1

Marta Smagowicz, współpraca i zdjęcia: Maria Amiri

Afganistan

1. Informacje o kraju: kraj i jego bogactwa (krajobrazy, walory przyrodnicze, bogactwa

naturalne).

„To uczucie towarzyszy mi zawsze, ilekroć przekraczam granicę. I nie ma znaczenia,

czy jest to zastygła w skalistej martwocie Przełęcz Chajberska, czy też wielka rzeka Amu-

daria, wciąż dokądś spiesząca, wciąż wzburzona.

Wraz ze zbliżaniem się granicy narasta trudne do wytłumaczenia, lecz wyraźne przekonanie,

że wyznacza ona nie tylko ramy przestrzenne, ale i czasowe. Że ważąc się na tę podróż,

wkraczam w rzeczywistość odmienną i niepojętą, w której dotychczasowe kryteria logiczne

i etyczne okazują się zupełnie nieprzydatne. Ulatuje poczucie czasu, choć wydaje się,

że wszędzie upływa on jednakowo, zanika wiara w żelazną konsekwencję wydarzeń, logiczną

syntezę i geniusz istoty ludzkiej, który, jak sama mniema, pozwolił jej okiełznać naturę.”1

Afganistan jest krajem śródlądowym,

położonym w Azji Centralnej. To obszar

górzysty i wyżynny – góry stanowią ok. 80%

jego powierzchni. Góry Hindukusz dzielą go na

część północną i południową. Najwyższy

szczyt kraju to Noszak (7 486 m n.p.m.),

w północno-wschodnim Afganistanie. Na

południowym-zachodzie Hindukusz dzieli się

na mniejsze pasma górskie – Góry

Paghmańskie, Feroz Koh, Safid Koh i Sijah

Koh. Ponad

40 % powierzchni kraju leży na wysokości

ponad 1,8 tys. m n.p.m. Południe i zachód

zajmują pustynie, m.in. Registan i Daszt-e Margo oraz kompleks jezior i błot Hamun-e

Helmand. Na północnym-zachodzie rozciąga się równina Baktrii. Większość rzek ma

1 Jagielski W. „Modlitwa o deszcz”, W.A.B., Warszawa 2002, s. 7.

2

charakter górski, a do największych z nich należą: Helmand, Amu-daria, Hari Rud, Kunduz,

Kabul. Jezior jest niewiele, głównie górskie lub słone, okresowo wysychające.

Afganistan graniczy z sześcioma krajami: Turkmenistanem, Uzbekistanem,

Tadżykistanem, Chinami, Pakistanem i Iranem. Granica z republikami środkowoazjatyckimi

w większości biegnie wzdłuż rzeki Amu-darii. Granicę z Pakistanem stanowią przede

wszystkim niedostępne góry Hindukuszu, przez które do wnętrza kraju prowadzą przełęcze,

m.in. Przełęcz Chajberska, na której znajduje się przejście graniczne i droga prowadząca

do Dżalalabadu i Kabulu. Granica z Chinami jest bardzo krótka (76 km) i niedostępna

ze względu na położenie w górach Pamiru. Granica z Iranem biegnie głównie wzdłuż pustyni.

Łączna długość granic Afganistanu wynosi 5 529 km. Powierzchnia Afganistanu obejmuje

657 500 km kw. – jest więc dwukrotnie większa od terytorium Polski.

Na terenie Afganistanu klimat jest zróżnicowany, surowy, podzwrotnikowy

kontynentalny – suchy i skrajnie suchy, a w górach chłodny. Upał i burze piaskowe wywołane

przez silny, gorący i suchy wiatr wiejący od lipca – bad-e sad-o-bist ruz (wiatr stu dwudziestu

dni) w zachodnim Afganistanie, wyrządzają poważne szkody niszcząc zasiewy i plony.

Na północy zima jest długa, mroźna, z silnymi opadami śniegu, wiatrami i zamieciami.

Problemem tego kraju jest niewystarczająca ilość wody, gdyż opady są bardzo niskie (100-

300 mm rocznie), a zdarzające się susze skutkują niedoborem żywności.

W Afganistanie istnieją systemy irygacyjne, podziemne tunele wykopane na

głębokości kilku metrów, prowadzone przez wiele kilometrów. Największy z nich znajduje

się w dolinie rzeki Helmand. Jednak wojna spowodowała wiele zniszczeń w systemie

nawadniania.

Rolnictwo stanowi podstawę gospodarki w Afganistanie. Uprawia się głównie zboża

(pszenica, kukurydza, jęczmień), bawełnę, rośliny oleiste, granaty, sady owocowe i winnice –

rodzynki są jednym z głównych towarów eksportowych. Rozwinięta jest również uprawa

maku opiumowego, która stanowi duży problem dla kraju.2

Dobrze rozwinięta jest hodowla owiec, głównie karakułowych (8,8 mln), kóz

(7,3 mln), wielbłądów i koni. Do najpopularniejszych zwierząt należą osły, służące przede

wszystkim jako zwierzęta juczne.3

2 Szacuje się, że ok. 90% opium na świecie pochodzi z Afganistanu. Na uprawie maku opiumowego zarabia

mafia narkotykowa. Rząd próbuje ograniczyć produkcje opium, ale trudno jest zapewnić alternatywne źródła

dochodu dla afgańskich rolników. 3 Modrzejewska-Leśniewska J., Afganistan, TRIO, Warszawa 2010

3

Najważniejsze zasoby naturalne to gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel, miedź, ołów,

chrom, sól, złoto, srebro, kamienie szlachetne i półszlachetne, w tym lazuryt, szmaragdy,

rubiny, diamenty. Zasoby naturalne, w związku ze słabo rozwiniętą infrastrukturą,

są wykorzystywane w niewielkim stopniu. W ostatnich latach Ministerstwo ds. Kopalni

wprowadzało zmiany i wprowadziło nowe regulaminy ułatwiające zagranicznym inwestorom

eksploatację złóż.

Złoża lazurytu w Badachszanie (północno-wschodni Afganistan), w dolinie rzeki

Kokczy, czynne są od około 6000 lat. Najbardziej znana jest kopalnia Sar-e Sang. Afgański

lazuryt był bardzo ceniony w krajach Bliskiego Wschodu oraz w średniowiecznej Europie,

gdzie wykorzystywano go do produkcji pigmentu ultramaryny, wyróżniającego się

intensywnością i trwałością.4 Obecnie biżuteria oraz pamiątki wykonane z lazurytu

są sprzedawane w Kabulu oraz w innych dużych miastach, natomiast większość wydobytych

kamieni jest przemycana do Pakistanu i stamtąd trafia na światowe rynki.

Niewątpliwie do największych atrakcji przyrodniczych Afganistanu należą góry,

w tym trudno dostępne góry Pamir na północnym-wschodzie kraju, wraz z najwyższym

szczytem górskim kraju – Noszakiem (7 485 m n.p.m). Góry Hindukuszu oraz ich najwyższy

szczyt były częstym kierunkiem wypraw polskich alpinistów w latach 60-tych i 70-tych.5

Do innych ciekawych przyrodniczo miejsc należą: tunel górski Salang, łączący

południe kraju z równinami, który znajduje się niedaleko przełęczy Salang w Hindukuszu,

pięć kolorowych jezior w korycie rzeki Band-e-Amir w centralnym Afganistanie w górach

Hindukuszu (Koh-e Baba, 2 900 m n.p.m), przełęcz Chajberska na granicy z Pakistanem,

Dolina Pandższir (Pięć Lwów) na północ od Kabulu, ciągnąca się nad rzeką przez prawie

dwieście kilometrów i szeroka na dwa do trzech kilometrów, dolina Bamian, w której

znajdowały się olbrzymie kamienne posągi Buddy zniszczone w 2001 r. przez Talibów.

Krajobraz kulturowy i zabytki archeologiczne w dolinie Bamijan znajdują się na liście

zabytków światowego dziedzictwa UNESCO. Wykute ok. VIII w. n.e. w skałach gór Hindu

Kush, oddalone o 100 kilometrów od miasta Bamijan, buddyjskie jaskinie służyły

najprawdopodobniej jako schronienie dla strudzonych pielgrzymów. Połączone korytarzami

stanowiły również osobliwe świątynie. W dwóch olbrzymich wnękach, których rozmiary

4 Afganistan. Materiały do globalnej edukacji rozwojowej. Polska, Akcja Humanitarna, Warszawa 2005 r. 5 Siedmiotysięczniki Hindukuszu zdobyło około 130 Polaków, więcej w artykule na stronie:

http://www.tolerancja.pl/?polskie-wyprawy-w-gory-iranu-i-afganistanu,204,,,1.

4

zapierają dech w piersiach nawet ze znacznej odległości, do 2001 roku przez 15 wieków stały

dwa największe na świecie posągi Buddy o wysokości 55 i 37 metrów.6

Afganistan należy do jednych z najsłabiej rozwiniętych gospodarczo państw

świata. Biorąc również pod uwagę Human Development Index (wskaźnik rozwoju

społecznego), opracowywany przez UNDP, w 2012 r. był na 175 miejscu na 187 badanych

krajów. W badaniu brana pod uwagę jest długość życia, poziom edukacji i dochód na głowę

mieszkańca. W kraju panuje również duży analfabetyzm. Szacuje się, że blisko 60% ludności

zamieszkującej tereny wiejskie jest analfabetami, a około 50% dzieci nie uczęszcza do szkół.

W 2012 r. alfabetyzacja w całym kraju wynosiła 28,1%.7 Pomimo pomocy międzynarodowej,

która świadczona jest na wielką skalę od momentu obalenia Talibów w 2001 roku, 36%

mieszkańców żyje na granicy ubóstwa. Prognozowana długość życia od momentu narodzin

wynosi jedynie około 49 lat.

System edukacji, rozwijający się w latach 60-tych i 70-tych uległ zniszczeniu podczas

wojen.8 Jest odbudowywany od czasu obalenia rządów Talibów w 2001 r. Zgodnie z danymi

uzyskanymi w afgańskim Ministerstwie Edukacji, już w 2002 r. do szkół poszło 3 miliony

uczniów, podczas gdy wcześniej nie funkcjonowały żadne szkoły państwowe (poza

religijnymi). Duża potrzeba edukacji jest wśród ludności zamieszkującej na prowincji, co jest

często utrudnione sprzeciwem lokalnej społeczności i zdarza się, że zbudowane szkoły są

niszczone (szczególnie na południu i wschodzie kraju). Na prowincji częściej panuje

przekonanie, że dziewczynki powinny pomagać matce w domowych pracach, a chłopcy

powinni przebywać z ojcem i uczyć się zawodu poza domem. Ze względu na sytuację

ekonomiczną i życie wielu rodzin na skraju ubóstwa, często dzieci muszą podejmować się

pracy, żeby pomóc w utrzymaniu rodziny i nawet, jeśli edukacja byłaby możliwa, muszą z

niej zrezygnować.9

6 Więcej informacji na stronie UNESCO: http://whc.unesco.org/en/list/208 7 Dane UNDP na stronie internetowej: https://data.undp.org/dataset/Table-8-Education/mvtz-nsye, dostęp w dn.

