max weber - etyka a duch kapitalizmu

8/14/2019 Max Weber - Etyka a Duch Kapitalizmu

1/13

1

Max Weber

Etyka protestancka a duch kapitalizmu

I. PROBLEM

2. Duch kapitalizmu

W tytule naszego studium widnieje do pretensjonalnie brzmice pojcie duch

kapitalizmu. Co naley pod tym pojciem rozumie? Przy prbie jego zdefiniowania

pojawiajsi od razu pewne, wynikajce z samej istoty naszego celu badawczego, trudnoci.

Jeli w ogle istnieje jaki przedmiot, do ktrego zastosowanie tego okrelenia

miaoby sens, to moe to by jedynie jednostka historyczna, tzn. pewien kompleks

powiza w rzeczywistoci historycznej, ktre mona by uj w pojciowcao z punktu

widzenia ich znaczenia kulturowego.

[]

[...] W tym celu trzymamy si pewnego dokumentu owego ducha, zawierajcego

w klasycznej niemal przejrzystoci to, o co nam chodzi, a jednoczenie majcego t zalet, e

dokument ten wolny jest od wszelkich bezporednich nawiza do spraw religii. Jest to

dokument w stosunku do tematu niezaangaowany:

Pamitaj, e c z a s t o p i e n i d z ; ten, kto mgby przez dzie zarobi dziesi szylingw,

lecz p dnia sobie spaceruje lub ley w swoim pokoju, nie moe tego sam obliczy, choby na

swoje przyjemnoci wyda tylko sze pensw, gdy prcz tego wyda jeszcze, czy raczej

zmarnowa, pi szylingw.

Pamitaj, e k r e d y t t o p i e n i d z . Jeli kto zostawia mi swoje pienidze, to przekazuje mi

przez to interesy, czyli tyle, ile w tym czasie mog z tym pocz. Bdzie to znaczna suma, jeeli

czowiek ten ma dobry i duy kredyt i potrafi z niego zrobi dobry uytek. Pamitaj, e pienidz

ma n a t u r polegajcn a r o z m n a a n i u s i i t w o r z e n i u n o w e g o . Pienidz robie

pienidz, kady nowy rodzi nastpny i tak dalej. Pi szylingw daje sze, w dalszym obrocie

siedem, a dojdzie do stu funtw. Im wicej jest pienidza, tym wicej zysku w obrocie, a zysk ten

ronie coraz szybciej. Kto zabija macior, niszczy cae przysze potomstwo do tysicznego

pokolenia. Kto zabija picioszylingwk, morduje (!) wszystko to, co mona by z niej

wyprodukowa: cae gry funtw szterlingw.

Pamitaj, e zgodnie z przysowiem, dobry patnik jest panem sakiewki kadego. Kto jest znany

jako punktualnie paccy, ten w kadej chwili moe poyczy pienidze, ktrych jego przyjaciele

akurat nie potrzebuj.


2/13

2

Daje to wielkie korzyci. Obok pilnoci i umiaru nic tak nie przyczynia si do awansu modego

czowieka w wiecie, jak punktualno i akuratno w interesach. Dlatego nigdy nie przetrzymuje

poyczonych pienidzy ani o godzin duej, ni obiecae, eby przyjaciel si nie zdenerwowa i

nie zamkn raz na zawsze dostpu do swego portfela.

Trzeba zwraca uwag na najmniejsze drobiazgi majce wpyw na kredyt. Odgosy twojej pracy,

ktre twj wierzyciel syszy o pitej rano czy o smej wieczr, zadowalajgo na p roku; ale jeli

zobaczy ci przy stole bilardowym lub usyszy w gospodzie w czasie, gdy powiniene pracowa,

to ju nastpnego dnia zapyta o zwrot pienidzy i zada ich, zanim zbierzesz potrzebn sum.

Poza tym taka pracowito oznacza, e pamitasz o swoich dugach i pokazuje, e jeste

uczciwym czowiekiem, a to pomnaa twj kr e d yt .

Strze si przed uwaaniem wszystkiego, co masz, za swojwasno i przed yciem wedug

takiego mniemania. Takie zudzenia s udziaem wielu ludzi korzystajcych z kredytu. By si

przed tym ustrzec, prowad dokadny rachunek wydatkw i wpyww.

Jeli zadasz sobie trud uwaania na szczegy, bdzie to miao nastpujcy dobry skutek;

odkryjesz, jak przedziwnie mae wydatki puchn do duych sum i zauwaysz, e mona byo

zaoszczdzi, i zorientujesz si, ile w przyszoci zaoszczdzi mona.

