1

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

«Maktabgacha ta`lim» kafedrasi

Bolalar ijodkorligi

Ma`ruza matnlar

NUKUS 2012 yil

2

Mehnat tarbiyasi dasturini amalga oshirish uchun har yildagi ta`lim tarbiyaviy

ishlar talablari. RejasiҮ

1. Mustaqil Respublikamiz esh avlodni har tomonlama etuk inson qilib tarbiyalash. 2. Ta`limning maqsadi bog`cha eshidagi bolalarda mehnatga qiziqish uyg`atishda

tarbiyachilash. 3. Bolalar mehnati uchun zarur shart-sharoitni yaratish ish joyi bilan

ta`minlash. AdabietlarҮ

Mustaqil Respublikamiz esh avlodni har tomonlama etuk inson qilib tarbiyalash

haetda mu’xim vazifalardan biri xisoblanadi. Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalar marbiyasining mazmuni G`Uchinchi ming yillikning bolasi dasturidaG` har bir esh avlodga aloxida ku’satib utilgan. Mexnat faoliyatida va bolalarning mexnat jaraenida tarkib topadigan shaxsiy fazilatlariga qu’yladigan talablarning asta-sekin murakkablashib borish masalalariga ham alohida e`tibor haratiladi. erqin kelajakni barpo etadigan kishilar mehnatga muxabbati bilan ajralib turishi kerak. Bolalarda bog`cha eshidanoq oddiy mexnat kunikmalarini kollektivchilik va vatanga tuyg`ilarini shakllantirish bolalarni yaxshilik va dustlikka urgatish maktabdagi mexnatga tayerlash zaru’r.

Ta`limning maqsadi bog`cha eshidagi bolalarda mehnatga qiziqish uyg`atishda tarbiyachilarga erdam berishdir. Bolalarda kattalar mexnatiga ijobiy munosabat va qiziqish erta paydo buladi. Bolalar kattalarning mexnatiga, faoliyatiga tezroq urganishni ohlaydilar. Bog`cha eshidagi bolalarga mehnat tarbiyasini berish jaraenida ularga oddiy mehnat kunikmalarini eng oddiy asboblarni ishlatish kunikmalarini urgatib qolmay ayni vaqtda bola qachon zaru’r axloqiy sifatlarni: mustaqillik, maqsadga intilish, topshirilgan ish qachon masuliyatni xis qilish maqsadga erishish uchun qat`iyatlilik tengdoshlariga xushmomalalik va hokazolarni singdirish ham muximdir.

Mexnatsevarlikni mexnatga qiziqishni tarbiyalashda bolaning uz faoliyati natijasidan yaxlit masuliyatidan va unga berilgan baxodan mamnun bulishi muxim ahamiyatga ega. Mexnat talimini tanlashda bolalarning qiziqishini, ularning foydali mexnat haqidagi tasavvurini xisobga olishi kerak. Mexnat tarbiyasi esh avlodni barkamol inson bilib tarbiyalashning muxim tomonlarining biridir. Bolalar bog`chasidagi mexnat tarbiyasi bolalarni kattalar mexnati bilan tanishtirish, onalarning uzlarining qullaridan keladigan mehnati faoliyatiga jalb qilishdan iboratdir. Bolaning mehnat haqidagi tasavvurini faqat asta-sekin katta odamning uz haqidagi tasavvuriga yaqinlashib boradi. Mehnat turini tanlashda ishning kupchilik bulib bajaradigan shaklini tanlash lozim. Kupchilik bulib qilinadigan mehnat kuproq tarbiyaviy ahamiyatga ega. Bolalarning uz oldiga maqsad ishni uzaro taqsimlashi ish jaraenida uzaro erdam shakllarini belgilashi hamda har bir bola uz vazifasini samimiy va vijdonan bajarishi muximdir. Mana shunday yulga quyilgan mehnat juda katta ahamiyatga ega. Bolalarda haetiy tashkilotchilik malakalarini rivojlantiradi, ongli intizomga urgatadi. Qyushqoqlik bilan tashkil etilgan mehnat shuningdek bolaning uz kuchiga tug`ri baho berishiga ham erdam beradi.