10.05.2014 r. 8 System edukacji ma w Afganistanie bogate tradycje. Już w 1869 r. ówczesny król Szer Ali Chan założył w

Kabulu pierwszą państwową szkołę, w której język angielski był językiem obowiązkowym. Władca zwracał

szczególną uwagę na system edukacyjny, który dotychczas był domeną misjonarzy i mułłów. W dużej mierze

jemu właśnie kraj zawdzięcza edukacyjny skok, jaki nastąpił w kolejnych latach. 9 W Afganistanie jest też wiele sierot i półsierot, które trafiają do domów dziecka. Często matki oddają dzieci,

ponieważ nie są w stanie ich utrzymać lub jeśli powtórnie wyszły za mąż, nie ma zgody na wychowanie dzieci z

poprzedniego małżeństwa, więcej artykule Amiri M. w: „Dziecko w Oriencie”, Wyd. Dialog, Warszawa 2013.

5

2. Ludzie i ich korzenie.

Afganistan stanowi mozaikę różnych grup etnicznych i plemiennych, które

w większości żyły obok siebie przez wieki. Należą do nich: Pasztunowie, Tadżycy,

Hazarowie, Uzbecy, Turkmeni, Aimakowie, Beludżowie, Brahui, Nuristańczycy, Paszai,

Pamirczycy, Kirgizi, Mongołowie, Arabowie. Ponadto w Afganistanie żyje duża populacja

koczowników i nieliczne grupy Hindusów i Sikhów. Każda z grup mówi odrębnym językiem

lub dialektem. Wyróżnia się około 57 grup etnicznych, mówi się blisko pięćdziesięcioma

językami i dialektami. Część z nich jest znana jedynie grupom mieszkającym w Afganistanie,

część jest używana też w sąsiednich

krajach: Pakistanie, Iranie,

Uzbekistanie. Obecnie w

Afganistanie, podzielonym na 34

prowincje, mieszka ponad 33

miliony osób. Rozmieszczenie

poszczególnych grup jest

niejednorodne. Niektóre regiony, jak

np. północna i zachodnia część

Afganistanu są bardzo różnorodne

pod względem etnicznym, inne z

kolei, jak np. centralny Hindukusz

czy wschodnie i południowe tereny,

zasiedlone są bardziej jednolicie.

Swoją różnorodność

zawdzięcza Afganistan położeniu na

przecięciu historycznych szlaków

handlowych prowadzących do Azji

Południowej i Południowo-Zachodniej, w tym

na Jedwabnym Szlaku. Tutaj na przestrzeni wieków ścierały się wielkie kultury oraz interesy

światowych mocarstw. Afgańczycy wielokrotnie walczyli o utrzymanie swojej niezależności

i, jak pisze prof. Jolanta Sierakowska-Dyndo: „Wolność dla Afgańczyków wydaje się być

6

ważniejsza ponad wszystko, stanowi o ich honorze, o sensie bytu. Za tę ideę od lat płacą

najwyższą cenę.”10

Pasztunowie w większości żyją na południu i wschodzie kraju, ale duże społeczności

osiedlały się też na północy i zachodzie. Kilka tysięcy z nich prowadzi koczowniczy tryb

życia. Pasztunowie stanowią największa liczebnie grupę etniczną w Afganistanie. Stanowią

około 42% społeczeństwa, a w prowincjach Nangarhar, Paktia, Kandahar stanowią większość

mieszkańców.11

Wśród Pasztunów w dużym stopniu zachowała się rodowo-plemienna struktura, która,

wobec braku do XVIII wieku państwa afgańskiego, była jedynym systemem regulującym ich

gospodarcze i administracyjno-polityczne życie. Tworzą federacje plemion dzielących się

na liczne klany i rody (około 30 głównych grup plemiennych).

Dwie największe federacje plemion pasztuńskich to: Durranidzi i Ghilzajowie.

Spośród Durranidów wywodziły się królewskie rody rządzące krajem od 1747 r. (początek

państwowości Afganistanu), współcześnie - większość Talibów oraz prezydent Hamid Karzaj.

Durranidzi mają duże wpływy ekonomiczne, posiadają stada i ziemie rozciągające się

od Heratu po Kandahar. Ghilzajowie zamieszkują tereny pomiędzy Kandaharem i Ghazni.

Nie udało im się osiągnąć przywództwa, wielu prowadzi koczowniczy i półkoczowniczy tryb

życia. Pasztunowie są sunnitami i mówią w języku paszto, należącym do grupy języków

wschodnioirańskich. Pasztunowie to rolnicy, zajmują się uprawą ziemi i hodowlą, rzadko

handlem lub rzemiosłem, które jest domeną Tadżyków.12 Wśród plemion pasztuńskich ważne

są także plemiona pogranicza, które zamieszkują tereny południowo-wschodniego

Afganistanu. Kontrolują one szlaki handlowe prowadzące do Indii i dalej na Wschód.

Najważniejszą formą podejmowania decyzji i organizacji plemion jest rada starszyzny

plemiennej – dżirga. Decyzje dżirgi oparte są na zwyczajowym prawie afgańskim rawadż

(także adat13) interpretowanym przez starszyznę oraz na prawie muzułmańskim – szari’at.

Pasztunowie kierują się kodeksem postępowania zwanym Pasztunwali (sposób życia

Pasztunów), który jest kodeksem honoru, wzorem zachowań, określa zasady etyczne

Pasztunów, ich ideały społeczne i polityczne, definiowany jest poprzez wartości. Przez wieki

10 Sierakowska-Dyndo J., Afganistan – narodziny republiki, Wyd. Dialog, Warszawa 2002, s. 7-8. 11 Ostatni spis powszechny w Afganistanie został przeprowadzony w 1979 r. Zgodnie z danymi z tamtego czasu

było 15 mln 540 tys. Afgańczyków. Wszystkie dane dotyczące ludności Afganistanu są szacunkowe (m. in. z

powodu trudności w dotarciu do odległych dolin i wiosek). Agenda UNDP w Afganistanie szacuje obecną

populację na 33,4 mln. 12 Girardet E., Walter J., Afghanistan. Crosslines essential field guides to humanitarian and conflict zones.,

Crossline Publications 2004 r., s. 72-74. 13 Prawo zwyczajowe, które służy do rozstrzygania problemów, które nie zostały określone w szari’acie – prawie

muzułmańskim, którego źródło stanowi Koran oraz sunna zawarta w hadisach – historiach z życia Proroka.

7

przekazywany był w formie ustnej. Kodeks został spisany przez Ghijam ad-Din Chadima

i wydany w Kabulu w 1953 r., jego fragmenty zostały przetłumaczone na polski.14

Zasady kodeksu, wpajane od dzieciństwa, często sprzeczne z obowiązującym prawem,

pozostawały święte dla większości Pasztunów.15 W analizie znaczenia pojęcia pasztunwali

przeprowadzonej przez Muhammada Gul Chana Momanda pojawia się wiele stwierdzeń

i określeń, m.in.: pasztunwali jest współczuciem, łaską, dobrocią, męstwem, spokojem,

rozwojem, honorem, zaszczytem, wyższością, przewagą, cierpliwością, hojnością, siłą,

prawdą, wysiłkiem, modlitwą, zadowoleniem, wartością, wolnością, panowaniem, uporem,

mieczem, walecznością, miłosierdziem, sensem, arbitrem, prawem, ustawą, porządkiem,

ładem, służbą ludzkości, równością, dumą, poczuciem własnej godności.16

Tekst pokazuje bogactwo znaczeniowe słowa Pasztunwali i głębię pasztuńskiego

doświadczenia i przeżywania rzeczywistości. Jest słowem-kluczem kultury pasztuńskiej,

które w wersji idealnej wyznacza wszelkie wartości, a co za tym idzie wszelkie działania

społeczne i indywidualne. Można powiedzieć za Momandem, że: „W Pasztunwali nie ma

pytania”, bo ów kodeks honorowy mówi dostatecznie szczegółowo jak powinien postępować

prawdziwy Pasztun.17

Tadżycy stanowią kolejną pod względem liczebności grupę etniczną po Pasztunach.

System rodowo-plemienny u Tadżyków uległ znacznemu osłabieniu. Od wieków zajmowali

się oni rolnictwem, rzemiosłem i handlem. Związani są też z administracją, edukacją i kulturą.

Stanowią ok. 27% społeczeństwa.

Tylko niewielkie grupy Tadżyków prowadzą koczowniczy tryb życia, większość to

ludność osiadła. Dominują swą obecnością w czterech największych miastach Afganistanu:

Kabulu, Mazar-e Szarif, Heracie i Ghazni, zamieszkują północne i zachodnie prowincje (m.in.

Balkh, Parwan, Badakhszan). Tadżycy mówią językiem dari, który wywodzi się z języka

perskiego. Dari jest językiem powszechnie znanym w Afganistanie. Był językiem dworu,

pomimo, że rządy sprawowali Pasztunowie. Pozostał również jednym z dwóch urzędowych

języków. „Tadżycy przez wiele stuleci przeważali w miastach, a ich pozycja społeczna, jako

14 Pstrusińska J., Pasztunwali – afgański kodeks postępowania, Etnografia polska, t. XXI, 1977 15 Sierakowska-Dyndo J., „Afganistan – narodziny republiki”, Wyd. Dialog, Warszawa 2002, s. 11-12. 16 Tłumaczenie wielu innych określeń definiujących pasztunwali, zawartych w tekście Momanda przedstawia A.

Myśliwska w artykule: „Czy jest pasztunwali dla Pasztunów?” w: Miscellanea Afghanica Cracoviensia, Kraków

2012. s. 97-109. 17 Myśliwska A., Czym jest Pasztunwali dla Pasztunów?, w: Miscellanea Afghanica Cracoviensia, Kraków 2012,

s. 97-109.

8

spadkobierców wielkiej literatury perskiej i bogatej kultury materialnej, była zawsze

stosunkowo wysoka”18, chociaż udział w sprawowaniu władzy dość ograniczony.

Hazarowie to mieszkańcy wyżynno-górskich obszarów Hazaradżatu w środkowym

Afganistanie. Odróżniają się wyglądem od wcześniej przedstawionych grup etnicznych – są

krępej budowy ciała, średniego wzrost, mają wystające kości policzkowe oraz fałdę

mongolską na górnej powiece. Mówią własnym dialektem, który jest dialektem języka

perskiego. Zajmują się uprawą ziemi, hodowlą i rzemiosłem, a wielu wyjechało do miast. Są

znani z pracowitości i dyscypliny. Wykonują najcięższe prace, a ich status społeczny jest

bardzo niski.

Hazarowie są gorzej traktowani z tego powodu, że są szyitami, czyli mniejszością

religijną w większości sunnickim Afganistanie. W poprzednich stuleciach Hazarowie byli

często niewolnikami, wymienianymi za broń, amunicję, konie.19 Stawiali opór władzy

centralnej i najeźdźcom, jednak zostali zepchnięci z żyznych terenów na tereny górskie,

co wpłynęło na pogorszenie ich sytuacji ekonomicznej. Zwykle nie zajmowali stanowisk

w administracji, jednak w ostatnich latach można zaobserwować coraz większe znaczenie

Hazarów w strukturach państwowych. Młodzi Hazarowie są najliczniej wykształconą grupą

i zajmują stanowiska w urzędach, instytucjach oświatowych oraz w firmach prywatnych.