Za sze szylingw rocznie moesz obraca stoma szylingami, pod warunkiem, e jeste

czowiekiem znanym z mdroci i uczciwoci. Kto wydaje bezproduktywnie grosz, ten wyda bez

potrzeby i sze szylingw rocznie, a to jest cena obracania stoma szylingami. Ten, kto dziennie

marnuje swj czas warty jednego grosza (moe to by choby par minut), ten traci w skali caego

roku sum rwn obracania stoma funtami. Ten, kto traci bezproduktywnie czas warty piciu

szylingw, straci te pi szylingw, jakby je wyrzuci do morza. Kto traci pi szylingw, ten

traci nie tylko t sum, lecz i wszystko, co mgby na niej zarobi obracajc ni, a to oznacza

w przypadku modego czowieka sumy bardzo znaczne.1

Te sowa, skierowane do nas przez Benjamina Franklina, s tymi samymi, ktre

w obrazach kultury amerykaskiej Ferdynand Krnberger uznaje, z humorem i

zoliwoci, za wyznaczenie wiary Jankesa.

Nikt nie moe wtpi, e z tego tekstu przemawia duch kapitalizmu, ale te nie

bdziemy twierdzili, e zawarto tu wszystko, co si pod tym pojciem rozumie. Pozostamy

jeszcze przez chwil przy tym tekcie, ktrego yciow mdro Krnberger streszcza w

sowach: Z byda robi si j, z ludzi pienidze. W tej filozofii skpstwa jako rzecz

najwaniejsza jawi si idea czowieka uczciwego, go d n e g o kredytu. Zwaszcza za jawi

si o b o w i z e k jednostki wobec interesu pojmowanego jako cel sam w sobie, obowizek

zwikszenia kapitau. I rzeczywicie, istot rzeczy jest tu fakt, e zaleca si nie tyle zwyk

technik ycia, co raczej specyficzn etyk, ktrej naruszenie uwaane jest nie tylko za

1Tum. J.Miziski. Zob. te: Benjamin Franklin,Mj ywot, Warszawa 1960 [przyp. red.].


3/13

3

gupot, lecz za pewien rodzaj zaniedbywania obowizku. Propaguje si nie tylko mdro w

interesach tego jest wiele i w innych miejscach lecz pewien e t o s . Wanie to nas

interesuje.

Jakub Fugger odpowiada swemu, ju w stanie spoczynku, koledze gdy ten namawia

go, by uczyni to samo on [Fugger] myli inaczej. Zamierza zarabia, pki to moliwe.Duch tej wypowiedzi rni si wyranie od Franklinowskiej. To, co u Fuggera znajduje

wyraz w kupieckiej odwadze i stanowi osobist, etycznie indyferentnskonno, u Franklina

przyjmuje charakter etycznie zabarwionej maksymy. W tym sensie uywa si tu pojcia

duch kapitalizmu.

Oczywicie mowa o nowoczesnym kapitalizmie zachodnioeuropejsko-amerykaskim

co jest jasne, jeli uwzgldni si nasz sposb stawiania problemu. Bo, jak mwilimy,

kapitalizm jako taki istnia take w Chinach, Indiach, Babilonii, w staroytnoci i w

redniowieczu. Ale brakowao mu, jak to jeszcze zobaczymy, wanie tego specyficznego,

swoistego etosu.

W kadym razie wszystkie zakazy moralne Franklina maj kierunek utylitarny:

uczciwo popaca, gdy zapewnia kredyt; podobnie punktualno, pracowito, umiar i

dlatego sone cnotami. Std z kolei wynikaoby, e np. tam, gdzie ten sam skutek osigaoby

si przez pozory uczciwoci, wystarczyyby takie pozory. Zbdny nadmiar tej cnoty musiaby

by przez Franklina uwaany za naganny, jako bezproduktywne marnotrawstwo.

[]

Czowiek nastawia si na zarabianie pienidzy jako na cel swego ycia, a nie tylko

jako na rodek do celu, jakim jest spenienie materialnych potrzeb yciowych. Takie

bezsensowne odwrcenie naturalnego stanu rzeczy jest dla kapitalizmu motywem

przewodnim rwnie niezbdnym, jak dla czowieka nie dotknitego jego tchnieniem czym

zupenie obcym. Jednoczenie zawiera ono w sobie pewien szereg wyobrae czcych si

cile z religijnymi. Jeli postawimy pytanie, dlaczego to z ludzi ma si robi pienidze, to

Benjamin Franklin cho przecie, gdy chodzi o wyznanie, deista odpowiada na to cytatem

z Biblii. Jest to zdanie, ktre jego ojciec, surowy kalwinista, cigle mu w modoci wpaja:

Gdy widzisz ma, krzepkiego w swym zawodzie, ten godzien przed krlem stan.

Zdobywanie pienidzy, jeli odbywa si w sposb legalny, jest w nowoczesnym

systemie ekonomicznym rezultatem i wyrazem sprawnoci w zawodzie. Sprawno ta, jak


4/13

4

atwo rozpozna, jest alf i omeg moralnoci Franklina, co wyraa si w cytowanym ju

fragmencie autobiografii i we wszystkich innych jego pismach.