Bolalar bog`chasidagi mehnat tarbiyasining zamon talablari asosida olib borilishi hozirgi kun tartibida turgan dolzarb muammolardandir. Bolalar mehnati ularga haetiy

3

tajriba, tu’shunchalar berish va bolalarning ijodkorilgiga asoslangan faoliyatning muhim vositasi hisobalanadi. Aynihsa, axlohiy tarbiya berishda uning ahamiyati kattadir. Birgalikda mehnat qilish jaraenida bolalarda uzaro erdamlashish kabi jamoatchilikning dastlabki kunikmalari hosil buladi. Shu’ningdek ularda intizom, mustaqillik, tashabbskorlik, uiyinchiliklarni engish, sabr-tohatlilik, ishni yaxshilab bajarish kabi xislatlar tarbiyalanadi. Bolalar mehnatining kattalar mehnatiga nisbatan uziga xosligi shundaki, unda mehnatning samarali natijasi darhol namoen bulavermaydi. Dastlabki boshichlarida bolalar mehnati kuproq uyin shaklida tashkil etiladi. Kichik maktab eshidagi bolalarning mehnat faoliyati cheklangan bulib, asosan uz-uziga xizmat kursatish mehnatidan iboratdir. Kattaroq bolalar mehnatiga ham uyin elementlari kiritiladi. Masalan: ө-ү eshdagi bolalar maydonchani tozalashga erdamlashadilar, xazonlarni supurub, tozalaydilar, mayda toshlarni terib, zambilchalarga tashiydilar. Mehnat davomida biror uyinchog` yasash va u bilan uynasa ham buladi. Shunga qaramasdan mehnatni har gal uyinga aylantiraverish ham tug`ri emas. Bolalarning mehnati ularning eshiga kura asta-sekin uy vazifasi, mazmuni va uziga xos tashkiliy shakllarga ega bulib boradi. Xar bir bola qiziqadigan va umumiy maqsadlarini xal etishga mu’ayyan natijalarga erishishga yunaltirilgan jamoa mexnati katta tarbiyaviy axamiyatga egadir. Tarbiyachi bolalarga boshchilik qilib, gu’ru’xdagi barcha bolalar u’mu’miy bir ishni bajarishlari kerak bulsa, shu’ gu’ruxni bir necha kichik gu’ru’hlarga bulib xar bir gu’ruxshaga ishning ma`lum bir qismi topshiriladi. Masalan: bir gu’rux bolalar bog`cha maydonchasini si’pi’rib sidirishda qatnashsa boshqalari mevali daraxtlar tagini yumshatadilar. Ishni avval tu’gatgan gu’ru’h bolalari bog`shalarga erdam berishlari mu’mkin. Mexnatni bu’nday taqsimlash kuproq katta gu’ru’xga xosdir. Birgalikda bajarilgan ishlar tu’gagach, xar bir bolani eki gu’ru’xlarning mexnatini baxolash, kim kuproq ish bajarganini, kim uz ishini yaxshi va tez tamomlaganini urtoqlariga erdamlashganini eki faqat bu’yruq berib, xech narsa qilmaganini, dangasalik qilish uzini panaga olganini qayd etib utish maqsadga mu’vofiqdir.

Bolalarga dastlabki tu’shu’nchalar beriladigan va ularga yangi bilim berishga asoslangan, ba`zi bir mehnat turlarini mashg`ulotlarda bajarish kuzda tutiladi. Bu kuproq tabiat quynida bajaradigan mehnatga oiddir. Masalan: piez ekish, daraxtlarning tagini yumshatish kabi ishlar shular jumlasidandir. Ayrim xollarda kup topshiriqlar mashg`ulotlardan tashqari vaqtlarda xam rejalashtiriladi. Masalan: xujalik ishlaridan xonasini yig`ishtirish qug`irchoqlarning kiyimlarini yuvish jaraenida tarbiyachining jiddiy e`tibori va rahbarligi talab etiladi.

Bolalar mehnati uchun zarur shart-sharoitni yaratish ish joyi bilan ta`minlash, kundalik rejimdan vaqt ajratish, bolalarning imkoniyatlariga va ularning kuchiga tug`ri keladigan asbob-anjomlar tanlay bilish, bu asbob-anjomlarni bolalar uchun qulay erga joylashtirish barcha gigiena talablariga amal qilish tozalik sof havo, binoning tug`ri eritilishi. Mehnat topshiriqlari har bir bolaning eshiga tug`ri kelishi, bajarish muddatining tug`ri taqsimlanishi mehnat qilaetganda qomatni tug`ri tutishga e`tiborni qaratish.

Yangi dasturda kursatilganidek, bolalarga beriladigan mehnat tarbiyasi bolani urab turgan muhit asosida tashkil etilishi muhim ahamiyatga egadir. Bu urinda milliy kashtachilik, misgarlik uymakorlik va shu kabi xalq hunarmandchiligi va turli kasblar bilan tanishtirish, ma`lumki mehnat tarbiyasi ayrim hollarda mujassam mashg`ulotlar tarzida eki kundalik haet jaraenida amalga oshirilib boriladi. Mujassam mashg`ulotlar