Wiele młodych Hazarek zdobywa wykształcenie i podejmuje się pracy zawodowej. Stanowią

9% społeczeństwa.

Uzbecy to turkojęzyczna grupa etniczna z terenów północnego Afganistanu oraz

z dużych miast. Uzbecy zamieszkują Afganistan od XVI wieku, a duża ich grupa znalazła się

w Afganistanie po podboju Azji Centralnej przez Rosję w XIX wieku. Zajmują się przede

wszystkim rolnictwem. Stanowią 9% społeczeństwa.

Ważne miejsce pośród grup etnicznych Afganistanu zajmują mieszkający

w północnych regionach kraju Turkmeni. Podzieleni na kilka większych plemion prowadzą

koczowniczy oraz półkoczowniczy tryb życia, zajmując się głównie pasterstwem (m.in.

wypas owiec karakułowych) oraz hodowlą wielbłądów. Turkmeni zachowując stosunkową

odrębność kulturalną, pełnią drugorzędną rolę w strukturach władz lokalnych i centralnych,

nie udzielając się tym samym w życiu politycznym (3% społeczeństwa).

Beludżowie, pochodzenia irańskiego, mówiący językiem baluczi, mieszkają

na dużych trenach pustynnych na południu Afganistanu (2% społeczeństwa). Prowadzą

koczowniczy lub półkoczowniczy tryb życia – w tym na bagnach i jeziorach Sistanu.

18 Sierakowska-Dyndo J., „Afganistan – narodziny republiki”, Wyd. Dialog, Warszawa 2002, s. 17. 19 Op. cit., s. 20-21.

9

Nuristańczycy zamieszkują doliny górskich rzek w południowo-wschodnim Afganistanie.

Nuristańczycy mówią językami dardyjskimi i kultywują pradawne wierzenia. Ich wygląd

charakteryzuje jasna karnacja, blond włosy i niebieskie oczy. Narosło wokół nich wiele

legend, a oni sami twierdzą, że są potomkami Aleksandra Macedońskiego.

Nierówność społeczna w Afganistanie przejawiała się w wyjątkowo uprzywilejowanej

sytuacji Pasztunów, których interesy były chronione przez państwo – przyznawanych było im

szereg ulg podatkowych, zwalniano ich z obowiązującej służby wojskowej, czy też

przydzielano dotacje na rozwój terenów przez nich zamieszkanych. Powodowało to niechęć

i niezadowolenie wśród pozostałej części społeczeństwa. Rozpoczynająca się w 1978 roku

wkroczeniem Armii Czerwonej na tereny Afganistanu wojna doprowadziła do masowej

migracji Pasztunów, co skutkowało zmianami demograficznymi na korzyść pozostałych grup

etnicznych. Podczas wojny ze Związkiem Radzieckim, a następnie w czasie wojny domowej

(lata 1989-1992) w walki zaangażowani byli przedstawiciele wszystkich grup

mniejszościowych.

Inne niż Pasztunowie grupy etniczne biorą udział w życiu politycznym od roku 1992,

kiedy to na czele rządu stanął Tadżyk Burhanuddin Rabbani, a w skład rządu weszli

przedstawiciele reprezentujący różne mniejszości. Toczące się przez lata wojny przyczyniły

się do przemian w tradycyjnym społeczeństwie afgańskim, naruszając tym samym

niezmienną od stuleci hierarchię społeczną. Pasztunowie powrócili do władzy podczas

rządów Talibów, po których to upadku w 2001 roku zmuszeni byli do stworzenia nowego,

wieloetniczego rządu.20

Obrady Loja Dżirgi21 w Kabulu w 2002 roku pokazały, że znaczna liczba delegatów

popiera wieloetniczny rząd afgański z równymi prawami dla wszystkich mniejszości. Podczas

obrad, delegat Ustad Arzu z Heratu podjął wątek jedności narodowej i stwierdził: „Ci

wszyscy, którzy mieszkają na terenach historycznego, wielkiego Afganistanu są

20 W Afganistanie funkcjonuje Ministerstwo ds. Granic i Spraw Plemiennych: http://mob.gov.af/en/. 21 Loja Dżirga dosłownie oznacza wielkie zgromadzenie. Obecnie w Afganistanie Loja Dżirga to narodowe

zebranie notabli, wodzów plemiennych, przywódców religijnych, zwoływane w celu omówienia ważnych spraw,

problemów czy reform istotnych dla narodu. Po raz pierwszy została powołana przez Ahmada Szacha Durrani w

1747 r. Loja Dżirga jest typowo afgańskim mechanizmem budującym zgodę, opartym na pasztuńskiej instytucji

dżirgi, która w strukturze plemiennej odwołuje się do rady starszyzny, dowódców plemiennych, rodów, klanów,

głów rodzin. W czerwcu 2002 r., po upadku rządów Talibów, Loja Dżirga wybrała tymczasową administrację,

składającą się z około 1500 delegatów z całego kraju, którzy zbierali się w Kabulu. Każdy z 362 dystryktów

Afganistanu uzyskiwał przynajmniej jedno miejsce, kolejne 1 miejsce było przydzielone na 22 000

mieszkańców. 160 miejsc przeznaczono dla kobiet. Nie wykluczono żadnych grup społecznych, poza

oskarżonymi o popełnienie aktów terroryzmu lub podejrzanych o przestępstwo. W styczniu 2004 r. druga Loja

Dżirga ratyfikowała nową Konstytucję Afganistanu. Reprezentacja Talibów nie brała udziału w obradach,

jednak były obecne grupy, które podzielają niektóre ich poglądy.

10

Afgańczykami. Ci wszyscy, którzy zamieszkują tę ziemię, są mieszkańcami tej ziemi.

Uzbecy, Tadżycy, Hazarowie, Pasztuni, Beludżowie i Turkmeni – oni wszyscy mają równe

prawo do decydowania o przyszłości społeczeństwa [Afganistanu] oraz o przyszłości

politycznej [kraju, w którym żyją]. (...) Kim są Hazarowie? Kim Pasztuni? Kto to jest Tadżyk,

a kto Uzbek? My wszyscy jesteśmy Afgańczykami.”22

Języki Afganistanu

Dokładna mapa języków Afganistanu i ich dialektów nie została nigdy sporządzona,

są tylko dane fragmentaryczne. Bardzo mało wiemy o odmianach społecznych języków

funkcjonujących dawniej, bądź obecnie. Już słynny Babur pisał w XVI wieku, iż w samym

tylko rejonie Kabulu ludzie mówią w jedenastu lub dwunastu językach: arabskim, perskim,

tureckim, mongolskim, indyjskim, afgańskim, paszai, paradżi, gibri, birlki, lamgani.

Dziesiątki języków etnicznych (nie mniej niż 30), mówionych w dwudziestym pierwszym

wieku w granicach Afganistanu, występujących w rozmaitych wariantach klasyfikuje się

w obrębie czterech rodzin językowych: indoeuropejskiej, ałtajskiej, drawidyjskiej i semito-

chamickiej.23

Do grup turkojęzycznych należą przede wszystkim Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi.

Językami indoeuropejskimi posługują się Pasztunowie, Tadżycy, Hazarowie, Beludżowie,

Nuristańczycy.

Językami urzędowymi są paszto i dari (należą do grupy języków irańskich), który jest

językiem literatury. Dari jest językiem głównie Tadżyków i Hazarów. Jest używany

na zamieszkanej przez Tadżyków północy kraju oraz w dużych miastach. Dari jest to dawna

nazwa języka perskiego przyjęta oficjalnie przez Afgańczyków w 1964 r. zamiast

dotychczasowej farsi (perski). Zmiana nazwy miała podkreślić odrębność języka perskiego

używanego w Afganistanie i związana była z kształtowaniem się tendencji

nacjonalistycznych. Paszto stał się „językiem narodowym” w epoce nacjonalizmów,

od połowy lat 30-tych XX wieku, z nasileniem w okresie 1963-73.24 Perski był językiem

dworskim, kultury i wyrafinowanej poezji, miasta i rzemiosła; paszto natomiast był językiem

regionalnym, używanym tylko w Afganistanie i północnym Pakistanie, językiem pasterzy,

koczowników i wojowników.

22 www.iwpr.net/loyah_jirgah_archive 23 Pstrusińska J., „O tajnych językach Afganistanu”, Księgarnia Akademicka, Kraków 2004 r., s. 35-36. 24 Zasztowt K., „Grupy etniczne zamieszkujące Afganistan” w: „Afganistan. Materiały do globalnej edukacji

rozwojowej.” Polska, Akcja Humanitarna, Warszawa 2005 r.

11

Zarówno język perski, jak i paszto są nośnikami odrębnych systemów wartości,

utrwalonych w poezji, legendach, baśniach25, pieśniach, przysłowiach przez wieki żyjących

w ustnych przekazach.26

Źródłami języka paszto są pozycje dotyczące Pasztunwali, zbiór pieśni Pasztunów

oraz najstarszy zbiór poezji pasztuńskiej (Pata Chazana – Ukryty skarb). Język perski posiada

znacznie starszą i bogatszą literaturę, w tym poezję i poezję suficką, która rozwijała się

wyjątkowo intensywnie na terenach Afganistanu. Poezja była rozpowszechniona wśród ogółu

społeczeństwa i między innymi właśnie poprzez poezję sufizm27 docierał do najodleglejszych

zakątków kraju.

W Afganistanie największą popularnością cieszyły się trzy bractwa sufickie:

Naghszbandija, Ghadirija i Czisztija. Mocno zakorzenione w społeczeństwie afgańskim,

zarówno na wsi jak i w mieście, przez wieki stanowiły trwały element struktury społecznej.

Członkowie bractw, szczególnie należący do Naghszbandiji, odgrywali ważną rolę w życiu

politycznym kraju. Głównym regionem rozwoju sufizmu był Herat i jego okolice.

Literatura i poezja

Wielu z niewykształconych Afgańczyków potrafi cytować perską poezję. Większość

przynajmniej pobieżnie zna twórczość z największych klasycznych poetów perskich: Rumi,

Dżami, Hafez, Ferdousi (który mieszkał w Ghazni podczas okresu świetności Imperium

Ghaznawidów28). Większość z wykształconych i niewykształconych Afgańczyków,

niezależnie od języka, którym się posługuje (paszto, dari lub język turkijski) uważa się za

poetów. Poezja mówiona daje analfabetom podobne możliwości ekspresji jak osobom

piśmiennym.29

Za czasów Sułtana Husajn Bajgara (panował w latach 1468-1506) Herat stał się

centrum ożywionej perskiej kultury. Z tego czasu zachowały się zawody recytacji poezji,

25 Ciekawą lekturę mogą stanowić bajki afgańskie, które do lat 80-tych XX wieku funkcjonowały tylko w

tradycji ustnej. W zbiorze baśni afgańskich wydanych w Teheranie w 1998 r. są bajki opowiadane przez osoby o

różnej pozycji społecznej, pochodzące z różnych regionów kraju i należące do różnych grup etnicznych.