I w samej rzeczy: to owa, dzi tak dla nas zwyczajna, ale w rzeczywistoci wcale nie

tak oczywista idea obowizku zawodowego, poczucia obowizku, ktre ma posiada kady w

swej dziaalnoci zawodowej niezalenie od jej rodzaju, zwaszcza od tego, czy dotyczy onotylko oceny woonej pracy fizycznej, czy posiadania dbr (kapita) to wanie ta idea jest

charakterystyczna dla etyki spoecznej kapitalistycznej kultury i stanowi jej gwny element

konstytutywny. Nie znaczy to, e pojawia si ona tylko na gruncie kapitalistycznym:

sprbujemy pniej przeledzi jej obecno w historii. Tym bardziej nie mona twierdzi, e

w dzisiejszym kapitalizmie przyswojenie tej maksymy przez jej zwolennikw czy to

przedsibiorcw, czy robotnikw nowoczesnych zakadw kapitalistycznych jest

warunkiem dalszego istnienia. Dzisiejszy kapitalistyczny system ekonomiczny to cay

skomplikowany kosmos, w ktrym jednostka si rodzi. Jawi si on jej jako istniejca z gry,

niezmienna budowla, w ktrej trzeba y. Swoje normy narzuca kademu, zwizanemu z

rynkiem, czowiekowi. Odrzucajc je zostanie wyeliminowany z rynku rwnie nieuchronnie,

jak robotnik, ktry nie mogc lub nie chcc si do nic dostosowa, znajdzie si wkrtce na

ulicy.

[]

Wydaje si wic, e najatwiej zrozumie rozwj ducha kapitalistycznego jako

fragment oglnego rozwoju kapitalizmu, wywodzc go od pryncypialnego stanowiska wobec

ostatecznych problemw yciowych. Protestantyzm wchodziby wwczas historycznie w gr

tylko o tyle, o ile odegra pewn rol jako pierwszy owoc racjonalistycznych pogldw na

ycie. Jednak, gdy tylko poczyni si tak powan prb interpretacji, okazuje si, e

uproszczenie problemu nic nie daje. Ju choby z tego powodu, e rozwj racjonalnego

mylenia nie by wcale zjawiskiem przebiegajcym rwnolegle w poszczeglnych

dziedzinach ycia.

III. ASCEZA I DUCH KAPITALIZMU

(w zapisie niniejszego rozdziau pominite zostay przypisy)

Aby przeanalizowa zwizki pomidzy podstawami religijnymi ascetycznego

protestantyzmu, a zasadami ekonomicznej codziennoci, konieczne jest zajcie si zwaszcza


5/13

5

tekstami teologicznymi, ktre powstay na podstawie dowiadcze duszpasterskich. Bowiem

w czasach, kiedy tamten wiat by wszystkim, a od dopuszczenia do sakramentu wieczerzy

zaleaa pozycja spoeczna chrzecijanina, kuratela duchownego i dyscyplina kocielna oraz

kazania wywieray, ktrego jak wynika z tych wszystkich consilia, casus conscientiae itp.

czowiek wspczesny nie jest sobie po prostu w stanie wyobrazi. Dochodzce do gosuw p r a k t y c e siy religijne byy czynnikami ksztatujcymi w decydujcej mierze charakter

narodowy.

Dla celw tego rozdziau moemy, w przeciwiestwie do rozwaa pniejszych,

potraktowa ascetyczny protestantyzm jako jedn cao. Poniewa jednak wyrosy z

kalwinizmu angielski purytanizm stworzy najbardziej konsekwentny fundament dla idei

zawodu, w punkcie centralnym naszych rozwaa postawimy jednego z jego przedstawicieli,

Richarda Baxtera. Wrd innych zajmujcych si etykprotestanckautorw wyrnia si on

postawwybitnie praktyczn i ironiczn, ale te i oglnym uznaniem, jakim ciesz si jego

cigle wznawiane i tumaczone prace. Jako prezbiterianin i apologeta Synodu

Westminsterskiego, ale przy tym jak wielu najlepszych mylicieli tej wyrastajcej

stopniowo z klasycznego kalwinizmu epoki by w istocie przeciwnikiem Cromwellowskich

uzurpacji. By przeciwny kadej rewolucji, sekciarstwu i fanatycznej gorliwoci witych, a

jednoczenie otwarty na zewntrzne objawy rnorodnoci i obiektywny wobec

przeciwnikw. Pole swej pracy widzia w praktycznym wspieraniu moralnego ycia Kocioa.

Bdc jednym z najbardziej skutecznych duszpasterzy w historii, postawi si w tej roli do

dyspozycji rzdu parlamentarnego, ale take Cromwella i Restauracji; opuci swj urzd jako

jeden z ostatnich, tu przed Dniem witego Bartomieja.

