills në fazën dritore të fotosintezës.

Përforcimi i njohurive: Kllaster, Diagrami i VenitKlasifiko gjallesat në dy grupe:

Gjallesat Fotoautotrofë Kimioautotrofë

Trego përbërësit e fotosistemeve, si dhe funksionin e klorofilit a dhe klorofilit b:

Fotosistemi P 680 Fotosistemi P 700

Komponentët ndërtues

Funksioni i kl.a dhe kl.b

Plotëso tabelën e mëposhtme duke krahasuar fotofosforilimin ciklik dhe fotofosforilimin aciklik.

Ku ndodh? Burimi nga dalin elektronet.

Fotosistemi që merr pjesë.

Substanca ku përfundojnë elektronet.

Prodhimi i ATP Prodhimi i NADPH

Fotofosforilimi cilkik

Fotofosforilimi aciklik

Krahaso reaksionin e fotolizës së ujit me reaksionin Hill për nga substancat nistore dhe produktet, duke veçuar funksionet përkatëse dhe rëndësinë e tyre në fazën dritore të fotosintezës.

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon termat: Gjallesa fotoautotrofë, gjallesa kimioautotrofë, fotosistem, pigment fotosintetik, fotoliza e ujit, fotofosforilim aciklik, fotofosforilim ciklik, reaksione redoks.N2: Shpjegon termat: gjallesa fotoautotrofë, gjallesa kimioautotrofë, fotosistem, pigment fotosintetikë N3: Shpjegon termat: fotoliza e ujit, fotofosforilim aciklik, fotofosforilim ciklik, reaksione redoks.Analizon ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit. Reaksionet e fotosintezës që varen nga drita. N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit.N3: Analizon reaksionet e fotosintezës që varen nga drita.Krahason fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse.N4: Krahason fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse.N4: Krahason reaksionin e fotolizës së ujit me reaksionin Hills. Vlerëson rolin e fotosintezës në jetën në tokë.N4: Vlerëson rolin e fotosintezës në jetën në tokë.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Eksperiment lidhur me fotosintezën te bimët.


Tematika: Fotosinteza

Situatë e të nxënit: Fotosinteza tek Elodea(Cabomba) dhe bima e misrit.

Tema mësimore: (90’)77. Reaksionet e fotosintezës që nuk varen nga drita78. Bimët C4

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon reaksionin e fillimit të ciklit C3 dhe ciklit C4;analizon:- ndërtimin dhe funksionet e kloroplasteve dhe të klorofilit;- ciklin C3 dhe ciklin C4;- faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës;krahason ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse;vlerëson përshtatjen e bimëve C4 në mjedise me temperatura të larta.

Koncepte kyç:RuBP, PGA, TP, cikli C3, cikli C4, ribulozë difosfat karboksilaza, kloroplast, faktor kufizues, fotorespirim, PEP, fosfoenolpiruvat karboksilaza, klorofili a, b, karotenoid, spektër i përthithjes, spektër i veprimit.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica rreth kloroplasteve, tabelë, video rreth temës, bimë,


Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve:Parashikimi (Demonstrimi) 25’, Ndërtimi i njohurive (Parashikimi me temat paraprake, Kubimi) 40’, Përforcimi i njohurive

(Diagram i Venit, Kllaster) 25’


Parashikimi: DemonstrimiNxënësit studiojnë dy situatat e zhvillimit të bimëve dhe nxjerrin një përfundim mbi faktorët që ndikojnë në shpejtësinë e fotosintezës.N.q.s. një bimë rritet në mjedis të hapur në kushte normale ajo zhvillohet, ndërsa po të njëjtën bimë nëse e vendosim në kushte laboratorike në mungesë të gazit karbonik ajo nuk zhvillohet njëlloj si bima e parë. Si e shpjegoni këtë fakt? Ç’ndikim ka intensiteti i dritës dhe gazi karbonik te bima? Në cilin rast shpejtësia e fotosintezës është më e madhe. Argumento përgjigjen duke u mbështetur tek ekuacioni i fotosintezës.

1

Bima e misrit dhe kallami i sheqerit janë bimë tropikale, të cilat zhvillojnë procesin e fotosintezës në temperaturën 45°C, gjë që te bimët e tjera në këtë temperaturë rendimenti i fotosintezës është i ulët. Shpjego si janë përshtatur bimët tropikale në temperatura të larta.

Ndërtimi i njohurive: Parashikimi me terma paraprakëKjo metodë nxit nxënësit që të përcaktojnë rezultatet e eksperimentit dhe të përshkruajnë ciklin C3 dh ciklin C4 të fotosintezës duke u mbështetur në njohuritë paraprake mbi temat e mëparshme).Kubimi (kjo teknikë shqyrton temën nga këndvështrime të ndryshme, përmes përdorimit të foljeve: përshkruaj, krahaso, shoqëro, analizo, zbato, duke aftësuar nxënësit që të kenë një vizion të gjerë mbi fotosintezën).Vëzhgo skemat në figurën e mëposhtme.Në cilën pjesë të mitokondrisë ndodh cikli Kalvin? Ç’përbërës ka stroma? Krahaso stromën dhe granat për nga përbërësit dhe funksionet që kryejnë. Përshkruaj rrugën që ndjekin substancat në këtë cikël. Emërtoji ato. Veço substancën që lidhet me gazon CO

2. Shkruaj reaksionin me enzimën përkatëse që katalizon atë. Në

çfarë shndërrohet glicerat trifosfat (GP). Ç’lloj reaksioni është ky nga pikëpamja energjetike? Si sigurohet sasiae energjisë për zhvillimin e reaksionit. Shkruaj reaksionet e shndërrimeve të trizë-fosfatit (TP). Veço llojet e produkteve të TP-së.

Triozë fosfat (TP)

ProduktetHeksozë fosfat Glycerol dhe acide yndyrore

Amidon, sakarozë, celulozë Fosfolipidet, acetil CoA, aminoacidet

Nga skema shihet qartë që RuBP hyn në reaksion dhe me gazin O2. Shkruaj reaksionin e bashkëveprimit të

RuBP me gazin O2

që katalizohet nga enzima ribulozë bifosfat karboksilazë. Ç’ndikim ka ky reaksion në rendimentin e fotosintezës? Shpjego si ndodh fotorespirimi? A është i dobishëm ky proces? Argumento përgjigjen. Si e shmangin fotorespirimin bimët tropikale (misri)?Te cili lloj indi (te bima e misrit) grumbullohet RuBP-ja dhe enzima rubisko? Qelizat e cilit ind thithin gazin CO

2 te bima e misrit? Shkruaj reaksionin që ndodh në mezofilin e gjethes (shih skemën e mësipërme). Sa

atome karbon ka molekula e fosfoenolpiruvat dhe molekula e oksalacetat. Në ciklin C3 produkt ishte triozë fosfati me tri atome karbon.Po kur prodhohet oksalacetati me katër atome karbon si quhet ky cikël (C4)? Cila është temperature optimale e veprimit të enzimave te bimët C4?Në ç’lloj klime rriten bimët C4?

Ndërto grafikun e varësisë së shpejtësisë së fotosintezës ndaj intensitetit të dritës, duke u mbështetur në grafikun e figurës 11.9. Analizo përmes grafikut ndikimin e temperaturës, gazit karbonik dhe intensitetit të ndriçimit mbi shpejtësinë e fotosintezës. Shpjego ndikimin e faktorit kufizues.

Cikli C3 Cikli C4

1

Eksperimenti 2 Eksperimenti I Eksperimenti III Rezultati për çdo eksperiment Përfundime

Vlerate parametrave

t° =15°C, Cco2= 0,04%

t° =25°C, Cco2= 0,04%

t° =25°C, Cco2= 0,4%

Përforcimi i njohurive: Kllaster, Diagrami i VenitNxënësit ndërtojnë një kllaster, që të përfshijë ciklin C3 dhe një kllaster që të përfshijë ciklin C4 si më poshtë:

Ku ndodh? Roli i energjisë diellore në cikël.

Enzima që vepron mbi CO2.

Produkti. Temperatura optimale e ciklit. Bimët C3.

Cikli C3

Ku ndodh? Roli i energjisë diellore në cikël.

Enzima që vepron mbi CO2.

Produkti. Temperatura optimale e ciklit. Bimët C4.

Cikli C4

Krahaso ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë 3-4 dallime përkatëse.

Skico kloroplastin dhe lidh çdo pjesë të tij me funksionin përkatës që ka në procesin e fotosintezës. Listo faktorët që ndikojnë në rendimentin e fotosintezës.


Shpjegon reaksionin e fillimit të ciklit C3 dhe ciklit C4. N2: Shkruan reaksionin e fillimit të ciklit C3 dhe ciklit C4.N3: Shpjegon reaksionin e fillimit të ciklit C3 dhe ciklit C4.Analizon: Ndërtimin dhe funksionet e kloroplasteve dhe të klorofilit, Ciklin C3 dhe ciklin C4, faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës.N2: Skicon dhe emërton pjesët e kloroplasteve dhe të klorofilit.N3: Analizon ndërtimin dhe funksionet e kloroplasteve dhe të klorofilit. N3: Analizon ciklin C3 dhe ciklin C4.N3: Analizon faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës. Krahason ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse.N4: Krahason ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse. Vlerëson përshtatjen e bimëve C4 në mjedise me temperatura të larta. N4: Vlerëson përshtatjen e bimëve C4 në mjedise me temperatura të larta.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Koleksion bimësh C3 dhe C4. Modelo kloroplastin me mjete të riciklueshme.

1


Tematika: Fotosinteza

Tema mësimore: (45’)79. Përsëritje. Fotosinteza

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon:- fotofosforilimin, fotolizën e ujit, ciklin C3 dhe ciklin C4;- faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës.analizon:- ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit dhe të klorofilit;- reaksionet e fotosintezës që varen nga drita dhe reaksionet e fotosintezës që nuk varen nga drita.krahason:- fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse;- ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse.Vlerëson rolin e fotosintezës në jetën e gjallesave.

Koncepte kyç:fotosintezë, fotoautotrofë, kimioautotrofë, kloroplast, fotosistem, pigment parësor, pigment dytësor, fotoliza e ujit, fotofosforilim aciklik, fotofosforilim ciklik, reaksioni Hill, reaksione redoks, RuBP, PGA, TP, cikli C3, cikli C4, ribulozë difosfat karboksilaza, kloroplast, faktor kufizues, fotorespirim, PEP, fosfoenolpiruvat karboksilaza, klorofili a, b, karotenoid, spektër i përthithjes, spektër i veprimit.


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, fizikë, kimi.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePuna në grupe, Diskutim, Kllaster, Shoqërimi skematik i ideve. Diagrami i Venit, Mbledhja e punës (Uorkshopi).


Kjo orë përsëritje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup të punojë rreth pyetjeve të përgatitura parapraktikisht nga vetë ai/ajo. Secili grup prezanton para grupeve të tjera punën e tij duke koordinuar punën me grupet e tjera, i cili vlerësohet nga mësuesi/ja dhe grupet e tjera.

Grupi I: Pyetje me alternative Po, JO, Diagrami i VenitNxënësit plotësojnë tabelat e mëposhtme duke u mbështetur në njohuritë që kanë mësuar:1. Lidh gjallesat me emërtimin:

a. Bimëtb.Algat e gjelbra Fotoautotrofëc. Algat e kuqe Kimioautotrofëd.Bakteret nitrifikuese

2. Skico një kloroplast, emërto pjesët e tij.

3. Rretho alternativën e saktë.Membrana e granave përmban:

a. Pigmente, enzima dhe acide organike,b.Pigmente, enzima dhe transportuesit e elektroneve,c. Enzima sheqerna dhe acide organike,d.Enzima, pigmente dhe sheqerna.

1

Glukoza prodhohet:a. Në membranën e tilakoideve,b.Në ciklin Kalvin,c. Në fazën dritore të fotosintezës,d.Në fotofosforilim.

4. Krahaso kloroplastin me mitokondrinë duke bërë dallimet përkatëse në ndërtim dhe në funksionin që kryejnë.

Organelet Ndërtimi Funksionet e pjesëve ndërtuese. Qeliza ku ndodhet. Lidhja që ekziston midis

tyre në qelizën bimore.

Kloroplasti

Mitokondria

Grupi II: Pyetje me alternative PO, JO. Shoqërimi skematik i ideveQendra e reaksionit në fazën dritore të fotosintezës është:

a. Klorofili a,b.Klorofili b,c. Ksantofila,d.Karotenoidet.

Në fotosistemin I në ndryshim nga fotosistemi II:a. Ndodh fotofosforilimi ciklik,b.Ndodh fotofosforilimi acklik,c. Ndodh fotoliza e ujit,d.Prodhohet NADPH-ja e reduktuar.

Skico membranën e tilakoidit, emërto llojet e proteinave. Interpreto përmes skemës fotofosforilimin aciklik.

Grupi III: DemonstrimiShkruaj reaksionin e fotolizës së ujit. Trego vendin ku ndodh dhe funksionet përkatëse të produkteve të tij, si: gazi O

2, protonet H, elektronet. Demonstro procesin e fotolizës së ujit me anë të reaksionit Hills.

Pse fotoliza e ujit është e rëndësishme për jetën në tokë? Argumento përgjigjen.

Grupi IV: KllasterNdërto skemën e funksionimit të fotofosforilimit ciklik. Kur ndodh te bimët ky proces? Krahaso fotofosforilimin ciklik me fotofosforilimn aciklik:

Ku ndodh? Burimi nga dalin elektronet.

Fotosistemi që merr pjesë.

Substanca ku përfundojnë elektronet.

Prodhimi i ATP

Prodhimi i NADPH

Fotofosforilimi cilkik

Fotofosforilimi aciklik

Grupi V: Diagrami i VenitKrahaso strukturën e NADPH, NADH, FADH

2. Trego në cilën qelizë prodhohen. Shkruaj reaksionet redokse dhe

trego rolin e tyre në fosforilim.Krahaso fotofosforilimin që ndodh në membranën e tilakoideve dhe fosforilimin oksidatov që ndodh në membranën e brendshme të mitokondrisë. Shpjego rrugën që ndjekin protonet H në të dy membranat, kimiosmozën dhe rolin e ATP-sintetazës në prodhimin e ATP-së.

1

A.NADPH-ja:a. Përdoret si molekulë transportuese e hidrogjenit në procesin e fotosintezës.b.Përdoret si molekulë transportuese e hidrogjenit në procesin e frymëmarrjes.c. Struktura e saj ka ribozë, adeninë dhe një molekulë lineare që quhet ribotol.d.Struktura e saj ka ribozë, adeninë, dy grupe fosfat dhe unazë nikotinamide.

Grupi VI: KllasterSkico ciklin Kalvin. Trego ku ndodh? Shkruaj vargun e reaksioneve dhe enzimat që katalizojnë reaksionet, veço produktet që prodhohen? Pse i shërbejnë këto produkte qelizës? Ç’lloj reaksionesh janë nga pikëpamja energjetike? Pse quhet cikli C3? Argumento përgjigjen.Aminoacidet në ciklin C3 prodhohen nga shndërrimi i:

A.Triozë fosfatit në heksozë fosfat,B.Heksozë fosfatit në acide yndyrore.C.Triozë fosfatit në acetil CoA, D.Heksozë fosfati në acetik CoA.

Grupi VII: Diagrami i Venit. KllasterSkico ciklin C4. Shpjego si ndodh ky cikël? Shkruaj vargun e reaksioneve dhe enzimën që katalizon reaksionet, veço produktet që prodhohen? Pse quhet cikli C4? Argumento përgjigjen.Krahaso ciklin C3 me ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse përmes tabelës së mëposhtme:

Ku ndodh? Roli i energjisë diellore në cikël

Enzima që vepron mbi CO2

Produkti Temperatura optimale e ciklit Bimët C3

Cikli C3

Cikli C4

Mbledhja e punës (Uorkshopi). Në fund nxënësit ndahen në dy grupe me nga 20-25 nxënës secili grup, duke bërë një përmbledhje (sintezë) mbi fazën dritore të fotosintezës, fazën jodritore të fotosintezës dhe faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës.


Shpjegon: Fotofosforilimin,fotolizën e ujit, ciklin C3 dhe ciklin C4.Faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës. N2: Shpjegon konceptet fotofosforilimin, fotolizën e ujit, fotorespirim.N3: Shpjegon ciklin C3 dhe ciklin C4.N3: Shpjegon faktorët që ndikojnë në procesin e fotosintezës.

Analizon: Ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit dhe të klorofilit. Reaksionet e fotosintezës që varen nga drita dhe reaksionet e fotosintezës që nuk varen nga drita.N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e kloroplastit dhe të klorofilit.N3: Analizon reaksionet e fotosintezës që varen nga drita dhe reaksionet e fotosintezës që nuk varen nga drita.

Krahason: Fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse. Ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse.N4: Krahason fotofosforilimin aciklik dhe fotofosforilimin ciklik duke treguar të përbashkëtat dhe duke bërë dallimet përkatëse.N4: Krahason ciklin C3 dhe ciklin C4 duke bërë dallimet përkatëse. N4: Vlerëson rolin e fotosintezës në jetën e gjallesa.

1


Tematika: HomeostazaSituatë e të nxënit: Gjumi letargjik i ariut të murrmëTema mësimore: (45’)

80. Mjedisi i brendshëm

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon konceptet: homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ, stimuj, qendër kontrolli, produkt, veprime korrigjuese, input, output, sistem koordinimi;analizon: karakteristikat e lëngut jashtëqelizor dhe faktorët fiziologjikë që kontrollohen përmes homeostazës;ndërton dhe interpreton mekanizmin homeostatik, feedback negativ përmes të cilit ruhen në normë parametra e organizmit.

Koncepte kyç:homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ, stimuj, qendër kontrolli, produkt, veprime korrigjuese, sistem koordinimi.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: TIK, fizikë, fiziologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 10’, Ndërtimi i njohurive (Demonstrimi) 25’, Përforcimi i njohurive (Kllaster) 10’


Parashikimi: Stuhi mendimeshSituatë rasti: Ariu i murrmë bën gjumë letargjik. Pse një gjitar i tillë e kalon periudhën e të ftohtit si zvarranikët? Kjo lloj gjallese gjatë gjumit letargjik nuk urinon. Si e mënjanon urenë nga organizmi, kur dihet se ureja është një helm i rrezikshëm për organizmin? Argumento përgjigjen.

Ndërtimi i njohurive: DemonstrimiDushi është një pajisje që si burim energjie përdor energjinë elektrike për të ngrohur ujin deri në temperaturën 80-100° C. Ai funksionon në saje të një mekanizmi që për të ruajtur temperaturën brenda intervalit të caktuar takohet dhe stakohet sa herë ndryshon temperature e mjedisit.Bëj një krahasim të ngjashëm të ruajtjes së temperaturës së ujit me ruajtjen e temperaturës së trupit? Demonstroje përmes një skeme të thjeshtë. Trego parametra të tjerë të organizmit që mbahen nën kontroll nga funksionimi i mekanizmave të organizmit. Renditi ato dhe bëj shpjegimet përkatëse.Përkufizo dhe shpjego konceptet homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ.Veço tre karakteristikat e lëngut indor dhe plotëso tabelën e mëposhtme:

Parametrat e lëngut indor. Temperatura Potenciali ujor Përqendrimi i glukozës

T°C e ulëta T°C e larta Ulja e tij Rritja e tij Nën normë Mbi normë

Ndikimi në aktivitetin e

qelizave

Si e ruan ekuilibrin homeostatik organizmi? Shpjego konceptet e mëposhtme dhe me to ndërto një mekanizëm feedback negativ, duke u mbështetur në figurën 12.2. Trego ndërtimin dhe funksionin përkatës të receptorit, qendrës së kontrollit, efektorit. Ç’kupton me termat: imput, “output, veprime korrigjuese, vlerë e dëshiruar, reagim i kundërt? Apliko termat e mësipërm te mekanizmi feedback që ndërtove. Veço dy sistemet e koordinimit të mekanizmit homeostatik. Si e kontrollojnë ato parametrin? Argumento përgjigjen.

1

Përforcimi i njohurive: KllasterNë fund nxënësit në grupe ndërtojnë mekanizma homeostatikë lidhur me parametrat që u trajtuan më lart, duke argumentuar rolin e secilit komponent ndërtues në ruajtjen në normë të parametrit.


Shpjegon konceptet: Homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ, stimuj, qendër kontrolli, produkt, veprime korrigjuese, input, output, sistem koordinimi.

N2: Përkufizon konceptet: homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ, stimuj, qendër kontrolli, produkt, veprime korrigjuese, input, output, sistem koordinimi.

N3: Shpjegon konceptin homeostazë, mjedis i brendshëm, mekanizëm feedback negativ, stimuj, qendër kontrolli, produkt, veprime korrigjuese, input, output, sistem koordinimi.Analizon karakteristikat e lëngut jashtëqelizor dhe faktorët fiziologjikë që kontrollohen përmes homeostazës.

N3: Analizon karakteristikat e lëngut jashtëqelizor.

N3: Analizon faktorët fiziologjikë që kontrollohen përmes homeostazës.Ndërton dhe interpreton mekanizmin homeostatik, feedback negativ përmes të cilit ruhen në normë parametra e organizmit.

N4: Ndërton dhe interpreton mekanizmin homeostatik, feedback negativ përmes të cilit ruhen në normë parametra e organizmit.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur: Detyrë: Ushtrimi 12, 1.

1


Tematika: Homeostaza.Situatë e të nxënit:Hipotalamusi termostat i trupit. Acidi urik dhe ureja.

Tema mësimore: (90’)81. Kontrolli i temperaturës së trupit82. Ekskretimi

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja: shpjegon:ndryshimet që ndodhin në organizëm gjatë një dite të nxehtë dhe të ftohtë.procesin e ekskretimit dhe deaminimit.analizon: hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit. reaksionet e prodhimit të uresë, acidit urik dhe kreatinës. interpreton përmes skemës: termorregullimin dhe ekskretimin.

Koncepte kyç:termorregullim, temperaturë bazë, termore- ceptorë, hipotalamus, hormoni TSH, feedback pozitiv, ekskretim, deaminim, ure, acid urik, kreatinë.

Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, tabelë, video rreth temës, mjete demonstruese.

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, fizikë, fiziologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Tabela e koncepteve) 25’, Ndërtimi i njohurive (Demonstrimi, VLMD) 40’, Përforcimi i njohurive (Kllaster,

Diagrami i Venit) 25’


Parashikimi: Tabela e koncepteveTe cilat nga kafshët e mëposhtme temperatura e trupit të tyre ndryshon në varësi të temperaturës së mjedisit: peshku, bretkosa, gjarpri, harabeli, ariu i murrmë, qeni apo njeriu? Vendos gjallesat në tabelën e mëposhtme.

Klasa Peshq Amfibë Zvarranikë Shpendë Gjitarë

Ektoderme

Endoderme

Si mënjanohet ureja tek ariu i murrmë, kur ai bie në gjumë letargjik? Po kur ai bën jetë aktive? Veço disa mbeturina të metabolizmit të qelizës që janë të rrezikshme për organizmin?

Ndërtimi i njohurive: Demonstrimi. VMLD (Veprimtaria e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuar)Si e ruajnë temperaturën shpendët dhe gjitarët në intervalin36,5°C - 37°C? Cilat qeliza prodhojnë sasi të mëdha të nxehtësisë?Ndërto mekanizmin homeostatik të kontrollit të temperaturës së trupit. Në skemën që ke ndërtuar shpjego:

1.Vendndodhjen e receptorëve ndijorë, llojet dhe funksionet përkatëse të tyre.2.Qendrën e kontrollit, ndërtimin dhe rolin e saj si “termostat” i trupit.3.Efektorët, llojet dhe rolin e tyre në termorregullim.a. Cili është organi kryesor që shkakton imputin e temperaturës. Trego llojet e receptorëve të temperaturës që

përmban lëkura. Shpjego funksionin specifik të tyre.b.Sa qendra ka hipotalamusi për kontrollin e temperaturës? Si janë të ndërtuara ato? Pse quhet “termostat”

hipotalamusi? Argumento përgjigjen.c. Si e realizojnë muskujt dhe gjëndrat endorine outputin (veprimet korrigjuese)? Trego të gjitha ndryshimet

fiziologjikë që ndodhin në organizmin e njeriut për të ruajtur temperaturën konstante të trupit në një ditë

s HOMEOSTAZË

Hipotalamusi

Efektorët

1

të nxehtë vere dhe në një ditë të ftohtë dimri. Cili është roli i hormonit TSH në termorregullim. Në ç’raste funksionon ky hormon?

Trego disa përshtatje të kafshëve dhe të njërit në dimër dhe në verë për të ruajtur temperaturën e trupit konstante pavarësisht ndryshimit të temperaturës së mjedisit.Një mjedis me tym shkakton te njeriu asfiksinë që është mekanizëm feedback pozitiv. Argumento si ndodh ku proces dhe trego pasojat e tij në organizëm.Si prodhohet gazi karbonik në qelizë? Përshkruaj rrugën që ndjek ai derisa del në mjedis.Te cili organ prodhohet ureja? Shpjego procesin e deaminimit, shkruaj reaksionin përkatës dhe interpretoje atë. Trego disa përdorime të ketonit në organizëm.Krahaso si eliminohet amoniaku nga organizmi i gjallesave ujore (peshku) dhe organizmi i gjallesave të tokës (njeriu). Shpjego prodhimin e uresë nga amoniaku dhe gazi karbonik?Si prodhohet kreatina dhe acidi urik? Si largohen nga organizmi mbetjet metabolike të mësipërme? Argumento përgjigjen.