4

bolalarning mehnat tarbiyasi yuzasidan olgan bilim va malakalariga xaetiy tajribaliriga asoslangan, holda tashkil etiladi va utkaziladi. Mashg`ulotlarni rejalashtirish va uni olib borishda ta`limning eng muhim vazifalaridan bulgan aqliy faollik mustaqil fikr yuritish, tashabbuskorlik, egallangan bilim va hosil qilingan malakalardan bolalar uz ishlari jaraenida samarali foydalana olishlari lozimligi tarbiyachining doimo diqqat e`tiborida bulishi lozim. Agar bolalar tarbiyachining kursatmalarini tushunmasdan hissietsiz mexanik ravishda bajarishga odatlanib qolsalar, u holda bunday ta`lim-tarbiya bolaning usishiga har tomonlama salbiy ta`sir kursa-tishini unutmaslik kerak. Bolalarning uylashlari, eslariga tushirishlari, taqqoslashlari jonli hissiy nutqlari orqali uz kuzatishlari haqida hikoya qilib berishlari juda muhimdir. £uyida taxminiy mujassam mashg`ulotlardan namunalar keltiramiz:

Mashg`ulotning mavzusi: G`Onalarimiz uchun sovg`aG` Mashg`ulot vazifalari: Bolalarda bayram kayfiyatini uyg`otish, bayram arafasida uz qullari bilan sovg`a

yasash, ularni uz onalariga taqdim etishni taklif qilish, kerakli materiallar va qaychidan tug`ri foydalanish yuzasidan texnik malakalariga urgatish.

Mashg`ulotga tayergarlik. Bolalarga G`ONAMLARNING BAYRAMIG` she`rini ed oldirish, chinnigul haqida

suhbat utkazish. Mashg`ulotni jihozlash. Rangli kog`oz, karton, sim, elim, uchirg`ich, pukak bulagi, rangli mato, ip, qaychi,

g`ijim qog`oz va h.k. Mashg`ulotni borishi: Mashg`ulotni boshida tarbiyachi quyidagi she`rni uqib

beradi: £uesh kulib boqqan kun, Bahor tanga - eqqan kun, Sakkizinchi mart bugun, Onalarning bayramiƏ Tarbiyachi: G`Bolalar, she`rimiz nima haqida ekanO`G` - tug`ri (tarbiyachi bahor fasli,

h mart xaqida kirish suhbati utkazilaetganda Bilmasvoy kirib keladi. Tarbiyachi: Ie, bolalar qaranglar guruhimizga Bilmasvoy mehmon bulib kelibdiƏ

/Bilmasvoy hamma bilan salomlashadi/ Bilmasvoy nega hafa kurinasan. Kim xafa qildi seniO`

Bilmasvoy: Meni hech kim xafa qilgani yuq, yaqinda h mart, onala-rimizning bayrami ekan. Hamma urtoqlarim onalariga, opalariga sovg`a tayerlashayapti, men ham sovg`a tayerlab onamga taqdim etishni xohlayman. Lekin hech narsa yasashni bilmayman. Men sizlardan erdam surab keldim.

Tarbiyachi: Bilmasvoy, bizning guruhga juda tug`ri kelibsan. Biz ham sovg`a yasamoqchi bulib turgandik. Yaxshisi, sen mana bu joyga utir-ginda /joy kursatiladi/, barchangiz mening gapimga diqqat bilan quloq soling va kuzatib turing, men sizlarga chinnigulni qanday yasash kerakligini kursataman. Buning uchun avval, mana bu chiqim qog`ozlardan, bir necha doirachalarni qirqib olamiz va shu doirachalarning chetlarini uchburchak qilib qirqamie. Bu gulning kunguralari buladi. Endi sim olib doirachalar urtasidan utkazamiz. uchini qayirib quyamiz. Yashil rangdagi g`ijim qog`ozdan olib tasma qirqamiz, uni gul asosidan mana bunday qilib simga aylantirib urab uchini elimlaymiz,

5

qolgan qog`oz tasmasi bilan simni urab chiqamiz. Oxirini esa elimlab quyamiz. Endi yashil rangdagi qog`ozdan olib, uni qat-qat qilib urtasidan teng buklab barg tasvirini qirqib olamiz va gulning bandiga epishtiramiz. Mana gulimiz ham tayer buldi. Qaranglar, bolalar, gul eqdimiO` Bilmasvoy sengachiO`

Tarbiyachi bolalarning ishlarini kuzatadi va erdam beradi. Mashg`ulotni yakunlash: Tarbiyachi bolalar ishlarini birgalikda muhokama qiladi, sung Bilmasvoyning bajargan

ishini alohida baholaydi. Qaranglar, bolalar, Bilmasvoy ham sizlarnikiga uxshatib juda chiroyli gul yasadi.

Bilmasvoy onasini juda yaxshi kurar ekan. Bolalar, hammamiz onajonlarimizni yaxshi kuramiz-aO` Bu gullarimizni bayram kuni ularga sovg`a qilamiz.