Wszystkie zostały opowiedziane i spisane w języku dari: „Magiczne bajki afgańskie” w opracowaniu Alberta

Kwiatkowskiego, Wyd. Persepolis, Kraków 2005 26 Sierakowska-Dyndo J., „Granice wyobraźni politycznej Afgańczyków”, Wydawnictwo Dialog, Warszawa

1998, s. 17-18. 27 Ruch w islamie, który opiera się na zasadach ascezy i medytacji. Sufizm jest identyfikowany z mistycyzmem,

jednak nie należy utożsamiać obu nurtów. Więcej w: Danecki J., „Podstawowe wiadomości o islamie” t. II,

Dialog, Warszawa 2002 oraz w artykule Skalskiego Sz. w: Miscellanea Afghanica Cracoviensia, Kraków 2010 28 Mahmud (998-1030), najwybitniejszy władca z dynastii panującej w latach 977-1186 w dzisiejszym

Afganistanie i północnych Indiach, na swoim dworze w Ghazni gościł perskich uczonych i poetów. Podboje

Mahmuda pozwalały zapoznanie się muzułmańskich uczonych z cywilizacją Indii. 29 Dupree L., Afghanistan, Oxford University press 1980, s. 75.

12

które Afgańczycy organizują do dzisiaj. Wykształceni i nie wykształceni potrafią recytować

rożne wiersze, dzieci zaś od najmłodszych lat uczą się wierszy afgańskich poetów.

Znakomitym poetą sufickim był Hadżi Abdullah Ansari z Heratu. Żył na początku XI

wieku, nazywany jest Pir-e Ansari. Do dziś co roku na grób Ansariego do Heratu przyjeżdżają

pielgrzymi (jak również na groby innych poetów – Dżamiego i Aliszera Nawoi). Kult

mazarów, czyli mauzoleów, grobów świętych: poetów, władców, uczonych, wojowników, do

których przybywają pielgrzymi, jest bardzo rozwinięty w Afganistanie. Do innych ważnych

miejsc pielgrzymek należą: Błękitny Meczet w Mazar-e Szarif (gdzie pochowany jest

zgodnie z legendą czwarty kalif Ali) oraz Kandahar (gdzie zgodnie z wierzeniem

przechowywany jest płaszcz Mahometa).

Literatura opisuje wzorce postaw i zachowań, które są ważne dla Afgańczyków.

Napisana w latach 1064-1066 przez Asadiego z Tusu Księga Garszaspa (Garszaspname)

opowiada o losach bohatera z sistańskiego rodu herosów. Asadi zaczerpnął materiał z ustnej

tradycji sistańskiej, w której przechowywały się legendy o bohaterach

i wojownikach prowadzących wyprawy do dalekich krajów. Tam dokonywali niezwykłych

czynów, prowadzili zwycięskie walki, zyskując sobie tym samym sławę i rozgłos. Garszasp

i jego wnuk Rustam (bohater perskiego eposu Szahname) byli szczególnie czczeni i pamiętani

w Sistanie30 i Afganistanie. Garszasp to bohater należący do świata wojowników,

z wysokiego rodu, nie był jednak królem. Jest symbolem męczeństwa, bohaterstwa, walki

z najeźdźcą. Uznanie i sławę zdobywa dzięki odwadze i męstwu, prestiż i pozycja wynika ze

społecznego uznania, a nie z mocy wyższego urzędu.

Popularność tych bohaterów wskazuje na dominację ethosu wojownika, który

przetrwał do najnowszych czasów. W tradycji afgańskiej walka miała zawsze wielką wartość,

a prawdziwy bojownik cieszył się uznaniem i szacunkiem.31

Wpływy kulturowo-religijne

Afganistan był wielokrotnie celem najazdu i ataku obcych armii wywodzących się

z wielkich imperiów i państw, na czele których stali Persowie, Grecy, Arabowie oraz Turcy.

W III w p.n.e. na tereny Afganistanu zaczął przenikać buddyzm. Rozwój wpływów

nastąpił w czasach panowania dynastii Kuszanów. W I w n.e. powstały liczne świątynie

i stupy buddyjskie, a głównymi ośrodkami były: Bamijan, Hadda, Guldara. Rozwijała się

30 Sistan jest krainą geograficzno-historyczną na terenie Iranu, południowo-zachodniego Afganistanu i

Pakistanu. Jest pustynną kotliną, której część zajmują słone jeziora i bagna. Mieszkają tam głownie Tadżycy i

Beludżowie. 31 Sierakowska J., Granice, s. 49-50.

13

sztuka Gandhary – połączenie sztuki greckiej oraz buddyzmu (starożytne królestwo Ghandary

było położone na pograniczu Afganistanu, Pakistanu i Kaszmiru).

Islam został wprowadzony po zdobyciu terenów Afganistanu w VII wieku. Pierwszy

najazd na Afganistan miał miejsce w 652 r., kiedy Arabowie wtargnęli do Baktrii i zajęli

Balch. Rozpoczął się prawdziwy podbój i Arabowie przyłączyli do kalifatu Chorasan -

zachodnią część Afganistanu, nie zdołali jednak wtedy zdobyć Kabulu. Religia

rozprzestrzeniła się na cały kraj w X-XI wieku podczas panowania dynastii Ghaznawidów.

Podziały etniczne nie są jedynymi wśród ludności Afganistanu. Istotny podział

przebiega też zgodnie z wyznaniem. Większość w Afganistanie stanowią muzułmanie,

a wśród nich sunnici szkoły hanafickiej, do których należą Tadżycy, Pasztunowie

i Uzbecy. Szyici stanowią zaś mniejszość religijną, a należą do nich głównie Hazarowie. Do

mniejszości religijnych można zaliczyć również Sikhów i hinduistów.

3. Święta i zwyczaje narodowe.

Afgańczycy, przywiązani do wielowiekowych zwyczajów i tradycji, uwielbiają

celebrować różne uroczystości, w tym obchody Nowego Roku, czyli Nawruzu (lub Nałruzu).

Obchody Nowego Roku przypadają na pierwszy dzień wiosny - 21 marca. Zgodnie z

kalendarzem słonecznym obowiązującym w Afganistanie, obecnie trwa 1393 rok.32

Tradycja świętowania Nawruzu sięga starożytnych, przedmuzułmańskich czasów. Jest

obchodzony w różnych krajach, głównie w Iranie, Afganistanie i Azji Centralnej.

Nawruz symbolizuje początek nowego życia, przynosi nadzieję. Wielu Afgańczyków

jest przekonanych, że tak jak spędzą pierwszy dzień Nawruzu, w taki sposób spędzą cały rok.

Uroczystości noworoczne trwają przez trzy dni. Na tą okazję Afgańczycy kupują nowe

ubrania, kilka dni wcześniej sprzątają dom, a w dniu samego święta odwiedzają się

nawzajem. Przygotowują na tą okazję uroczyste posiłki, obdarowują się prezentami,

w zależności od upodobań oraz możliwości finansowych rodziny. Tego dnia młodzi

odwiedzają osoby starsze należące do rodziny, krewnych, przyjaciół i znajomych.

Obowiązkiem każdego gościa jest obdarowanie upominkiem dzieci w odwiedzanej rodzinie.

32 Kalendarz słoneczny został opracowany w XI wiecznej Persji i jest obecnie używany w Iranie i Afganistanie

(oficjalnie od 1925 r. w Iranie i od 1957 roku w Afganistanie). Lata są liczone od ucieczki Mahomenta w 622 r.

n.e. z Mekki do Medyny (tzw. hidżra). W kalendarzu jest 12 miesięcy i 7-dniowe tygodnie. Nazwy miesięcy w

dari oraz w paszto oznaczają znaki zodiaku. Piątek jest dniem świątecznym dla muzułmanów, dniem

gromadzenia się na wspólnej modlitwie.

14

Jedną z noworocznych tradycji jest przygotowanie napoju z siedmiu owoców (haft

mewa). Napój przygotowuje się z owoców suszonych: czarne i czerwone rodzynki, sendżed

(owoc z dzikiego drzewka oliwnego), dwa rodzaje suszonych moreli, migdały, orzechy

włoskie i pistacje, które po oczyszczeniu i wymieszaniu zalewa się wodą i pozostawia

na jeden do dwóch dni. Po tym czasie powstaje słodki syrop, który piją podczas święta

członkowie rodziny oraz odwiedzający ich krewni i znajomi.33

Ostatniego dnia starego roku przygotowywana jest potrawa składająca się z ryżu

zmieszanego z zielonymi warzywami, w tym szpinakiem, gandaną (afgańskim porem) oraz

chińskim szczypiorkiem – sabzi czelaw. Jedzenie zieleniny podczas święta ma przynieść

szczęście dla całej rodziny w nowym roku.34

Ciekawą afgańską tradycją jest przygotowywanie na Nowy Rok słodkiej potrawy

(samanak), która jest przyrządzana tylko raz do roku. Potrawę przygotowuje się z pszenicy

i trwa to około dwóch tygodni. Namoczona pszenica rośnie i wypuszcza korzenie oraz zielone

kiełki. Następnie cała rodzina zbiera się wokół tacy z pszenicą, każdy wypowiada w myślach

życzenie i odcina kiełki. Jeśli liczba odciętych kiełków jest nieparzysta, wtedy życzenie ma

się spełnić. Następnie pszenica znowu zalewana jest wodą, do której później dodaje się mąkę

i całość gotuje. Podczas gotowania dodaje się do potrawy orzechy, aby nabrała ona

ciemnobrązowego koloru. Kiedy potrawa jest gotowa, jedzą ją wszyscy w rodzinie oraz

częstuje się nią wszystkich odwiedzających.

W Afganistanie najbardziej hucznie Nowy Rok świętowany jest w Mazar-e Szarif

na północy Afganistanu. Tysiące ludzi z całego kraju przyjeżdża, żeby wziąć udział

w Święcie Czerwonych Kwiatów (mela-ye gul surkh), które trwa przez 40 pierwszych dni

roku, kiedy na zboczach górskich otaczających miasto kwitną czerwone tulipany.

Pierwszego dnia świętowania Nowego Roku w Mazar-e Szarif odbywa się ceremonia

podniesienia sztandaru jehanda bala (odnoszącego się do staroperskich wierzeń). Skupia ona

dziesiątki tysięcy ludzi, w tym wysoko postawionych polityków. Uroczystość odbywa się w

33 Afghanistan Analysts, Taste The Samanak! Wishing you a Happy new year with ancient culinary treats,

pobrane ze strony: www.afghanistan-analysts.org. 34 W niektórych afgańskich domach, szczególnie na zachodzie kraju, pod wpływem irańskim, przygotowuje się

nakrycie, na którym znajduje się 7 rzeczy na literę s (sin), tzw. sofre-ye haft sin: kiełki zbóż (sabzi)

symbolizujące odrodzenie, samanu – puding przygotowany z pszenicy symbolizujący dostatek, bogactwo,

sendżed – owoc z dzikiego drzewka oliwnego symbolizujący miłość, czosnek (sir) symbolizujący lekarstwo,

jabłko (sib) symbolizujące piękno i zdrowie, ocet (serke) symbolizujący długowieczność, cierpliwość i somagh

(przyprawa z owoców sumaku, dodawana do kebabów i ryżu, dająca cytrynowy posmak) symbolizujący wschód

słońca (ze względu na swój kolor). Dodatkowo stół ozdabiany jest malowanymi jajkami (płodność), akwarium

ze złotą rybką (zwierzęta), wodą różną (woda), monetami, świecami (ogień), lustrem (niebo) oraz księgą

Ferdousiego Szahname.