Përforcimi i njohurive: Kllaster. Diagrami i VenitNxënësit në grupe ndërtojnë një kllaster të termorregullimit të organizmit dhe plotësojnë tabelën e mëposhtme.

Feedback negativ

Receptoriët e lëkurë

Ndryshimet që ndodhin tek organizmi. Receptorët Enët e gjakut Gjëndrat e

djersës Muskujt Hormoni TSH

VerëDimër

Deaminimi Ekskretimi

Ku ndodh?Substanca nistore

Produktet

Krahaso duke bërë dallimet përkatëse midis uresë, acidit urik dhe kreatinës. Trego të përbashkëtën e tyre.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon: Ndryshimet që ndodhin në organizëm gjatë një dite të nxehtë dhe të ftohtë. Procesin e ekskretimit dhe deaminimit.N2: Klasifikon gjallesat në ektotermë dhe nedotermë.N2: Shpjegon ndryshimet që ndodhin në organizëm gjatë një dite të nxehtë dhe të ftohtë. N3: Shpjegon procesin e ekskretimit dhe deaminimit.Analizon: Hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit. Reaksionet e prodhimit të uresë, acidit urik dhe kreatinës.

N3: Analizon hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit. N3: Analizon reaksionet e prodhimit të uresë, acidit urik dhe kreatinës. Interpreton përmes skemës termorregullimin dhe ekskretimin.N4: Interpreton përmes skemës termorregullimin dhe ekskretimin.

1

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Ndërto me një poster me termorregullimin.Detyrë: ushtrimi 1,2,3.


Tematika: Homeostaza.Situatë e të nxënit: Dializa e veshkave. Brejtësit e shkretëtirës kanë urinë shumë të përqendruar.

Tema mësimore: (90’)83. Struktura e veshkave84. Ripërthithja në nefron

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon:- ndërtimin dhe funksionin e aparatit të ekskretimit;- ndërtimin dhe funksionin e nefronit;- ndërtimin dhe funksionin e pjesës së brendshme të gypit proksimal dhe gypit distal;analizon:- fazat e prodhimit të urinës në veshka;- lëvizjen e lëndëve në gypin e nefronit;krahason:- ultrafiltratin me lëndët e ripërthithura në gjak dhe sekretimin e urinës;- plazmën e gjakut me ultrafiltratin;interpreton përmes skemës transportin e lëndëve nga glomerula në kapsulën Bauman dhe në gypin e nefronit.

Koncepte kyç:veshka, korteksi, medulla, legeni, ureteri, uretra, nefron, gypi proksimal, kthesa e Henlit, gypi distal, gypi kolektor, arteriola aferente, arteriola eferente, ultrafiltrat, podocite, membranë bazale, ripërthithje përzgjedhëse, sekretim, kundërrymë shumëfishuesi, ekskretim.


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, kimi, anatomi, fiziologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Stuhi mendimesh) 25’, Ndërtimi i njohurive (Shoqërimi skematik i ideve. Demonstrimi, VLMD) 40’, Përforcimi i

njohurive (Kllaster, Diagrami i Venit) 25’


Parashikimi: Stuhi mendimeshTe njeriu plazma e gjakut filtrohet në veshka rreth 60-70 herë në ditë. Pse filtrohet kaq shumë herë gjaku? Nga cili organ vjen gjaku për në veshka? Ç’funksion ka veshka? Ç’përbërje ka urina e njeriut? Pse njeriu urinon më shpesh në periudhën e dimrit sesa në periudhën e verës. Jep disa argumente bindëse.

Ndërtimi i njohurive: Shoqërimi skematik i ideve. Demonstrimi. VMLD (Veprimtaria e të menduarit dhe të lexuarit të drejtuar)Ndërto skemën e aparatit të ekskretimit. Emërto organet e këtij aparati. Skico prerjen tërthore të veshkës duke demonstruar kapsulën, korteksin, medulën, legenin, ureterin, arterien renale dhe venën renale. Rendit dy fazat e formimit të urinës në veshka.

1

Skico një gyp nefroni dhe trego ndërtimin e tij. Përshtat pozicionin e pjesëve të tij në prerjen tërthore të veshkës:

Ndërtimi i

nefronit

Kapsula Bauman

Gypi proksimal

Ngushtica e Henlit

Gypi distal

Gypi kolektor

Pjesa e veshkës në të cilën ndodhet pjesa e nefronit

Ultrafiltrimi:

Kapsula Bauman Transporti i lëndëve nga glomerula në kapsulën Bauman

Vëzhgo foton e glomerulës, kapsulës Bauman dhe lexo informacionin përkatës në tekst. Përgjigju pyetjeve:• Si është e ndërtuar glomerula?

Krahaso arteriolën aferente me arteriolën eferente. Trego rrugën që ndjek gjaku nga arteria aferente deri në venën renale?Te skema e mësipërme gjej endoteliumin e kapilarit, membranën bazale dhe qelizat podocite. Trego specifikën e secilës shtresë? Si prodhohet ultrafiltrati në kapsulën Bauman përmes funksionimit të tri shtresave të mëposhtme?

Endoteliumi kapilar Funksioni

Membrana bazale

Qelizat podocite

Krahaso filtratin glomerular me plazmën e gjakut për nga përmbajtja e lëndëve. Cilat lëndë nuk kalojnë në kapsulën Bauman? Argumento përgjigjen.Shpejtësia e filtrimit glomerular te veshka e njeriut është 125 cm3/ min. Si realizohet një filtrim kaq i shpejtë? Pse presioni i gjakut në kapilarët e glomerulës është i lartë? Ç’ndikim ka ky presion i lartë i gjakut në potencialin ujor të plazmës së gjakut dhe të kapsulës Bauman? Ku është përqendrimi më i lartë i lëndëve në kapilarët e glomerulës apo në filtratin e kapsulës Bauman? Si ndikon presioni i gjakut dhe përqendrimi i lëndëve në diferencën e potencialit ujor. Në ç’drejtim lëviz uji përmes osmozës? Argumento përgjigjen.

Ripërthithja përzgjedhëse:Skico gypin e nefronit dhe trego ku ndodhet gypi i përdredhur proksimal, ngushtica e Henlit, gypi i përdredhur distal dhe gypi kolektor (mbledhës). Në ç’drejtim lëvizin lëndët në ripërthithjen përzgjedhëse?Përshkruaj qelizat e gypit të përdredhur proksimal. Trego katër përshtatje të veshjes së brendshme të këtij gypi. Vëzhgo skemën në figurën 12,12 dhe trego rolin e pompës Na/K në lëvizjen e glukozës, aminoacideve, vitaminave, joneve Na dhe Cl nga gypi proksimal drejt kapilarëve të gjakut të cilët mbështjellin këtë gyp.

1

Shpjego si ripërthithet ureja? Plotëso tabelën e mëposhtme.

Lënda H2O Aminoacidet Glukoza Vitaminat Ureja Jonet inorganike Acidi urik Kreatina

Shkalla e ripërthithjes së lëndës në %

Ripërthithja në kthesën e Henlit:Tri pjesët e kthesës së Henlit janë: krahu zbritës, ngushtimi në formë U-je, krahu ngjitës.Si e realizon kthesa e Henlit prodhimin e urinë së përqendruar? Shpjego hapat që ndiqen për transportin e joneve Na, joneve Cl dhe molekulave të H

2O nëpërmjet funksionimit të mekanizmit të kundërrymës

shumëfishuese në kthesën e Henlit. Trego funksionin e hormonit antidiuretik (ADH) në këtë proces.Ripërthithja në gypin distal dhe në gypin (kolektorin) mbledhës: shpjego si lëvizin jonet Na dhe jonet K në gypin distal dhe në kolektorin mbledhës.Cilat janë produktet përfundimtare të ekskretimit në veshka?

Përforcimi i njohurive: Kllaster. Diagrami i VenitNxënësit në grupe ndërtojnë kllasterin si më poshtë:

Veshka Korteksi (korja)

Medulla (palca) Legeni

Nefroni Kapsula Bauman

Gypi proksimal

Krahu zbritës i

kthesës së Henlit

Pjesa kulmore e kthesës së

Henlit

Krahu ngjitës i

kthesës së Henlit

Gypi distal Gypi kolektor

Funksionet e veshkës Ultrafiltrimi Ripërthithja përzgjedhëse Sekretimi Transporti

Drejtimi i lëvizjes së lëndëve

Nga glomerula në kapsulën Bauman

Nga gypi i nefronit në kapilarët e gjakutNga kapilarët e gjakut ne pjesën fundore të

gypit të nefronit

Nga legeni në uretera

Funksioni i hormonit ADH

Krahaso plazmën e gjakut me ultrafiltratin duke bërë dallimet përkatëse të lëndëve dhe trego lëndët e përbashkëta.Krahaso transportin e lëndëve në krahun zbritës të kthesës së Henlit, pjesën kulmore, krahun ngjitës të kthesës së Henlit dhe gypin distal.Krahaso ultrafiltratin, lëndët e ripërthithura në gjak dhe lëndët e sekretuara duke i veçuar në %.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon: Ndërtimin dhe funksionin e aparatit të ekskretimit. Ndërtimin dhe funksionin e nefronit. Ndërtimin dhe funksionin e pjesës së brendshme të gypit proksimal dhe gypit distal.N2: Skicon aparatin e ekskretimit, veshkën dhe nefronin.N3: Shpjegon ndërtimin dhe funksionin e veshkës dhe nefronit.N3: Shpjegon ndërtimin dhe funksionin e pjesës së brendshme të gypit proksimal dhe gypit distal. Analizon: Fazat e prodhimit të urinës në veshka. Lëvizjen e lëndëve në gypin e nefronit.N3: Analizon fazat e prodhimit të urinës në veshka.

1

N3: Analizon lëvizjen e lëndëve në gypin e nefronit.Krahason: Ultrafiltratin me lëndët e ripërthithura në gjak dhe sekretimin. Plazmën e gjakut me ultrafiltratin. N4: Krahason ultrafiltratin me lëndët e ripërthithura në gjak dhe sekretimin.N4: Plazmën e gjakut me ultrafiltratin.Interpreton përmes skemës transportin e lëndëve nëpër gypin e nefronit.N4: Interpreton përmes skemës transportin e lëndëve nëpër gypin e nefronit.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Modelon nefronin, veshkën dhe ndërton një aparaturë mbi funksionimin e nefronit. Interpreton një fletë analize të urinës.

Detyrë: Ushtrimi 12.6, f. 246.


Tematika: Homeostaza

Situatë e të nxënit: Dializa e veshkave. Diabeti i tipit 1 dhe diabeti i tipit 2.

Tema mësimore: (90’)85. Kontrolli i përmbajtjes së ujit86. Kontrolli i glukozës në gjak

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:përshkruan:rrugën që ndjek informacioni në osmorregullim;rrugën që ndjek informacioni në rregullimin e glicemisë.shpjegon:dukurinë e osmozës përmes së cilës lëviz uji nga tubi mbledhës në plazmën e gjakut;veçoritë e qelizave të ishujve të Langerhasit dhe të qelizave shenjë për hormonet insulinë, glukagon dhe adrenalinë;analizon:strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH); strukturën, prodhimin dhe veprimin e hormoneve insulinë glukagon dhe adrenalinë në qelizat shenjë;interpreton përmes skemës:mekanizmin e osmorregullimit në organizëm; mekanizmin e rregullimit të glicemisë në gjak.

Koncepte kyç:osmorregullim, osmoreceptorë, diurezë, ADH, hipotalamus, qeliza shenjë, fosforilazë aktive, akuaporina, gypi mbledhës, glikogjen, ishujt e Langerhasit, qelizat a, qelizat ß, insulinë,glukagon, GLUT 1, GLUT2, GLUT 4, glukokinazë, AMP ciklike, proteina G, enzima kinazë, gluko- neogjenezë, adrenalinë.


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, kimi, anatomi, fiziologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Demonstrimi) 25’, Ndërtimi i njohurive (VLMD) 40’, Përforcimi i njohurive (Kllaster, Diagrami i Venit)25’


Parashikimi: DemonstrimiNxënësit diskutojnë në grupe rreth dy situatave të mëposhtme, të cilat i kanë hasur në jetën e tyre të përditshme. Situatë rasti 1: Ju ka ndodhur shpesh që të keni etje. Në këtë rast vëllimi i urinës që shkarkohet në fshikëzën e urinës është i ulët dhe urina është e përqendruar. Ndërsa kur konsumon një sasi të mëdha lëngu, vëllimi i urinës në fshikëzën e urinës është i madh dhe urina është e holluar. Shpjego këto dy situata dhe krahasoji me njëra-tjetrën? Jep argumentet përkatës.Situatë rasti 2: Ju ka ndodhur shpesh që të konsumoni sasi të mëdha sheqeri duke e tepruar me çokollatë apo me tortë. Gjithashtu mund t’ju ketë rënë gjendje të fikëti, pasi nuk keni ngrënë ushqim. Shpjego dy situatat e

1

mësipërme, duke argumentuar përgjigjen. Trego shqetësimet që shfaq personi në të dy rastet.

Ndërtimi i njohurive: Veprimtaria e të menduarit dhe e të lexuarit të drejtuar (VLMD)(Kjo teknikë stimulon përqendrimin e nxënësit, aktivizimin e të menduarit, aftësinë parashikuese dhe vendosjen e lidhjeve logjike midis njohurive të mëparshme dhe njohurive të reja mbi osmorregullimin dhe rregullimin e glicemisë në gjak).

Osmorregullimi:Duke u mbështetur në njohuritë e mëparshme, trego funksionin e hormonit antidiuretik (ADH). Ku vepron ky hormon?Shpjego çfarë është osmorregullimi? Trego vendin dhe rolin e osmoreceptorëve që zbulojnë uljen e potencialit ujor në plazmën e gjakut. Përshkruaj rrugën që ndjek impulsi nervor deri në prodhimin e hormonit ADH. Plotëso:

Struktura Funksioni Qelizat shenjë ku vepron ADH-ja

Hormoni ADH

Shpjego mekanizmin e osmorregullimit kur potenciali ujor në plazmën e gjakut është ulur nën normë, duke u mbështetur në skemën e figurës 12. 17 dhe 12. 18.Shpjego rolin e enzimës fosforilaza aktive në përshkueshmërinë e qelizave të gypit mbledhës nga uji.Analizo fazat nëpër të cilat kalon procesi i osmozës së ujit nga gypi mbledhës në lëngun indor deri në plazmën e gjakut. Trego cili është nxitësi i prodhimit të hormonit antidiuretik (ADH)?Krahaso ndryshimet që pëson gypi mbledhës në transportin e ujit, kur përqendrimi i hormonit ADH është i ulët dhe kur përqendrimi i hormonit ADH është i lartë. Interpreto dy situatat e mëposhtme:

Kur një person nuk pi sasinë e duhur të ujit. Kur një person pi sasi uji mbi normë.

Kontrolli i glukozës në gjak:Sa është norma e glukozës në gjak? Pse i duhet qelizës glukoza? Argumento përgjigjen.Veço qelizat e organizmit që depozitojnë glukozën në formën e glikogjenit? Krahaso qelizat e muskujve me qelizat e mëlçisë për nga transporti i glukozës.Shkruaj reaksionin e shndërrimit të glukozës në glikogjen dhe trego strukturat përkatëse të tyre. Përshkruaj llojet e qelizave endokrine që ndodhen në ishujt e Langerhasit te pankreasi.

Qelizat α Qelizat β

Hormoni që sekreton

Funksioni që kryejnë

Përshkruaj rrugën që ndjek informacioni pas një vakti, kur racioni ushqimor përmban karbohidrate. Cilat qeliza aktivizohen në këtë rast: Qelizat α apo qelizat β? Cili hormon prodhohet dhe cili hormon bllokohet (insulina, glukagoni)? Përshkruaj rrugën që ndjek insulina deri në qelizat shenjë. Si e tejçon informacionin insulina në brendësi të qelizës. Trego funksionin e qelizave shenjë të insulinës. Shpjego si hyn glukoza në qelizën shenjë të muskulit, të trurit dhe të mëlçisë? Përse e shfrytëzon qeliza glukagonin? Veço tri

1

funksionet e insulinës në

1

organizëm.Përshkruaj rrugën që ndjek informacioni kur organizmi nuk ka konsumuar ushqim për tri vaktet e ditës.Cilat qeliza aktivizohen: ato α apo β? Cili hormon prodhohet: insulinë apo glukagoni? Shpjego mekanizmin e veprimit të hormonit glukagon në qelizat shenjë të mëlçisë. Pse nuk reagojnë ndaj tij qelizat e muskujve? Argumento përgjigjen. Shkruaj reaksionin e zbërthimit të glikogjenit në glukozë në qelizat shenjë. Trego burime të tjera të glukozës në këto qeliza.Krahaso mekanizmin e veprimit të insulinës dhe glukagonit mbi qelizat shenjë.Me cilin hormon ngjason hormoni adrenalinë lidhur me rregullimin e sheqerit në gjak.

Përforcimi i njohurive: Shoqërimi skematik i ideve. Nxënësit në grupe ndërtojnë mekanizmin e balancës së ujit përmes osmorregullimit.

Ulja e nivelit të ujit nën normë Osmoreceptorët Hipotalamus Neurohipofizanë plazmën e gjakut

kapin informacionin prodhon ADH sekreton ADH

ADH në gjakQelizat e gypit mbledhësEnzima fosforilaza aktive zhvendos fshikëzat me poreLëvizja e ujit nga gypi mbledhës në lëngun indor, në plazmën e gjakutMbajtja në normë e ujit në plazmën e gjakut.

Duke u mbështetur te skema e mësipërme, nxënësit interpretojnë përmes skemës mekanizmin e rregullimit të glicemisë në gjak.


Përshkruan: Rrugën që ndjek informacioni në osmorregullim. Rrugën që ndjek informacioni në rregullimin e glicemisë.N2: Përshkruan rrugën që ndjek informacioni në osmorregullim.N2: Përshkruan rrugën që ndjek informacioni në rregullimin e glicemisë.Shpjegon: Dukurinë e osmozës, përmes së cilës lëviz uji nga tubi mbledhës në plazmën e gjakut. Veçoritë e qelizave të ishujve të Langerhasit dhe të qelizave shenjë për hormonet insulinë, glukagon dhe adrenalinë.N3: Shpjegon dukurinë e osmozës, ku uji lëviz nga tubi mbledhës në plazmën e gjakut.N3: Shpjegon veçoritë e qelizave të ishujve të Langerhasit dhe të qelizave shenjë për hormonet insulinë, glukagon dhe adrenalinë.Analizon: Strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH). Strukturën, prodhimin dhe veprimin e hormoneve insulinë glukagon dhe adrenalinë në qelizat shenjë.N3: Analizon strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH).N3: Analizon strukturën dhe veprimin e insulinës, glukagon e adrenalinës në qelizat shenjë.Interpreton përmes skemës: Mekanizmin e osmorregullimit në organizëm. Mekanizmin e rregullimit të glicemisë në gjak.N4: Interpreton përmes skemës mekanizmin e osmorregullimit në organizëm. N4: Interpreton përmes skemës mekanizmin e rregullimit të glicemisë në gjak.

Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Fletë e analizave të gjakut. Matja e glicemisë nga nxënësi. Interpretim i parametrave të gjakut.Detyrë: Ushtrimi 12,7. Faqe 239.

Osmorregullimi (proces homeostaze)

1


Tematika: Homeostaza.Situatë e të nxënit:Acidi abshisik hormon i stresit te bima.Tema mësimore: (45’)

87. Homeostaza te bimët

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon funksionimin e gojëzave gjatë një ditë nate dhe në thatësirë; analizon ndërtimin dhe përshtatjen e qelizave roje lidhur me transportin e gazeve CO2, O2 dhe transpirimin;interpreton përmes skemës mekanizmin e hapjes dhe të mbylljes sëgojëzave si dhe ndikimin e acidit absishik në mbylljen e gojëzave.

Koncepte kyç:homeostazë, qelizë rojë, gojëza, transpirim, stresi ujor, gradient elektrokimik, acidi absishik, amiloplaste.


Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: TIK, kimi, fiziologji.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (Demonstrimi) 10’, Ndërtimi i njohurive (Di. Dua të di. Mësoj) 25’, Përforcimi i njohurive (Diagrami i Venit)10’


Parashikimi: DemonstrimiMësuesi/ja prezanton para nxënësve ecurinë e dy bimëve të të njëjtit lloj që jetojnë në kushte të ndryshme.Dy bimë të të njëjtit lloj rriten në mjedise të ndryshme temperature dhe lagështire. Bima e parë vendoset në një mjedis të favorshëm të temperaturës së mjedisit dhe të lagështirës së tokës, ndërsa bima tjetër vendoset në një mjedis me temperatura të larta të mjedisit dhe në tokë të thatë. Te cila bimë fotosinteza zhvillohet normalisht? Ç’varësi krijon te bima temperatura dhe lagështira? Pse vyshket bima e dytë? Argumento përgjigjen.

Ndërtimi i njohurive: Di/Dua të di/Mësoj


1. Qelizat e mezofilit të gjethes 1. Si transportohen këto

1. Gojëzat janë pore të qelizave roje të cilat transportojnë gazin CO2 në brendësi të gjethes dhe gazin O2 jashtë saj përmes procesit të difuzionit.2. Hapja e gojëzave ditën realizon difuzionin e gazeve CO2

O2 dhe transpirimin te bima. Mbyllja e gojëzave natën ul transpirimin te bimët duke siguruar ruajtjen e ujit.3. Ato hapen si përgjigje e rritjes së I të dritës dhe uljes së përqendrimit të gazit CO2 në brendësi të gjethes.Ndërsa mbyllen si përgjigje ndaj errësirës, përqendrimittë lartë të CO2 në gjethe, lagështirës së ulët, temperaturës së lartë dhe stresit ujor.4. Nxënësi shpjegon veçoritë specifike të qelizave roje lidhur me funksionin që ato kanë.5. Nxënësi shpjegon mekanizmin e hapjes dhe mbylljes së gojëzave përmes pesë hallkave që ndjekin njëra-tjetrën në figurën 12. 32.6. Ky hormon frenon pompën e protoneve hidrogjen dhe nxit lëvizjen e joneve të kalciumit në brendësi të qelizave roje, që ky i fundit nxit jonet e kaliumit të dalin jashtë duke rritur potencialin ujor brenda qelizave roje për nxjerrjen e ujit jashtë tyre.

furnizohen në mënyrë të vazh- dy gaze?dueshme me CO2 dhe prodhojnë gazin O2 në procesin e fotosin-tezës.

2. Pse gojëzat hapen dhe mbyllen në mënyrëritmike ditën dhe

2. Gojëzat hapen gjatë ditës dhe mbyllen natën?mbyllen gjatë natës. 3. Cili është ndikimi i3. Gojëzat reagojnë ndaj ndryshim- faktorëve mjedisor nëit të kushteve mjedisore. hapjen dhe mbylljen e4. Qelizat roje janë si dy fara të tyre?fasules të vendosura përballë 4. Cilat janë specifikat enjëra tjetrës. këtyre qelizave?5. Qelizat roje hapen kur ato 5. Si difuzon uji nëfryhen me ujë dhe mbyllen kur ka brendësi të tyre dhe sithatësirë. largohet uji nga to?6. Acidi absishik është hormone 6. Si ndikon ky hormonqë mbyll gojëzat si përgjigje ndaj në difuzionin e ujitstresit të bimës. jashtë qelizave roje?

Hapja e gojëzave Mbyllja e gojëzave

1

Përforcimi i njohurive: Diagrami i VenitNxënësit në grupe plotësojnë diagramin e mëposhtëm:

Rritja e intensitetit të dritës Errësirë Niveli i lartë i CO2

në qelizë

Stresi ujor

Niveli i ulët i CO2

në qelizë Lagështirë e ulët Temperaturë e lartë

Lëvizja e joneve H*

Lëvizja e joneve K+ Potanciali ujor Trashësia e murit

të qelizave rojeRoli i hormonit

ABA

Gojëzat e hapura

Gojëzat e mbyllura

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon funksionimin e gojëzave gjatë një ditë nate dhe në thatësirë. N2: Shpjegon si funksionojnë gojëzat gjatë një ditë nate dhe në thatësirë.Analizon ndërtimin dhe përshtatjen e qelizave roje lidhur me transportin e gazeve CO

2, O

2 dhe transpirimin.

N3: Analizon ndërtimin dhe përshtatjen e qelizave roje lidhur me transportin e gazeve CO2, O

2 dhe

transpirimin. N4: Interpreton përmes skemës mekanizmin e hapjes dhe të mbylljes së gojëzave, si dhe ndikimin e aciditabsishik në mbylljen e gojëzave. Detyra shtëpie dhe punë e pavarur:Portofol: Eksperiment lidhur me funksionimin e gojëzave te bima


Tematika: Homeostaza

Koncepte kyç:homeostazë, sistem koordinimi, termorregullim, ekskretim, deaminim, veshkë, filtrim, ripërthithje përzgjedhëse, sekretim, osmorregullim, diurezë, ADH, hipotalamus, insulinë, glukagon, adrenaline, qelizë roje, gojëza, transpirim, stres ujor, gradient elektrokimik, acidi absishik.