Jego Christian Directory to najlepsze kompendium purytaskiej teologii moralnej,

zorientowane przy tym zawsze na praktyczne dowiadczenia pracy duszpasterskiej autora.

Dla porwnania przytoczymy reprezentanta niemieckiego pietyzmu, Spenera i jego

Theologische Bedenken,Apology Barclaya jako przedstawiciela teologii kwakrw oraz kilku

reprezentantw etyki ascetycznej, dla oszczdnoci miejsca w miar moliwoci w

odsyaczach.

Ot jeli wzi do rkiEwige Ruhe der Heiligen i Christian Directory Baxtera, ale i

pewne prace innych autorw, to w pogldach na temat bogactwa i jego zdobywania rzucaj

si w oczy wanie ebionickie elementy przekazu nowotestamentowego. Bogactwo jako takie

jest wielkim zagroeniem, jego pokusy niebezpieczne, a denie do niego nie tylko wobec

przemonego znaczenia Krlestwa Boego bezsensowne, lecz take moralnie wtpliwe. O

wiele bardziej ni u Kalwina ktry dla bractwa osb duchownych nie widzia adnych


6/13

6

przeszkd dla dziaania (a nawet pewne podniesienie ich prestiu) i pozwala na zyskowne

lokowanie kapitau, byle tylko bez konfliktw asceza wydaje si tu by skierowana

p r z e c i w jakiemukolwiek deniu do gromadzenia dbr doczesnych. Mona w literaturze

purytaskiej dowolnie mnoy przykady potpienia dnoci do pienidzy i majtkw oraz

porwnywa je z etyczn literatur redniowiecza, pod tym wzgldem o wiele bardziejtolerancyjn. Zauwamy, e tym, co moralnie naprawd naganne, jest spoczywanie na

bogactwie, konsumowanie go (z takimi nastpstwami, jak gnuno i rozpusta,

zwaszcza za odwracanie uwagi od denia do ycia witego). I tylko dlatego, e

posiadanie niesie za sob niebezpieczestwo takiego spoczywania, jest ono konsekwentnie

potpiane. Bowiem wieczny spokj witych jest na tamtym wiecie, za tu, na ziemi,

czowiek musi by pewny swego stanu aski, czyni dziea tego, kto go wysa, pki dzie

trwa. Nie gnuno i konsumpcja, lecz jedynie d z i a a n i e , suy wedug jednoznacznie

objawionej woli Boga pomnaaniu jego chway.

M a rn ow an ie cz as u j est wic pierwszym i najciszym grzechem. ycie jest

zbyt krtkie i cenne, by zatrzymywa wasne powoanie. Strata czasu na rozrywki

towarzyskie, leniwe pogawdki, luksus, nawet spanie duej, ni jest to konieczne dla

zdrowia (6, najwyej 8 godzin) wszystko to jest absolutnie naganne. Nie jest jeszcze tak, jak

u Franklina, gdzie czas to pienidz, ale zasada ta funkcjonuje ju w pewnym sensie w yciu

duchowym. Czas jest nieskoczenie cenny, gdy kada stracona godzina jest zabrana subie

dla chway Boej.

Bezwartociowa, nawet wrcz naganna jest wic take bezczynna kontemplacja,

przynajmniej wtedy, gdy odbywa si kosztem pracy zawodowej. Bowiem Bogu podoba si

ona mniej, ni aktywne dziaanie w kierunku urzeczywistniania jego woli poprzez prac

zawodow.

Ponadto, na kontemplacj mamy niedziel i, wedug Baxtera to wanie ci, ktrzy s

gnuni w swej dziaalnoci zawodowej nie znajduj potem czasu dla Boga, gdy jest to

potrzebne. Tote przez cae gwne dzieo Baxtera przewija si cigle namitne propagowanie

cikiej pracy fizycznej lub pracy umysowej. Wspdziaajtu ze sobdwa motywy.

Po pierwsze, praca jest starym, wyprbowanym rodkiem ascetycznym i jako taka od

dawna bya ceniona w Kociele zachodnim w przeciwiestwie nie tylko do Orientu, lecz

take do prawie wszystkich regu klasztornych na caym wiecie. Jest rodkiem

zapobiegawczym przed tym, co w purytanizmie nosi nazwunclean life [ycia nieczystego]

i tu jej rola jest niemaa.