Mavzu Qg`. G`BOLALARNI MeXNATDA TARBIYaLASh

BOLALAR MeXNATINIING TURLARI VA UNI TAShKIL ETISh FORMALARIG` RejasiҮ

ə. Bolalar mexnatini tashkil qilishniing eng murakkab formasini tashkil etish. g`. Bolalarda mexnatga qiziqish, mexnat qilish ishtieqi, mexnatning quvonch baxsh

eitishi xaqida tug`ri tasavvur rivojlantirish. q. Mexnat tarbiyasi bolalarni kommunistik ruxda tarbiyalashning muxim vaziyfalari.

AdabietlarҮ Mexnat tarbiyasi bolalarni kommunistik ruxda tarbiyalashning muxim tomonlari-dan

biridir.Bolalar bog`chasidagi mexnat tarbiyasi bolalarni kattalar mexnati bilan tanishtirish, bolalarni uzlariniing qullaridan keladigan mexnat faoliyatiga jalb qilishdan iborat. Bolalarni kattalar mexnati bilan tanishtirish jaraenida tarbiyachi ularda mexnatga ijobiy munosabat, uning natijalariga extietkorona munosabatda bulish xissini tarbiyalaydi, kattalarga qo`llaridan kelgancha erdam ko`rsatishga intilishni uyg`otadi.

Mexnatni tashkil etishda tarbiyachi xar bir esh guruxidagi bolalarning mexnat faoliyati mazmunini belgilovchi MTMda tarbiya dasturig amal qilinadi. MTM da mexnatning asosiy turlari maishiy-xujalik mexnati, tabiatdagi mexnat, qul mexnati bulib,

6

uni tashkil etish formalari topshiriq, navbatchilik, bolalarning kollektiv mexnati xisoblanadi.

Topshiriqlardan MTMning barcha guruxlarida keng foydalaniladi, ammo kichik guruxlarda ular bolalar mexnatini tashkil qilishning asosiy formasi xisoblanadi. Kichkintoylar bilan mexnat tarbiyasi buyicha ish olib boraetganda nima uchun ishni bola tarbiyais bilan birgalikda bajaradigan individual topshiriqlardan boshlash va bir oz muddatdan keyingina boshqa formalarga utish lozimligini tarbiyachi yaxshi bilishi kerak. Psixologik xususiyatlariga kura kichik guruxlarning bolalari uz xarakatlarida etarlicha mustaqil emaslar, ular taqlidga juda moyil buladilar, uzlariniing xatti-xarakatlarini urtoqlariniki bilan muvofiqlashtira olmaydilar xam da kollektiv uchun zarur bulgan tezlikda ishlolmaydilar, ular kup chalg`iydilar, boshlagan ishni oxiriga etkazmaydilar. Chunki bu eshda bolalarni natija unchalik qiziqtirmaydi, ularni xarakat jaraenining uzigina jalb qiladi (ular natijaga erishish uchun zarur bulgan kunikma va malakaga ega emaslar). Shuning uchun faqat ikkinchi kichik guruxda yilning ikkinchi yarmidan boshlab, bolalar ayrim mexnat tajribasiga ega bulgandan keyin, tarbiyachilar guruxiy topshiriqlardan foydalanadilar.Bu eshdagi bolalarni mexnatda birlashtirishniing asosiy formasi enma-en mexnat bulib, unda bir bola mustaqil ishlaydi va tarbiyachi olidida uz ishi uchun javob beradi, bu ishda bolda kollektiv ish uchun zarur bulgan kunikma va malalkalarni mashq qiladi.

Yil oxirida ikkinchi kichik gurux uchun mustaqillikning ma`lum daraja-sini talab qiladigan muntazam mexnat navbatchilik kiritiladi. (Katta, tayerlov guruxlarida navbachilikning turli formalari keng foydalaniladi). Bolalar mexnatini tashkil qilishniing eng murakkab formasi kollektiv mexnatdir. u bolalar bog`chasining malakalar nisbatan barqaror bula boshlagan, mexnat natijalari esa amaliy va ijtimoiy axamiyatga ega bulgan katta va tayerlov guruxlarida keng qullaniladi. Bu vaqtda bolalar navbatchilikning xar xil turlarida qatnashishda va xilma-xil topshiriqlarni bajarishda etarlicha tajribaga ega buladilar. etilgan imkoniyatlar esa pedagogga mexnat tarbiyasining murakkabroq vazifalarini xal etish sharoitini yaratadi: u bolalarga bulajak ish xaqida kelishib olishini, zarur bulgan tezlikda ishlashni, topshiriqni ma`lum muddatda bajarishni urgatadi. Tarbiyachi katta guruxda bolalarni birlashtirish-ning eng asosiy usullaridan bulgan umumiy mexnat formasidan keng foydalaniladi, chunki bu formada bolalar xamma uchun umumiy topshiriq olishadi va ish oxrida bajarilgan ishga umumiy yakun chiqariladi.