Tema mësimore: (45’)88. Përsëritje. Homeostaza te gjallesat shtazore dhe bimoreRezultatet e të nxënit. Nxënësi/ja:shpjegon:rolin e homeostazës në ruajtjen e ekuilibrit të parametrave të mjedisit të brendshëm përmes mekanizmit feedback negativ;procesin e ekskretimit, deaminimin, filtrimin, ripërthithjen, termorregullimin, osmorregullimin, gradientin elektrokimik në gojëza.analizon:hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore;ndërtimin dhe funksionin e hipotalamusit, organeve të aparatit të ekskretimit dhe të nefronit;strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH), insulinë, glukagon, adrenalinë dhe acidi absishik.interpreton përmes skemës mekanizmin e osmorregullimit, ekskretimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore.Burimet dhe mjetet: teksti “Biologji e thelluar 12”, fletë pune, foto, skica, video, internet, grafikë, tabela, fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, lapustila, animime, CD

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:TIK, fizikë, kimi, fiziologji.

1

interaktive.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePuna në grupe, Diskutim, Kllaster, Shoqërimi skematik i ideve, Diagrami i Venit, Mbledhja e punës (Uorkshopi).

Plazma e gjakut UltrafiltratiLëndët e ripërthithura në gjak

1


Kjo orë përsëritjeje realizohet duke e ndarë klasën në grupe pune me nga 5-6 nxënës dhe secili grup merr detyrën përkatëse. Mësuesi/ja orienton secilin grup të punojë rreth pyetjeve të përgatitura paraprakisht nga vetë ai/ajo. Secili grup prezanton para grupeve të tjera punën e tij duke koordinuar punën me grupet e tjera, i cili vlerësohet nga mësuesi/ja dhe grupet e tjera.

Parashikimi: Tabela e koncepteveFillimisht nxënësit plotësojnë tabelën e mëposhtme me konceptet kryesore.

Konceptet Shpjegimet përkatëse

homeostazë, sistem koordinimi, termorregullim, ekskretim, deaminim, filtrim, ripërthithje përzgjedhëse, sekretim, osmorregullim, diurezë, transpirim, stres ujor, gradient elektrokimik.

Ndërtimi i njohurive: Punë në grupeGrupi I: Kllaster. Shpjego si e ruan temperaturën 37°C trupi i njeriut në një ditë të nxehtë vere dhe në një ditë të ftohtë dimri. Skico mekanizmin e kontrollit të temperaturës dhe emërto hallkat e mëposhtme: ngacmuesi, receptorët, rruga ndijore, qendra e kontrollit, rruga lëvizore, efektorët.


Në mjedis të ftohtë Në mjedis të nxehtë

Ndryshimet fiziologjike të organizmit.

Në një ditë të ftohtë temperatura e organizmit kontrollohet nga:a. Hipotalamisi, adrenalina dhe tiroksina,b.Hipofiza, adrenalina dhe tiroksina,c. Hipotalamusi, adrenalina dhe ADH.

Termoreceptorët ndodhen në:a. Lëkurë,b.Hipotalamus,c. Hipofizë.

Grupi II: Shoqërimi skematik i ideve, Diagram i VenitRendit produktet e ekskretimit. Shpjego përmes reaksionit si dhe ku prodhohet ureja, gazi CO

2, kreatina dhe

acidi urik. Skico aparatin e ekskretimit te njeriu, emërto organet e tij. Analizo ndërtimin dhe funksionin e veshkës dhe nefronit. Përshtat pozicionin e nefronit në veshkë. Krahaso duke bërë dallimet përkatëse midis:

Interpreto përmes skemës mekanizmin e lëvizjes së lëndëve nga glomerula në kapsulën Bauman në procesin efiltrimit dhe lëvizjen e lëndëve nga gypi i nefronit në kapilarët e gjakut në procesin e ripërthithjes përzgjedhëse

Grupi III: Shoqërimi skematik i ideve, Kllaster

1

Skico nefronin dhe emërto tri pjesët e gypit të tij: gypin e përdredhur proksimal, kthesën e Henlit, gypin e përdredhur distal. Plotëso tabelën e mëposhtme:

Ripërthithja

Pjesët e gypit të nefronit Gypi proksimal Kthesa e Henlit Gypi distal

Ndërtimi i sipërfaqes së brendshme dhe pozicioni në veshkë.

Lloji i lëndëve, mënyra e transportit dhe drejtimi i lëvizjes së tyre.

Hapat e mekanizmit të transportit të lëndëve.

Lëndët që transportohen nga kthesa e Henlit në lëngun indor drejt plazmës së gjakut janë:1.Jonet Na+, Cl-, K+, glukoza,2.Jonet Na+, Cl-, aminoacidet,3.Jonet Na+, Cl-, H

2O.

Grupi IV: KllasterShpjego si ruhet potenciali ujor i plazmës së gjakut në trupin e njeriut, kur ai konsumoi sasi të ulët lëngjesh gjatë ditës dhe e kundërta, kur konsumon një sasi të madhe lëngjesh gjatë ditës. Skico mekanizmin e kontrollit të sasisë së ujit në organizëm dhe emërto hallkat e mëposhtme: ngacmuesi, receptorët, rruga ndijore, qendra e kontrollit, rruga lëvizore, efektorët. Interpreto përmes skemës mekanizmin e ndikimit të hormonit antidiuretik (ADH) në përshkueshmërinë e ujit në gypin mbledhës.Plotëso tabelën e mëposhtme:

Konsum i sasisë së ulët të lëngjeve Konsum i sasisë së lartë të lëngjeve

Roli i osmoreceptorëve

Sekretimi i ADH-së

Funksioni i ADH-së

Drejtimi i lëvizjes së ujit

Efekti i veprimit të hormonit antidiuretik (ADH) është:1.Të zvogëlojë humbjen e ujit me anë të urinës,2.Të rrit humbjen e ujit me anë të urinës,3.Të ndalojë prodhimin e urinës së përqendruar.

Grupi V: Organizimi grafik i ideveShpjego ç’ndodh me organizmin e një personi pasi ka konsumuar ëmbëlsira me tepricë. Skico mekanizmin e kontrollit të sasisë së tepërt të sheqerit në gjak dhe emërto hallkat e mëposhtme: ngacmuesi, receptorët, rruga ndijore, qendra e kontrollit, rruga lëvizore, efektorët. Veço tri funksionet e insulinës. Trego qelizat shenjë të veprimit të insulinës. Interpreto përmes skemës mekanizmin e veprimit të hormonit insulinë mbi qelizat shenjë. Rritja e glicemisë mbi normë në gjak aktivizon:

1.Qelizat α që sekretojnë hormonin glukagon,2.Qelizat β që sekretojnë hormonin insulinë,3.Qelizat α që sekretojnë hormonin insulinë.

Grupi VI: Organizimi grafik i ideveShpjego ç’ndodh me organizmin e një personi, pasi nuk ka konsumuar ushqime dhe është në gjendje kritike. Skico mekanizmin e kontrollit të sheqerit në gjak, i cili është ulur nën normë dhe emërto hallkat e mëposhtme: ngacmuesi, receptorët, rruga ndijore, qendra e kontrollit, rruga lëvizore, efektorët. Veço funksionin e hormonit glukagon. Trego qelizat shenjë të veprimit të glukagonit. Interpreto përmes skemës mekanizmin e veprimit të

1

hormonit glukagon mbi qelizat shenjë.Ulja e glicemisë nën normë në gjak bllokon:

1.Qelizat α që sekretojnë hormonin glukagon,2.Qelizat β që sekretojnë hormonin insulinë,3.Qelizat β që sekretojnë hormonin glukagon.

Mbledhja e punës (Uorkshopi)Grupi V dhe grupi VI koordinojnë rezultatet e punës së tyre dhe ndërtojnë një skemë përmbledhëse, duke

bërë një sintezë të mekanizmit të rregullimit të glicemisë në gjak, përmes tre hormoneve insulinë, glukagon dhe adrenalinë.

Grupi VII: Diagrami i VenitShpjego ndryshimet fiziologjike te bima gjatë ditës dhe gjatë natës. Si formohen gojëzat? Veço funksionet e tyre. Interpreto mekanizmin e hapjes dhe të mbylljes së gojëzave. A mbyllen gojëzat gjatë ditës? Nëse po argumento në ç’raste mbyllen dhe pse ka rëndësi mbyllja e tyre. Cili është roli i acidit absishik në mbylljen e gojëzave. Krahaso duke bërë dallimet përkatëse të qelizave roje kur gojëzat janë të hapura dhe kur gojëzat janë të mbyllura.

Ndryshimet në qelizat roje Gojëzat e hapura Gojëzat e mbyllura

Drejtimi i lëvizjes së joneve: H+, K+, H2O

Ndryshimi i murit të qelizave roje

Kur bima është në stres ujor:1.Prodhohet hormoni ABA i cili mbyll gojëzat,2.Nuk prodhohet hormoni ABA i cili mbyll gojëzat,3.Prodhohet hormone ABA i cili hap gojëzat.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Shpjegon: Rolin e homeostazës në ruajtjen e ekuilibrit të parametrave të mjedisit të brendshëm përmes mekanizmit feedback negativ. Procesin e ekskretimit, deaminimin, filtrimin, ripërthithjen, termorregullimin, osmorregullimin, gradientin elektrokimik në gojëza.N2: Shpjegon konceptet kryesore mbi homeostazën te gjallesat shtazore dhe te bimët.N3: Shpjegon rolin e homeostazës në ruajtjen e ekuilibrit të parametrave të mjedisit të brendshëm përmes mekanizmit feedback negativ.N3: Shpjegon procesin e ekskretimit, deaminimin, filtrimin, ripërthithjen, termorregullimin, osmorregullimin, gradientin elektrokimik në gojëza.

Analizon: Hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore. Ndërtimin dhe funksionin e hipotalamusit, organeve të aparatit të ekskretimit dhe të nefronit. Strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH), insulinë, glukagon, adrenalinë dhe acidi absishik.N3: Analizon hallkat e mekanizmit feedback negativ të termorregullimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore.N3: Analizon ndërtimin dhe funksionin e hipotalamusit, organeve të aparatit të ekskretimit dhe të nefronit. N4: Analizon strukturën, prodhimin dhe funksionin e hormonit antidiuretik (ADH), insulinë, glukagon, adrenalinë dhe acidi absishik.Interpreton përmes skemës mekanizmin e osmorregullimit, ekskretimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore.N4: Interpreton përmes skemës mekanizmin e osmorregullimit, ekskretimit, glicemisë në gjak, balancës së ujit në gjallesat shtazore dhe bimore.

1


Tematika: Koordinimi Situata e të nxënit: Aty ku biologjia takohet me fiziologjinë

Tema mësimore:89. Komunikimi nervor90. Harku reflektor

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurri- kulare: Fizikë, Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimoreNxënësi/ja:- krahason nëpërmjet një tabele funksionin e neuronit ndijor me atë lëvizor;- vlerëson rolin e përgjigjes reflektore si përgjigje mbrojtëse për organizmin.

Burimet: libri i nxënësit, fletore pune, e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: receptorë, efektorë, neurone ndijore, neurone të ndërmjetëm, neurone lëvizore, akson, dendrite, mielina, gradient elektrokimik, veprimtari reflektore, potencial i qetësisë

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve PNP

Parashikimi (25’); Ndërtimi i njohurive (20’+20’); Përforcimi (25’)


Parashikimi: Koha e pritjesU lihet nxënësve jo më pak se 15 min kohë për t’u menduar përpara se të përgjigjen. Në fillim të orës mësuesi/ja prezanton te nxënësit situatën e të nxënit. Jepen dy shembuj të veprimeve të pavullnetshme, si dhe dy shembuj të veprimeve të vullnetshme.Shpjegoni ndryshimet mes veprimeve të pavullnetshme dhe atyre të vullnetshme.

Strategji e të mësuarit në bashkëpunim, “kllasteri”, përdoret për të grupuar ide, mendime, objekte etj. Kjo teknikë nxit nxënësit të mendojnë lirshëm dhe hapur për problemet e caktuara.

Ndërtimi i njohurive: Hapi i parë (20’): FiguraMësuesi/ja formulon pyetje që lidhen me një figurë të cilën ai/ajo ua tregon ose projekton nxënësve.

• Si është i ndërtuar neuroni? Sa llojesh janë neuronet?• Krahasoni strukturën dhe funksionin e neuroneve

lëvizore dhe atyre ndijore.• Çfarë është mielina?• Cili është roli i ngushtimeve Ranviesë?

palca kurrizore

truri

fijet nervore dhe ganglionet nervore

SISTEMI NERVOR

tejçon impulsin nervor

informacionin ndijor

neuroni

1

Hapi i dytë (20’): Krahasimi i shënimeveMësuesi/ja ndërpret shpjegimin e mësimit në një pikë kryesore dhe u kërkon nxënësve të lexojnë, krahasojnë dhe të diskutojnë shënimet që kanë nxjerrë gjatë studimit dhe shpjegimit. Nxënësit diskutojnë për mënyrën se si lind potenciali i veprimit.

• Në ç’mënyrë ngacmohet neuroni?• Si tejçohet impulsi nervor përgjatë aksonit?• Cilat janë pjesët përbërëse të një harku reflektor.

Përforcimi: Diskutim në çiftMësuesi/ja shtron një pyetje dhe u kërkon nxënësve të përpunojnë përgjigjen duke punuar në dyshe.

• Si është i ndërtuar neuroni?• Nga se shkaktohet depolarizimi i membranës së neuronit?• Cili është roli i mielinës dhe i qelizave të Shvanit?• Skematizoni harkun reflektor.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Krahason nëpërmjet një tabele funksionin e neuronit ndijor me atë lëvizor.

• (N3) Skicon pjesët e një neuroni.• (N3) Shpjegon funksionet e neuronit ndijor, lëvizor dhe të ndërmjetëm.• (N4) Krahason nëpërmjet një tabele funksionin e neuronit ndijor me atë lëvizor.

2. Vlerëson rolin e përgjigjes reflektore si përgjigje mbrojtëse për organizmin.• (N2) Përshkruan në ç’mënyrë ngacmohet neuroni.• (N3) Shpjegon si tejçohet impulsi nervor përgjatë aksonit.• (N4)Vlerëson rolin e përgjigjes reflektore si përgjigje mbrojtëse për organizmin

Detyrat dhe puna e pavarurSkiconi tejçimin e impulsit nervor përgjatë një harku reflektor


Tematika: Kordinimi Situata e të nxënit: Aty ku biologjia takohet me fiziologjinë

Tema mësimore:91. Potenciali i veprimit92. Sinapset

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Fizikë, Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimoreNxënësi/ja:analizon lindjen dhe tejçimin e potencialit të veprimit;analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: gradient elektrokimik, veprimtari reflektore, potencial i qetësisë, potencial i veprimit, sinapsi, hapësira sinaptike, parasinaptike, passinaptike, neurotransmetues

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (25’); Ndërtimi i njohurive (20’+20’); Përforcimi (25’)

1


Parashikimi: Mendo-diskuto në çiftNxënësi/ja ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës mbi përgjigjet e mundshme.

Ushtrim 1. Cilat nga strukturat e neuronita) Lidhet me një neuron tjetër? b) Veçojnë aksonin që të kufizojë ndërhyrjen e neuroneve të tjera? c) Përmbajnë përqendrime të larta lëndësh kimike, të quajtura neurotransmetues?d) Lidhen me një efektor siç është muskuli? e) Lejojnë që impulsi nervor të kalojë shpejt përgjatë aksonit? f) Përmban ADN?

Ushtrimi 2. Mendoni për një hark reflektor të ndryshëm nga ato që kemi përmendur deri më tani. Përcaktoni një ngacmues konkret, emërtoni receptorin që e zbulon i pari atë ngacmues dhe efektorin që përgjigjet ndaj veprimit të tij, si edhe përshkruani rrugën me anë të të cilit përgjigjet efektori.

Ndërtimi i njohurive: Kubimi“Kubimi”është një teknikë që ndihmon shqyrtimin e një teme nga këndvështrime të ndryshme. Ai përfshin përdorimin e një kubi me lëvizje të shpejta për të menduarin, të shkruarin në secilën faqe të kubit. Mund të ndërtohet duke mbuluar një kuti të vogël me letër. Në secilën faqe të kubit shkruhen 6 kërkesa të shkurtra: përshkruaj, përcakto, shpjego, analizo, skico, argumento. Në fillim paraqitet tema. Më pas nxënësit udhëzohen të mendojnë për t’u dhënë përgjigje pyetjeve të mësuesit/es në varësi të faqes së kubit që u takon.

Hapi i parë (20’): Në fillim ndahet klasa në 6 grupe me 4-5 nxënës. Për secilin grup parashtron një nga pyetjet që i korrespondon secilës faqe të kubit. Duke iu referuar figurës 13.12 në tekstin e nxënësit:

• Përshkruani lindjen e potencialit të veprimit dhe mënyrën se si ai transmetohet përgjatë neuronit.• Shpjegoni çfarë është potenciali i qetësisë dhe përse vlera brenda është -70m V dhe shpjegoni ruajtjen e

shpejtësisë së përcjelljes së impulsit nervor përgjatë aksonit.• Skiconi grafikun e paraqitur në tekst. Çfarë ndodh ndërmjet 1 ms dhe 2 ms?• Përcaktoni disa nga pasojat e periudhës refraktare.• Analizoni çfarë e nxit lindjen e një potenciali veprimi.• Argumentoni duke iu referuar figurës 13.19 në librin e nxënësit kur lind potenciali receptor.

Hapi i dytë (20’): Strategji e të mësuarit në bashkëpunim“Kubimi” është një teknikë që ndihmon shqyrtimin e një teme nga këndvështrime të ndryshme. Ai përfshin përdorimin e një kubi me lëvizje të shpejta për të menduarin, të shkruarin në secilën faqe të kubit. Mund të ndërtohet duke mbuluar një kuti të vogël me letër. Në secilën faqe të kubit shkruhen 6 kërkesa të shkurtra: përshkruaj, emërto, shpjego, analizo, skico, vlerëso. Në fillim paraqitet tema. Më pas nxënësit udhëzohen të mendojnë për t’u dhënë përgjigje pyetjeve të mësuesit/es në varësi të faqes së kubit që u takon.

• Përshkruani pjesët përbërëse të sinapsit.• Shpjegoni mekanizmin e përcjelljes sinaptike.• Emërtoni proceset, me anë të së cilave fshikëzat çlirojnë përmbajtjen e tyre në membranën parasinaptike.• Skiconi mekanizmin e tejçimit të impulsit nervor në sinapsin neuron-qelizë muskulore• Analizoni rolin e acetilkolinesterazës.• Vlerësoni rëndësinë e funksionit të sinapseve dhe faktin që sinapsi nuk është vazhdimësi anatomike.

Përforcimi: DiskutimShtrohen për diskutim pyetjet:

• Pse në sinapse impulset përhapen vetëm në një drejtim?• Pse kur potencialet e veprimit arrijnë në mënyrë të përsëritur në sinapse, ato bëhen përfundimisht të paafta për

të përcjellë impulset në neuronin tjetër?

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon lindjen dhe tejçimin e potencialit të veprimit.

• (N2) Përshkruan lindjen dhe tejçimin e potencialit të veprimit.• (N3) Shpjegon lindjen dhe tejçimin e potencialit të veprimit.• (N4) Analizon lindjen dhe tejçimin e potencialit të veprimit.

2. Analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.• (N2) Përshkruan ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.• (N3) Shpjegon ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.• (N4) Analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve

Detyrat dhe puna e pavarur. Pyetjet 13.14, faqe 274.

Fusha: Shkencat e Natyrës Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII

Tematika: Kordinimi Situata e të nxënit: Aty ku biologjia takohet me fiziologjinë

Tema mësimore:93. Roli i sinapseve94. Tkurrja muskulore

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Fizikë, Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve;- analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore.

Burimet: libri i nxënësit, fletore pune, e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: potencial i qetësisë, potencial i veprimit, sinapsi, butoni sinaptik, hapësira sinaptike, parasinaptike, passinaptike, neurotransmetues, muskuj skeletor, sarkomer, miozina, aktina etj.



Parashikimi: Pyetje-PërgjigjeMësuesi/ja drejton pyetje dhe përgjigjet e nxënësve i shkruan në dërrasën e zezë.

• Përshkruani marrëdhënien ndërmjet forcës së ngacmuesit dhe madhësisë së potencialit receptor që lind.• Përshkruani marrëdhënien ndërmjet forcës së ngacmuesit që përdoret dhe shpeshtësisë së potencialeve të

veprimit që prodhohen në neuronin ndijor.• Çfarë e përcakton shpeshtësinë maksimale të potencialeve të veprimit në një neuron?

Ndërtimi i njohurive:Hapi i parë (20’): Të mësuarit reciprokNdaj klasën në grupe pune ku secili grup cakton një pyetje dhe pasi nxënësit lexojnë dhe u shpjegojnë njëri- tjetrit informacionin e ri i përgjigjen pyetjes së dhënë.

1

Pyetjet për secilin grup• Potencialet prag në qelizat receptore mund të rriten ose të ulen. Tregoni për përparësitë e mundshme të kësaj

dukurie• Emërtoni proceset, me anë të së cilave fshikëzat çlirojnë përmbajtjen e tyre në membranën• parasinaptike.• Përshkruani rolin e acetilkolinesterazës.• Çfarë janë sinapset? Përcaktoni arsyet përse janë të domosdoshme sinapset.• Pse në sinapse impulset përhapen vetëm në një drejtim?• Pse kur potencialet e veprimit arrijnë në mënyrë të përsëritur në sinapse, ato bëhen përfundimisht të paafta për

të përcjellë impulset në neuronin tjetër.

Hapi i dytë (20’): Të mësuarit reciprokNdahet klasa në grupe pune, ku secili grup cakton një pyetje dhe pasi nxënësit lexojnë dhe i shpjegojnë njëri- tjetrit informacionin e ri i përgjigjen pyetjes së dhënë.

Pyetjet për secilin grup• Nëpërmjet një tabele krahasoni muskujt e vijëzuar, të lëmuar dhe të zemrës• Si është i ndërtuar një muskul i vijëzuar?• Skematizoni ndërtimin e fijes muskulore. Për secilën nga këto përbërës të fijes muskulore përcaktoni

funksionin: rrjeti sarkoplazmik; sarkomeri; miofibrili• Shfrytëzoni figurën 13.27 të tekstit dhe skiconi një skemë, ku të paraqitet vendosja e fijezave të trasha dhe

atyre të holla në një sarkomer të muskulit në gjendje qetësie. Tregoni dhe shënoni në skemën tuaj: një fijez të trashë, katër fijeza të holla dhe dy vija Z.

• Shfrytëzoni figurën 13.27 për të formuar një skemë, ku të paraqitet vendosja e fijezave të trasha dhe atyre të holla në një sarkomer të muskulit në gjendje qetësie. Tregoni dhe shënoni në skemën tuaj një shirit A, një shirit I dhe një shirit H.

• Gjatësia mesatare e një sarkomeri të muskulit në gjendje qetësie është 2, 25 μ m. Përdorni figurën 13.27 për të përllogaritur zmadhimin e skemës suaj.

Përforcimi: Mendo diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës.

• Skematizoni mënyrën se si tejçohet impulsi nervor përgjatë sinapsit neuron-neuron• Përshkruani strukturën e fijezave të trasha dhe të holla të muskulit

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve

• (N2) Përshkruan ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.• (N3) Shpjegon ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.• (N4) Analizon nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve.

2. Analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore.• (N2) Përshkruan ndërtimin të muskujve të vijëzuar.• (N3) Krahason nëpërmjet një tabele muskujt e lëmuar, vijëzuar dhe të zemrës.• (N4) Analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore.

Detyrat dhe puna e pavarur - Skematizoni ndërtimin e një fije muskulore.

Shpjegoni ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve

Analizoni nëpërmjet skematizimeve ndërtimin, funksionin dhe rolet e sinapseve

Midis kujt qelizave realizohen sinapset?

Si është ndërtuar një muskul i vijëzuar?

Krahasoni nëpërmjet një tabele muskujt e lëmuar, vijëzuar dhe të zemrës

1

Fusha: Shkencate natyrës Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII


Tema mësimore:95. Si realizohet tkurrja muskulore96. Komunikimi hormonal

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: Fizikë, Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore;- argumenton me anë të skematizimit rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: tropomiozina, aktina, troponina, tkurrje muskulore, membrana passinaptike hormone, qelizë shenjë endokrine, sekretim etj.



Parashikimi: Harta e të pyeturit“Harta e të pyeturit” është një skicë që shfaq idetë e rëndësishme të mësimit, të vendosura në një renditje logjike në trajtën e një skeme racionale pyetjesh.

Ndërtimi i njohurive:Hapi i parë (20’): Veprimtari e leximit të drejtuarMësuesi/ja u kërkon nxënësve që gjatë leximit t’u përgjigjen pyetjeve të mëposhtme. Përcaktohen për secilin nxënës dy pyetje, për të cilat ai duhet të përgatitet. U lihet rreth 10 minuta kohë për përgatitje.