7/13

7

Asceza seksualna jest przecie w purytanizmie inna, ni u mnichw, tylko jeli chodzi

o stopie, nie za sam podstawow zasad poniewa za stosowana jest w yciu

rodzinnym, ma wikszy zasig. Wspycie pciowe jest bowiem rwnie w maestwie

dopuszczane ty l k o jako chciany przez Boga rodek pomnaania Jego chway, w myl

nakazu: bdcie podni i rozmnaajcie si.Tak samo, jak na zwtpienie religijne i zbytni religijn skrupulatno, tak i w

sprawach seksualnych, obok diety, wegetarianizmu i zimnych kpieli, zaleca si: pracuj

ciko w swoim zawodzie. Ale praca jest poza tym wszystkim i w szczeglnoci, i w ogle,

przepisanym przez Boga celem caego ycia. Zdanie w. Pawa: kto nie pracuje, ten niech

nie je, obowizuje bezwarunkowo kadego. Niech do pracy jest oznakbraku stanu aski.

Wida tu wyranie odstpstwo od postawy redniowiecznej. Rwnie Tomasz z

Akwinu interpretowa to zdanie, ale wedug niego tylko praca naturali ratione jest konieczna

dla zachowania ycia jednostki i zbiorowoci. Tam, gdzie cel ten odpada, przestaje te

obowizywa przepis. Dotyczy on wtedy caego gatunku, za pojedynczej osoby. Nie odnosi

si do tych, ktrzy mog y bez pracy, ze swego majtku. Sama za kontemplacja, jako

duchowa forma dziaania w krlestwie boym, stawiana jest tu wyej ponad tym nakazem

w jego dosownej interpretacji. W ujciu popularnej biologii najwysza forma zakonniczej

produktywnoci oznaczaa przecie pomnaanie thesaurus ecclesiae, przez modlitw i

chralne piewy. Nie tylko jednak propagowanie obowizku pracy przewija si u Baxtera

jako oczywisto; z naciskiem podkrela on zasad, e take i bogactwo nie zwalnia od

wypeniania tego bezwarunkowego przepisu. Czowiek bogaty take nie powinien je, gdy

nie pracuje, bo cho nie potrzebuje on pracy dla zaspokojenia swoich potrzeb, to jednak

istnieje przecie przykazanie Boga, ktremu winien by posuszny tak samo, jak biedak.

Bowiem dla kadego bez rnicy opatrzno boa ma przewidziany zawd (powoanie,

halling), ktry czowiek powinien rozpozna i podj. Zawd ten nie jest, tak jak u Lutra

przeznaczeniem, ktremu naley si podda i ktrym trzeba si zadowoli, lecz skierowanym

do czowieka rozkazem Boga, by dziaa na Jego chwa. To pozornie niewielkie

zrnicowanie miao bardzo istotne psychologiczne konsekwencje i wizao si z

wyksztaceniem o p a t r z n o c i o w e j interpretacji kosmosu ekonomicznego, ktra znana

bya ju w scholastyce.

Ju Tomasz z Akwinu interpretowa fenomen podziau pracy i zawodowego

rozczonkowania spoeczestwa jako bezporedni wyraz boskiego planu wiata. Ale

wkomponowanie ludzi w ten kosmos nastpuje ex causis naturalibus i jest cakiem

przypadkowe (contingent przypadociowe wedug terminologii scholastycznej).


8/13

8

Wynikajcy z obiektywnego porzdku historycznego podzia ludzi midzy stany i

zawody, sta si dla Lutra bezporednim wyrazem boskiej woli. Wytrwanie na pozycji i w

granicach wskazanych przez Boga byo religijnym obowizkiem.

Tym bardziej, e stosunek pobonoci luteraskiej do tego wiata by od pocztku

niepewny i taki pozosta. Zasady etyczne Lutra, nigdy waciwie niewolne od wpywuobojtnego dla spraw tego wiata w. Pawa, nie mogy by dostosowane do doczesnoci.

wiat ten trzeba byo bra takim, jakim by i tak te ksztatoway si obowizki religijne.

Inne s z kolei niuanse wplatajce prywatne interesy gospodarcze w etyk wiatopogldu

purytaskiego. To, czy podzia na zawody jest celowy, rozpoznaje si zgodnie z

purytaskim schematem pragmatycznej interpretacji po owocach. Tutaj Baxter zagbia si

w rozwaania przypominajce znan apoteoz podziau pracy Adama Smitha. Specjalizacja

zawodowa, umoliwiajca wiczenie (skill) robotnika, prowadzi do ilociowego i

jakociowego wzrostu wydajnoci, a wic suy oglnemu dobru (common best),

identycznemu z dobrem jak najwikszej liczby osb.