Tayerlov guruxda bolar ish jaraenida bir-birlariga bog`liq bulib bajaradigan birgalikdagi mexnat aloxida axamiyat kasb etadi. Birgalikdagi mexnat pedagogga bolalar urtasidagi muomalaning ijobiy formalani: bir-birlariga xushmuomalalik bilan iltmos qilib murojaat qilish, birgalikda xarakat qilish, bir-birlariga erdam berish xaqida kelishish kunikmasini tarbiyalash imkonini beradi.

Tug`ri tashkil qilingan mexnat va quldan keladigan mexnat bolalarni bir-lashtiriladi, uzaro erdam, intizomlilikni, kuchlarni teng taqsimlash va qiyinchiliklarni engish kunikmasini tarbiyalashga mustaqillik, tashabbuskorlik, ishni yaxshi bajarishga intilish va xamkorlikda ishlash odatini tarbiyalashga erdam beradi.Uylab yullangan quldan keladigan mexnat bolalarning jismoniy rivojlanishiga, organizm umumiy ish qobiliyatining usishiga va chiniqishiga, xarakatlarning aniqlashishi va uyg`unlashuviga erdam beradi. Mexnat jaraenida bolalar zarur malakalarni, shu jumladan, usimlik va jonivorlarni parvarish qilish malakalarini egallaydilar, predmetlar (qalam, bolg`a) bilan

7

baja-riladigan oddiy xarakatlarni uzlashtiradilar, materiallar va ularning xususiyatlarini bilib oladilar. Bolalarda mexnatga qiziqish, mexnat qilish ishtieqi, mexnatning quvonch baxsh eitishi xaqida tug`ri tasavvur tarkib topadi. Keyinchalik mana shu asosda xar bir kishining xalq manfaati uchun mexnat qi-lishi, bu insoniy burch ekanligi xaqidagi tushunsa shakllantiriladi.

MTM ning mudirasi mexnat maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarni tarbiyalashda qanday muxim axamiyatga ega ekanligini, mexnat (xaqiqat xam xamkorlikdagi intilishlar bilan) bolalarni axloqiy tarbiyalash vositasiga aylanadigan barcha zaruriy sharoitlarni yaratish qanchalik muximligini texnik xodimlarga, ota-onalarga xar doim tushuntira borishi kerak.

Bolalar bog`chasining mexnat jaraeni uchun zarur bulgan barcha jixozlarga javobgar shaxsdir. Bolalar mexnatiga muljallangan materiallar va asbob-uskunalar, birinchi navbatda gigiena talablari, bolalar xaeti xamda sog`ligini muxofaza qilish qoidalariga qat`iy muvofiq kelishi lozim. Bolalarga, ozgina miqdorda bulsa xam, jaroxatlanish xavfini tug`diradigan eki ularning sog`ligiga va jismoniy rivojlanishiga nomufoviq ta`sir kursatuvchi topshiriqlarni berish qat`iy ta`qiqlanadi. Ikkinchidan, bolalar mexnat faoliyatlarida foy-dalanadigan materiallar qayishqoq va ishlov berish oson, instrumentlar esa qulay, bolalarning imkoniyatlariga mos kelishi kerak. Mudira tarbiyachilar bolalarni mexnatga qanday odatlantiraetganlik-larini, bolalarga qanday talablar quyaetganligini, uz tarbiyalanuvchilarini mexnat jaraenida qanday tarbiyalanaetganlini bilishi kerak.

Tarbiyachining bolalarga mexnat tarbiyasini berish ishlarini urganishda xilma-xil metodlar: pedagogik jaraenni kuzatish, rejalashtirishni taxlil qilish, bolalar va kattalar suxbatidan foydalanish kerak.

Har bir esh guruxida bolalar mexnatini kuzatishda: mexnat faoliyati uchun sharoit yaratilganligiga, mexnatning barcha turlari uchun bolalar eshiga muvofiq keluvchi asbob uskunalar va materiallarning mavjud ekanligiga, inven`tar va materiallarning talabga muvofiq saqlanaetganligiga, bolalar undan mustaqil foydalana olishlarini aniqlashga, shuningdek bolalar mexnatiniing mazmuniga, ularning mexnatga olib kirish sistemasiga, uning davomiyligi va xajmiga, bolalarni mexnatda birlashtirish formalai bolalarni tarbiyalashga oid metod va usullarga, vazifalarning asta-sekin murakkablashtirilib borilishi xamda bolalar mustaqilligiga talablarning oshirilishiga e`tibor berish kerak.