15

Błękitnym Meczecie, w którym, zgodnie z przekonaniem Afgańczyków, znajduje się grób

Alego, czwartego kalifa muzułmańskiego.

W Kabulu podczas świąt odbywają się koncerty, na które zapraszani są afgańscy

artyści mieszkający zarówno w kraju jak i za granicą.

Dużym zainteresowaniem cieszą się również zawody buzkaszi, które odbywają się

zazwyczaj podczas obchodów Nowego Roku w Mazar-e Szarif, Kabulu i innych miastach

na północy kraju (gdzie gra jest szczególnie popularna). Poza okresem noworocznym zawody

zazwyczaj odbywają się w piątki i przyciągają wielu widzów.

Buzkaszi jest to narodowy sport Afganistanu. Buz oznacza kozę, a kaszi oznacza

ciągnąć, czyli przeciąganie kozy na polu walki (obecnie częściej używany jest cielak).

Buzkaszi jest grą między dwiema drużynami, jeźdźcy na koniach, zwani czapandos, mają

za zadanie przenieść na teren przeciwnika kilkudziesięciokilogramowy tułów kozy i wrzucić

go do kręgu oznaczonego na ziemi.

Zawodnicy muszą wykazać się siłą, sprytem i wytrwałością oraz szybkością, żeby

na rozpędzonym koniu chwycić zwierzę i przenieść do celu między graczami przeciwnej

drużyny. W żadnej innej formie aktywności, poza buzkaszi, nie ujawniają się tak wyraźnie

najważniejsze kulturowe cechy męskie: odwaga, siła, dominacja, hojność gospodarza.35

Tradycyjnie zawody trwały nawet kilka dni, ale obecnie ich czas jest ograniczony

(dwie części rozgrywek po 45 minut z 15-minutową przerwą). Zasady buzkaszi zostały

określone przez Afgańską Federację Olimpijską.

Święta religijne

Ramadan jest miesiącem postu, w którym muzułmanie nie jedzą i nie spożywają

napojów od wschodu do zachodu słońca. Ramadan jest dziewiątym miesiącem

muzułmańskiego kalendarza księżycowego i jest miesiącem ruchomym.36 Każdego roku

ramadan kończy trzydniowe święto Eid-e Said-e Fetr. Wszyscy Afgańczycy kilka dni przed

świętami, sprzątają domy i robią świąteczne zakupy. Każdy powinien zaopatrzyć się w nowe

ubranie. Ulice miast są wyjątkowo mocno zatłoczone, samochody stoją w kilkugodzinnych

korkach, a zaaferowani piesi wpadają na siebie. Główny bazar w Kabulu, na którym na co

dzień panuje niesamowity tłok, w dni poprzedzające święto przeżywa prawdziwe oblężenie.

Wydaje się, że cała, ponad 5-milionowa stolica wyszła ze swoich domów.

Afgańczycy dni świąteczne spędzają na odwiedzaniu się, jedzeniu posiłków

i rozmowach. W pierwszym dniu świąt rodziny odwiedzają się i składają życzenia

35 Whitney Azoy G., Buzkashi: Game and Power in Afghanistan, Waveland Press, 2012, s. 10. 36 Ramadan jest szczególnie czczony przez muzułmanów, gdyż w tym miesiącu został objawiony Koran.

16

świąteczne, dzieci otrzymują prezenty bądź pieniądze. W następnych dwóch dniach należy

odwiedzić dalszych krewnych i przyjaciół. Wszyscy spędzają czas na ucztowaniu. Stoły

zastawione są lokalnymi daniami na gorąco, pysznymi słodyczami, suszonymi owocami

i bakaliami (rodzynki, morele, pistacje, orzechy włoskie). Nie może zabraknąć świeżych

owoców - granatów, bananów, winogron.

Eid-e Qurban (Eid Al-Adha) jest to drugie z najważniejszych muzułmańskich świąt,

obchodzone na pamiątkę gotowości Ibrahima do złożenia w ofierze bogu swojego syna

Ismaila. Po boskiej interwencji, Abraham złożył w ofierze owcę. Święto przypada 10-tego

dnia miesiąca muzułmańskiego zu al-hidżdża (miesiąca, w którym odbywa się pielgrzymka

do Mekki) i trwa 4 dni. W trakcie święta Afgańczycy zbierają się na wspólną modlitwę oraz

ci, których na to stać, ofiarowują zwierzęta – krowy, wielbłądy, owce, barany, kozy i dzielą

mięso na trzy części – dla siebie, dla rodziny, krewnych i przyjaciół oraz dla biednych.

Aszura przypada na pierwsze 10 dni muzułmańskiego nowego roku. Jest to czas

wspominania i żałoby po zabitym pod Karbalą w 680 r. Husajnie, wnuku Mahomenta.

Podczas święta odbywają się procesje żałobne, wiszą czarne flagi z napisami

wspominającymi Husajna, ale tylko w dzielnicach miast, w których mieszkają szyici.

W związku z tym, że szyizm jest w Afganistanie wyznawany w mniejszości, święto Aszury

odbywa się na mniejszą skalę. Czasami zdarza się, że procesja odbywa się pod eskortą policji.

Święta państwowe, 15 lutego (Narodowy dzień Zwycięstwa nad Związkiem

Radzieckim) oraz 19 sierpnia (Dzień Niepodległości, zakończenie rządów Wielkiej Brytanii

w 1919 r.), są obchodzone głównie podczas oficjalnych uroczystości. Dni są wolne od pracy,

sklepy i instytucje zamknięte, ulice są puste, na głównym placu Kabulu odbywają się parady

z udziałem przedstawicieli władz centralnych. 15 lutego dodatkowo na ulicach pojawiają się

zdjęcia komendantów, bohaterów narodowych, którzy w latach 80-tych walczyli z Armią

Czerwoną.

4. Życie codzienne.

Normy zachowań w codziennym życiu

Dla Afgańczyka każda okazja jest dobra na spotkanie i rozmowę przy filiżance

herbaty (czaj). Afgańczycy są narodem gościnnym, a częstowanie herbatą jest jednym

17

z podstawowych zwyczajów. Każdy, kto pojawi się w domu, sklepie, przy straganie,

w biurze, czy obok grupki ludzi siedzącej na trawniku, zostanie zaproszony na herbatę. Nie

ma tradycji picia kawy. Przy każdym posiłku trzeba pamiętać o zwyczaju podania gościom

herbaty (zielonej lub czarnej, zaparzanej też z kardamonem lub szafranem).

W Kabulu mówią: „Bez napicia się herbaty nie da się walczyć”, a w Heracie jest

zwyczaj, żeby z gościem napić się herbaty i porozmawiać (o wszystkim i o niczym - czaj

chordan wa gap moft zadan).

Afgańczycy mają swoiste poczucie czasu, nie lubią jak cudzoziemcy ich ponaglają,

pośpieszają. Często mówią: „Wy macie zegarki, my mamy czas”. Uważają, że wszystko zdążą

zrobić w swoim czasie, pośpiech jest dla nich niezrozumiały. W swoim reportażu z pobytów

w Afganistanie tak pisze Wojciech Jagielski: „Spieszyłem się za każdym razem, gdy

wyruszałem w podróż do Afganistanu. Kiedy jednak udało mi się przekroczyć granicę, przejść

na drugą stronę lustra, natychmiast zapominałem o pośpiechu. Afganistan bowiem to wieczne

czekanie. Zawsze, wszędzie i na wszystko. To godziny spędzone nad czarkami z bezbarwną

herbatą, na rozmowach o niczym, a najczęściej w milczeniu, na przyglądaniu się sobie

i wykrzywianiu twarzy w grymasie, który powinien wyrażać ciekawość i życzliwy uśmiech.

Odnosiłem wrażenie, że Afgańczykom nigdy i do niczego się nie spieszy, że na wszystko mają

zawsze czas. Potem zrozumiałem, że w kraju, gdzie nie działa nic, mieszkańcy nie mają nic do

roboty. Przybysz jest w Afganistanie zbyt cenny, by pozwolić mu po prostu przejść.”37

Ważne dla Afgańczyków jest bezwzględne posłuszeństwo wobec starszych członków

rodziny, zwłaszcza mężczyzny – głowy domu oraz okazywanie szacunku wobec innych

członków rodziny. W tradycyjnych środowiskach, dla okazania szacunku dla starzej osoby,

całuje się wewnętrzną stronę jej dłoni, jednak zawsze ta osoba stara się nie pozwolić na

pocałowanie dłoni. W miejskich kręgach jest to rzadziej praktykowane, ale bardzo dobrze

odbierane. W drzwiach należy przepuścić osobę starszą, bądź o wyższym stanowisku, co

świadczy o okazaniu szacunku. Jeżeli do pomieszczenia wchodzi osoba starsza, należy wstać

lub symbolicznie udać, że chce się podnieść. Jest to również okazanie szacunku wobec

wchodzącej osoby.

Starsze rodzeństwo opiekuje się młodszym. Dzieci opiekują się rodzicami na starość.

Tak nakazuje ogólnie przyjęty zwyczaj i inaczej nie wypada postąpić. Stosuje się dużo

nakazów i zakazów wobec dzieci. W szczególności dziewcząt. Chłopcy mają większą

37 Jagielski W., Modlitwa o deszcz, W.A.B., Warszawa 2002, s. 239-240.

18

swobodę, widać ich na ulicach. Chłopcy i dziewczynki mogą wspólnie bawić się do ok. 7-9

roku życia, potem dziewczęta zaczynają nosić chustę.

Dla wielu społeczności problem stanowi edukacja dziewczynek. Najchętniej swoje

dzieci kształcą Hazarowie, Tadżycy, Uzbecy i Turkmeni. Jednak wśród tych grup również

występuje opór w wysyłaniu dziewczynek do szkół. Jest to związane z tradycją, dumą

i honorem oraz obawą przed opiniami otoczenia. W prowincji Herat, regionie, który był

ośrodkiem kultury i nauki, a jego mieszkańcy byli dobrze wykształceni, często dziewczynki

są wysyłane do szkół, ale nie mogą potem podejmować nauki na uniwersytecie.

Świat kobiet zawsze był bardzo strzeżony przed kontaktami ze światem zewnętrznym

(szczególnie przed obcymi

mężczyznami) przez mężczyzn z danej

rodziny. Zgodnie ze zwyczajem,

dziewczyny są młodo wydawane za

mąż, chociaż zgodnie z konstytucją

powinny mieć przynajmniej 16 lat (a

chłopcy 18). Wydanie za mąż stanowi

o honorze i zapewnia szacunek

otoczenia, rodzina nie jest dłużej

narażona na zachwianie opinii o

cnocie młodej kobiety (co nie jest

trudne, gdyż jakakolwiek zła opinia,

nawet jeśli jest tylko plotką, może

zepsuć reputację dziewczyny, a tym

samym całej rodziny).

Afganistan to kraj mężczyzn,

kobiety są widoczne na ulicach w

stolicy oraz dużych miastach, w wioskach czy dolinach rzadko poruszają się samotnie, rzadko

widać je poza domem. Zawsze, gdy wychodzą, są zakryte, noszą zakrywające całe ciało i

twarz burki.