• Cilat dukuri paraprijnë rrëshqitjen e fijeve të aktinës mbi ato të miozinës?• Si ndodh rrëshqitja e fijezave të aktinës mbi ato të miozinës?

Mekanizmi i veprimit të hormonit mbi qelizat shenjë

Hormoni shërben si ngacmues për qelizën shenjë

Ngacmimi kapet nga receptori

Formohet “proteina G” që transmeton ngacmimin

Formohet AMP-c

Kjo aktivizon enzimat

Përgjigjja vjen nëpërmjet: sekretimit; transkriptimit etj.

1

• Cilat dukuri ndodhin në sinapsin neuron-qelizë muskulore?• Cilat dukuri ndodhin kur në fijen muskulore vjen impulsi nervor?• Përshkruani ngjashmëritë dhe ndryshimet ndërmjet strukturës dhe funksioneve të sinapseve• ndërneurale dhe bashkimeve neuromuskulore.• Analizoni burimet që përdor qeliza muskulore për të siguruar energjinë e nevojshme për tkurrje.

Pasi nxënësit përgatiten për pyetjet përkatëse diskutohen në klasë përgjigjet e sakta.

Hapi i dytë (20’): Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një seri ngjarjesh, procesesh, veprimesh ose vendimesh. Gjatë skematizimit u drejtoj pyetje nxënësve që lidhen me sinjalizimin e qelizave të zhvilluar në tematikën

Përforcimi: Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një seri ngjarjesh, procesesh, veprimesh ose vendimesh. U kërkoj nxënësve që të punojnë në grupe dyshe. Secili prej nxënësve do të skematizojë zinxhirin e sekuencave për njërën nga dy çështjet:1- Serinë e dukurive që ndodhin gjatë ciklit uterin2- Serinë e dukurive që ndodhin gjatë ciklit të vezoresU lë 15’ kohë që të përgatiten para se të përgjigjen ata kontrollohen më parë nga shoku i bankës. Ngrihen në tabelë dy nxënës njëri për pyetjen e parë dhe një tjetër për pyetjen e dytë. Gjatë përgjigjeve nxënësit do të shpjegojnë rolin e hormoneve në ciklin e riprodhimit te femra.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore

• (N2) Përshkruan ndërtimin të muskujve të vijëzuar.• (N3) Krahason nëpërmjet një tabele muskujt e lëmuar, vijëzuar dhe të zemrës.• (N4) Analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore.

2. Argumenton me anë të skematizimit rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.• (N2) Shpjegon rolin e hormoneve si mesazherë molekularë.• (N3) Skematizon ndryshimet që ndodhin në vezore dhe në mitër gjatë ciklit të riprodhimit te femra.• (N4) Argumenton me anë të skematizimit rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.

Detyrat dhe puna e pavarur. Hartoni një raport mbi planifikim familjar.

1



Tema mësimore:97. Kontrolli i lindjeve98. Kontrolli dhe koordinimi te bimët

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkur- rikulare: Fiziologji bimore, Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- diskuton mekanizmat e kontrollit të lindjes dhe politikat që duhet të ndiqen në nivel rajonal, kombëtar dhe ndërkom- bëtar;- argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: planifikim familjar, SST, pilula, prezervativ, hormone bimore, pompa të kalciumit, auksina, giberelina, ABA



Parashikimi: Mendo-diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës mbi përgjigjet e mundshme. Mësuesi/ja u drejton nxënësve pyetjet e mëposhtme dhe u lë 10’ kohë për përgatitjen.

• Analizoni se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore• Argumentoni me anë të skematizimeve rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës

Pas kohës së përcaktuar mësuesi/ja fillon kontrollin e përgjigjeve të nxënësve.

Ndërtimi i njohuriveHapi i parë (25’): Redaktimi në çiftMësuesi/ja synon ta bëjë sa më aktiv procesin. Të redaktosh do të thotë të sugjerosh, komentosh, të ndryshosh pjesë të caktuara në një shkrim. Krijohen grupe dyshe nxënësish. Nxënësi që redakton duhet të ndjekë tre hapa:1) Të përgëzojë; 2) Të sugjerojë; 3) Të korrigjojë. Rregulli i parë është:a) qëndrimi pozitiv - nxënësi nuk duhet ë harrojë sa ndihmuese është kur dikush të nxit, inkurajon për të përmirësuar atë që duhet të shkruash;b) gjithmonë redaktimi fillon me një kompliment dhe përgëzim, si p.sh.,“Pjesa që më pëlqeu më shumë ....” ose “Më pëlqeu mënyra se si...” etj. Më pas bën sugjerimet që t’i japë shokut idenë e saktë të asaj që duhet të bëjë për të shkruar sa më mirë - Duhet të mbajë qëndrim pozitiv dhe të jetë specifik. Faza e tretë, korrigjimi përfshin ndreqje gabimesh drejtshkrimore, qartësim frazash ose fjalish, vendosje shenjash pikësimi etj. Nxënësit kanë pasur si detyrë shtëpie “Të hartojnë një raport mbi planifikim familjar”. Shoku i bankës bën redaktimin e detyrës së shokut tjetër (rreth 10 min) më pas me nxënësit diskutohen mënyrat e kontrollit të lindjeve të metat dhe përparësitë.

Hapi i dytë (20’): Punë në grupeKlasa ndahet në grupe me nga 4-5 nxënës. Për secilin grup mësuesi/ja shpërndan nga një pyetje që lidhet me temën “Kontrolli dhe koordinimi te bimët”

1

Pyetjet për secilin grupGrupi I - Përshkruani eksperimentin që ndiqet për të përcaktuar komunikimin elektro-kimik te bimët.Grupi II - Shpjegoni në ç’mënyrë bima mishngrënëse Dionea muscipula kap insektet që ulen në gjethet e saj. Grupi III - Shpjegoni përparësitë e bimëve që zotërojnë reagime të shpejta ndaj ngacmuesve.Grupi IV- Mbyllja e gjetheve të bimës Venus që kap miza është një shembull i ligjit “Gjithçka ose asgjë”. Shpjegoni pse.Grupi V - Tregoni përparësitë e bimës Venus nga tretja e insekteve.Grupi VI - Përshkruani në vija të përgjithshme lëndët kimike që shërbejnë si mesazherë te bimët

Përforcimi: Strategji e të mësuarit në bashkëpunim: Mendo diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës. Mësuesi/ja u jep nxënësve të punojnë së bashku me shokun e bankës pyetjet 13.12 b në tekstin e nxënësit. U lihet rreth 10 min kohë për t’u përgatitur. Më pas bëhet kontrolli i përgjigjeve.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Diskuton mekanizmat e kontrollit të lindjes dhe politikat që duhet të ndiqen në nivel rajonal, kombëtar

dhe ndërkombëtar.• (N2) Përcakton mënyrat më efikase në kontrollin e lindjeve.• (N3) Shpjegon rolin e pilulave në organizëm dhe ndikimin e tyre në prodhimin e FSH dhe LH.• (N4) Diskuton mekanizmat e kontrollit të lindjes dhe politikat që duhet të ndiqen në nivel rajonal,

kombëtar dhe ndërkombëtar.

2. Argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët• (N2) Përshkruan mënyrën e komunikimit elektro-kimik te bimët.• (N3) Shpjegon me anë të skematizimit mënyrën e veprimit të hormoneve në qelizat bimore.• (N4) Argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët.

Detyrat dhe puna e pavarur. Pyetjet 13.11, faqe 286, libri i nxënësit.



Tema mësimore:99. Auksinat dhe rritja në gjatësi e bimëve100. Përsëritje: Koordinimi

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Fizikë, Kimi, Fiziologji bimore.

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët;- krahason rrugët, përmes së cilave gjitarët dhe bimët koordinojnë reagimet ndaj ngacmuesve të brendshëm dhe të jashtëm;- analizon ndërtimin dhe funksionet e neuroneve, duke përfshirë edhe fiziologjinë e tyre;- analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore;- argumenton me anë të skematizimit rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.


Koncepte kyç: hormone bimore, pompa të kalciumit, auksina, giberelina, ABA receptorë, efektorë, neurone ndijore, neurone të ndërm- jetëm, neurone lëvizore, akson, dendrite, mielina, gradient elektrokimik, veprimtari reflektore, potencial i qetësisë.


1


Parashikimi: Koha e pritjesU lihet nxënësve jo më pak se 15 min për t’u menduar përpara se të përgjigjen. Në fillim u kërkohet nxënësve t’u përgjigjen pyetjeve të mëposhtme. U lihet mesatarisht 10 min kohë për t’u përgatitur.

• Përshkruan mënyrën e komunikimit elektro-kimik te bimët.• Shpjegon me anë të skematizimit mënyrën e veprimit të hormoneve në qelizat bimore.• Argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët.

Pas përgatitjes filloj kontrollin e përgjigjeve të nxënësve

Ndërtimi i njohurive:Hapi i parë (20’): Punë në grupeKlasa ndahet në grupe me nga 4-5 nxënës. Për secilin grup shpërndaj nga një pyetje që lidhet me temën “Auksinat dhe rritja në gjatësi e bimëve”

Pyetjet për secilin grupGrupi I - Përshkruani çfarë janë auksinat dhe ku prodhohen ato.Grupi II - Shpjegoni me anë të skematizimit mënyrën e veprimit të auksinave në qelizat bimore. Grupi III - Përshkruani çfarë janë giberelinat dhe si u zbuluan atoGrupi IV- Shpjegoni rolin e giberelinave dhe ndikimin gjenetik në prodhimin e tyre te bimëtGrupi V-Analizoni në ç’mënyrë giberelinat ndikojnë në rritjen e farës dhe roli i tyre në shkatërrimin e proteinave DELLA.Grupi VI -Tregoni se si auksina nxit rritjen në gjatësi. Si janë fenotipet e bimëve me gjenotipe LL, Ll dhe ll?

Hapi i dytë (25’): Punë në grupeKlasa ndahet në grupe me nga 4-5 nxënës. Për secilin grup përcaktoj pyetjet që lidhen me temën “Përsëritje: Koordinimi”. U lihet nxënësve 10 minuta për t’u përgatitur.

Pyetjet për secilin grupGrupi I - Si e transmeton informacionin potenciali i veprimit? Grupi II - Çfarë e nxit lindjen e një potenciali veprimi?Grupi III - Shpjegoni mekanizmin e përcjelljes sinaptike.Grupi IV- Analizoni dukuritë që ndodhin në sinapsin neuron-qelizë muskulore dhe dukuritë që ndodhin gjatë tkurrjes muskulore.Grupi V - Shpjegoni dukuritë që ndodhin gjatë ciklit të riprodhimit te femra. Grupi VI - Analizoni rolin e hormoneve në ciklin e riprodhimit te femra.

Pas përgatitjes secili grup ngre një përfaqësues për t’u përgjigjur. Nxënësit e grupeve të tjera plotësojnë përgjigjet e shokëve të tyre.

Përforcimi: Analiza morfologjike ose analiza e përgjithshme morfologjike - metodë e zhvilluar për të zbuluar të gjitha zgjidhjet e mundshme të një problemi josasior të ndërlikuar në shumë drejtime. Shtrohet përpara nxënësve problemi:Gjatë hekurosjes së rrobave, Ana preku me dorën e majtë pa dashje hekurin e nxehtë. Në mënyrë të menjëhershme ajo tërhoqi dorën. Përcaktoni pjesët përbërëse të harkut reflektor. Përshkruani strukturën e mbështjellës mielinike. Përcaktoni dukuritë që ndodhin në sinapsin neuron - qelizë muskulore. Përcaktoni dukuritë që ndodhin në qelizën muskulore kur vjen impulsi nervor. U lihet nxënësve rreth 10 minuta për t’u përgatitur. Më pas bëhet kontrolli i përgjigjeve të nxënësve.

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:• (N4) Argumenton nëpërmjet shembujve format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët• (N3) Krahason rrugët, përmes së cilave gjitarët dhe bimët koordinojnë reagimet ndaj ngacmuesve të

brendshëm dhe të jashtëm;• (N4) Analizon ndërtimin dhe funksionet e neuroneve, duke përfshirë edhe fiziologjinë e tyre• (N4) Analizon se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore• (N4) Argumenton me anë të skematizimit rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës

Detyrat dhe puna e pavarurShkruani një ese me temë “Edhe bimët kanë ndjenja”Eseja duhet të përfshijë argumentim shkencor për mënyrat e reagimit të bimëve ndaj ngacmuesve të ndryshëm


Tematika: Koordinimi

Tema mësimore: (45’)101. Ushtrime. Koordinimi

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkur- rikulare: Fizikë, Kimi, Fiziologji bimore

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zgjidh ushtrime mbi format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët;- krahason rrugët, përmes së cilave gjitarët dhe bimët koordinojnë reagimet ndaj ngacmuesve të brendshëm dhe të jashtëm;- skematizon ndërtimin e neuronit, dhe shpjegon me fjalët e tij fiziologjinë e neuronit;- shpjegon me anë të ushtrimeve se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga neuronet lëvizore;- argumenton në ushtrime rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.


Koncepte kyç: hormone bimore, pompa të kalciumit, auksina, giberelina, ABA receptorë, efektorë, neurone ndijore, neurone të ndërm- jetëm, neurone lëvizore, akson, dendrite, mielina, gradient elektrokimik, veprimtari reflektore, potencial i qetësisë.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePunë me grupe


Strategjia e përdorur: Punë me grupeMësuesi/ja ndan klasën në grupe me 5-6 nxënës secili grup dhe për secilin grup ka përgatitur pyetjet përkatëse.

Punë e drejtuar: (5’) DiskutimMësuesi/ja në këtë etapë të orës mësimore diskuton me nxënësit përgjigjet e pyetjeve të drejtuara për secilin grup. Mësuesi/ja i drejton ata për mënyrën se si duhet të përgjigjen dhe ku duhet të përqendrohen në përgjigjet e tyre: Ushtrimet 1- 5, faqe 292-293, te libri i nxënësit.

Punë e pavarur: (25’) Koha e pritjesU lihet nxënësve jo më pak se 15 min kohë për t’u menduar përpara se të përgjigjen për pyetjen e shtruar prej tij. U lihet nxënësve 10 minuta për t’u përgatitur për secilin ushtrim.Grupi I - Ushtrimi 6, faqe 293 Grupi II - Ushtrimi 7, faqe 294 Grupi III - Ushtrimi 8, faqe 294 Grupi IV - Ushtrimi 9, faqe 295 Grupi V - Ushtrimi 10, faqe 295Grupi VI - Ushtrimi 11, faqe 295-296

1

Punë e diferencuar: (15’). Pas mbarimit të etapës së dytë nxënësve më të spikatur, mësuesi/ja u jep disa ushtrime të një niveli më të lartë vështirësie:

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:• (N3) Zgjidh ushtrime mbi format e komunikimit dhe kontrollit të rritjes te bimët.• (N3) Krahason rrugët, përmes së cilave gjitarët dhe bimët koordinojnë reagimet ndaj ngacmuesve të

brendshëm dhe të jashtëm.• (N3) Skematizon ndërtimin e neuronit, dhe shpjegon me fjalët e tij fiziologjinë e neuronit.• (N3) Shpjegon me anë të ushtrimeve se si tkurren muskujt e vijëzuar në përgjigje të impulseve nga

neuronet lëvizore.• (N4) Argumenton në ushtrime rolin e hormoneve në ciklin riprodhues të femrës.


Tematika: Koordinimi

Tema mësimore:102. Test për tematikat: Këmbimi i gazeve, Imuniteti, Energjia dhe frymëmarrja qelizore, Fotosinteza, Homeostaza, Koordinimi (45’)Rezultatet e të nxënit për temën mësimore. Nxënësi/ja zgjidh ushtrime:- se si ndodh këmbimi i gazeve në mushkëri;- se si sistemi imunitar arrin të dallojë qelizat e trupit nga çfarëdolloj gjëje tjetër e huaj, si patogjenet dhe indet që transplantohen;- mbi mënyrën si ndodhin frymëmarrja aerobe dhe anaerobe;- mbi mënyrat e shndërrimit të energjisë diellore në fazën pavarur nga drita dhe përdorimin e saj për prodhimin e molekulave të përbëra organike;- mbi homeostazën, sistemin nervor dhe endokrin;- mbi reagimin dhe komunikimin te bimët.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, Fotokopje të testit të përgatitur nga mësuesi/ja etj.

Koncepte kyç: hormone bimore, pompa të kalciumit, auksina, giberelina, ABA receptorë, efektorë, neurone ndijore, neurone të ndërmjetëm, neurone lëvizore, akson, dendrite, mielina, gradient elektrokimik, veprimtari reflektore, potencial i qetësisë.


Detyra e kontrollit është menduar të zhvillohet në formë testimi. Janë përgatitur dy variante testesh .Çdo variant përmban këto rubrika pyetjesh:

Qarkoni alternativën e saktë: Përfshin pesë pyetje me nga katër alternativa, nga të cilat vetëm njëra është e saktë. Nëse nxënësi qarkon alternativën e saktë, vlerësohet me një pikë.Shpjegoni. Në këtë rubrikë nxënësi shpjegon një nga proceset më të rëndësishme të trajtuara gjatë periudhës janar-mars.Krahasoni. Nxënësi krahason procese të tilla, si fotofosforilimin me fosforilimin oksidativ apo fotofosforilimin ciklik dhe jociklik.Ushtrime: Çdo variant përmban 3- 4 ushtrime, nëpërmjet të cilave testohen dijet e nxënësve mbi fotosintezën, frymëmarrjen qelizore, koordinimin, imunitetin etj. Zgjidhja e ushtrimeve kërkon ndërlidhjen e koncepteve nga fusha të ndryshme të biologjisëVlerësimi - Vlerësim formues.Tabela e vlerësimit: Vlerësimi i nxënësit bëhet sipas tabelës së mëposhtme:

PIKËT 0-9 10-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40

NOTA 4 5 6 7 8 9 10

1

MODELE TESTESH

EMRI…….........…… MBIEMRI……................ KLASA XII VARIANTI A

TEST KOHA 45’

RRETHONI ALTERNATIVËN E SAKTË (5 pikë)1- Në cilën strukturë gjenden kërce?

a) hojëza;b) bronkiole;c) kapilarë;d) trake.

2- Cili prej pohimeve të mëposhtme shpjegon se përse molekulat e antitrupit kanë strukturë katërsore?a) Antitrupat kanë një sektor të ndryshueshëmb) Antitrupat kanë forma komplekse trepërmasore (3D)c) Antitrupat kanë katër polipeptided) Antitrupat kanë më tepër se një polipeptid

3- Cilat janë produktet e reaksioneve të fotosintezës për fazën dritore?a) ATP, RuBP dhe NAD i reduktuar;b) ATP, oksigjen dhe NADP i reduktuar;c) GP, oksigjen dhe NAD i reduktuar;d) GP, NADP i reduktuar dhe RuBP.

4- Glukoza është mjaft e vogël dhe filtrohet nga gjaku në glomerulë, por normalisht ajo nuk gjendet në urinë. Kjo ndodh, sepse:

a) ripërthithet në gypthin e përdredhur distal;b) ripërthithet në gypthin e përdredhur proksimal;c) ripërthithet nëpër të gjithë gjatësinë e neuronit;d) hyn nëpërmjet frymëmarrjes në qelizat e veshkave

5-Cili pohim e përshkruan veprimin biologjik të pilulave kontraceptive estrogjen/progesteron?a)Rritin përqendrimet e hormoneve që rritin trashësinë e endometrit në mitër.b)Rritin përqendrimin e hormoneve që parandalojnë zhveshjen e endometrit nga mitra.c) Rritin përqendrimin e hormoneve që nxitin një sekretim të një porcioni të madh të LH-së nga pjesa e

përparme e hipofizës.d)Rritin përqendrimin e hormoneve që frenojnë sekretimin e FSH-së dhe LH-së nga pjesa e përparme e

hipofizës.

Shpjegoni rolet e joneve të kalciumit në koordinimin e tkurrjes muskulore [5] Krahasoni nëpërmjet një tabele fotofosforilimit ciklik dhe jociklik; [2]

USHTRIME:1- Përbërja e ajrit të hojëzave mbahet konstante (e pandryshueshme), edhe pse gazet këmbehen me gazet e gjakut në kapilarët që rrethojnë hojëzat.

a)Përshkruani proceset e këmbimit të gazeve ndërmjet hojëzave dhe gjakut. [2]b)Shpjegoni pse përbërja e ajrit të hojëzave mbahet konstante (e pandryshueshme). [3]c) Përmendni tri rrugët, nëpër të cilat sistemi i këmbimit të gazeve u përgjigjet nevojave që lindin gjatë

ushtrimeve fizike. [3]

1

2 a) Shpjegoni se përse vlera energjetike e yndyrave është dy herë më e madhe se ajo e karbohidrateve. [2]b) Matjet e oksigjenit të përvetësuar dhe të dyoksidit të karbonit në një respirometër, të prodhuar nga farat që mbijnë, kanë treguar se janë përdorur 25 cm3 oksigjen dhe janë prodhuar 17, 5 cm3 dyoksid karboni në të njëjtën periudhë kohe. Përllogaritni RQ për këto bimë; [1]c) Identifikoni se cilin substrat për frymëmarrje kanë shfrytëzuar këto fara. [1]d) Bima Dahlia rezervon një përbërje të quajtur inulinë, që është një polimer i fruktozës. Struktura e fruktozës është paraqitur në figurë. e) Shkruani me fjalë reaksionin e formimit dhe shpërbërjes së inulinës dhe emërtoni këto reaksione (4)Përllogaritni RQ e insulinës në të dy reaksionet gjatë frymëmarrjes anaerobe. [2]

3-a)Përshkruani strukturën e një veshke, duke përfshirë edhe enët e gjakut që e shoqërojnë. [5]b Përshkruani mekanizmat që janë përfshirë në ripërthithjen në gypthin e përdredhur proksimal, si dhe mënyrën se si qelizat epiteliale të gypthave të përdredhur proksimalë janë përshtatur për të kryer këtë proces. [5]

TABELA E VLERËSIMIT: Vlerësimi i nxënësit bëhet sipas tabelës së mëposhtme:

PIKËT 0-9 10-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40

NOTA 4 5 6 7 8 9 10

EMRI………… MBIEMRI……................ KLASA 12 VARIANTI

B TEST KOHA 45’

QARKONI ALTERNATIVËN E SAKTË (5 pikë)

1- Cila prej lëndëve të mëposhtme në tymin e duhanit dëmton sistemin e këmbimit të gazeve?a) monoksidi i karbonit dhe karcinogjenet;b) monoksidi i karbonit dhe nikotina;c) karcionogjenet dhe katrani;d) nikotina dhe katrani.

2- Cili prej pohimeve të mëposhtme përshkruan qelizat që prodhojnë antitrupa monokloniale?a) Një klon i limfociteve B, që sekretojnë antitrupa të ndryshëm;b) Një klon i qelizave hibridoma, që sekretojnë proteina identike;c) Një klon i limfociteve T, që sekretojnë të njëjtën citokinë;d) Një klon i limfociteve T, që sekretojnë antitrupa identikë.

3- Ku ndodhen produktet e përdorura nga fotofosforilimi në një kloroplast?a) në këllëf;b) në grana;c) në stromë;d) në tilakoid.

1

4- Si përgjigje ndaj dehidratimit ndodh sekretimi i ADH-së nga pjesa e pasme e gjëndrës së hipofizës. Njëri prej efekteve të tij është të nxisë:

a) një ulje të shkallës së filtrimit glomerular;b)një rritje të numrit të akuaporinave në membranat qelizore të qelizave të gypave mbledhës;c) një rritje të përvetësimit të ujit nga qelizat në gypthin e përdredhur proksimal të neuroneve; d)një rritje të vëllimit të urinës së prodhuar nga veshkat.

5-Cila prej përgjigjeve të mëposhtme është përgjegjëse për përcjelljen me kërcime në neuronet me mielinë?a)membranat e aksonit b)nyjat e Ranviesë;c) qelizat e Shvanit;d)kanalet proteinike që hapen nga potenciali

Shpjegoni se si një impuls nervor përcillet nëpër një neuron lëvizor [5] Krahasoni nëpërmjet një tabele fotofosforilimit dhe fosforilimit oksidativ; [2]

USHTRIME:

1- Figura paraqet një molekulë antitrupi.a. Përshkruani shkurt se si prodhohen dhe sekretohen molekulat e antitrupit. [3]b. Emërtoni:i sektorët “x” dhe “Y” [2]ii lidhjet e shënuara me “Z” [1]c. Shpjegoni se si struktura e një antitrupi lidhet me funksionin e tij. [2]

2- Në frymëmarrjen aerobe, cikli i Krebsit është konsideruar si një sërë hallkash (reaksionesh më të thjeshta).Njëri prejkëtyre reaksioneve është shndërrimi i acidit suksinik në acid fumarik nga një enzimë e quajtur suksinat dehidrogjenazë.Përcaktoni rolin që luajnë enzimat dehidrogjenaza në ciklin e Krebsit[5] Shpjegoni shkurtimisht rëndësinë e këtij roli në prodhimin e ATP-së.[5]

3-Giberelina është një rregullator i rritjes së bimëve. Tregoni rolin e giberelinës në mbirjen e farave sikurse janë ato të grurit dhe elbit. [5]

4- Sinapset janë një bashkim ndërmjet dy neuroneve ose ndërmjet një neuroni lëvizor dhe një qelize muskulore. Përshkruani se si një impuls kalon nëpër sinapsin neuron-qelizë muskulore [5]

Tabela e vlerësimit: Vlerësimi i nxënësit bëhet sipas tabelës së mëposhtme:

PIKËT 0-9 10-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40

NOTA 4 5 6 7 8 9 10

1

Fusha: Shkencat E Natyrës Lënda: Biologji Shkalla: VI Klasa: XII

Tema mësimore:104. Vlerësim portofoli - Periudha: Janar-Mars

Kriteret për monitorimin e cilësisë së portofolit.- Aspekti i koleksionimit të materialeve- Procesi i reflektimit dhe të vetëvlerësimit- Referuar rubrikave që e përbëjnë portofolin e të nxënit:

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune, e-libri; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveE (evokim), R (realizim i kuptimit), R (reflektimi)


Mësimdhënia bashkëkohore e bazuar në filozofinë e zhvillimit të mendimit kritik bazohet në strukturën: E (evokim), R (realizim i kuptimit) dhe R (reflektimi).