O ile wic motywacja jest czysto utylitarystyczna i bardzo podobna do punktw

widzenia prezentowanych w literaturze wieckiej epoki, to purytaski rys pojawia si znw,

gdy Baxter akcentuje: Poza obrbem staego zawodu wszystkie dokonania czowieka s

tylko niestaym, okazjonalnym zajciem i czowiek taki wicej czasu spdza na lenistwie, ni

na pracy. Wywd ten Baxter koczy stwierdzeniem: i on (pracownik zawodowy) wykona

sw prac w porzdku, podczas gdy inny jest w cigym rozproszeniu, a jego interesy nie

znajmiejsca ni czasu. Dlatego stay zawd-powoanie (certain calling, w innym miejscu

stated calling) jest dla kadego najlepszy. Niestaa praca, do ktrej jest zmuszony robotnik

dniwkowy, jest czsto nieuniknionym, ale zawsze niepodanym stanem przejciowym.

yciu czowieka bez zawodu brak owego systematyczno-metodycznego charakteru,

ktrego jak to stwierdzilimy wymaga asceza. Take wedug etyki kwakierskiej ycie

zawodowe czowieka powinno by konsekwentnym ascetycznym wiczeniem cnoty, cigym

konfrontowaniem stanu aski z sumieniem, co pociga za sobdokadno i metodyczno, z

jak czowiek wykonuje swj zawd. Nie praca sama w sobie, lecz racjonalna praca

zawodowa jest tym, czego wymaga Bg. Akcent w purytaskiej idei zawodu pada wic na

metodyczny charakter ascezy zawodowej, a nie, jak u Lutra, na zadowalanie si losem, ktry

raz na zawsze wyznaczy czowiekowi Bg. Dlatego nie odpowiada si twierdzco na pytanie,

czy kto ma prawo czy ze sobkilka rnych callings, jeli wychodzi to na dobre ogowi

lub temu czowiekowi, za nikomu nie szkodzi, e w jednym w tych rwnolegych zawodw

pracuje si niesumiennie (unfaithful).


9/13

9

Take z m i a n a zawodu wcale nie jest uwaana za nagann, jeli nie nastpuje

lekkomylnie, lecz po to, by podj zawd milszy Bogu, tzn. bardziej poyteczny.

Poyteczno jakiego zawodu a tym samym podobanie si Bogu ocenia si w pierwszym

rzdzie w kategoriach etycznych, a dopiero potem wedug wanoci i produkowanych dla

ogu dbr, ale zaraz po tym, jako trzeci i oczywicie praktycznie najwaniejszy czynnik,idzie prywatno-rynkowa opacalno. Bowiem jeli w Bg, ktrego purytanin widzi we

wszystkich dziedzinach ycia, stwarza jednemu ze swych wybranych okazj do zysku, to ma

w tym swj cel.

Tym samym wierzcy chrzecijanin ma i za tym wezwaniem, czyni je sobie

poytecznym. Jeli Bg pokazuje wam drog, na ktrej bez szkody dla waszej duszy lub dla

innych, w sposb zgodny z prawem moecie zyska wicej ni idc inn drog, a wy to

odrzucacie i idziecie drog przynoszc mniej zysku, to pr z e k r e l a c i e jeden z celw

waszego p o wo a n i a (calling). Odmawiacie Bogu bycia jego zarzdc (steward) i

przyjcia Jego darw, by mc je wykorzysta dla Jego celw, gdyby tego zada. Nie dla

cielesnych przyjemnoci, ale dla Boga moecie pracowa, by by bogatym. Bogactwo

jest pojmowane jako pokusa do leniwego spoczywania na laurach i grzesznych uciech ycia,

za denie do niego jest naganne tylko wtedy, gdy czowiek czyni to po to, by potem mc

y beztrosko i wesoo. Natomiast jako sprawowanie obowizku zawodowego jest bogacenie

si nie tylko dozwolone, lecz wrcz nakazane. Przypowie o sudze, ktry zosta potpiony,

gdy nie rozmnaa poyczkami na procent powierzonych mu sum, jest, jak si wydaje,

wanilustracjtego pogldu. C hc i e by biednym oznaczao, jak czsto argumentowano,

to samo, co chcie by chorym, a to byoby naganne i szkodliwe dla chway Boej. Tym

bardziej ebranie jest dla kogo zdolnego do pracy nie tylko objawem grzesznej gnunoci,

lecz wrcz, wedug sw apostoa, wykracza przeciwko mioci bliniego.

Ascetyczne znaczenie staego zawodu etycznie rozpromieniao nowoczesny

profesjonalizm tak samo, jak opatrznociowa interpretacja szans osigania zysku przez

czowieka interesu. Wytworny luz arystokraty i parweniuszowskie nowobogackie

zachowanie na pokaz sdla zwolennika ascezy czym na rwni znienawidzonym. Natomiast

peny blask moralnej chway pada na trzewego, mieszczaskiego czowieka sukcesu

selfmademana. God blesseth His trade to zwrot stale uywany w odniesieniu do tych

witych, ktrzy z sukcesem stosowali si do nakazw boskich. Caa sia wizerunku Boga,

wynagradzajcego pobono wybranym przez siebie ju na ziemi, musiaa dziaa na

purytanina, ktry cigle kontrolowa swj wasny stan aski, porwnujc go ze stanem duszy

postaci biblijnych, za cytaty z Biblii interpretowa jak paragrafy kodeksu.