W Kabulu wiele kobiet ubiera się w żakiety i długie spódnice lub spodnie, płaszcze do uda

lub kolan, luźne bluzy i spodnie. Na głowy zakładają cienkie chusty, niemalże spadające na

ramiona.

Często, w szczególności poza miastem, można zobaczyć kobietę idącą za swoim

mężem, bratem, ojcem. Zawsze jako pierwszy do domu, sklepu wchodzi mężczyzna,

19

a kobieta na końcu. Afgańczycy twierdzą, że jest to praktyczne, bo to mężczyzna jest głową

domu, on prowadzi swoją rodzinę i powinien iść pierwszy, na niego inni mężczyźni skierują

wzrok. Mężczyzna jest narażony na niebezpieczeństwo chroniąc idące za nim kobiety

z rodziny.

W kręgach konserwatywnych kobiety i mężczyźni przebywają w oddzielnych

pomieszczeniach. Będąc u kogoś w domu, w którym w oddzielnych pokojach przebywają

kobiety, jeśli przechodzi się obok otwartych drzwi do pokoju, nie należy tam zaglądać. Gdyby

gospodarz to zauważył, byłby to dla niego dyshonor.

W Afganistanie do meczetu chodzą mężczyźni, kobiety modlą się w domach. Nie ma

powszechnego zwyczaju chodzenia do meczetu przez kobiety, tak jak w Iranie czy krajach

arabskich. W Kabulu są meczety z częścią przeznaczoną dla kobiet, które pojawiają się tam

tylko podczas ważnych uroczystości.

W liberalnych rodzinach Afganki mogą uczyć się, studiować oraz pracować

zawodowo. Jednak w miejscach publicznych nie należy ich zaczepiać, ani pytać o drogę.

Rozmawiając w biurach oraz urzędach państwowych, należy nie podchodzić za blisko

i utrzymywać z kobietami większy dystans, niż z Afgańczykami.

Rozpoczynając spotkanie z Afgańczykiem trzeba uścisnąć dłoń, natomiast kobietom

nie podaje się ręki, chyba że kobieta pierwsza wyciągnie rękę, co zdarza się bardzo rzadko.

Należy pamiętać, że nie wolno afgańskiej kobiety pocałować w rękę. Dla nawiązania dobrej

rozmowy, ważny jest wstęp grzecznościowy: pytamy o zdrowie rozmówcy

i zdrowie rodziny, np. famil-e szomo khub ast.

W przypadku nawiązywania rozmowy w tradycyjnym środowisku, szczególnie na

prowincji, nie należy pytać o zdrowie kobiet, również nie należy pytać o imiona kobiet z

rodziny. Mężczyźni są odpowiedzialni za chronienie swojej rodziny, w tym w szczególności

kobiet oraz ich prywatności i traktują tę sferę bardzo honorowo.

Podczas wizyty lub spotkania nie należy od razu poruszać głównego tematu. Okrężne

dążenie do celu rozmowy jest wskazane, oczekiwane i powszechnie praktykowane przez

samych Afgańczyków. Nie należy wprost Afgańczykowi proponować pieniędzy za wykonaną

przysługę. Może się obrazić. Trzeba zapytać, choć w wielu wypadkach Afgańczycy wykonują

przysługę z dobrych chęci lub duma i honor nie pozwalają na przyjęcie zapłaty.

Nie należy od razu przyjmować zaproszenia Afgańczyka na obiad do domu bądź

do restauracji. Dopiero kiedy rozmówca powtórzy zaproszenie po raz drugi, bądź trzeci.

W tych sytuacjach trzeba kierować się intuicją i domyślić się, czy jest to czysta grzeczność

czy prawdziwe zaproszenie. Afgańczycy używają wielu formułek grzecznościowych, tzw.

20

ta’arof, co może być mylące dla osób spoza ich kręgu kulturowego, np. gdy podwozimy

Afgańczyka pod dom, a jest pora obiadowa, z grzeczności zaprosi do siebie, jednak nie należy

przyjmować zaproszenia, ale zaznaczyć, że innym razem bardzo chętnie złoży się wizytę lub

przybędzie

na obiad. Przez przyjęcie grzecznościowego zaproszenia można wprowadzić gospodarza

w zakłopotanie, ponieważ może nie być przygotowany na przyjęcie gościa.

Afgańczycy chętnie przyjmują upominki. Mogą to być ludowe stroje afgańskie,

produkty spożywcze używane przez lokalnych mieszkańców, np. ryż, olej, mąka, herbata,

cukier lub zwierzęta hodowlane. Natomiast nie należy przekazywać strojów w zachodnim

stylu, zabawek (np. lalek Barbie, zabawek pluszowych w postaci pieska lub świnki,

zachodnich gier, magazynów). W niektórych regionach, np. na wschodzie, dobrze

przyjmowane są podarunki w postaci strojów: dla mężczyzny peran-o-tomon, czyli

tradycyjny strój afgański składający się z luźnej bluzy i luźnych spodni, dla kobiety czadar-

namaz, czyli długi kawałek materiału, którym kobiety okrywają się do modlitwy. Kobiety

wychodzą też w czadorach na ulicę zamiast burki (głównie na zachodzie kraju w Heracie, a

czasami w Kabulu lub Mazar-e Szarif).

Kuchnia afgańska

„Najpierw jedzenie, potem rozmowa” (przysłowie afgańskie)

Zgodnie z tradycją podróżny czy gość powinien być najpierw nakarmiony, a potem

pytany o cel podróży lub odwiedzin.

Zwyczaj wspólnego spożywania posiłków był zawarty w kodeksie Pasztunów (atam)

i zawierał w sobie pojęcie świętości. W dawnych przedmuzułmańskich czasach garnek z

jedzeniem, wnoszony wysoko nad głową na pole bitwy, oznaczał rozejm, przerwanie bitwy

między dwoma plemionami. Później takie samo znaczenie miało wniesienie Koranu.

Talibowie często wkraczali do wsi i miast z Koranem nad głową i zdobywali je bez żadnego

wystrzału.38

Dla Afgańczyków w ciągu dnia ważne są dwa momenty - czas na modlitwę oraz czas

na posiłek. W urzędach państwowych, prywatnych firmach, sklepach, kiedy nastaje południe

i czas na posiłek (waght-e none czoszt), rozchodzi się zapach ryżu i baraniny i większość osób

zajmuje się jedzeniem. Jest to pora dnia, w której bardzo trudno byłoby cokolwiek załatwić.

38 Sierakowska-Dyndo J., Granice wyobraźni politycznej...., s. 45.

21

Posiłek może być dobry dla „siły”, „mocy” (zur) spożywającego. Ta moc może

przejawiać się w „łasce” (barakat), „szczęściu” (choszi) oraz w psychicznym lub czysto

medycznym zdrowiu. Aspekt medyczny przejawia się w dwóch podstawowych

właściwościach każdej potrawy sardi – chłód i giarmi – ciepło. Na tym rozróżnieniu, przez

odpowiedni dobór składników diety, zbudowany został cały system leczenia wszystkich

chorób. System ten oparty jest na znajomości czterech esencji ciała i ich właściwości oraz

na ocieplającym i chłodzącym wpływie pokarmów.39

Podstawową zasadą zachowania podczas posiłku jest dzielenie się jedzeniem. Posiłki

trzeba spożywać w towarzystwie. Jest w tym wiara w błogosławieństwo wspólnego posiłku,

które spływa na wszystkich wspólnie jedzących. Odmowa posiłku przez gościa może być

odczytana jako wyrażenie swojej wyższości nad gospodarzem, czy wręcz jako próba

podporządkowania sobie jego osoby.

Kuchnia afgańska jest bogata i różnorodna. Historycznie wpływ na kuchnię afgańską wywarła

kuchnia perska oraz indyjska.

Do każdego dania i posiłku dodawany jest chleb (nan). Nanwai, czyli piekarnia,

w której wypieka się nan, znajduje się niemal na każdej ulicy. Jest nan podłużny o grubym

cieście i podłużny o cienkim cieście; nan okrągły z „igłowatym” wzorkiem na środku oraz

nan okrągły, nieco większy z pulchnymi krawędziami.40 Ciepły, świeżo upieczony chleb

sprzedawany jest przynajmniej trzy razy dziennie.

39 Skalski Sz., Afganistan – islam magiczny. Magiczne posiłki, portal www.arabia.pl, 2006 40 Szurawi, Korespondencja z Afganistanu: opowieść o chlebie, portal www.arabia.pl (2007)

22

Tradycyjny posiłek odbywa się przy rozłożonym na podłodze obrusie. Do posiłków

podawany jest gęsty jogurt (mast), w którym można maczać chleb lub dodawać go do ryżu,

oraz sałatka ze świeżych warzyw. Podstawową potrawę stanowi ryż

z kawałkami baraniny lub kurczaka. Sztućcami, których używa się do posiłków są łyżka

i widelec. Do posiłków podawane są owoce – arbuzy, winogrona i jabłka.

Popularne są również szaszłyki (kabab). Kostki baraniny lub kurczaka nadziewa się

na drewniane lub metalowe pręty na przemian z kawałkami baraniego sadła i krążkami cebuli,

całość posypuje się ziołami, ostrą papryką i opieka na ruszcie nad żarzącymi się grudkami

węgla drzewnego, ułożonymi w metalowych rynienkach. Przy każdej bazarowej alejce na wsi

afgańskiej można zobaczyć charakterystycznych sprzedawców kababu stojących za małym,

przenośnym i dymiącym rusztem, energicznie go wachlujących, by rozpalić węgle.41

W Afganistanie nie jada się ziemniaków, są one jedynie dodatkiem do potraw,

podawane np. w sosie pomidorowym. Nie je się mięsa z wieprzowiny, kaczek, dziczyzny.

Każdy posiłek powinien zakończyć się podaniem zielonej lub czarnej herbaty (gorzkiej) i

czegoś słodkiego, np. migdałów obtoczonych w białym cukrze (nughl), rodzynek lub

prażonego grochu.

W każdym regionie kraju występują lokalne potrawy. Narodową potrawą jest ghobeli

palaw - sypki brązowy ryż z dodatkiem marchewki, migdałów i rodzynek (poniżej przepis).

Ghobeli palaw (potocznie zwany Kabuli pelew):

Potrawa zwana też królewską, bardzo bogata, podaje się ją podczas specjalnych uroczystości,

ale także przygotowuje dla gości lub dla domowników. Sposób przygotowania różni się

w zależności od regionu. Przepis poniższy jest na kabuli pelew przygotowywany na zachodzie

kraju, w Heracie oraz w stolicy.

Produkty:

1 kg ryżu basmati

duża łyżka cynamonu

100 g rodzynek

100 g migdałów - najlepiej kupić obrane i pokroić na 4 podłużne części

3 średniej wielkości marchewki - pokroić w cieniutkie paseczki, ok. 8 cm

olej, sól, cukier

Ryż:

41 Balcerowicz P., Afganistan: historia – ludzie – polityka, Wyd. Dialog, Warszawa 2001, s. 18-19.

23

Do dużego garnka wlać ponad połowę wody, np. do 3 litrów wody dodać 3 duże płaskie łyżki

soli. Do zagotowanej wody wsypać ryż, gotować ok. 5 minut na wolniejszym ogniu.