(E) Evokimi (diskutim për përmbajtjen)1. Cilët janë komponentët e portofolit që kemi trajtuar gjatë kësaj periudhe?2. Cili prej këtyre komponentëve ju ka tërhequr më shumë bazuar në progresin që keni pasur?

(R) Realizimi i kuptimit. Nxënësit prezantojnë përpara shokëve të tyre përmbajtjen e portofolit të tyre. Secili prej tyre përqendrohet në kuptimin e përmbajtjes së portofolit dhe thelbin e secilit prej komponentëve të tij.

(R) Reflektimi (diskutimi pas përmbajtjes). Më pas nxënësit reflektojnë për përmbajtjen e portofolit. Kjo bazohet në pyetjet e mëposhtme drejtuar nxënësve.

1. Çfarë të rejash keni mësuar gjatë zhvillimit të veprimtarive të portofolit?2. Pas përgjigjeve të pyetjeve mund të pyesni: “Pse mendoni kështu”

Vlerësimi i nxënësit për orën mësimore. Nxënësit do të vlerësohen për kriteret e mëposhtme: V Aspekti i planifikimit të përmbajtjes së portofolitF mbikëqyrja dhe vlerësimi i progresit dhe i arritjeveF prezantimi në mënyrën e duhur i materialeve, detyrave, punimeve dhe shembujve të koleksionuar

V Aspekti i koleksionimit të materialeveF mbledhja e materialeve apo e kontributeve që pasqyrojnë përvojat e nxënësve në përputhje me kompetencat e kurrikulës apo të bazuar në RNF përzgjedhja, mbledhja e objekteve dhe e produkteve i referohet RN/ temave/ çështjeve të veçanta të lëndës; procesit të vazhdueshëm të të nxënit; kontributit në projekte, situate të nxëni, interesa personale etj.

V Procesi i reflektimit dhe të vetëvlerësimitF Referuar funksionit që ka portofoli: - A i shërbejnë punët e mbledhura nga nxënësit çështjeve si më poshtë?

• Vlerësimit të cilësisë së mësimit dhe arritjeve.• Krijimit të një “arkivi” përfaqësues të punëve të nxënësve.• Përcaktimit nëse nxënësit i kanë përmbushur standardet e të nxënit.

1

F Referuar përmbajtjes së portofolit: - A janë koleksionuar në portofol dokumentet si më poshtë?• Detyra me shkrim; Teste të përfunduara; Punë krijuese; Projekte; Eksperimente; Koleksione; Prezantime;

Video të krijuara nga nxënësit; Prezantime multimediale; Fotografi, apo objekte të tjera digjitale të të nxënit;

V Referuar rubrikave që e përbëjnë portofolin e të nxënit:F Dokumente dhe evidenca nga procesi i të nxënit.(modele të detyrave, testeve, projekteve, prezantimeve, fotove etj.)F Reflektime (vetëvlerësime, vlerësime nga mësuesi, prindi, nxënësit e tjerë etj.)Bazohet në vetëvlerësimin që duhet të bëjë nxënësi

V Respektimi i afateve kohore në realizimin e detyrave të portofolitF Sa keni respektuar afatet kohore në prezantimin e detyrave të portofolit?


Tematika: Ndryshimet e trashëgueshme Situata e të nxënit: Karkalecat

Tema mësimore:105. Kromozomet homologe106. Mejoza

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon kuptimin për konceptet kromozome homologe, kariogramë, lokus, qeliza diploide, qeliza haploide;- analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: kariograma, kromozome homologe, autosome, mejozë, heterokromozome, lokus, qeliza diploid, qeliza haploide.



Parashikimi: Organizuesit grafikNëpërmjet kësaj metode nxënësit zbulojnë dhe strukturojnë lidhjet ndërmjet koncepteve, ideve, të dhënave, proceseve etj.“Organizuesit grafikë” janë mjete të rëndësishme për shndërrimin e informacionit të ndërlikuar në paraqitje skematike të kuptueshme. Në fillim mësuesi/ja prezanton te nxënësit situatën e të nxënit. U kërkohet nxënësve të përcaktojnë nëpërmjet skematizimit sa kromozome kanë qelizat bija në fund të mitozës për qelizën 2n = 46 kromozome. U lihet nxënësve mesatarisht 10 min kohë për të bërë skematizimet përkatëse.

Ndërtimi i njohurive:Hapi i parë (20’): FiguraMësuesi/ja formulon pyetje që lidhen me një figurë, të cilën ua tregon ose projekton nxënësve. Paraqitet te nxënësit figurat 14.2 dhe 14. 3.

• Cili është rregulli i paraqitjes së kromozomeve në to?• Çfarë janë kromozomet?• Ku ndodhen ato?• Sa kromozome ka në qelizat e trupit tonë?• Sa kromozome kemi marrë nga nëna dhe sa nga babai?• Cili është përkufizimi për gjenin?

1

• Ku janë të vendosura gjenet?

1

Skematizohet në tabelë qeliza 2n = 4 dhe u kërkohet nxënësve të përcaktojnë sa kromozome dhe sa kromatide ka qeliza në metafazën dhe anafazën e mitozës.Skematizoni qelizat bija që formohen në fund të mitozës për këtë qelizë.

Hapi i dytë (20’): Diskutim në çiftMësuesi/ja shtron një pyetje dhe u kërkon nxënësve të përpunojnë përgjigjen duke punuar në dyshe. Shtrohen për diskutim pyetjet:

• Çfarë janë gametët?• Parashikoni çfarë do të ndodhte nëse numri gametët do të kishin të njëjtin numër kromozomesh me qelizat nënë.

Strategjia e përdorur: FiguraMësuesi/ja formulon pyetje që lidhen me një figurë, të cilën ua tregon ose projekton nxënësve. Paraqet para nxënësve figurën14.8. Ndahet klasa në grupe dhe për secilin grup drejtohet nga një pyetje. U kërkohet nxënësve të përgjigjen me shkrim për pyetjet duke iu referuar figurës 14.8:Grupi I - Përkufizoni me fjalët tuaja çfarë është mejoza dhe cilat janë fazat nëpër të cilat kalon ajo.Grupi II - Përshkruani nëpërmjet skematizimit ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë profazës I dhe metafazës I.Grupi III- Përshkruani nëpërmjet skematizimit ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë anafazës I dhe telofazës I.Grupi IV- Përshkruani nëpërmjet skematizimit ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë profazës II dhe metafazës II.Grupi V - Përshkruani nëpërmjet skematizimit ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë anafazës II dhe telofazës II.Grupi VI - Krahasoni nëpërmjet një tabele mitozën me mejozën

U lihet nxënësve mesatarisht 10 min kohë për t’u përgatitur. Më pas ngre në dërrasën e zezë nga një përfaqësues për secilin grup, i cili skematizon në tabelë përgjigjet.

Përforcimi: Koha e pritjesMësuesi/ja u drejton nxënësve pyetje. U lihet nxënësve jo më pak se 15 min për t’u menduar përpara se të përgjigjen.Grupi I - Për qelizën e paraqitur në figurë përcaktoni tipat e gametëve që do të formohen në fund të mejozës.Grupi II - Skematizoni mejozën I për këtë qelizë.Grupi III - Parashikoni çfarë do të ndodhte nëse në fund të mejozës I nuk do të ndodhte ndarja e kromozomeve homologe? Grupi IV - Për qelizën e paraqitur në figurë përcaktoni tipat e gametëve që do të formohen në fund të mejozës nëse nuk ndodh kryqkëmbimi.Grupi V - Për qelizën e paraqitur në figurë përcaktoni tipat e gametëve që do të formohen në fund të mejozës nëse ndodh kryqkëmbimiGrupi VI - Ku qëndron rëndësia e ndarjes me mejozë?U lihet nxënësve mesatarisht 10’ kohë për t’u përgatitur. Më pas ngre në dërrasën e zezë nga një përfaqësues tjetër për t’u përgjigjur.

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Analizon kuptimin për konceptet kromozome homologe, kariogramë, lokus, qeliza diploide, qeliza haploide

• (N2) Përkufizon termat kromozomehomologe, kariogramë, lokus, qeliza diploide, qeliza haploide• (N3) Skematizon pjesët përbërëse të kromozomit duke përcaktuar edhe lokusin për disa gjene• (N4) Analizon kuptimin për konceptet kromozome homologe, kariogramë, lokus, qeliza diploide, qeliza

haploide

Analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës• (N2) Përshkruan me fjalët i tij ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë mejozës• (N3) Skematizon fazat e ndryshme të mejozës• (N3) Krahason mitozën me mejozën• (N4) Analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës

Detyrat dhe puna e pavarur. Modeloni me mjete të ndryshme rrethanore ndarjen me mejozë të qelizës 2n = 4

PROJEKTLËNDA: BIOLOGJI 12

TEMA (107): MBROJTJA DHE RUAJTJA E LLOJEVE

STRATEGJIA E PËRDORUR: PROBLEM-BASED LEARNING(PBL).Për të nxitur pavarësinë dhe për të zhvilluar aftësinë për të zgjidhur problema mësuesi paraqet temën. Ai u ndan nxënësve nëntemat për secilin grup. Pas kësaj i udhëzon që informacionin bazë për zhvillimin e projektit e gjejnë në temat përkatëse në librin e nxënësit

Nëntemat për secilin grup:1- Përzgjedhja artificiale dhe mbrojtja e varieteteve dhe racave të reja të krijuara nga njeriu (faqe 343-346 te libri i nxënësit)2- Zhdukja e llojeve dhe faktorët që ndikojnë në zhdukjen e llojeve (faqe 351-352 te libri i nxënësit) 3-Përshtatshmëritë e bimëve kserofite dhe mbijetesa e tyre ((faqe 118-119 te libri i nxënësit)4- Llojet e rrezikuara, mbrojtja e tyre rehabilitimi i habitateve të degraduara. (faqe 365-371 dhe 374-375 te libri i nxënësit)5- Problemet e ruajtjes së suksesshme dhe organizata CITES (faqe 372-373 te libri i nxënësit) 6-Kontrolli i llojeve të huaja dhe problemet në ekosistem (faqe 373-374 te libri i nxënësit)Së bashku me rupet e nxënësve diskutohet mbi mënyrat e zhvillimit të projektit. Mblidhen idetë dhe diskutohen brenda secilit grup.

Kompetencat:Kompetenca e komunikimit dhe e të shprehurit: Nxënësi komunikon në mënyrë efektive

• harton dhe prezanton një projekt humanitar, eksperimentues etj, individualisht dhe në grup, për një temë të caktuar, duke përdorur në mënyrë efektive teknologjinë informative dhe teknologji të tjera;

Kompetenca e të menduarit: Nxënësi mendon në mënyrë krijuese• prezanton në forma të ndryshme të të shprehurit, informacionet për një temë të caktuar dhe prezanton

me sukses rezultatet e punës së tij

Kompetenca personale: Nxënësi bën jetë të shëndetshme• vepron në jetën e përditshme në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme, duke përzgjedhur mënyra të

shëndetshme jetese, dhe rëndësinë që kanë llojet e ndryshme të gjallesave për një jetë sa më të shëndetshme

1

Kompetenca qytetare: Nxënësi përkushtohet ndaj të mirës së përbashkët.Kryen fushata sensibilizuese në komunitet për ruajtjen e llojeve dhe rolin e tyre për një jetë sa më të shëndetshme

Kompetenca digjitale: Nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin• përdor mjetet digjitale dhe mjediset informative duke përfshirë komunikimet• gjen, organizon, analizon, përpunon dhe përdor informacionin nga një shumëllojshmëri burimesh dhe

mediesh.

Rezultatet e të nxënit. Nxënësi /ja:• Argumenton rëndësinë e ruajtjes dhe mbrojtjes së florës dhe faunës;• Analizon faktorët që ndikojnë në rrezikimin dhe zhdukjen e llojeve të ndryshme të bimëve dhe kafshëve;• Shpjegon si ndikon veprimtaria e njeriut në zhdukjen e llojeve të ndryshme të gjallesave;• Raporton në ç’mënyrë mund të parandalohet zhdukja e llojeve.• Ndërton një strategji për ndërgjegjësimin e komunitetit mbi rëndësinë ruajtjes së llojeve• Analizon politikat në nivel rajonal kombëtar dhe ndërkombëtar për ruajtjen e llojeve.• Diskuton mbi mundësit që ka gjithsecili prej nesh për të kontribuar në ruajtjen e llojeve.• Kryen fushatë sensibilizuese për ruajtjen e llojeve në komunitetin ku banon.

Qëllimi i projektit:Të përgatitë nxënësit për të zhvilluar një mënyrë jetë sa më aktive, të frytshme, të shëndetshme dhe të sigurt; që të përzgjedhin dhe të zbatojnë sjellje që parandalojnë dëmtimin dhe zhdukjen e florës dhe faunës në vendin tonë; që ata të bëhen veprimtarë aktiv në sigurimin e një mjedisi të shëndetshëm e bashkëpunues.

Kohëzgjatja: 2 orë mësimoreKLASat: xii (grupet e biologjisë me zgjedhje)

Periudha kohore e realizimit dhe e prezantimit të projektit: prill-majMetodologjia që do të përdoret:punë me grupe, hulumtim, anketim, analizë, prezantimMjetet që do të përdoren: shtypi i shkruar, kompjuter, videoprojektor, postera, fletëpalosje etj.Përshkrimi: klasa ndahet në grupe me 3-4 nxënës për secilin grup përcaktohet një nga temat që lidhen me rolin e një diete të ekuilibruar dhe ndikimin e saj në shëndet. projekti konsiston ne ndërgjegjësimin e nxënësve për një jetë sa më të shëndetshmePërshkrimi i produktit të projektit:

1. Raport përfundimtar me shkrimNë kuadër të këtij projekti, do të hartohet nga nxënësit një raport përfundimtar me shkrim, që do t’i dorëzohet mësuesit/es.

• Raporti do të përmbajë një parashtrim teorik, d.m.th. do të përshkruajë shkurt njohuritë kryesore që janë përdorur në projekt.

2. Portofoli i projektitBashkë me raportin përfundimtar me shkrim, mësuesit/es i dorëzohet produkti i projektit dhe portofoli i tij. Portofoli i projektit përbëhet nga:

• Plani i projektit,• Planet vetjake të nxënësve,• Shënimet gjatë takimeve të grupit,• Një listë e burimeve të informacionit,• Raporti përfundimtar,• Të tjera që nxënësit dëshirojnë, si fotografi, episode interesante gjatë punës, etj.

1

• PrezantimiPrezantimi është gojor dhe me power point (ose paraqitje në flipçarter, materiale të printuara, tabakë etj) e shoqërohet me albume, postera, video, etj.Në përfundim, projekti mund të mbyllet edhe me një debat në mes dy grupeve nxënësish të së njëjtës klasë rreth një pyetjeje qendrore, për të cilën të dyja grupet mbajnë dhe argumentojnë qëndrime të ndryshme, deri në të kundërta.

Instrument i vlerësimit të nxënësit:

Niveli Rezultatet e të nxënit Nota Data

N4 Argumenton rëndësinë e ruajtjes dhe mbrojtjes së florës dhe faunës;

N3 Analizon faktorët që ndikojnë në rrezikimin dhe zhdukjen e llojeve të ndryshme të bimëve dhe kafshëve;

N3 Shpjegon si ndikon veprimtaria e njeriut në zhdukjen e llojeve të ndryshme të gjallesave;

N3 Raporton në ç’mënyrë mund të parandalohet zhdukja e llojeve.

N4 Ndërton një strategji për ndërgjegjësimin e komunitetit mbi rëndësinë ruajtjes së llojeve

N3 Analizon politikat në nivel rajonal kombëtar dhe ndërkombëtar për ruajtjen e llojeve.

N3 Diskuton mbi mundësit që ka gjithsecili prej nesh për të kontribuar në ruajtjen e llojeve.

N4 Kryen fushatë sensibilizuese për ruajtjen e llojeve në komunitetin ku banon.



Tema mësimore: (45’)108. Gametogjeneza te njeriu dhe te bimët

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Botanikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te njeriu ndodh mitoza dhe mejoza;- argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te bimët me lule ndodh mitoza dhe mejoza.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj

Koncepte kyç: qelizat burimore, spermatogonet, spermatocitet e rendit të parë, spermatocitete rendit të dytë, spermatidet, spermatozoidet, ovogonet, ovocitet e rendit të I, ovocitet e rendit të dytë dhe trupi polar, veza.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (15’); Ndërtimi i njohurive (25’); Përforcimi (5’)

1


Parashikimi: Në dërrasën e zezëGrupe nxënësish punojnë mbi një problem të shtruar nga mësuesi. Në dërrasën e zezë përfaqësuesit e secilit grup paraqesin zgjidhjet dhe grupet diskutojnë mbi mënyrat dhe hapat e ndjekura për zgjidhjen e problemit.

Grupi I - Emërtoni fazat e mejozës, në të cilat ndodhin ngjarjet e mëposhtme. Mos harroni të tregoni nëse ngjarjet ndodhin gjatë ndarjes I apo II.a) Kromozomet homologe çiftohen për të formuar bivalentët.b) Ndodh kryqkëmbimi midis kromatideve të kromozomeve homologe.

Grupi II - Emërtoni fazat e mejozës, në të cilat ndodhin ngjarjet e mëposhtme. Mos harroni të tregoni nëse ngjarjet ndodhin gjatë ndarjes I apo II.a) Ndahen kromozomet homologe.b) Centromeret shkëputen dhe kromatidet ndahen.

Grupi III - Emërtoni fazat e mejozës, në të cilat ndodhin ngjarjet e mëposhtme. Mos harroni të tregoni nëse ngjarjet ndodhin gjatë ndarjes I apo II.a) Ndahen kromatidet motrab) Formohen qelizat e para haploide.

Grupi IV - Skematizoni kryqkëmbimin

Grupi V - Emërtoni fazat e mejozës, në të cilat ndodhin ngjarjet e mëposhtme. Mos harroni të tregoni nëse ngjarjet ndodhin gjatë ndarjes I apo II.a) Tetradet vendosen në planin ekuatorialb) formohen katër qeliza haploide

Grupi VI - Një qelizë me tri komplete kromozomash quhet triploide, 3n. Një qelizë me katër komplete kromozomeshquhet tetraploide, 4n. A mund të ndodhë mejoza në një qelizë 3n ose 4n? Shpjegoni përgjigjen tuaj. U lihet nxënësve mesatarisht 5 min kohë. Më pas nga një përfaqësues për secilin grup paraqet në dërrasën e zezë përgjigjen e ushtrimit

Ndërtimi i njohuriveHapi i parë (25’): Krahasimi i shënimeveMësuesi/ja ndërpret shpjegimin e mësimit në një pikë kryesore dhe u kërkon nxënësve të lexojnë, krahasojnë dhe diskutojnë shënimet që kanë nxjerrë gjatë studimit dhe shpjegimit. Nxënësit gjatë shpjegimit të tyre duhet të përqëndrohen te:Grupi I - qelizat burimore, spermatogonet, spermatocitet e rendit të parë, spermatocitet e rendit të dytë, spermatidet, spermatozoidetGrupi II - Qelizat burimore, ovogonet, ovocitet e rendit I, ovocitet e rendit II, trupi polar, veza.Grupi III - Përcaktoni pjesët e lulesGrupi IV - Si ndodh formimi i gametëve mashkullorë te bimët me luleGrupi V - Si ndodh formimi i trastës embrionale te bimët me luleGrupi VI - Në cilat faza të gametogjenezës te njeriu dhe te bimët me lule ndodh mitoza e mejoza

Përforcimi: Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një seri ngjarjesh, procesesh,veprimesh ose vendimesh. Përcaktoni zinxhirin e ngjarjeve që ndodhin gjatë gametogjenezës së njeriut te mashkulli

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te njeriu ndodh mitoza dhe mejoza

• (N2) Shpjegon me fjalët e tij si ndodh formimi i spermatozoideve dhe qelizës vezë te njeriu• (N3) Skematizon spermatogjenezën dhe ovogjenezën te njeriu• (N4) Argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te njeriu ndodh mitoza dhe

mejoza

2. Argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te bimët me lule ndodh mitoza dhe mejoza

• (N2) Shpjegon me fjalët e tij si ndodh formimi bërthamave spermatike dhe trastës embrionale te bimët me lule

• (N3) Skematizon gametogjenezën te bimët me lule• (N4) Argumenton nëpërmjet skematizimeve në cilat faza të gametogjenezës te bimët me lule ndodh

mitoza dhe mejoza.

Detyrat dhe puna e pavarur: Modeloni me mjete të ndryshme rrethanore gametogjenezën te njeriu dhe te bimët me lule.



Tema mësimore:109. Gjenetika. Trashëgimia e gjeneve;110. Kryqëzimet analizuese dhe alelizmi i shumëfishtë

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë monohibride duke përdorur skemat gjenetike;- zgjidh ushtrime mbi alelizmin e shumëfishtë dhe kodominancën.


Koncepte kyç: gjenotip, homozigot, heterozigot, fenotip, dominate, recesive, alele të shumëfishta, kodominant, kryqëzim provë etj.



Parashikimi: Grupet bashkëpunuesePërgjigjja e pyetjes së formuluar nga mësuesi/ja përpunohet nga grupet e nxënësve (cooperative groups) të nxitur e të drejtuar siç duhet nga mësuesi/ja. Pas kohës së përcaktuar nga mësuesi/ja grupet shtrojnë çështjet dhe pyetjet për diskutim.Grupi I -Një qelizë me tri komplete kromozomesh quhet triploide, 3n. Një qelizë me katër komplete kromozomesh quhet tetraploide, 4n. A mund të ndodhë mejoza në një qelizë 3n ose 4n? Shpjegoni përgjigjen tuaj.Grupi II - Jepet qeliza 2n = 4 Skematizoni qelizat bija që formohen në fund të mejozës së kësaj qelize nëse nuk ndodh kryqkëmbimi.

1

Grupi III - Jepet qeliza 2n = 4 skematizoni qelizat bija në fund të mejozës së saj kur ndodh kryqkëmbimi.Grupi IV - Jepet qeliza mëmë diploide e pjalmit:Përcaktoni sa kromozome do të kenë në fund të procesit qelizat që formojnë kokrrizën e pjalmit. Bëni skematizimet përkatëse. U lihet nxënësve mesatarisht 10 min për të përgatitur zgjidhjet në fletore. Më pas ngrihet nga një përfaqësues në dërrasën e zezë për të diskutuar zgjidhjet.

Ndërtimi i njohurive:Hapi i parë (20’): Bashkim pjesëshÇdo grup shqyrton një çështje të caktuar të problemit. Në fazën e dytë përfaqësuesi më i mirë i secilit grup paraqet analizën dhe zgjidhjen.Grupi I - Përkufizoni termat gjen, alel, gjenotip, fenotip, homozigotë, heterozigotë.Grupi II - Shpjegoni në ç’mënyrë gjenotipi përcakton fenotipin.Grupi III - Gjeni HbA përcakton formimin e hemoglobinës normale kurse HbS të hemoglobinës jofunksionale. Mendoni se çfarë ndodh kur spermatozoidet prodhohen në testikujt e një mashkulli me gjenotip Hb AHbS. Përgjigjen shoqërojeni me skematizimin përkatës.Grupi IV- Një grua ka po gjenotipin HbAHbS. Sa tipa gametësh do të formojë?Grupi V- Duke përdorur rrjetën Punnet përcaktoni gjenotipet e pasardhësve nëse të dy prindërit janë me gjenotip HbAHbS.Grupi VI - Duke përdorur rrjetën Punnet përcaktoni fenotipet e pasardhësve nëse të dy prindërit janë me gjenotip HbAHbS.U lihet nxënësve mesatarisht 10 min për t’u përgatitur. Në dërrasën e zezë ngrihet nga një përfaqësues për secilin grup, i cili analizon dhe zgjidh aspektin përkatës të problemit.