Dasturning bajarilishi ustidan nazorat uquv yili davomida barcha guruxlarda olib borilishi kerak. Kuzatishlarbolalar mexnatining barcha turlarini xamda bolalarni uyushtirishning barcha formalarni qamrab olishlari kerak. Masalan, uz-uziga xizmat qilishda tarbiyaviy jaraen kuzatilar ekan, kichik guruxda bolalar uchun dastlabki mexnat vazifalari kiritilganligini,ularni kichkintoylarqanday uzlashtiraetganligini: urta guruxlarda bu malaklarning mustaxkamlanishiga, uziga-uzi xizmat templairining tezlashishiga e`tiborni: katta guruxda uziga-uzi xizmat jaraenida bolalarning mustaqillagini tekshirish lozim. Maishiy-xujalik mexnati qanday tashkil etilganligi kuzatilar ekan, katta guruxlarda mexnat mazmuniga murakkablashtirishlar kiritilgan eki kiritilmaganligini, bolalar vazifalarni qay darajada taqsimlay olishlarini, bolalar mexnatining natijalari qandayligini: kichik guruxlarda-mexnatning bolalar uchun mosligiga, bolalarni mexnatga undovchi metod va usullarga, bolalarning undan keyingi xatti-xarakatlariga, ularning mexnat faoliyatiga qiziqishlariga e`tibor berish lozim.

8

Bolalarning tabiatdagi mexnatlarini kuzatishda uning bolalar eshiga, maxalliy sharoit va yil fasllariga muvofiqligini aniqlashi zarur.

Bolalarning qul mexnatini tashkil qilish xam jiddiy e`tiborni talab qiladi. Kuzatishlar tarbiyachilar bu mexnatning barcha turlaridan qanday foydalanaetganliklarini: mexnatning qaysi turlari bolalar xaetidan barqaror urin olganligi va qaysilari endi kiritilaetganligini: Bolalar qaysi malakalarni egallab olganliklari eki egallaetganliklarini aniqlashga imkon beradi.

Ikkinchi kichik guruxda navbatchilarning ishi kuzatilar ekan, bolalarni kattalar erdamida xarakat qila olishlariga: mexnatga atrofdagilar erdamisiz mustaqil kirishish ishtieqlariga: urta guruxda bolalarni eslatishlarsiz navbatchilikni boshlash, ma`lum izchillikda ishlash, chalg`imaslik, boshlagan ishni oxiriga etkazish kunikmalariga e`tibor berish: katta va tayerlov guruxlarida vazifalarni mustaqil taqsimlash, barcha zarur xarakatlarni izchil bajarish, ishda gigiena qoidalarining barcha talablariga rioya qilish (navbatchilik oldidan qullarni yuvish, krujka chashkalarni faqat bandidan ushlash va shu kabilar) ga e`tibor berish lozim.

Mexnat tarbiyasi buyicha ishlarni nazorat qilishda guruxlar urtasidagi ketma-ketlikning qaror topganligiga xamda tarbiyachi va boshqa xodimlarning talablaridagi birlikka e`tiborberish kerak.

Mudira kuzatishlar va kuzatishlarning taxlili jaraenida bolalarda mexnat malakalarini shakllantirishga, ularda uz vazifalarini bajarish munosabatini tarbiyalashga e`tibor berish zarurligini: bolalarning kundalik mexnat natijalarini muxokama qilish, uni baxolash zarurligini, aks xolda bolalarda mexnatga qiziqish yuqolishini xar doim eslatib utadi. Mexnatga qiziqish qilinaetgan xar bir ish uchun bolalarni faqat G`BarakallaG` deb maq-tayverilsa yuqoladi.

Tarbiyachi nazaridan qochgan pala-partishlik, xarakat qilish maylining yuqligi, asossiz maqtov mexnatning pedagogik imkoniyatlariga putur etkazadi. Tarbiyachining ishini taxlil qilishda bu jixatlarga e`tibor berish zarur.

Tarbiyachilarning bolalarga mexnat tarbiyasini singdirish ishlarini urganishda turli metodlar: pedagogik jaraenni kuzatish, rejalashtirishni taxlil qilish, bolalar va kattalar bilan suxbatlardan foydalanish muximdir.

Bolalarni kattalarning mexnati bilan tanishtirish m ashg`ulotlarini kuzatishga doir taxminiy savollar

Mashg`ulotlarning (ekskursiya, suxbat, badiiy asarlarni uqish). Mashg`ulotlarni utkazish sharoitlari (joy, vaqt,qullanmalardan foydalanish, bolalarni uyushtirish turlari). Bolalar kattalar mexnatining qaysi tomonlari bilan tanishganlar (mexnat jaraeni, asbob-uskunalar, materiallar, natija, mexnatga munosabat). Yangi va takror ma`lumotlar. Tarbiyachi kattalar mexnatining ijtimoiy axamiyatiga, ular mexnatining kollektiv xarakteriga, mexnatda namoen buladigan mas`uliyat, mexnatsevarlik, maqsadga intilishga e`tiborni jalb qilayaptimi.