Następnie pół-miękki ryż wlać do durszlaka (jeśli ryż jest za słony, można przelać go zimną

wodą).

W międzyczasie należy przygotować:

Uwaga: przy tej czynności zalecana jest duża ostrożność (olej bardzo pryska).

Na patelnię wlać ok. pół szklanki oleju, podgrzać go, następnie wsypać do tego dwie duże

płaskie łyżki cukru. Czekać aż cukier się rozpuści i stanie się ciemnobrązowy. Odstawić,

przykryć pokrywką.

Po kilku minutach na tę patelnię trzeba bardzo powoli, z daleka, wlać szklankę letniej, ale nie

zimniej, wody (najlepiej wlewać przez szparę między przykrywką a patelnią, powstaje

bowiem gęsty dym i pryska olej).

Ryż c.d.

Pół-miękki ryż powoli zabarwiać na brązowo olejem z patelni (polewać i lekko mieszać).

Następnie, na dnie dużego garnka położyć kromki białego chleba lub grubsze plastry

surowych ziemniaków. Ułożyć ryż w kształcie piramidy. Zrobić kilka dziurek (ok. 8) i wlać

do nich po dużej łyżce wody. Po bokach poukładać w małych piramidach migdały,

marchewkę i rodzynki. Całość posypać dużą łyżką lub dwoma łyżkami cynamonu.

Owinąć pokrywkę ręcznikiem, zakryć garnek i pozostawić na bardzo małym ogniu na 40

do 60 minut. Najwcześniej po 30 minutach można zajrzeć i sprawdzić, czy ryż jest miękki

(ważne, żeby z garnka nie uciekała para).

Kiedy ryż jest gotowy, trzeba na patelni pogrzać mniej niż pół szklanki oleju. Następnie

wyjąć na talerz rodzynki, marchew i migdały, a ryż w garnku polać gorącym olejem,

następnie lekko poruszać ryż dużą płaską łyżką. Na koniec ryż wyłożyć na półmisek,

posypując wymieszanymi bakaliami.

Telewizja, radio i muzyka

W Afganistanie szybko rozwija się sieć prywatnych stacji telewizyjnych. Są to stacje

ogólnokrajowe, lokalne oraz nadające z zagranicy (TV Ariana oraz TV Tolo).

Popularne są seriale i filmy z Bollywood, w ostatnim czasie pojawiły się też seriale

tureckie. Zwiększyła się liczba emitowanych filmów amerykańskich (choć są poddawane

cenzurze obyczajowej). Popularne stały się również rozgrywki międzynarodowej ligi piłki

nożnej oraz program rozrywkowy Setor-e Afghan (Afgańska gwiazda) - program muzyczny,

w którym bierze udział wielu uczestników.

24

Radio jest bardzo ważnym, ogólnodostępnym medium. Jest kilkadziesiąt prywatnych

stacji i stacje państwowe. Poza serwisami informacyjnymi, są programy rozrywkowe

z konkursami, rozmowy ze specjalistami z różnych dziedzin. Stacje nadają głównie muzykę

afgańską, ale też indyjską, turecką i arabską, a niektóre amerykańską i międzynarodową.

Obecnie środowisko muzyczno-artystyczne prężnie rozwija się i działa w kraju,

wcześniej zaś rozwijało się na emigracji. Do znanych afgańskich piosenkarzy z emigracji

należą: Faryad Daria, Taher Shabab, Sediq Shabab, Naghma. Z młodego pokolenia

afgańskich twórców muzyki nowoczesnej znany jest: Shafiq Morid (z Laghmanu) i Gazal

Sabaat (z Heratu).

Do historii muzyki afgańskiej przeszedł piosenkarz Ahmad Zahir, który karierę zrobił

w latach 60-70-tych, ale nadal kolejne pokolenia chętnie słuchają jego muzyki.

Codzienność w Kabulu

Kabul to miasto, dookoła którego roztacza się zimą malowniczy widok

na śnieżnobiałe, masywne góry. Latem w centrum miasta unosi się drobny pył i kurz. Słońce

świeci mocno, jednak upał nie jest męczący. Miasto tętni życiem, na ulicach panuje olbrzymi

ruch. Między samochodami, autokarami i pędzącymi pod prąd motorami przemykają ludzie,

a także zwierzęta hodowlane. Z tradycyjnych ulicznych herbaciarni dobiega głośna muzyka

i unosi się zapach

grillowanych kebabów. W

nowoczesnym,

największym centrum

handlowym, Kabul City

Center, można kupić

różnorodne towary

zagraniczne. Tam też

na parterze mieści się duża

elegancka kafejka, która

należy do ulubionych

miejsc spotkań młodzieży.

Jednym z najbardziej znanych miejsc w Kabulu jest Kuczeje-Morgho, czyli uliczka

Kurczaków (Chicken Street). Nazwa pochodzi stąd, że kilkadziesiąt lat temu na tej długiej

uliczce sprzedawano wyłącznie drób. Obecnie jest to ulica handlowa, na której można kupić:

charakterystyczne afgańskie wyroby z lapis lazuli (lub innych półszlachetnych kamieni),

25

zielonych szmaragdów i innych kamieni szlachetnych, afgańskie dywany lub słynne pakole,

tzw. czapki Ahmada Szaha Massuda, czapki z karakułów (takie jak nosi prezydent Hamid

Karzaj), czapany, szale, wyroby ze skóry, ceramikę, kaligrafię afgańską, biżuterię, wyroby z

drzewa cedrowego i ludowe stroje afgańskie. Wśród cudzoziemców popularne są mini-burki,

które podczas przyjęć zakrywają stojące na stole butelki z napojami.

Dywany afgańskie

Dywany afgańskie są znane na całym świecie. Cechuje je doskonała jakość, z biegiem

lat nabierają coraz większej wartości. Prawdziwe dywany afgańskie są ręcznie tkane zarówno

z wełny owczej jak i wielbłądziej, a czasem nawet z domieszką jedwabiu (lub całe są

z jedwabiu). Powstają przy użyciu naturalnych barwników. Im więcej po nich się chodzi, tym

bardziej wydobywa się wyrazisty kolor i dywan nabiera połysku. Czas tkania dywanu zależy

od wielu czynników, m.in. złożoności wzoru i ilości węzłów na 1 cm kwadratowy. Im gęściej

tkany jest dywan, tym jest on lepszej jakości, jest trwalszy, odporny na rozerwanie i ścieranie.

Każdy region charakteryzuje się lokalną specyfiką koloru i wzoru, często pojawia się

ośmiokątny element zwany gul (kwiat lub róża). Dywany tkane są głównie w północnym

i zachodnim Afganistanie (przez Turkmenów), a głównym miastem, w którym są

sprzedawane jest Mazar-e Szarif.

Dywany są ozdobą każdego domu zajmując centralne miejsce nie tylko na podłodze,

ale także zdobiąc ściany i stoły (szczególnie dywany jedwabne). Z dywanu robi się też

specjalne siedziska, wypełnione w środku poduszką lub watą.

5. Historia migracji do Polski.

Dla Afganistanu, po odzyskaniu niepodległości (ogłoszonej przez króla Amanullaha

w maju 1919 r.), najważniejsze było uzyskanie możliwie najszerszego uznania na arenie

międzynarodowej. Popularność Polski wzmacniało podobne położenie geopolityczne –

pomiędzy dwoma mocarstwami.

Polska i Afganistan były zainteresowane rozwojem współpracy politycznej

i gospodarczej. W Turcji, w Ankarze, 3 listopada 1927 r. został podpisany traktat przyjaźni

pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Królestwem Afganistanu. Okazją do pogłębienia

26

współpracy była trzydniowa wizyta króla Amanullaha wraz z żoną Suriją w Warszawie,

w 1928 roku.42

W 1938 r. rząd afgański wydał zgodę na powołanie polskiego przedstawiciela

dyplomatycznego w Kabulu. Funkcja była nominalna, ze stałą siedzibą placówki

w Teheranie. Dopiero w 1962 r. zostały otwarte ambasady w Kabulu oraz w Warszawie.

Ambasada w Kabulu działała do 1992 r. i została ponownie otwarta w 2007 r.

Polska jest zaangażowana w przekazywanie pomocy do Afganistanu od 2002 r.

W latach 2002 – 2009 w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej zrealizowano

w Afganistanie ponad 100 projektów na łączną kwotę ok. 46 mln PLN. Tylko w 2009 r.

zostały przeznaczone środki w wysokości 40 mln PLN, a w 2010 r. 35 mln PLN. Polska

przeznacza środki głównie na wzmocnienie struktur państwa i społeczeństwa obywatelskiego,

tworzenie miejsc pracy, edukacje, ochronę zdrowia oraz rozwój prowincji i miasta Ghazni.43

Dzięki rządowym programom stypendialnym, do Polski przyjechało na studia

z Afganistanu w 2005 r. 16 studentów, w 2006 r. 3 studentów, a w 2007 r. – 15 studentów.

Studenci zaproszeni do Polski studiowali na różnych kierunkach, m.in. stosunki

międzynarodowe i medycyna. Niektórzy z zaproszonych studentów zamieszkali w Polsce,

inni pracują w administracji i dyplomacji afgańskiej.

W 2007 i 2008 r. przedstawiciele młodej kadry dyplomatycznej z Afganistanu wzięli

udział w szkoleniach organizowanych przez MSZ oraz polski Instytut Spraw

Międzynarodowych. Dodatkowo, w 2008 r. do Polski na szkolenie dla kadr specjalistów

przyjechało z Afganistanu 47 reprezentantów sektora prywatnego, państwowego

i pozarządowego. Program miał na celu przekazanie informacji o zależnościach pomiędzy

bezpieczeństwem, rozwojem gospodarczym i tworzeniem demokratycznego społeczeństwa.

Ciekawą anegdotę ze szkolenia dla kadr specjalistów stanowi uporczywe

poszukiwanie przez jednego z uczestników polskich kanarków i próba przewiezienia ich

do Afganistanu. Kanarki polskie były popularne w Afganistanie w latach 60-tych i 70-tych i

wiele znajomych w Afganistanie prosiło o przywiezienie ptaszków w prezencie.

W ostateczności, Afgańczyk, po nieudanych negocjacjach, zostawił na lotnisku klatkę

z dwudziestoma kanarkami.

42 Walaszczyk K., Środkowy Wschód w latach II wojny światowej. Relacje i działania polskich placówek

dyplomatycznych i konsularnych w Iranie, Iraku i Afganistanie., Toruń 2012. 43 Polska współpraca rozwojowa z Afganistanem, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2010

27

Dzięki staraniom Stowarzyszenia Współpracy Polsko-Afgańskiej Hamkari, w 2013 r.

powstała Polsko-Afgańska Grupa Parlamentarna w Sejmie oraz jej odpowiednik

w Afganistanie.44

Do Polski przybywali również uchodźcy i imigranci z Afganistanu. Uchodźcy

afgańscy przybywali do Polski głównie w latach 1996 – 2000 (rocznie wniosek o nadanie

statusu uchodźcy składało od 300 do ok. 700 osób). W ciągu ostatnich kilku lat liczba ta

wynosiła się do około 100 wniosków.45

Szacuje się, że podczas radzieckiej interwencji, Afganistan opuściło około 5 milionów

osób. Większość z nich znalazła schronienie w Pakistanie, pozostali w Iranie. Niewielkie

grupy emigrowały dalej – do Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych, Australii. Najczęściej

byli to ludzie wykształceni, najzamożniejsi albo mający tam krewnych, którzy byli w stanie

pomóc im zacząć nowe życie. Po obaleniu Talibów zaczął się ruch powrotny, gdy

Afgańczycy wracali ogarnięci wizją odbudowy kraju. Według raportu UNDP z 2004 r. liczba

wewnętrznych uchodźców sięgała miliona, a z innych krajów powróciło w tym czasie 2,5

miliona uchodźców.46 UNHCR szacuje, że w latach 2002 – 2014 powróciło do kraju 5,7

miliona uchodźców. Nadal pozostaje ok. 600 tys. uchodźców wewnętrznych. Wielu

powracających spotkało jednak rozczarowanie i wrócili do emigracyjnych ojczyzn. Nikt

jednak nie rejestrował tego zjawiska. Szacuje się, że na emigracji może przebywać jeszcze ok.