Hapi i dytë (20’): Bashkim pjesëshÇdo grup shqyrton një çështje të caktuar të problemit. Në fazën e dytë përfaqësuesi më i mirë i secilit grup paraqet analizën dhe zgjidhjen.Grupi I: Nëse nëna është me gjenotip Aa dhe babai me gjenotip aa përcaktoni raportet gjenotipike dhe fenotipike të pasardhësit duke përdorur rrjetën Punnet.Grupi II: Nëse kemi tri alele të ndryshme, sa gjenotipe të mundshme do të formohen? (për ta bërë më të thjeshtë alelet i shënojmë A, a, a’ ). Sa prej gjenotipeve në përgjigjen tuaj janë homozigotë dhe sa janë heterozigotë?Grupi III: Nëse kemi tri alele të ndryshme, sa fenotipe të mundshme do të formohen kur aleli A> a> a’. Analizoni rezultatet.Grupi IV: Te njeriu grupet e gjakut ABO kontrollohen nga tri alele: IA; IB; i0 . Grupet e gjakut janë A; B; AB; dhe 0. Shkruani gjenotipet e mundshme për secilin grup gjaku.Grupi V: Te njeriu grupet e gjakut ABO kontrollohen nga tri alele: IA; IB; i0 . Fenotipet për grupet e gjakut janë A; B; AB dhe 0. Cilat alele kontrollojnë fenotipet dominante dhe cilat ato reçesiveGrupi VI: Nëna me gjenotip (IA i0) dhe babai me gjenotip (IB i0) Përcaktoni gjenotipet dhe fenotipet te pasardhësit. U lihet nxënësve rreth 10 min për t’u përgatitur. Mësuesi/ja ngre në dërrasën e zezë një përfaqësues tjetër për secilin grup. Gjatë përgjigjeve në dërrasën e zezë sqaron te nxënësit konceptet: alelizëm i shumëfishtë, kodominancë etj.

Përforcimi: Grupet bashkëpunuesePërgjigjja e pyetjes së formuluar nga mësuesi/ja përpunohet nga grupet e nxënësve (cooperative groups) të nxitur e të drejtuar siç duhet nga mësuesi; pas kohës së përcaktuar nga mësuesi/ja grupet shtrojnë çështjet dhe pyetjet për diskutim.Grupi I - Ushtrimi 14.6 a+b, faqe 310 Grupi II - Ushtrimin 14.6 c, faqe 310 Grupi III - Ushtrimi 14.7, faqe 311 Grupi IV - Ushtrimin 14.8, faqe 311

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë monohibride duke përdorur skemat gjenetike

• (N2) Përkufizon termat gjen, alel, gjenotip, fenotip, homozigotë, heterozigotë• (N3) Përcakton tipat e ndryshme të gametëve që formohen nga një gjenotip i caktuar• (N4) Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë monohibride duke përdorur skemat gjenetike

2. Zgjidh ushtrime mbi alelizmin e shumëfishtë dhe kodominancën• (N2) Përkufizon termat kodominancë, alelizëm i shumëfishtë, kryqëzim provë• (N3) Përcakton raportet fenotipike dhe gjenotipike te pasardhësit për grupet e gjakut• (N4) Zgjidh ushtrime mbi alelizmin e shumëfishtë dhe kodominancën

Detyrat dhe puna e pavarur. Ushtrimet 14.99, faqe 311.


Tematika: Ndryshimet e trashëgueshme

Tema mësimore: (45’)111. Ushtrime - Mejoza, gametogjeneza dhe gjenetika

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndër- kurrikulare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit lloj;- zgjidh ushtrime mbi trashëgiminë monohibride.


Koncepte kyç: gjenotip, homozigot, heterozigot, fenotip, dominate, recesive, alele të shumëfish- ta, kodominant, kryqëzim provë, mejozë, kryqkëmbim, gamet, tetrade (bivalent) etj.



Punë e drejtuar (10’): Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një serie ngjarjesh, procesesh, veprimesh ose vendimesh. Skema e mëposhtme paraqet dy kromozomet homologe X të një qelize diploide. Mësuesi/ja u kërkon nxënësve të skematizojnë mejozën për këtë qelizë. Ngre në dërrasën e zezë nga një nxënës për secilën nga fazat e mejozës.

Punë e pavarur (25’): Punë grupeNdahet klasa në grupe me 4-5 nxënës. Për secilin grup përcakton ushtrimet që duhet të punojnë.Grupi I: Përcaktoni në cilat faza të spermatogjenezës dhe ovogjenezës ndodh mitoza dhe mejoza. Argumentoni përgjigjen nëpërmjet skematizimeve përkatëse.Grupi II: Shpjegoni me anë të skematizimeve përkatëse gametogjenezën te bimët me lule.Grupi III: Te njeriu tubosja e gjuhës është tipar zotërues. Sa është probabiliteti që nga dy prindër heterozigotë të lindin dy fëmijët që nuk e tubosin gjuhën?

1

Grupi IV: Te Bukuroshja e natës (Mirabilis jalapa) ngjyra e bardhë dhe e kuqe janë kodominante. Nga kryqëzimi i një lule rozë me një lule të bardhë sa është raporti fenotipik te pasardhësit?Grupi V: Alelet që përcaktojnë grupet e gjakut MN te njeriu janë kodominant. Grupi i gjakut M përcaktohet nga gjenotipi L MLM. Grupi N nga gjenotipi LN LN dhe grupi MN nga gjenotipi LM LN. Nga kryqëzimi i dy prindërve njëri me grup gjaku M dhe tjetri me grup gjaku MN sa është propabiliteti që të lindin fëmijë me grup gjaku N?Grupi VI: Albinizmi është sëmundje reçesive autosomike. Nëse Albani me fenotip normal ka nënën albine, martohet me një grua albine, sa për qind e fëmijëve të tij do të jenë albinë?

Punë e diferencuar(10’): Me nxënësit më të spikatur zgjidh në dërrasën e zezë ushtrime të një niveli më të lartë vështirësie. Te njeriu grupet e gjakut ABO kontrollohen nga tre alele: IA; IB; i0. Fenotipet për grupet e gjakut janë A; B; AB; dhe 0. Cilat alele kontrollojnë fenotipet dominantë dhe cilat ato reçesive. Nga martesa e një gruaje me grup gjaku A me një burrë me grup gjaku B lindin fëmijë me të katërt grupet e gjakut. Cili është gjenotipi i prindërve?

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit lloj.

• (N2) Përshkruan fazat nëpër të cilat kalon mejoza.• (N3) Përcakton nëpërmjet skematizimit në cilat faza të gametogjenezës te njeriu dhe te bimët me lule

ndodhin mitoza dhe mejoza.• (N4)Vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit

lloj.

2. Zgjidh ushtrime mbi trashëgiminë monohibride• (N2) Përkufizon termat: gjenotip, homozigot, heterozigot, fenotip, dominate, recesive, alele të shumëfishta,

kodominant, kryqëzim provë, mejozë.• (N3) Përcakton raportet gjenotipike dhe fenotipike për trashëgiminë monohibride, kodominancën,

alelizmin e shumëfishtë.• (N4) Zgjidh ushtrime mbi trashëgiminë monohibride.



Tema mësimore: (45’)112. Trashëgimia e lidhur me gjininë


Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin.


Koncepte kyç:kromozom Y, kromozom Xheterokromozome, autozome, gjene të lidhura me seksin, hemofilia, daltonizmi etj.


1


Parashikimi: Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një seri ngjarjesh, procesesh, veprimesh etj. Mësuesi/ja e ndan klasën në grupe me 3-4 nxënës dhe u kërkon atyre të paraqesin skematikisht zinxhirin e ngjarjeve që ndodhin gjatë mejozës së qelizës.

Ndërtimi i njohurive: AnalogjiaPërdorimi i zgjidhjes në zgjidhjen e një problemi analog. Analogjia është strategji që përdoret për të zgjidhur problema të ngjashme me një problem të trajtuar dhe analizuar më parë. Jepet një situatë e tillë problemore:

Problema 1: Te njeriu çifti i 23 i kromozomeve përcakton gjininë e individit. a) Skematizoni formimin e gametëve në fund të mejozës te mashkulli (XY). b) Skematizoni formimin e qelizave vezë gjatë mejozës te femra kur dihet që ajo ka dy kromozome X. Ora vazhdon me strategjinë “Metoda sokratike”. Mësuesi/ja drejton pyetje për të nxitur lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja.

Pyetje për sqarim: Pse themi se mashkulli është seks heterogamet?

Pyetje për sqarim: Cili është gjenotipi i meshkujve dhe femrave? Meshkujt kanë çiftin kromozomik XY, kurse femrat XX. Meshkujt quhen seks heterogamet, ndërsa femrat seks homogamet.

Pyetjet që dëshmojnë arsyetim dhe prova: Cili është gjenotipi i qelizave vezë? Po gjenotipi i spermatozoidëve? Femrat prodhojnë vetëm gamet me kromozomin X kurse meshkujt formojnë dy lloje gametësh X dhe Y .Sa është propabiliteti i formimit të gametëve X dhe Y në fund të mejozës te mashkulli? Kromozomi Y është më i vogël dhe përmban vetëm disa dhjetra gjene. Kromozomi X përmaban rreth 2000 gjene prandaj për tiparet e lidhura me kromozomin X shënimi i tyre bëhet përkatësisht XA ose Xa. Gjenotipi i një mashkulli për një tipar të lidhur me X do të ishte p.sh. XA Y ose Xa Y. Pra vini re që kromozomi Y nuk mbart alele.

Pyetje që dëshmojnë implikime dhe konsekuenca

Problemi 2: Hemofilia është sëmundje e mosmpiksjes së gjakut. Lokusi i gjenit për hemofilinë ndodhet në kromozomin X. Një grua normale dhe një burrë normal kanë lindur një djalë hemofilik. Sa është probabiliteti që ata të lindin një vajzë hemofilike?

Përforcimi: AbstraksioniZgjidhet problemi dhe më pas analizohet dhe aplikohet në një skemë.

Problemi 3: Nga cili prej gjyshërve një djalë nuk merr asnjë kromozom seksual? Argumentoni përgjigjen me anë të skematizimit.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin

• (N2) Përshkruan verbërinë ndaj ngjyrave, si një shembull i trashëgimisë së lidhur me seksin.• (N3) Shpjegon nëpërmjet skematizimit se si përcaktohet gjinia te njerëzit.• (N4) Analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin.

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 14.14 faqe 313 tek teksti i nxënësit

1



Tema mësimore: (45’)113. Kryqëzimet dihibride

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurri- kulare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike.Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: kryqëzime dihibride, dominant, reçesiv, alel, kombinim i pavarur, gjenotip, homozigot, heterozigot, fenotip etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (15’); Ndërtimi i njohurive (20’; Përforcimi (10’)


Parashikimi: Zinxhiri i sekuencaveQëllimi i kësaj veprimtarie është që të sigurojë një paraqitje skematike të një seri ngjarjesh, procesesh, veprimesh etj. Mësuesi/ja ndan klasën në grupe me 3-4 nxënës dhe u kërkon atyre të paraqesin skematikisht zinxhirin e ngjarjeve që ndodhin gjatë mejozës së qelizës.

Ndërtimi i njohurive: AnalogjiaPërdorimi i zgjidhjes në zgjidhjen e një problemi analog.Problema 1: Jepet gjenotipi AaBb. Përcaktoni tipat e gametëve që formon ky individ. Ora vazhdon me strategjinë “Metoda sokratike”. Mësuesi/ja drejton pyetje për të nxitur lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja. Pyetje për sqarim: Cili është kuptimi për termin dihibrid?Pyetje për sqarim: Kryqëzohen dy gjedhë nga dy raca: njëra e kuqe dhe me brirë, tjetra e zezë dhe pa brirë. Pasardhësit dalin me ngjyrë të zezë dhe pa brirë. Pas pllenimit të hibridëve të F1 cilat do të jenë kombinimet fenotipike të pasardhësve në F2?Pyetjet që dëshmojnë arsyetim dhe prova: Te lepujt qimet e zeza (B) dhe të gjata G janë zotëruese ndaj qimeve të bardha (b) e të shkurtra (g).Kryqëzohet një individ diheterozigotë me një homozigotë të fshehur. Me çfarë kryqëzimi kemi të bëjmë? Sa është probabiliteti i shfaqjes së pasardhësve diheterozigotë?Pyetje që dëshmojnë implikime dhe konsekuenca.Problemi 2: Prindërit kanë gjenotip (Ee Vv GG Tt). Sa është probabiliteti që pasardhësit të kenë fenotip dominant për të katër tiparet.

Përforcimi: AbstraksioniZgjidhet problemi dhe më pas analizohet dhe aplikohet në një skemë. Te domatet trupi i gjatë (L) është dominant ndaj trupit të shkurtër (l) dhe ngjyra e verdhë e lules (V) dominante ndaj ngjyrës së bardhë (v). Kryqëzohet një bimë me gjenotip (LlVV) me një bimë me gjenotip (llVv) sa është probabiliteti që pasardhësit të jenë diheterozigotë?

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike

• (N2)Përkufizon kuptimin për termat kryqëzim provë, dihibrid, kombinim i pavarur• (N3) Përcakton tipet e gametëve që formohen nga gjenotipe dihibride• (N4)Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike

1



Tema mësimore: (45’)114. Ushtrime për trashëgiminë e lidhur në X dhe kryqëzimet dihibride


Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin;- zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike.


Koncepte kyç: kryqëzime dihibride, dominant, reçesiv, alel, kombinim i pavarur, gjenotip, homozigot, heterozigot, fenotip kromozom Y, kromozom X, heterokromozome, autozome, gjene të lidhura me seksin, hemofilia, daltonizmi etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësvePunë në grupe


Punë e drejtuar (10’): Koha e pritjesMësuesi/ja u lë nxënësve jo më pak se 15 min kohë për t’u menduar përpara se të përgjigjen. Ushtrimi 14.17 faqe 315, libri i nxënësit. U lihet nxënësve mesatarisht 5 min për të përgatitur përgjigjen. Më pas së bashku kontrollojmë zgjidhjen e ushtrimit.

Punë e pavarur (25’): Ndahet klasa në grupe me 4-5 nxënës. Për secilin grup përcaktohen ushtrimet që duhet të punojnë.Grupi I: Ushtrimi 14.12, faqe 312Grupi II: Ushtrimi 14.13, faqe 313Grupi III: Ushtrimi 14.14, faqe 313Grupi IV: Ushtrimi 14.15, faqe 314Grupi V: Ushtrimi 14.16, faqe 315Grupi VI: Ushtrimi 14.18, faqe 316

Punë e diferencuar (10’): Me nxënësit më të spikatur zgjidhen në dërrasën e zezë ushtrime të një niveli më të lartë vështirësie. Ushtrimi 14.19, faqe 316.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin

• (N2) Përshkruan verbërinë ndaj ngjyrave, si një shembull i trashëgimisë së lidhur me seksin;• (N3) Shpjegon nëpërmjet skematizimit se si përcaktohet gjinia te njerëzit• (N4) Analizon trashëgiminë e tipareve të lidhura me seksin

2. Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike• (N2) Përkufizon kuptimin për termat kryqëzim provë, dihibrid, kombinim i pavarur• (N3) Përcakton tipat e gametëve që formohen nga gjenotipe dihibride• (N4 )Zgjidh ushtrime gjenetike për trashëgiminë dihibride duke përdorur skemat gjenetike

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 14.20, faqe 316.

1



Tema mësimore:115. Ndërveprimet ndërmjet lokuseve116. Kryqkëmbimi

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve;- argumenton nëpërmjet skematizimit kryqëkëmbimin si proces që sjell variacion brenda individëve të të njëjtit lloj.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: alele kodominante, alelet e shumëfishta, gjene te lidhura, kiazmat, bivalentët, rekombinante, frekuenca e rekombinimit, largësi e gjeneve etj.



Parashikimi: Përgjigje e dyfishtëMësuesi/ja i kërkon një nxënësi të dytë të përmbledh me fjalët e tij përgjigjen e dhënë nga nxënësi i parë. Ngre një nxënës dhe kërkoj prej tij të përkufizojë terma: dominant, recesiv, alelizëm i shumëfishtë, kodominancë, kryqëzim provë. Shoku i bankës do të përmbledhë me fjalët e tij përgjigjen e dhënë nga nxënësi i parë.

Ndërtimi i njohurive

Hapi i parë (20’): AnalogjiaPërdorimi i zgjidhjes në zgjidhjen e një problemi analog. Ndaj klasën në grupe me 4-5 nxënës. Secili grup duhet të zgjidhë një ushtrim.Grupi I: Jepen gjenotipet (IiCc) dhe (AaBb). Përcaktoni tipat e gametëve që formohen nga këto gjenotipe kur gjenet janë të pavarura dhe propabilitetin e tyre.Grupi II: Jepet kryqëzimi (IiCc) X (IiCc). Përcaktoni raportet gjenotipike te pasardhësit.

Gjenoptipi Fenotipi

I-C- Zogj të bardhëI-cc Zogj të bardhëiiC- Zogj me pupla me ngjyrëiicc Zogj të bardhë

Grupi III: Jepet kryqëzimi (IiCc) X (IiCc).Gjeni I përcakton ngjyrën e bardhë të puplave te pulat, ndërsa gjeni C përcakton shfaqjen e tiparit pupla me ngjyre. Duke iu referuar tabelës së mëposhtme përcaktoni raportet fenotipike te pasardhësit.

1

Gjenotipi Fenotipi

A-B- Lule me ngjyrë vjollcëA-bb Lule rozëaaB- Lule e bardhëaabb Lule e bardhë

Grupi IV: Te bima Salvia , ngjyra e lules përcaktohet nga dy gjene A/a dhe B/b me lokuse të pavarura. Përcaktoni raportet gjenotipike te pasardhësit kur prindërit janë diheterozigotëGrupi V: Te bima Salvia ngjyra e lules përcaktohet nga dy gjene A/a dhe B/b me lokuse të pavarura.Përcaktoni raportet fenotipike te pasardhësit kur prindërit janë diheterozigotë. Për t’iu përgjigjur pyetjes referojuni tabelës së mëposhtme

Gjenotipi Fenotipi


Grupi VI: Te bima Salvia ngjyra e lules përcaktohet nga dy gjene A/a dhe B/b me lokuse të pavarura. Përcaktoni raportet fenotipike te pasardhësit veza ka gjenotip diheterozigotë, ndërsa kokrriza e pjalmit ka gjenotip dihomozigot recesiv. Për t’iu përgjigjur pyetjes referojuni tabelës . U lihet nxënësve mesatarisht 5’ për të përgatitur përgjigjet. Më pas nga një përfaqësues ngrihet në dërrasën e zezë dhe zgjidh ushtrimin përkatës. Gjatë përgjigjeve të nxënësve shpjegojë rastet e ndërveprimit të gjeneve kur lokuset janë të pavarura.

Hapi i dytë (20’): Metoda sokratikeMësuesi/ja drejton pyetje për të nxitur lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja (25’) . Kryqëzimi kur një prind i përket breznisë F1 d.m.th. pasardhësve të lindur nga kryqkëmbimi i dy linjave të pastra (AABB) X (aabb) dhe prindi tjetër i përket linjës së pastër homozigot të fshehtë (aabb) quhet kryqëzim provë.P: ( AaBb) X ( aabb)

Pyetje për sqarim:Çfarë janë gjenet e lidhura? Si trashëgohen ato? U shpjegohet nxënësve kuptimin për gjenet e lidhura. U jepet kryqëzimi (EA/ea) X (ea/ea)

• Cilat janë raportet e mundshme gjenotipike te pasardhësit?Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe prova: Te miza e uthullës Drosophila melanogaster aleli E përcakton trup me vija ndërsa aleli e trup i zi pa vija. Aleli A përcakton tiparin antenë normale aleli i tij recesiv përcakton tiparin aristopedi. Përcaktoni raportin gjenotipik te pasardhësit dhe raportin fenotipik kur dihet që gjenet janë të lidhura. (EA/ea) X (ea/ea).

Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe prova: U kryqëzuan dy individë: (EA/ea) X (ea/ea). Te pasardhësit 44% ishin (EA/ea) , 44% (ea/ea) 6% Ea/ea dhe 6% eA/ea. Vihet re shmangie nga ligjet e Mendelit cilat janë arsyet dhe si duhet të arsyetojmë?Si shpjegohen këto rezultate? Ka ndodhur procesi i kryqëkëmbimit. Pra, dy klasat fenotipike me përqindje më të vogël kanë një tipar nga secili prind. Mësuesi/ja u sqaron nxënësve konceptet rikombinantë, largësi ndërmjet gjeneve.

Pyetje për sqarim: Çfarë është kryqkëmbimi? Ku ndodh kryqkëmbimiPyetje që dëshmojnë implikime dhe konsekuenca: Cili është rezultati te gametët në fund të mejozës kur ndodh dhe nuk ndodh kryqkëmbimi?

1

Përforcimi: Koha e pritjesMësuesi/ja u lë nxënësve jo më pak se 15 min për t’u menduar përpara se të përgjigjen. U jepet nxënësve si detyrë në klasë ushtrimin 14.23, faqe 320.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve

• (N2) Përkufizon termat alelizëm i shumëfishtë, kodominancë, kryqëzim provë.• (N3) Shpjegon nëpërmjet ushtrimeve si formohen gametët• (N4) Zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve

2. Argumenton nëpërmjet skematizimit kryqëkëmbimin si proces që sjell variacion brenda individëve të të njëjtit lloj.

• (N2) Përkufizon kuptimin për termat gjene të lidhura, kryqkëmbim etj.• (N3) Shpjegon raportet fenotipike për gjenet të lidhura autozomale.• (N4) Argumenton nëpërmjet skematizimit kryqëkëmbimin si proces që sjell variacion brenda individëve të

të njëjtit lloj.

Detyrat dhe puna e pavarur: Skematizoni procesin e kryqkëmbimit (figura 14.21, faqe 319)



Tema mësimore: (45’)117. Ushtrime - Ndërveprimet ndërmjet lokuseve dhe kryqkëmbimin

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkur- rikulare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve dhe kryqkëmbimin.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj

Koncepte kyç:gjene të lidhura autozomale, kiazmat, biva- lentët, rekombinante, frekuenca e rekombinimit, largësi e gjeneve etj.



Punë e drejtuar (10’): Zinxhiri i sekuencaveUshtrim: Jepet qeliza me gjenotip AB/ab. Duke ditur që largësia ndërmjet gjeneve është 20%, përcaktoni përqindjen e formimit të gametit Ab. U lihet nxënësve mesatarisht 5’ për t’u përgatitur. Më pas trajtojmë zgjidhjen së bashku në dërrasën e zezë.

Punë e pavarur (25’): Ndahet klasa në grupe me 4-5 nxënës. Për secilin grup përcaktohet ushtrimet që duhet të punojnëGrupi I: Jepet kryqëzimi (IiCc) X (IiCc).Gjeni I përcakton ngjyrën e bardhë të puplave te pulat, ndërsa gjeni C përcakton shfaqjen e tiparit pupla me ngjyre. Duke iu referuar tabelës së mëposhtme përcaktoni raportet fenotipike te pasardhësit.

1

Gjenotipi Fenotipi


Grupi II: Te bima Salvia ngjyra e lules përcaktohet nga dy gjene A/a dhe B/b me lokuse të pavarura. Përcaktoni raportet gjenotipike te pasardhësit kur prindërit janë diheterozigotë.Grupi III: Jepet kryqëzimi (AaBb) X (aabb). Gjenet janë të pavarura. Përcaktoni raportet gjenotipike dhe fenotipike te pasardhësit.Grupi IV: Skematizoni kryqkëmbimin për qelizën (Ab/aB). Përcaktoni përqindjen e formimit të gametëve kur largësia ndërmjet gjeneve është 18%Grupi V: Te miza e uthullës aleli E përcakton trup me vija, ndërsa aleli e trup i zi pa vija, aleli A përcakton tiparin antenë normale aleli i tij recesiv a përcakton tiparin aristopedi. Përcaktoni raportin fenotipik te pasardhësit kur dihet që gjenet janë të lidhura dhe ka ndodhur kryqkëmbimi. (EA/ea) X (ea/ea). Largësia ndërmjet gjeneve është 12%Grupi VI: U kryqëzuan dy individë: (DE/de) X (de/de). Te pasardhësit 42% ishin ((DE/de), 42% (de/de) 8% De/de dhe 8% dE/de. Si shpjegohen këto rezultate?

Punë e diferencuar (10’): Me nxënësit më të spikatur zgjidh në dërrasën e zezë ushtrime të një niveli më të lartë vështirësie. Nga kryqëzimi (AaBb) X(aabb) te pasardhësit 110 individ ishin me fenotip dominant për të dy tiparet 113 recesiv për të dy tiparet 14 dominant për të parin, por recesiv për të dytin dhe 13 recesiv për të parin por dominant për të dytin.Përcaktoni vendndodhjen e gjeneve. Gjeni largësinë ndërmjet gjeneve.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve dhe kryqkëmbimin

• (N2) Përkufizon kuptimin për termat ndërveprim ndërmjet lokuseve, kryqkëmbim, gjene të lidhura• (N3) Analizon kryqëzimin provë dhe përcakton raportet gjenotipike dhe fenotipike kur lokuset

ndërveprojnë ndërmjet tyre dhe gjenet janë të lidhura• (N4) Zgjidh ushtrime me ndërveprimin e lokuseve dhe kryqkëmbimin.