Mashg`ulotning tuzilishi, uning dastur mazmuni, tarbiyaviy vazifalari. Mashg`ulot boshida va davomida qullaniladigan metldik usullar.

Bolalarning ma`lumotni egallab olishlari, kattalar mexnatiga qiziqish-lari (savolla, fikrlar): ishlaetganlarga xurmat, kattalar mexnatiga qushilish ishtieqining namoen bulishi.

Bog`cha eshidagi katta bolalar kollektiv mexnatini kuzatishga doir taxminiy savollar.

9

Mexnat turlari, ularning mazmuni, sharoit (joy, vaqt, asbob-uskunalar): bolalar mexnatining asosi nima bilan belgilanishi (bolalar eki tarbiyachi tashabbusi bilan): jaraen boshida taryuiyachining kursatishi, kursatma berishi, tushuntirishlari:

Bolalarni ish uchun uyushtirish: ularda vazifalarni taqsimlash, uz faoliyatlarini rejalashtirish kunikmalari: bolalarning izchillikdagi mexnat xarakatlari (xarakat va malakalar sifati, aniqlik, koordinatsiya, qilinganlik, temp): bolalarning bajarilaetgan ishga munosabatlari, unga e`tibori, qiziqishi, asbob bilan ishlashdagi tirishqoqlik, tartiblilik, bolalarning uzaro munosabatlari (uzaro erdam, maslaxat va boshqalar).

Tarbiyachining mexnat faoliyatining borishiga ta`siri, foydalanilgan metodik usullar: Mexnat jaraenining davomiyligi, uning natijasi, tarbiyachining raxbarlikni boshqarishini baxolash.

Kuzatishlar bolalarning mexnat faoliyatiga munosabatlarini aniqlashga imkon beradi. Bolalarga mexnat tarbiyasini berish qanday amalga oshirilaetganligi xa-qida tuliq

tasavvurga ega bulish uchun vaqt-vaqtida urta va bog`cha eshidagi katta bolalar bilan suxbatlar utkazib turish lozim. Bu suxbatlar bolalardagi qattalar mexnatining ijtimoiy axamiyati , mexnat turlarining maqsadlari, turli mexnat qurollari, mexnat operatsiyalari jaraenning izchilligi xaqidagi bilimlarni aniqlashga erdam beradi. Bunday suxbatlar tarbiyachi ishtirokida bir bola eki bolalarning guruxchasi bilan utkaziladi. Suxbat savollarini oldindan uylab, tayerlab quyish kerak.

G`Maktabgacha ta`lim muassasasi xodimlarining ishi haqidaG` mavzudagi suxbat uchun taxminiy savollar

Enaga nima ish qiladiO` unga ishlash uchun nimalar kerakO` qanday mashinalar enaga ishini engillashtiradiO` Bolalar enaga ishida qanday erdam beradilarO` Sen qanday erdam berasanO` Oshpaz bolalar bog`chasida nima qiladiO` u ovqatni qaerda va kim uchun pishiradiO` u qanday ovqatlarni pishiradiO` ulardan qaysi biri senga kuproq eqadiO` Oshpazga qanday kiyim kerakO` Oshpazning ishlashi uchun qanday mexnat qurollari kerakO` Bu mexnat qurollari qaysi biri uning ishini engillatadiO` Oshpaz erdamchisi nima ish qiladiO`

Bunga uxshash savollarni qoravul, tarbiyachi, musiqa raxbari, meditsina xam-shirasi, kir yuvuvchi va boshqa xodimlar ishi xaqida xam berish mumkin. MTM mudirasi ta`lim-tarbiyaviy ishlarning kalendar` rejasini muntazam ravishda tekshirib boradi va bolalarni mexnat tarbiyasi buyicha ish rejada qanday aks ettirilganligi, mexnatning xamma turlari rejalashtirilgan eki rejalashtirilmaganligi: bolalar mexnatini tashkil qilish formalarining qandayligi, ularning xilma-xilligi: bolalarga quyiladigan talablar qanday murakkablashtirilganligi: Har bir bolaning G`bolalar bog`chasi tarbiya dasturiG`da nazarda tutilgan mexnatning xar xil turlarida qatnashishning muntazam kuzatilishi: Tarbiyaviy vazifalarning rejalashtirilishi: ota-onalar bilan ishlash qanday aks ettirilganligi kabilarga aloxida e`tibor beradi.

Tarbiyachilarning ishlarini urganish va ularning faoliyatlarini muntazam nazorat qilish maktabgacha tarbiya eshidagi bolalarga mexnat tarbiyasini berish metodlarini takomillashtirishga, butun tashkiliy-pedagogik ishning darajasini yanada oshirishni ta`minlash va tarbiyachilarga erdamni yaxshilashga erdam beradi, ya`ni buning uchun esa mexnat maktabgacha ta`lim muassasalarida bola shaxsini xar tomonlama rivojlantirishning vositasiga aylanishiga xar jixatdan urinish kerak.