2 milionów osób.47

6. Integracja w Polsce – sukcesy i trudności.

Niestabilna sytuacja w Afganistanie powoduje, że w Polsce stale pojawiają się osoby

wnioskujące o nadanie statusu uchodźcy, chociaż, jak wynika z przedstawionych wcześniej

danych, od upadku rządów Talibów jest ich znacznie mniej.

Uchodźcy przybywający do Polski po amerykańskiej interwencji w 2001 r. to osoby,

często rodziny, uciekające przed przedłużającą się wojną podjazdową i niepokojami w

44 Stowarzyszenie Hamkari podejmuje również inne działania, o których więcej można przeczytać na stronie

internetowej: www.hamkari.org.pl. Dla Stowarzyszenia najbardziej spektakularnym przedsięwzięciem było

zorganizowanie 23 lutego 2012 r. w Ghazni uroczystych obchodów Dnia Polskiego. Celem obchodów była

promocja polskiej kultury oraz Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Afganistanie. Wcześniej Stowarzyszenie

zorganizowało Polski Festiwal Filmowy w Kabulu (2006 r.), który spotkał się z dużym zainteresowaniem

Afgańczyków. 45 Statystyki dotyczące cudzoziemców, w tym uchodźców przedstawione są na stronie Urzędu ds.

Cudzoziemców: http://www.udsc.gov.pl/Zestawienia,roczne,233.html. 46 Afganistan. Materiały do globalnej edukacji rozwojowej. Polska, Akcja Humanitarna, Warszawa 2005 r. 47 Modrzejewska-Leśniewska J., Afganistan, TRIO, Warszawa 2010, s. 20-21.

28

Afganistanie. Uchodźcy pochodzili również z grupy etnicznej Hazarów, którzy w

Afganistanie należą do mniejszości religijnej (są szyitami). Od kilku lat wśród uchodźców

afgańskich przeważają mężczyźni, w tym małoletni chłopcy (w wieku 13 - 17 lat)

przebywający na terytorium Polski bez opieki rodziców.

Uchodźcy z Afganistanu mierzą się z wieloma problemami charakterystycznymi dla

tej grupy cudzoziemców przebywających w Polsce. W związku z tym, często zwracają się po

pomoc do organizacji pozarządowych, które specjalizują się w pracy z cudzoziemcami.48

Wielu uchodźców, którzy trafiają do Polski, ma na celu znalezienie się w innym kraju,

nie traktują Polski jako kraju docelowego. Tak jest i w przypadku uchodźców afgańskich,

szczególnie trafiających w ostatnich latach do Polski (w wyniku oszukania przez

przemytników) nieletnich chłopców. Żyją oni od dawna w ośrodkach dla uchodźców

rozdzieleni od swoich rodzin albo celowo są wysyłani przez rodziny z Grecji (nie są tam

realizowane transfery dublińskie), żeby dotarli do Niemiec, Holandii, Belgii, czy państw

skandynawskich.

Wśród uchodźców afgańskich są osoby, które nie są wykształcone, nie znają języka

angielskiego i podczas udzielania pomocy konieczne jest zapewnienie tłumacza języka paszto

lub dari, co nie zawsze jest możliwe i utrudnia komunikację. Trudność w udzielaniu pomocy

sprawia również brak zrozumienia podstawowych koncepcji prawnych, a procedura ustalania

tożsamości i wieku Afgańczyków często przedłuża ich pobyt w ośrodkach strzeżonych nawet

o kilka miesięcy.

Uchodźcy z Afganistanu zwracają się po pomoc do organizacji w sprawach

związanych z procedurą, np. w przypadku odmowy przyznania statusu uchodźcy. Natomiast

wielu z uchodźców, którzy uzyskali w Polsce ochronę, stara się o sprowadzenie członków

rodziny, najczęściej żon, do Polski oraz ubiega się o stały pobyt.

W codziennym funkcjonowaniu pojawiają się trudności w znalezieniu pracy i

mieszkania. Jak wynika z praktyki organizacji pomagających uchodźcom, Afgańczycy

podejmują pracę np. w lokalach gastronomicznych sprzedających kebaby, na budowie (często

nie są to prace podejmowane legalnie) lub jako statyści w serialu "Misja Afganistan".

Niektórzy zakładają własną działalność gospodarczą. Zdarza się, że mieszkają w

niekomfortowych warunkach, nawet po kilka osób w jednym pokoju. Przesyłają część

zarobionych pieniędzy do rodziny w Afganistanie lub w Pakistanie.

48 W Polsce cudzoziemcom pomaga wiele organizacji pozarządowych i międzynarodowych, kontakty do

organizacji można znaleźć na stronie prowadzonej przez IOM - Międzynarodową Organizację ds. Migracji:

http://www.migrant.info.pl/Organizacje_i_instytucje_pomagaj%C4%85ce_migrantom.html

29

Osoby pracujące z uchodźcami z Afganistanu wskazują na ich wytrwałość i

determinację w poszukiwaniu pracy i w jej wykonywaniu oraz na dużą chęć i motywację do

nauki języka polskiego oraz integracji z innymi osobami w grupie (podczas kursów

językowych). Przykładem może być uchodźca, który w ciągu roku intensywnie uczył się

języka polskiego, ukończył kurs na spawacza i pracuje od kilku lat w zawodzie lub były

tłumacz sił amerykańskich, który po przyjeździe do Polski szybko podjął naukę języka oraz

rozpoczął studia, dodatkowo działając jako wolontariusz w organizacji pomagającej

cudzoziemcom.

Polecana literatura:

1. Louis Dupree, "Afghanistan", Princeton 1980

2. Arley Loewen, Josette McMichael, "Images of Afghanistan. Exploring Afghan

Culture Through Art and Literature", Oxford University Press 2010

3. Jolanta Sierakowska-Dyndo, “Afganistan – narodziny republiki”, Wyd. Dialog,

Warszawa 2002

4. Jolanta Sierakowska-Dyndo, “Granice wyobraźni politycznej Afgańczyków”, Wyd.

Dialog, Warszawa 1998

5. Magiczne bajki afgańskie – oprac. Albert Kwiatkowski, Wyd. Persepolis, Kraków

2005

6. Jadwiga Pstrusińska, „O tajnych językach Afganistanu”, Księgarnia Akademia,

Kraków 2004

7. Wojciech Jagielski, „Modlitwa o deszcz”, W.A.B., Warszawa 2002

8. Joanna Modrzejewska-Leśniewska, „Afganistan”

9. Afghanistan. Crosslines Essential Field Guides to humanitarian and conflict zones.,

Media Action International 2004

10. Miscellanea Afghanica Cracoviensia, Persepolis, Kraków 2010

11. G. Whitney Azoy, “Buzkashi: Game and power in Afghanistan”, Waveland Press, Inc.

2012

12. Afganistan. Materiały do globalnej edukacji rozwojowej., Polska Akcja Humanitarna,

Warszawa 2005

13. Piotr Balcerowicz, „Afganistan. Historia, ludzie, polityka”, Wyd. Dialog, Warszawa

2001

30

14. Filmy o Afganistanie (irańskie i afgańskie) dostępne w Polsce: „Osama”, reż. Sidiq

Barmak, „Kandahar”, reż. Mohsen Makhmalbaf, „O piątej po południu”, reż. Samira

Makhmalbaf, „Delbaran”, reż. Abdolfazl Jalili, „Chłopiec z latawcem”, reż. Marc

Forster, „Baran”, reż. Majid Majidi

15. strony internetowe:

http://www.afghanistan-analysts.org/category/blogs/context-and-culture

www.areu.org.af

http://acku.edu.af/ (zbiory Uniwersytetu Kabulskiego w wersji zdigitalizowanej)

http://www.af.undp.org/content/afghanistan/en/home.html

www.hamkari.org.pl (Stowarzyszenie Współpracy Polsko-Afgańskiej Hamkari)

Autorka opracowania

Marta Smagowicz – absolwentka Instytutu Orientalistycznego UW, iranistka. Przebywała na

kilkumiesięcznym stypendium naukowym na Uniwersytecie Teherańskim. Pracowała w

Międzykulturowym Centrum Adaptacji Zawodowej UW oferującym doradztwo i szkolenia

dla uchodźców i imigrantów mieszkających w Polsce oraz szkolenia dla Polaków pracujących

z cudzoziemcami. Redagowała publikację „Wietnamczycy w Polsce” oraz koordynowała

tworzenie publikacji „Kompetencje międzykulturowe - podręcznik dla trenerów”. Posiada

kilkuletnie doświadczenie pracy w instytucjach, które przydzielają środki publiczne i unijne

na projekty społeczne realizowane przez organizacje pozarządowe.Obecnie pracuje w

Fundacji im. Stefana Batorego w Programie Obywatele dla Demokracji.

Konsultacja i zdjęcia: Maria Amiri - niezależna dziennikarka, afganolog, tłumacz. Prezes

Stowarzyszenia Współpracy Polsko - Afgańskiej Hamkari. Prezes Zarządu afgańskiej firmy

AHL.

Studiowała na Wydziale Orientalistyki Uniwersytetu Warszawskiego oraz w Warsaw

Journalism Center. Prowadziła autorską audycję „Dookoła Orientu” w Radiu Mazowsze oraz

audycje w Radiu Hamdard w Afganistanie. Współpracowała z polskimi mediami przy

realizacji filmów dokumentalnych i materiałów w Afganistanie. Jej liczne artykuły o

tematyce afgańskiej publikowane były m.in. w: Dzienniku, Newsweeku, Polityce, Polsce

Zbrojnej, Komandosie, dziale konflikty portalu Wirtualna Polska, miesięczniku Stosunki

Międzynarodowe oraz w afgańskiej prasie, m.in. w: Daily Outlook, Kabul Times i

Afghanobserver. Współpracowała z MSZ oraz MON w zakresie tłumaczeń oraz obsłudze

delegacji z Afganistanu. Prowadziła szkolenia i wykłady kulturowe, polityczne oraz językowe

31

(dari) dotyczące Afganistanu. W 2006 r. współorganizowała pierwszy Polski Festiwal

Filmowy w Kabulu. Od wielu lat jest zaangażowana w pomoc społeczną dla Afganistanem.

Jest miłośniczką kaligrafii perskiej oraz wschodnich sztuk walki.