10/13

10

[]

Sprbujmy jeszcze uwypukli te punkty, w ktrych purytaskie pojcie zawodu i

postulat ascetycznego sposobu ycia musiay wywiera bezporedni wpyw na rozwj

kapitalistycznego stylu ycia. Z casiasceza ta zwraca si, jak to widzielimy, przeciwko jednej rzeczy: przeciwko niefrasobliwemu k o r z y s t a n i u z ycia i jego radoci. Chyba

najwyraniej objawia si ta cecha w walce oBook of sports, ktre Jakub I i Karol I nakazali

czyta ze wszystkich ambon. Jeli purytanie wciekle zwalczali zarzdzenia krlewskie na

przykad niedzielne, poza czasem naboestw, ludowe rozrywki to gniewao ich nie tyle

zakcanie spokoju szabatu, co odwracanie uwagi od uporzdkowanego sposobu ycia

witych. Jeli za krl kara kady atak na prawomocno tych sportw, to celem jej byo

wanie zamanie niebezpiecznej dla pastwa gdy antyautory tarnej cechy te j

religii. Monarchistyczno-feudalne spoeczestwo chronio chtnych do rozrywek przed

ksztatujc si mentalnoci mieszczask i wrogimi swym ascetycznym autorytetem

konwentyklami tak samo, jak dzi spoeczestwo kapitalistyczne chroni chccych pracowa

przed moralnociklasowrobotnikw i wrogim autorytetem zwizkw zawodowych.

Purytanie reprezentowali najbardziej charakterystycznzasad ascetycznego sposobu

ycia. Niech purytanw do sportu, nawet kwakrw, wcale nie bya taka pryncypialna; sport

jednak musia suy racjonalnemu, zwikszajcemu potem fizyczn sprawno czowieka,

wypoczynkowi. Natomiast jako rodek do niepohamowanego wyadowania popdw, by dla

purytanw czym podejrzanym. Stajc si czyst przyjemnoci, czy wrcz wyadowaniem

ambicji, by oczywicie i po prostu grzeszny. Biologiczne korzystanie z ycia, odcigajce

zarwno od pracy zawodowej, jak i od pobonoci, byo bowiem wrogiem racjonalnej ascezy

niezalenie od tego, czy by to sport arystokratyczny, czy zwyke wyywanie si prostych

ludzi na potacwkach bd w oberach.

[]

Teatr by dla purytanw czym grzesznym, a radykalna ingerencja w treci sztuki nie

ograniczaa si do wykluczania z niej wszelkiej erotyki i nagoci. Stosowali oni w stosunku

do sztuk potpiajce pojcia, takie jak idle talk, superfluities, vain ostentation [paplanina,

zbytkowno, prna ostentacja], uwaajc je za irracjonalne, pozbawione celu, nieascetyczne

a ponadto nie suce chwale Boej zachowania. Popierali natomiast trzew celowo w


11/13

11

wyborze motyww artystycznych. Stosowano te kryteria w szczeglnoci tam, gdzie chodzio

o bezporednie przedstawienie czowieka, np. jego stroju, ozdb itp.

[]

Nie mogc si tu zagbia w analiz wpyww purytanizmu na wszystko

uprzytomnijmy sobie tylko, e kontentowanie si dobrami kultury, sztuki czy sportu zawsze

napotykao na jedn nieprzekraczaln granic: to nie mogo nic kosztowa. Czowiek jest

przecie tylko zarzdcpowierzonych mu z aski Boga dbr, ma jak ten suga boy z Biblii

zoy sprawozdanie z kadego powierzonego mu grosza. Wydawanie czegokolwiek na

cele suce nie chwale Boej, lecz wasnej przyjemnoci jest wic rzecz budzc

przynajmniej kontrowersje. Kt, jeli tylko nie ma zamknitych oczu, nie mia okazji

spotka przedstawicieli takiego sposobu mylenia, take obecnie. Teoria z o b o w i z a

czowieka w stosunku do powierzonych mu dbr ktrym jest podporzdkowany jako

zaledwie ich zarzdca, czy wrcz maszynka do ich pomnaania ciya nad caym yciem

purytanina. Im wikszy staje si majtek, tym cisze jest (jeli ascetyczne ksztatowanie

ycia wychodzi z prb zwycisko) uczucie odpowiedzialnoci za to, by go dla chway Boej

utrzyma w stanie nieuszczuplonym, a nawet cigpracpomnoy.