Tema mësimore: (45’)118. Mutacionet

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërku- rrikulare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon faktorët që ndikojnë në mutacionet gjenetike

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; tabela; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: mutacione gjenetike, mutacione kromozomike, mutagjen, mutacion i heshtur, albinizmi, anemia drapërforme, sindroma Huntigton


1


Parashikimi: Koha e pritjesMësuesi/ja drejton pyetje duke u lënë nxënësve jo më pak se 15 min për t’u përgjigjur.Ushtrim. Një burrë hemofilik martohet me një grua normale, por mbartëse e gjenit përgjegjës për hemofilinë. Sa është probabiliteti që të lindin një vajzë hemofilike?

Ndërtimi i njohurive: Metoda sokratikeMësuesi/ja drejton pyetje për të nxitur lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja (25’). Parashtrohet përpara nxënësve njohuritë e reja lidhur me mutacionet. Gjatë shpjegimit u drejtohet pyetje për të nxitur lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja.

Pyetje për sqarim: Cili është thelbi i kodit gjenetik? A keni dëgjuar ndonjëherë për talaseminë? Nëse po, në cilat kushte?

Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe prova:• Çfarë e shkakton ndryshimin në strukturën e proteinës? Pse hemoglobina nuk është funksionale? Si quhen

shkaktarët e mutacioneve? Çfarë është albinizmi?

Pyetje që dëshmojnë implikime dhe konsekuenca: Nëse të dy prindërit nuk janë albin por kanë një djalë albinë cili është gjenotipi i prindërve? Sa është probabiliteti që ata të lindin fëmijë normalë?

Përforcimi: Koha e pritjesU lihet nxënësve jo më pak se 15 min për t’u menduar përpara se të përgjigjen.Ushtrim: Një grua normale dhe jo mbartëse e albinizmit martohet me një burrë albin. Përcaktoni raportet gjenotipike dhe fenotipike te pasardhësit.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:Analizon faktorët që ndikojnë në mutacionet gjenetike

• (N2) Përshkruan kuptimin për termat:mutacione kromozomike, mutagjen, mutacion i heshtur.• (N3) Shpjegon çfarë është albinizmi, anemia drapërforme dhe sindroma Huntigton.• (N4) Analizon faktorët që ndikojnë në mutacionet gjenetike.

Detyrat dhe puna e pavarur: Një grua normale dhe jo mbartëse e talasemisë martohet me një burrë, babai i të cilit ka qenë talasemik. Përcaktoni raportet gjenotipike dhe fenotipike te pasardhësit.


Tematika: Ndryshimet e trashëgueshme Situata e të nxënit: KarkalecatTema mësimore:119. Kontrolli i shprehjes së gjeneve te prokariotët120. Kontrolli i shprehjes së gjeneve tek eukariotët

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërku- rrikulare: Fiziologji bimore, mikrobiologji

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve te prokariotët;- analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve tek eukariotët.Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç:gjene strukturore, gjene rregullatore, operoni lac, operator, represor, induktor, promotor, faktorë të transkriptimit, hormone etj.


1


Parashikimi: Mendo-diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës mbi përgjigjet e mundshme. Nxënësve u drejtohet pyetja:

• Përshkruani kuptimin e termave: prokariotë, eukariotë, transkriptim, translativ.

Ndërtimi i njohurive: Hapi i parë (25’): Veprimtari e Leximit të Drejtuar (VLD)U kërkohet nxënësve që t’u përgjigjen disa pyetjeve, pasi kanë studiuar tekstin. Ndahet klasa në grupe dhe për secilin grup drejtoj pyetjet e mëposhtme:

Grupi I: Si klasifikohen gjenet te prokariotët?Cili është funksioni i secilit prej tyre?Jepni përkufizimin për termat: operator, represor, promotor, induktor.

Grupi II: Çfarë është operoni lac dhe cilët janë përbërësit e tij.Përshkruani sekuencën e ngjarjeve kur në mjedisin ku rritet bakteri nuk ka laktozëGrupi III: Përshkruani sekuencën e ngjarjeve kur në mjedisin ku rritet bakteri ka laktozëGrupi IV: Shpjegoni me anë të skematizimit rolin e promotorit, operatorit dhe represorit në rregullimin e shprehjes së gjeneve.U lihet nxënësve rreth 10 min kohë për të përgatitur përgjigjet. Pas 10 min secili grup fillon shtjellimin e pyetjeve përkatëse. Kërkohet që në përgjigje të përfshihen të gjithë nxënësit e grupit.

Hapi i dytë (25’): Veprimtari e Leximit të Drejtuar (VLD)U kërkohet nxënësve që t’u përgjigjen disa pyetjeve, pasi kanë studiuar tekstin.Grupi I: Përshkruani kuptimin për termat: faktorë të transkriptimit, hormone, receptor, fitokrom.Grupi II: Përshkruani rolin e faktorëve transkriptues.Grupi III: Shpjegoni me anë të skematizimit kontrollin e transkriptimit të gjeneve nga hormoni giberelinë. Grupi IV: Analizoni arsyet përse kontrolli i shprehjes së gjeneve është më i ndërlikuar te eukariotët se sa te prokariotët?

Përforcimi: FiguraMësuesi/ja formulon pyetje që lidhen me një figurë, të cilën ai ua tregon ose projekton nxënësve. Në këtë fazë u paraqitet nxënësve figura 14 23, faqe 324. U kërkohet t’i drejtojnë pyetje njëri-tjetrit në lidhje me figurën. Shoku i bankës duhet të përgjigjet, në rast të një përgjigje jo të plotë të tjerët e plotësojnë. U kërkohet të njëjtën gjë edhe për figurën 14.24, faqe 325.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve te prokariotët

• (N2) Përkufizon termat: operator, represor, promotor, induktor• (N3) Përshkruan shprehjen e gjeneve tek E. coli në mjedis me laktozë dhe pa laktozë• (N4) Analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve te prokariotët

2. Analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve te eukariotët• (N2) Përshkruan kuptimin për termat: faktorë të transkriptimit, hormone, receptor, fitokrom.• (N3) Shpjegon me anë të skematizimit kontrollin e transkriptimit të gjeneve nga hormoni giberelinë.• (N4) Analizon nëpërmjet skematizimit kontrollin e shprehjes së gjeneve tek eukariotët.

Detyrat dhe puna e pavarur: Skematizoni shprehjen e gjeneve te prokariotët dhe eukariotët

1



Tema mësimore: (45’)121. Përsëritje. Ndryshimet e trashëgueshme

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Biologji qelizore

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës;- vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit lloj.


Koncepte kyç: Kromozome homologe, mejoza, gamete, bivalentë, variacioni gjenetik, mutacione, gjenet strukturore, operoni lac, gjene të lidhura me gjininë, gjene të lidhura autozomale etj.



Strategji e të mësuarit në bashkëpunim: Punë në grupeKlasa ndahet në grupe me nga 4-5 nxënës. Për secilin grup përcaktohen pyetjet që lidhen me temën “Përsëritje: Ndryshimet e trashëgueshme”. U lihet nxënësve 10 minuta për t’u përgatitur.

Pyetjet për secilin grupGrupi I - Shikoni figurat 14.2 dhe 14.3 në libër dhe përpiquni të gjykoni pse kromozomet janë renditur sipas rregullit të paraqitur.Grupi II - Skiconi vendndodhjen e disa prej gjeneve në kromozomin X te njeriu dhe tregoni efektin e shprehjes normale dhe të gabuar.Grupi III - Skiconi ciklin jetësor të qelizës 2n = 6 në të cilin numri i kromozomeve. a) nuk është përgjysmuar; b) është përgjysmuarGrupi IV - Emërtoni fazat e mejozës, në të cilat ndodhin ngjarjet e mëposhtme. Mos harroni të tregoni nëse ngjarjet ndodhin gjatë ndarjes I apo II; a) Kromozomet homologe çiftohen për të formuar bivalentët; b) Ndodh kryqkëmbimi midis kromatideve të kromozomeve homologe; c) Ndahen kromozomet homologe; d) Centromeret shkëputen dhe kromatidet ndahen; e) Formohen qelizat e para haploide.Grupi V-Një qelizë me tri komplete kromozomash quhet triploide,3n.Një qelizë me katër komplete kromozomesh quhet tetraploide, 4n. A mund të ndodhë mejoza në një qelizë 3n ose 4n? Shpjegoni përgjigjen tuaj.Grupi VI - Skematizoni gametogjenezën te bimët me lule dhe te njeriu.Pas përgatitjes secili grup ngre një përfaqësues për t’u përgjigjur. Nxënësit e grupeve të tjera plotësojnë përgjigjet e shokëve të tyre.

Përforcimi: Analiza morfologjike ose analiza e përgjithshme morfologjike

Metodë e zhvilluar për të zbuluar të gjitha zgjidhjet e mundshme të një problemi josasior të ndërlikuar në shumë drejtime. Shtrohet përpara nxënësve problemi:Të gjithë ne jemi sa të ngjashëm, aq edhe të ndryshëm me prindërit tanë. Nën dritën e trashëgimisë së tipareve argumentoni këtë pohim. U lihet nxënësve rreth 5 min për t’u përgatitur. Më pas bëhet kontrolli i përgjigjeve të nxënësve.

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës

• (N2) Përshkruan me fjalët i tij ngjarjet kryesore që ndodhin gjatë mejozës• (N3) Skematizon fazat e ndryshme të mejozës• (N3) Krahason mitozën me mejozën• (N4) Analizon me anë të skematizimit dinamikën e kromozomeve homologe gjatë mejozës

2. Vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit lloj.• (N2)Përshkruan fazat nëpër të cilat kalon mejoza• (N3)Përcakton nëpërmjet skematizimit në cilat faza të gametogjenezës te njeriu dhe te bimët me lule

ndodhin mitoza dhe mejoza• (N4)Vlerëson rolin e mejozës në ndryshueshmërinë dhe shumëllojshmërinë brenda individëve të të njëjtit

lloj.


Tematika: Përzgjedhja dhe evolucioni Situata e të nxënit: Lulet mashtruese

Tema mësimore: (45’)122. Variacioni

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Kimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- krahason variacionin e vazhdueshëm dhe variacionin e ndërprerë;- analizon bazën gjenetike të variacionit të vazhdueshëm


Koncepte kyç:popullatë, mutacion, qeliza somatike, variacioni fenotipik, variacioni gjenetik

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (15’); Ndërtimi i njohurive (20’) Përforcimi (10’)


Parashikimi: Zinxhiri i sekuencaveU lihet nxënësve mesatarisht 5 min për t’u përgatitur. Më pas bashkë me mësuesin/en trajtojnë zgjidhjen së bashku në dërrasën e zezë.

Grupi I - Ushtrimi 6, faqe 327 Grupi II - Ushtrimi 7, faqe 328 Grupi III - Ushtrimi 8, faqe 328 Grupi IV - Ushtrimi 9, faqe 328 Grupi V - Ushtrimi 10, faqe 329

Grupi VI - Ushtrimi 11, faqe 329

1

Ndërtimi i njohurive: Metoda sokratikeMësuesi/ja u drejton nxënësve pyetje që nxitin lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja. Një seri pyetjesh dhe detyrash janë formuluar për të përmirësuar të menduarit kritik.

• Çfarë lloj variacioni kemi në sistemin e grupeve të gjakut?

• Çfarë kuptoni me variacion të ndërprerë?

• Cili është shkaku i shprehjes së grupeve të gjakut?• Listoni disa nga tiparet që shfaqen vetëm nga shprehja e gjeneve.

• Listoni disa tipare që ndikohen edhe nga faktorët mjedisor.

• Çfarë kuptoni me variacion të vazhdueshëm?

• Çfarë janë tiparet sasiore dhe cilësore?

Dy nxënës të klasës së 10-të kryen një hulumtim matematikor. Ata vendosën të matnin gjatësinë e të gjithë nxënësve të tjerë të klasës së tyre. Rezultatet tregohen në tabelën e mëposhtme.a. Me të dhënat e tabelës ndërto një histogram (grafik me shtylla).b. Çfarë variacioni paraqet grafiku? Shpjego përgjigjen tënde.c. Sugjero një tipar që studentët mund të analizonin për të ilustruar llojin tjetër të variacionit.

Përforcimi: Koha e pritjesMësuesi/ja drejton pyetje duke u lënë nxënësve jo më pak se 15 min për t’u përgjigjur.Te gruri tipari i ngjyrës së kokrrës përcaktohet nga efekti aditiv i dy gjeneve dominante R dhe S: Prania e një aleli R ose S forcon ngjyrën, ndërsa r dhe s nuk i japin ngjyrë. Duke ditur që fenotipi i ngjyrës te kokrra e grurit është: e bardhë, e verdhë, e kuqe, portokalli dhe kafe. Përcaktoni gjenotipet përkatëse për ngjyrën e grurit.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Krahason variacionin e vazhdueshëm dhe variacionin e ndërprerë.

• (N2) Përkufizon kuptimin e termit variacion (ndryshueshmëri), variacion i ndërprerë, i vazhdueshëm.

• (N3) Shpjegoni përse variacioni i shkaktuar nga mjedisi nuk trashëgohet nga prindi te fëmija.

• (N4) Krahason variacionin e vazhdueshëm dhe variacionin e ndërprerë.

2. Analizon bazën gjenetike të variacionit të vazhdueshëm.

• (N2) Përshkruan kuptimin për termin variacion i vazhdueshëm.

• (N3) Shpjegon varësinë e variacionit të vazhdueshëm nga variacioni gjenotipik dhe variacioni fenotipik.

• (N4) Analizon bazën gjenetike të variacionit të vazhdueshëm

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 15.2 a+b, faqe 335

1



Tema mësimore:123. Ndikimet mjedisore në fenotip124. Përzgjedhja natyrore

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Ekologji

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon ndikimin e faktorëve mjedisor mbi fenotipin;- argumenton me anë të shembujve rolin e përzgjedhjes natyrore për evolucionin e organizmave.


Koncepte kyç: variacioni i vazhdueshem, gjenotip, homozigote, variacioni gjenetik, variacion mjedisor, variacion fenotipik, abiotik, biotik, lufta për ekzistencë, përzgjedhja natyrore, fitnes etj.



Parashikimi: Koha e pritjesMësuesja u drejton nxënësve pyetje dhe u lë jo më pak se 15” për t’u përgjigjur. Nëpërmjet një tabele krahasoni variacionin e vazhdueshëm nga variacioni i ndërprerë. Jepni shembuj të variacionit të vazhdueshëm dhe atij të ndërprerë.

Ndërtimi i njohuriveHapi i parë (20’). Mendo-diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës mbi përgjigjet e mundshme. U jap nxënësve si detyrë ushtrimin mbi gjatësinë e grurit. Tabela 15.1 faqe 335 tregon variacionet në gjatësinë e kallirit të dy varieteteve prindërore dhe të pasardhësve në brezninë e parë (F1) dhe të dytë (F2).Ndërtoni grafikun e varësisë së gjatësisë me numrin e individëve. Shpjegoni formën e grafikut. Përcaktoni nëse tipari është i vazhdueshëm apo i ndërprerë. Si shpjegohen shmangiet. Cilët faktorë ndikojnë mbi gjatësinë e kallirit? Përse themi se variacioni gjenetik është lëndë e parë e evolucionit.

Hapi i dytë (20’): Mendo-diskuto në çiftNxënësi ka mundësi të reflektojë mbi pyetjen e bërë, konsulton, jep dhe merr zgjidhje me shokun e bankës mbi përgjigjet e mundshme. Në fillim të kësaj etape u parashtroj nxënësve rastin e futjes së lepujve në Australi në vitin 1859. Shpjegoni faktorët që ndikuan në rritjen e popullatës së lepujve. Çfarë ndikimi pati rritja e numrit të lepujve në hallkat e tjera të zinxhirit ushqimor? Cili është ndikimi i faktorëve mjedisor? Cilët janë faktorët që përcaktojnë se kush prej organizmave do të mbijetojë dhe do të lërë pasardhës? Çfarë kuptoni me termin përzgjedhje natyrore? Cili nga organizmat do ta fitojë luftën për ekzistencë? Cili është kuptimi për termin fitnes?

Përforcimi: Strategji e të mësuarit në bashkëpunim: “Diskutimi”.U drejtohet nxënësve pyetjen:

• Te macet siameze shfaqet gjeni himalaj. Si ndikon mjedisi në shfaqjen ose jo të këtij gjeni te macet siameze?

Grabitqariteti i dhelprave është një shembull i trysnisë përzgjedhëse. Cili është roli i saj gjatë evolucionit dhe përzgjedhjes natyrore?

1

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Analizon ndikimin e faktorëve mjedisor mbi fenotipin

• (N2)Përshkruan ndikimin e faktorëve mjedisor mbi fenotip• (N3)Shpjegon me anë të grafikëve rolin e faktorëve abiotikë në shfaqjen e fenotipit• (N4)Analizon ndikimin e faktorëve mjedisor mbi fenotipin

2. Argumenton me anë të shembujve rolin e përzgjedhjes natyrore për evolucionin e organizmave.• (N2) Përshkruan në ç’mënyrë rritja ose zvogëlimi i individëve në një hallkë të zinxhirit ushqimor ndikon

mbi hallkat e tjera?• (N3) Shpjegon me anë të shembujve kuptimin për konceptet përzgjedhje natyrore, fitnes.• (N4) Argumenton me anë të shembujve rolin e përzgjedhjes natyrore për evolucionin e organizmave.

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 15.3 a dhe b faqe 338



Tema mësimore: Evolucioni126. Ligji Hardi-Vajnber

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurriku- lare: Matematikë

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- diskuton mënyrat se si vepron përzgjedhja natyrore gjatë evolucionit kur kushtet e mjedisit janë përherë të ndryshueshme;- argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: përzgjedhja e qëndrueshme, përzgjedhje e drejtuar, përzgjedhja e ndërprerë, polimorfizëm, evolucion, drifti gjenetik, ligji Hardi-Vajenberg, shpeshti gjenotipike, shpeshti fenotipike, shpeshti alelike etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (25’); Ndërtimi i njohurive (20’+20’) Përforcimi (25’)


Parashikimi: DiskutimU drejtohet nxënësve pyetja:

• Jepni mendime se si mund të ulet rezistenca ndaj antibiotikëve dhe si mund të evoluojnë bakteret rezistente për secilin nga pohimet e mëposhtme:

a Përdorimi i kufizuar i antibiotikëve, përveçse në ato raste kur është vërtet i nevojshëm.b Ndryshimi i llojit të antibiotikut për një sëmundje të caktuar.c Përdorimi i dy ose më shumë antibiotikëve gjatë trajtimit të një infeksioni bakterial.

1

Ndërtimi i njohuriveHapi i parë (20’). Organizuesit grafikNdahet klasën në 4 grupe dhe kërkohet që secili grup të interpretojë njërin nga grafikët në figurën 15.9, faqe 339, në librin e nxënësit.

Grupi I: grafiku 15.9 a. Në cilët nga grupet e individëve do të jetë më e madhe trysnia përzgjedhëse? Pse?

Grupi II: grafiku 15.9 b. Cilët individë kanë probabilitet më të lartë për të lënë pasardhës? Pse?

Grupi III: grafiku 15.9 c. Çfarë do të ndodhte nëse përzgjedhja natyrore do të vepronte vetëm mbi individët me përmasa të vogla trupore? Si do të drejtohet variacioni?

Grupi IV: grafiku 15.9 d. Cilët individë janë favorizuar? Pse arritët në këtë konkluzion?

Hapi i dytë (20’): Strategji e të mësuarit aktiv “Parashtrimi i një leksioni” Mësuesi/ja parashtron në formën e një leksioni përpara nxënësve njohuritë e reja. Në fillim u rikujtohet nxënësve rasti i anemisë drapërforme. Individët kanë një nga tri gjenotipet:HbSHbS - janë normalë, por preken shumë rëndë nga sëmundja e malaries. HbSHbA- normal dhe i mbijetojnë malaries.HbAHbA - të sëmurë me aneminë drapërforme.

• Në një situatë epidemike të malaries, cili nga gjenotipet do të jetë më i favorizuar nga përzgjedhja natyrore?

U shpjegohet nxënësve kuptimin për driftin gjenetik, efektin e themeltarit dhe atë të grykës së shishes. Kur një popullatë është në gjendje ekuilibri? Me çfarë probabiliteti hasen në popullatë aleli A dominant dhe a reçesiv për një tipar autosomik? U shpjegohet nxënësve ligjin Hardi-Vjenberg dhe rastet kur ai gjen zbatim.

Përforcimi: Koha e pritjesMësuesi/ja u drejton nxënësve pyetje dhe u lë jo më pak se 15” për t’u përgjigjur. Ushtrimi 1- Homozigotët recesivë në një popullatë dallohen dhe numërohen. Supozojmë se gjenotipi aa haset në popullatë 1 në 100 individë (1%). Përcaktoni shpeshtitë e aleleve A dhe a duke përdorur ligjin Hardi- Vajenberg.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Diskuton mënyrat se si vepron përzgjedhja natyrore gjatë evolucionit kur kushtet e mjedisit janë përherë

të ndryshueshme• N2) Përshkruan me fjalët e tij ndikimin e trysnisë përzgjedhëse mbi organizma me fenotipe të ndryshme• (N3) Shpjegon përse rezistenca ndaj antibiotikëve është rast i përzgjedhjes natyrore• (N4) Diskuton mënyrat se si vepron përzgjedhja natyrore gjatë evolucionit kur kushtet e mjedisit janë

përherë të ndryshueshme

2. Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg• (N2) Përcakton faktorët e mikroevolucionit• (N3) Shpjegon kushtet që një popullatë të jetë në gjendjen e ekuilibrit• (N3) Zbaton në ushtrime ligjin Hardi-Vajenberg• (N4) Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 15. 5a dhe b faqe 343

1



Tema mësimore: (45’)127. Ushtrime. Ligji Hardi-Vajnberg


Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.


Koncepte kyç:ligji Hardi-Vajenberg, shpeshti gjenotipike, shpeshti fenotipike, shpeshti alelike etj.


Strategjia e përdorur: Punë me grupeMësuesja ndan klasën në grupe me 5 - 6 nxënës secili grup dhe për secilin grup ka përgatitur pyetjet përkatëse.

Punë e drejtuar: DiskutimiMësuesi/ja në këtë etapë të orës mësimore diskuton me nxënësit përgjigjet e pyetjeve të drejtuara për secilin grup. Mësuesi/ja i drejton ata për mënyrën se si duhet të përgjigjen dhe ku duhet të përqendrohen në përgjigjet e tyre:Ushtrimi: Te njeriu tubosja e gjuhës është tipar autosomik recesiv. Shpeshtia e gjenotipit tt është 25%. Përcaktoni shpeshtitë alelike

Punë e pavarur: Koha e pritjesMësuesi/ja u lë kohë nxënësve jo më pak se 15 min për t’u menduar përpara se të përgjigjen për pyetjen e shtruar prej tij. U lihet nxënësve 10 minuta për t’u përgatitur për secilin ushtrim. Më pas ngre në tabelë nga një përfaqësues për secilin grup dhe zgjidhin ushtrimet përkatëse të gjithë së bashku.

Grupi I - Te njeriu albinizmi është sëmundje autosomike reçesive. Nëse shpeshtia e alelit a në popullatën shqiptare është 0, 01 përcaktoni shpeshtitë gjenotipike në popullatën shqiptare.

Grupi II - Daltonizmi është sëmundje e verbërisë ndaj ngjyrave. Gjeni përgjegjës për daltonizmin është recesiv me lokus në X. Në një popullatë prej 900 individësh 45 janë daltonik. Përcaktoni shpeshtitë e aleleve XD dhe Xd

Grupi III - Sistemi i grupeve të gjakut ABO te njeriu përcaktohet nga tri alele I A, IB, i0. Duke ditur që shpeshtitë e këtyre aleleve në një popullatë në gjendje ekuilibri janë përkatësisht 0, 3; 0, 3;0, 4. Përcaktoni shpeshtitë gjenotipike për secilin grup gjaku.

Punë e diferencuar: (15’) Pas mbarimit të etapës së dytë, nxënësve më të spikatur mësuesja u jep disa ushtrime të një niveli më të lartë vështirësie: Hemofilia është sëmundje e mosmpiksjes së gjakut. Gjeni përgjegjës për hemofilinë është reçesiv me lokus në X. Në një popullatëprej100000 banorësh individësh 100 janë hemofilik. Përcaktoni shpeshtitë e aleleve XH dhe Xh. Përcaktoni numrin e meshkujve dhe femrave mbartëse të hemofilisë.

1


Tematika: Përzgjedhja dhe evolicioni Situata e të nxënit: Lulet mashtruese

Tema mësimore: (45’)128. Teoria Darvin-Uollas dhe llojformimi

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Gjeografi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e biodiversitet


Koncepte kyç: lloj, llojformim. Alopatrik. simpatrik, tiparemorfologjike, tipare fiziologjike dhe biokimike, izolimi riprodhues, mekanizma parazigotik, paszigotik



Parashikimi: Mendo-diskuto në çiftU drejtohet nxënësve pyetja:Cilat janë disa nga arsyet që na pengojnë të gjejmë përkatësinë llojore të një individi?Pasi nxënësit e diskutojnë me shokun e bankës përgjigjen dhe diskutojnë nëpërmjet shembujve arsyet e vështirësive që hasin shkencëtarët në përcaktimin e llojit

Ndërtimi i njohurive: FiguraMësuesi/ja paraqet përpara nxënësve figurën përbri. Pasi përkufizon kuptimin për termin alopatrik dhe simpatik, kërkon prej tyre të bëjnë interpretimin e figurës duke përcaktuar rastet e llojformimit.