Geneza tego stylu ycia siga korzeniami, jak wiele innych skadnikw

wspczesnego ducha kapitalizmu, do redniowiecza, ale dopiero w etyce ascetycznej

protestantyzmu znalaz on konsekwentnie etyczne uzasadnienie. Jego znaczenie dla rozwoju

kapitalizmu jest jednoznaczne. Asceza protestancka (moemy to ju chyba podsumowa)

dziaaa wic caym swym impetem przeciwko niefrasobliwemu k o r z y s t a n i u z majtku i

ograniczaa konsumpcj zwaszcza dbr luksusowych. Natomiast, w efekcie

psychologicznym, p o z b a w i a a sam fakt n a b y w a n i a dbr zahamowa naoonych

przez etyk tradycjonalistyczn. Rozsadzaa wizy krpujce denie do zysku, nie tylko je

legalizujc, lecz wrcz uznajc za mie Bogu. Walka przeciwko przyjemnociom cielesnym i

trzymanie si dbr materialnych nie b y a jak to prcz purytanw podkrela wyranie

take wielki apologeta kwakrw, Barclay walk przeciwko racjonalnemu ich

nabywaniu, lecz kierowaa si przeciwko nieracjonalnemu ich uywaniu, co obejmowao

przede wszystkim ubstwianie tworw doczesnych i naganne, tak wyrane w feudalizmie,

widoczne formy luksusu. W to miejsce zalecano racjonalne, mie Bogu, utylitarystyczne

uywanie majtku dla celw jednostki i zbiorowoci. Pogld ten nie narzuca wic

umartwiania si, lecz tylko zuywanie majtku na rzeczy konieczne i praktycznie poyteczne.


12/13

12

[]

Powsta wic mieszczaski e t o s zawodowy. Majc wiadomo sprzyjania aski i

bogosawiestwa Boego, mieszczaski przedsibiorca, jeli tylko trzyma si w granicach

formalnej poprawnoci, mg spokojnie rozwija swe zawodowe interesy i powinien by toczyni. Sia ascezy religijnej oddawaa mu ponadto do dyspozycji trzewych, sumiennych,

przywizanych do pracy w zbonych celach robotnikw. Dawaa mu ponadto uspokajajce

przekonanie, e nierwny podzia dbr na tym wiecie jest dzieem boskiej opatrznoci, gdy

Bg czynic takie rnice, podobnie jak nie wszystkich obdarzajc ask, realizuje jakie

swoje tajemne, nieznane nam cele. Ju Kalwin przytacza czsto powiedzenie, e lud, czyli

masa robotnikw i rzemielnikw, tylko wtedy bdzie mg by utrzymywany w

posuszestwie Bogu, kiedy bdzie biedny.

[]

W dziedzinie produkcji prywatnego bogactwa asceza walczya zarwno

z bezprawiem, jak i z czysto b i o l o g i c z n chciwoci, pitnujc jako covetousness

[chciwo], mammonizm itp. Zwraca si zdecydowanie przeciwko deniu do bogactwa,

bycia bogatym jako ostatecznego celu. Bogactwo jako takie byo bowiem niebezpieczn

pokus. Ale tu wanie asceza bya tsi, ktra cigle chce dobrze i cigle czyni zo, zo

stwarzane w jej rozumieniu, wanie przez bogactwo i jego pokusy. Bowiem tak samo jak w

Starym Testamencie i w penej analogii do etycznej oceny dobrych uczynkw widziano w

deniu do bogactwa jako c e l u samego w sobie szczyt grzesznoci. W osiganiu za

bogactwa, jako owocu pracy zawodowej, dostrzegano bogosawiestwo Boe. Jednoczenie,

co byo waniejsze, religijna ocena staej systematycznej, wieckiej pracy zawodowej jako

najwyszego rodka ascezy i sposobu sprawdzania si czowieka odrodzonego i

autentycznoci jego wiary musiaa by najsilniejszz moliwych dwigni ekspansji i sposobu

pojmowania ycia. Sposobu, ktry okrelilimy jako ducha kapitalizmu. Jeli to

ograniczenie konsumpcji zestawimy jeszcze z rozbudzonym deniem do zyskw, to rezultat

jest oczywisty. Byo nim tworzenie kapitau dzi k i a s c e t y c z n y m

o s z c z d n o c i o m .

Zahamowanie konsumpcji tego, co si zyskao, musiao wyj na dobre

produktywnemu uywaniu tych rodkw. Musiao to zaowocowa w postaci kapitau

inwestycyjnego. Trudno oczywicie okreli liczbami, jak silny by ten wpyw. W


13/13

13

Nowej Anglii wystpuje on jednak tak wyranie, e nie umkn uwadze znakomitego

historyka, jakim by Doyle. Ale i w Holandii, gdzie nowy kalwinizm panowa waciwie tylko

przez siedem lat, wielka prostota ycia w powaniejszych krgach religijnych prowadzia,

przy ogromnym bogactwie, do dzy gromadzenia kapitau.

max weber - etyka a duch kapitalizmu

Documents