• Cilat janë disa nga arsyet që çojnë në llojformimin alopatrik?

• Cilët janë mekanizmat e llojformimit simpatrik?

Përforcimi: Koha e pritjesU drejtohet nxënësve pyetja dhe u lihet rreth 5 min kohë për t’u përgatitur. Nëpërmjet diagramit së Venit krahasoni llojformimin alopatrik dhe ata simpatrikë.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.

• (N2) Përcakton faktorët e mikroevolucionit.• (N3) Shpjegon kushtet që një popullatë të jetë në gjendjen e ekuilibrit.• (N3) Zbaton në ushtrime ligjin Hardi - Vajenberg.• (N4) Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.

1

2. Analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e biodiversitet.

• (N2) Përkufizon termat lloj, llojformim, mekanizma të izolimit riprodhues, alopatrik, simpatrik, mekanizma parazigotik dhe paszigotik.

• (N3) Shpjegon nëpërmjet figurave apo skemave llojformimin alopatrik dhe simpatrik• (N4) Analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e

biodiversitet

Detyrat dhe puna e pavarur: Argumentoni rëndësinë e mekanizmave të izolimit riprodhues


Tematika: Diversiteti biologjik, dhe ruajtja e llojeve Situata e të nxënit: Zogjtë përqeshës

Tema mësimore:129. Krahasimet në nivel molekular130. Ekosistemet

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare:Biokimi, Ekologji

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja;- argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin kua ato jetojnë

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; tabela; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: ADNmt, ora molekulare, llojformim, drift gjenetik, ekologji, abiotikë (jo të gjallë), - biotikë(të gjallë), ekosistem, biocenozë, biotop, autotrofe, prodhues. konsu- matorë, herbivorë, karnivorë, dekompozues, zinxhirë ush- qimorë, rrjetë ushqimore, biosfera, habitat, nish ekologjik, popullata, lloj, komunitet etj.

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveParashikimi (25’); Ndërtimi i njohurive (20’+20’) Përforcimi (25’)


Parashikimi: Metoda sokratikeMësuesi/ja drejton pyetje që nxitin lidhjen e koncepteve të njohura me konceptet e reja.

Pyetje për sqarime:• Çfarë është ADN-ja?• Çfarë janë proteinat?• Përkufizoni llojformimin alopatrik dhe simpatrik?

Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe prova: Shpjegoni teorinë: një gjen - një proteinë - një tipar.Në ç’mënyrë do të mund të zbulonim nëse dy lloje janë të afërta gjenetikisht?

Ndërtimi i njohurive Hapi i parë (20’).

1

Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe prova• Cilat janë ato fakte që shkojnë në mbështetje të teorisë së endosimbiozës?• Cili është roli i ADNmt për qelizën.

Pyetje mbi këndvështrimet dhe perspektivat: Sistemi i transportit të elektroneve quhet ndryshe edhe sistemi citokrom. Duke qenë se te të gjithë organizmat mitokondria kryen të njëjtin funksion cilat do të ishin pritshmëritë tuaja për proteinat e sistemit citokrom? Pra, lidhur me ngjashmërinë e vargjeve polipeptidike të këtyre proteinave.

Pyetje që dëshmojnë arsyetim dhe provaNëse një mutacion ndodh 1 në 25000 vjet atëherë nëse dy organizma kanë të ndryshme vetëm një aminoacid atëherë sa të afërt dhe sa të largët janë ata midis tyre?

Pyetje mbi këndvështrimet dhe perspektivatPse është e rëndësishme që të përdorim molekulën e ADN-së për të përcaktuar afërsinë ndërmjet llojeve?

Hapi i dytë (20’): Harta e koncepteveKjo metodë është një mjet që ndërmjetëson mënyrën e organizimit të dijeve, ideve dhe të koncepteve ndërmjet mësuesit/es dhe nxënësit.

Përforcimi: Diagrami i VenitËshtë një teknikë, me anë të të cilës evidentohen të përbashkëtat dhe dallimet ndërmjet dy koncepteve, dukurive etj. Krahasoni konceptet ekosistem dhe komunitet

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të kuptuar

evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja.• (N2) Përkufizon llojformimin alopatrik dhe simpatrik.• (N3) Shpjegon mënyrën se si mund të zbulojmë nëse dy lloje janë të afërta gjenetikisht• (N4) Vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të

kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja

1

2. Argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin kua ato jetojnë.

• (N2) Përshkruan kuptimin e termave: ekologji, ekosistem, komunitet, habitat, nishe ekologjike etj.• (N3) Shpjegon nëpërmjet skematizimit marrëdhëniet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin• (N4) Argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin kua ato

jetojnë

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimi 16.1, faqe 359.


Tematika: Diversiteti biologjik, dhe ruajtja e llojeve Situata e të nxënit: Zogjtë përqeshës

Tema mësimore:131. Diversiteti132. Rëndësia e diversitetit

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Ekologji

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- zbaton në praktikë disa nga metodat e vlerësimit të biodiversitetit në një ekosistem të caktuar;- diskuton nëpërmjet shembujve rëndësinë e ruajtjes së biodiversitetit.

Burimet: katrori i ekologut, rrjetë kositëse, tub thithës, provëz, qeskëza plastike, fletore punës praktike, libri i nxënësit, fletore pune, tabela, mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila etj.

Koncepte kyç: diversitet, lloj, komunitet, ekosistem, habitat, diversiteti biologjik, diversitet gjenetik etj.



Parashikimi: HulumtimiMarrja dhe grumbullimi i të dhënave; hulumtimi sasior dhe cilësor. Ora zhvillohet në mjedisin e gjelbëruar përreth shkollës. Klasa ndahet në grupe dyshe. Për secilin grup përcaktohet metoda e përcaktimit të diversitetit të llojeve në mjedisin e gjelbëruar përreth shkollës. Nxënësit grumbullojnë të dhënat dhe mbledhin organizmat që duhet të studiojnë.

Ndërtimi i njohurive

Hapi i parë (20’). RrjetaNxënësit zbatojnë organizimin, klasifikimin e informacionit në formën e një tabele. Ora vazhdon në klasë, pasinxënësit grumbullojnë të dhënat dhe i organizojnë ato në formën e një tabele dhe u përgjigjen pyetjeve të tilla, si:

• Përcaktoni dendësinë e individëve të secilit lloj të gjetur.• Ndërtoni një zinxhir ushqimor dhe një rrjetë ushqimore me organizmat e gjetur.

1

Hapi i dytë (20’): DiskutimiNjë diskutim i mirë krijon përvoja të shkëlqyera të të nxënit, pasi nxënësit shprehin idetë e tyre, u përgjigjen pyetjeve të shokëve, zhvillojnë aftësitë e vlerësimit të ideve dhe qëndrimeve të tyre dhe të të tjerëve (Davis, 1993, f. 63). Duke u mbështetur te shumëllojshmëria e gjallesave që nxënësit gjetën një orë më parë, mësuesi/ ja u drejton atyre pyetjet:

• Çfarë ndodh nëse numri i prodhuesve në zinxhirin ushqimor që ndërtuat pakësohet?• Cili është kuptimi për termin diversitet biologjik?• Po diversitet ekologjik?• Listoni disa nga arsyet përse është e rëndësishme që të ruhet biodiversiteti?

Përforcimi: Debat• Cilat do të ishin disa nga mënyrat se si gjithsecili prej nesh mund të kontribuojë në ruajtjen e biodiversitetit?

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Zbaton në praktikë disa nga metodat e vlerësimit të biodiversitetit në një ekosistem të caktuar

• (N2) Përkufizon kuptimin për termat: diversitet, lloj, komunitet, ekosistem, habitat, diversiteti biologjik, diversitet gjenetik.

• (N3) Përshkruan me fjalët e tij disa nga metodat e vlerësimit të biodiversitetit në një ekosistem.• (N4) Zbaton në praktikë disa nga metodat e vlerësimit të biodiversitetit në një ekosistem të caktuar.

2. Diskuton nëpërmjet shembujve rëndësinë e ruajtjes së biodiversitetit.• (N2) Përshkruan disa nga mënyrat e ruajtjes së biodiversitetit• (N3) Shpjegon disa nga arsyet e ruajtjes së biodiversitetit.• (N4)Diskuton nëpërmjet shembujve rëndësinë e ruajtjes së biodiversitetit.

Detyrat dhe puna e pavarur: Ushtrimet 16.14 a dhe b, faqe 365.


Tematika: Diversiteti biologjik, dhe ruajtja e llojeve

Tema mësimore:133. Përsëritje. Diversiteti biologjik, klasifikimi dhe ruajtja

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Matematikë, Ekologji, Biokimi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg;- analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e biodiversitet;- vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja- argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin ku ato jetojnë

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; tabela; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj.

Koncepte kyç: ligji Hardi-Vajenberg, diversitet, lloj, komunitet, ekosistem, habitat, diversiteti biologjik, diversitet gjenetik, ekosistem, komunitet, nishe ekologjike etj.


1


Strategji e të mësuarit në bashkëpunim: Punë në grupeKlasa ndahet në grupe me nga 4-5 nxënës. Për secilin grup përcaktohen pyetjet që lidhen me temën “Përsëritje: “Përzgjedhja dhe biodiversiteti”. U lihet nxënësve 10 minuta për t’u përgatitur.

Pyetjet për secilin grupGrupi I - Ushtrimet 15.2 a dhe b faqe 335; ushtrimi 3, faqe 376 Grupi II - Ushtrimi 15.3 a dhe b faqe 338; ushtrimi 5, faqe 377 Grupi III - Ushtrimi 15.4 a, b dhe c faqe 340; ushtrimi 6, faqe 377 Grupi IV - Ushtrimi 15.5 a, b faqe 343; ushtrimi 7, faqe 377Grupi V - Shpjegoni se si ndodh llojformimi alopatrik dhe simpatrik; Ushtrimi 8, faqe 377-378.Grupi VI - Ushtrimi 4, faqe 354; Ushtrimi 13, faqe 388.

Përforcimi: Analiza morfologjike ose analiza e përgjithshme morfologjike, metodë e zhvilluar për të zbuluar të gjitha zgjidhjet e mundshme të një problemi josasior të ndërlikuar në shumë drejtime. Shtroj përpara nxënësve problemin:Sistemi i grupeve të gjakut ABO te njeriu përcaktohet nga tri alele IA, IB, i0. Duke ditur që shpeshtitë e këtyre aleleve në një popullatë në gjendje ekuilibri janë përkatësisht 0, 3; 0, 3;0, 4.

Grupi I: Me çfarë dukurish kemi të bëjmë?Grupi II: Cilat janë kushtet kur gjen zbatim ligji Hardi-VajenbergGrupi III: Shkruani ekuacioni Hardi - Vajenberg nëse popullata është në ekuilibër.Grupi IV: Përcaktoni shpeshtitë gjenotipike për secilin individ.Grupi V: Shpeshtia gjenotipike për individët me grup gjaku A janë 0,34 dhe për grup zero është 0, 45. Përcaktoni nëse popullata është në gjendje ekuilibri apo jo.Grupi VI: Shpjegoni pse grupi i gjakut 0 quhet dhënës universal dhe grupi AB quhet marrës universal.

Vlerësimi i nxënësit për temën mësimore:1. Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.

• (N2) Përcakton faktorët e mikroevolucionit.• (N3) Shpjegon kushtet që një popullatë të jetë në gjendjen e ekuilibrit.• (N3) Zbaton në ushtrime ligjin Hardi - Vajenberg.• (N4) Argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg.

2. Analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e biodiversitet.

• (N2) Përkufizon termat: lloj, llojformim, mekanizma të izolimit riprodhues, alopatrik, simpatrik, mekanizma parazigotik dhe paszigotik.

• (N3) Shpjegon nëpërmjet figurave apo skemave llojformimin alopatrik dhe simpatrik.• (N4) Analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e

biodiversitet.

3. Vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja.

• (N2) Përkufizon llojformimin alopatrik dhe simpatrik.• (N3) Shpjegon mënyrën se si mund të zbulojmë nëse dy lloje janë të afërta gjenetikisht.• (N4)Vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të

kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja.

1

4. Argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin kua ato jetojnë.

• (N2) Përshkruan kuptimin e termave: ekologji, ekosistem, komunitet, habitat, nishe ekologjike etj.• (N3) Shpjegon nëpërmjet skematizimit marrëdhëniet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin.• (N4) Argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin kua ato

jetojnë.


Tematika: 14; 15; 16

Tema mësimore:134. Test i periudhës

Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Matematikë, Ekologji, Biokomi

Rezultatet e të nxënit për temën mësimore.Nxënësi/ja:- argumenton me anë të ushtrimeve kur gjen zbatim ligji Hardi-Vajenberg;- analizon rëndësinë e mënyrave llojformimit alopatrik dhe simpatrik gjatë evolucionit në rritjen e biodiversitet;- vlerëson rëndësinë e metodave të krahasimit në nivel molekular të lidhjeve të gjallesave për të kuptuar evolucionin e gjallesave dhe mënyrën e formimit të llojeve të reja;- argumenton nëpërmjet skematizimeve lidhjet e gjallesave me njëra-tjetrën dhe me mjedisin ku ato jetojnë.


Koncepte kyç: ligji Hardi-Vajenberg, diversitet, lloj, komunitet, ekosistem, habitat, diversiteti biologjik, diversitet gjenetik, ekosistem, komunitet, nishe ekologjike etj.


Detyra e kontrollit është menduar të zhvillohet në formë testimi. Janë përgatitur dy variante testesh. Çdo variant përmban këto rubrika pyetjesh:

Qarkoni alternativen e saktë: Përfshin 3 pyetje me nga katër alternativa, nga të cilat vetëm njëra është e saktë. Nëse nxënësi qarkon alternativën e saktë vlerësohet me një pikëShpjegoni fjalorin - Nxënësi shpjegon shkurtimisht 3 nga konceptet më kryesore të studiuara në periudhën prill-qershor

Shpjegoni - në këtë rubrikë nxënësi shpjegon një nga proceset më të rëndësishme të trajtuara gjatë periudhës prill-qershor.

Krahasoni - nxënësi krahason procese te tilla si mitozën me mejozën, llojformimin alopatrik me atë simpatrik.

Ushtrime: Çdo variant përmban 4 ushtrime nëpërmjet të cilave testohen dijet e nxënësve mbi ligjet e trashëgimisë, variacionin evolucionin gametogjenezën, kryqkëmbimin etj. Zgjidhja e ushtrimeve kërkon ndërlidhjen e koncepteve nga fusha të ndryshme të biologjisë

Vlerësimi - Vlerësim formues.

1

Tabela e vlerësimit: Vlerësimi i nxënësit bëhet sipas tabelës së mëposhtme:

PIKËT 0-9 10-15 16-20 21-25 26-30 31-35 36-40

NOTA 4 5 6 7 8 9 10

MODELE TESTESH

EMRI……............…… MBIEMRI……................... KLASA XII VARIANTI A

TEST KOHA 45’


1- Te një qelizë në procesin e mejozës është vërejtur boshti me kromatide motra, duke u tërhequr drejt poleve të kundërta të qelizës. Në cilën fazë të mejozës është qeliza?

a) Anafazë I b)Anafazë IIc) Metafazë I d)Metafazë II

2- Cili prej faktorëve të mëposhtëm ndikon në rritjen e variacionit gjenetik brenda një popullate? 1 Kryqkëmbimi dhe orientimi i pavarur i kromozomeve gjatë mejozës.2 Kushtet e ndryshme mjedisore. 3 Kryqëzimi dhe pjalmimi rastësor. 4 Mutacionet.

a)1, 2, 3 dhe 4b) vetëm 1, 2 dhe 3c) vetëm 1, 3 dhe 4 d)vetëm 2, 3 dhe 4

3- Një lloj gardaline që jeton në një ishull të izoluar shfaq variacion në lidhje me madhësinë e sqepit. Gardalinat me sqep të madh konsumojnë fara të mëdha. Pas një periudhe thatësire që pushtoi ishullin, në ishull gjendeshin më shumë farat e mëdha krahasuar me ato të vogla.

Për këtë arsye, madhësia mesatare e sqepit u rrit. Si shpjegohet rritja e sqepit te gardalinat?a) Nga veprimi i përzgjedhjes artificiale mbi gardalinat me sqep të vogël. b)Nga veprimi i përzgjedhjes së drejtuar mbi gardalinat me sqep të vogël.c) Nga rritja e shkallës së mutacioneve te gardalinat me sqep të madh.d)Nga veprimi i përzgjedhjes së qëndrueshme mbi gardalinat me sqep të madh dhe të vogël.

Shpjegoni fjalorin: ekosistem, variacion i ndërprerë, kryqkëmbim (6 pikë)Shpjegoni me anë të skematizimit gametogjenezën te njeriu (5 pikë)

Krahasoni: Mitozën me mejozën (6 pikë)

1

Ushtrime:Ushtrimi 1. Te njeriu albinizmi është sëmundje autosomike reçesive. Nëse shpeshtia e alelit a në popullatën shqiptare është 0, 01 përcaktoni shpeshtitë gjenotipike në popullatën shqiptare (5 pikë)

Ushtrimi 2. Hemofilia është sëmundje e mosmpiksjes së gjakut. Gjeni përgjegjës për hemofilinë është reçesiv me lokus në X. Në një popullatë prej100000 banorësh individësh 100 janë hemofilik. Përcaktoni shpeshtitë e aleleve XH dhe Xh. Përcaktoni numrin e meshkujve dhe femrave mbartës të hemofilisë. (5 pikë)

Ushtrimi 3. U kryqëzuan dy individë: (DE/de) X (de/de). Te pasardhësit 42% ishin ((DE/de), 42% (de/de) 8% De/ de dhe 8% dE/de. Si shpjegohen këto rezultate? (5 pikë)

Ushtrimi 4. Te bima Salvia ngjyra e lules përcaktohet nga dy gjene A/a dhe B/b me lokuse të pavarura. Përcaktoni raportet gjenotipike te pasardhësit kur prindërit janë diheterozigotë. (5 pikë)

EMRI……............…… MBIEMRI……................... KLASA XII VARIANTI B

TEST KOHA 45’


1- Një burrë ka hemofili. Cila nga fjalitë e mëposhtme përshkruan saktësisht trashëgiminë e gjenit që shkakton gjendjen e tij?

a) Ai trashëgoi alelin recesiv nga nëna e tij. b)Ai trashëgoi alelin dominant nga babai i tij.c) Ai mund ta kalojë alelin recesiv te djali i tij. d)Ai mund të kalojë alelin dominant te vajza e tij.

2- Cili prej faktorëve të mëposhtëm ndikon në procesin e llojformimit?a) Rritja e ndryshimeve midis popullatave. b)Ulja e shkallës së variacionit gjenetik.c) Ulja e shkallës së variacionit fenotipik. d)Ruajtja e aleleve të dobishme në popullatë.

3- Në një kryqëzim midis bimës të gojujkut, linjë e pastër, me lule të kuqe dhe gojujku, linjë e pastër me lule të bardha, të gjithë pasardhësit ishin me lule rozë. Dy nga këto bimë me lule të rozë u kryqëzuan midis tyre. Sa për qind e pasardhësve do të jenë rozë?

a) 5% b)33% c) 50% d)100%

Shpjegoni fjalorin: lloj, popullatë, nishe ekologjike. ( 6 pikë)Shpjegoni me anë të skematizimit gametogjenezën te bimët me lule. (5 pikë)

Krahasoni: llojformimin alopatrik me atë simpatrik. (6 pikë)

Ushtrime:Ushtrimi 1. Te njeriu tubosja e gjuhës është tipar autosomik recesiv. Shpeshtia e gjenotipit tt në një popullatë në ekuilibër është 25%. Përcaktoni shpeshtitë alelike (5 pikë)

1

Ushtrimi 2. Daltonizmi është sëmundje e verbërisë ndaj ngjyrave. Gjeni përgjegjës për daltonizmin është recesiv me lokus në X. Në një popullatë prej 900 individësh 45 janë daltonik. Përcaktoni shpeshtitë e aleleve XD dhe Xd (5 pikë)

Ushtrimi 3.Te miza e uthullës aleli E përcakton trup me vija ndërsa aleli e trup i zi pa vija, aleli A përcakton tiparin antenë normale aleli i tij recesiv a përcakton tiparin aristopedi. Përcaktoni raportin fenotipik te pasardhësit kur dihet që gjenet janë të lidhura dhe ka ndodhur kryqkëmbimi. (EA/ea) X (ea/ea). Largësia ndërmjet gjeneve është 12% (5 pikë)

Ushtrimi 4. Te njeriu grupet e gjakut ABO kontrollohen nga tri alele: IA; IB; i0. Fenotipet për grupet e gjakut janë A; B; AB; dhe 0. Cilat alele kontrollojnë fenotipet dominantë dhe cilat ato recesive. Nga martesa e një gruaje me grup gjaku A me një burrë me grup gjaku B lindin fëmijë me të katërt grupet e gjakut. Cili është gjenotipi i prindërve? (5 pikë)


Tema mësimore:136. Vlerësim portofoli. Periudha: Prill-Qershor

Kriteret për monitorimin e cilësisë së portofolit.- Aspekti i koleksionimit të materialeve- Procesi i reflektimit dhe të vetëvlerësimit- Referuar rubrikave që e përbëjnë portofolin e të nxënit:

Burimet: libri i nxënësit; fletore pune; e-libri; mjete shkrimi; fletë të bardha për skicimin e proceseve dhe koncepteve, tabela ilustruese, flipchart, lapustila, simulime, animime, CD interaktive, fletë pune, laptop projektor, dërrasa e zezë, shkumësa me ngjyra etj

Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësveE (evokim), R (realizim i kuptimit), R (reflektimi)


Mësimdhënia bashkëkohore e bazuar në filozofinë e zhvillimit të mendimit kritik bazohet në strukturën: E (evokim), R (realizimi i kuptimit) dhe R (reflektimi).

(E) Evokimi (diskutim për përmbajtjen)1. Cilët janë komponentët e portofolit që kemi trajtuar gjatë kësaj periudhe?2. Cili prej këtyre komponentëve ju ka tërhequr më shumë bazuar në progresin që keni pasur?

(R) Realizimi i kuptimit. Nxënësit prezantojnë përpara shokëve të tyre përmbajtjen e portofolit të tyre. Secili prej tyre përqendrohet në kuptimin e përmbajtjes së portofolit dhe thelbin e secilit prej komponentëve të tij.

(R) Reflektimi (diskutimi pas përmbajtjes). Më pas nxënësit reflektojnë për përmbajtjen e portofolit. Kjo bazohet në pyetjet e mëposhtme drejtuar nxënësve.

a.Çfarë të rejash keni mësuar gjatë zhvillimit të veprimtarive të portofolit?b.Pas përgjigjeve të pyetjeve mund të pyesni: “Pse mendoni kështu”

1

Vlerësimi i nxënësit për orën mësimore. Nxënësit do të vlerësohen për kriteret e mëposhtme:

V Aspekti i planifikimit të përmbajtjes së portofolitF mbikëqyrja dhe vlerësimi i progresit dhe i arritjeveF prezantimi në mënyrën e duhur i materialeve, detyrave, punimeve dhe shembujve të koleksionuar

V Aspekti i koleksionimit të materialeveF mbledhja e materialeve apo e kontributeve që pasqyrojnë përvojat e nxënësve në përputhje me kompetencat e kurrikulës apo të bazuar në RNF përzgjedhja, mbledhja e objekteve dhe e produktevei referohet RN/ temave/ çështjeve të veçanta të lëndës;procesit të vazhdueshëm të të nxënit; kontributit në projekte, situatë të nxëni, interesa personalë etj.

V Procesi i reflektimit dhe të vetëvlerësimitF Referuar funksionit që ka portofoli: - A i shërbejnë punët e mbledhura nga nxënësit çështjeve si më poshtë?

• Vlerësimit të cilësisë së mësimit dhe arritjeve.• Krijimit të një “arkivi” përfaqësues të punëve të nxënësve.• Përcaktimit nëse nxënësit i kanë përmbushur standardet e të nxënit.

F Referuar përmbajtjes së portofolit: - A janë koleksionuar në portofol dokumentet si më poshtë?• Detyra me shkrim; Teste të përfunduara; Punë krijuese; Projekte; Eksperimente; Koleksione; Prezantime;

Video të krijuara nga nxënësit; Prezantime multimediale; Fotografi apo objekte të tjera digjitale të të nxënit.

V Referuar rubrikave që e përbëjnë portofolin e të nxënit:F Dokumente dhe evidenca nga procesi i të nxënit.(modele të detyrave, testeve, projekteve, prezantimeve, fotove etj.)F Reflektime (vetëvlerësime, vlerësime nga mësuesi, prindi, nxënësit e tjerë etj.) Bazohet në vetëvlerësimin që duhet të bëjë nxënësi/ja.

V Respektimi i afateve kohore në realizimin e detyrave të portofolitF Sa keni respektuar afatet kohore në prezantimin e detyrave të portofolit?

me zgjedhje - albas.alalbas.al/.../kl-12/word/libri_mesuesit_biologjia_12_(me_zgjedhje).docx · web...

Documents