10

Mavzu Qq.

G`BOLALARNING MeXNAT FAOLIYaTLARI UChUN MATeRIALLAR VA JIXOZLARG`

RejasiҮ ə. Bolalarning binoda saranjom-sarishtalikni saqlashga oid mexnatlari uchun tarbiyachi ixtierida bulishi kerak. g`. Mexnat predmetlari bolalar uchun qulay va chiroyli kurinishga ega bulishi. q. Bolalarning binoda saranjom-sarishtalikni saqlashga oid mexnatlari uchun tarbiyachining xizmati.

AdabietlarҮ

Bolalar bino va gurux xonasida, uchastkada bor narsalarga qarashda, shuningdek, ovqatlanish xonasida navbatchilik qilish, mashg`ulotlar qilish uchun materiat va qullanmalarnitayerlashda qullaridan kelgancha erdamlashishlari uchun xilma-xil inventar` kerak buladi.

Bolalarning binoda saranjom-sarishtalikni saqlashga oid mexnatlari uchun tarbiyachi ixtierida quyidagilar bulishi kerak:

Fartuklar ip gazlama eki klenkadan tikilgan oq va rangli: oqi nonushta, tushlik va kechki ovqat uchun stolga dasturxon ezish va yig`ishtirish vaqtlarida kiyiladi: ranglisi bino va narsalarga qarash uchun: kleenkasi uyinchoq va qug`irchoq kuylaklarni yuvish, tabiyat burchagida ishlash uchun muljallanadi.

Chutka-supurgi, kurakcha stol, dasturxon eki individual salfetkalardagi ushoqlarni supurib olish uchun. Razmerlari: chutka-supurgining dastasi diametri g`,q sm, kurakcha-əg`Xəg` sm, dastasining uzunligi h-ə0 sm:

Pol supuradigan chutka, xokandoz. Razmerlari: chutka-uzunligi g`0 sm, dastasining uzunligi — ə00-əə0 sm: diametri-g`-g`,q sm. Xokandoz-əg`Xəg`sm, dastasining uzunligi-əg`-əң sm.

Tog`oralar, chelaklar, patnislar. Bu asbob-uskunalarni saqlash uchun maxsus joy ajratiladi va ularni bola-lar kerak

vaqtida mustaqil olib, foydalana oladigan va ishlatib bulganlaridan sung uz joyiga quya oladigan qilib joylashtirsh kerak. Bu katta va tayerlov guruxlarida istalgan konstrukiyadagi kombinatsiya qilingan ochiq eki epiq tokchali shkaf bulishi mumkin. uning epiq qismida chutka va xokandozlar ilmoqqa ilb quyiladi: boshqa bulinmasida maxsus tokchalarda yig`ishtirish, qug`irchoqlar kuylaklarini yuvish uchun muljallangan tog`oralar, qisqichlar, chelaklar saq-lanadi: shkafning ochiq qismida esa kleenka fartuklarni saqlashga muljallangan bulinmalar bulishi kerak.

Ust va oeq kiyimga qarashda ishlatiladigan predmetlar Kiyim tozalaydigan chutka (əң-əө sm) Qor supurish uchuin muljallangan supurgilar (binoga kirishda) Oyeq kiyim chutkasi (əң-əө sm)

11

Igna, turli rangdagi ip, tasma (ilgich uchun) lar va tugmachalar naboridan iborat bulgan quticha.

Bular erdamida bolalar uz ust va oeq kiyimlariga qaraydi, agar kiyim-kechaklaridagi nuqsonlarni bartaraf etish zarur bulib qolsa, uzlari tezda tuzatib olishadi.

Bolalarning uchastkadagi mexnatlari uchun asbob-uskunalar bolalarning barcha mavsumdagi mexnatlarini tug`ri tashkil qilish uchun zarur. Mexnat predmetlari bolalar uchun qulay va chiroyli kurinishga egi bulishi, engil, ammo etarlicha pishiq materialdan (masalan, belkurak va xakondozlar temir eki pulatdan: chelak va gulchelaklar yupqa ruxlangan temir e bueq bilan buyalgan tunukadan eki polietilendan: zambilg`altak, zambil, etiketkalar va shu kabilar eg`ochdan) tayerlanishi kerak.

Uchastkani yig`ishtirish, ekinzor va gulxonada ishlaetganda quyidagi inventardan foydalanadi:

Katta chopgan erni bolalar qayta chopishi uchun belkuraklar: belkurakning lotogi əө-əq sm, dastasining uzunligi o`ө-q0 sm (asbob uskunalar chizmasi uchun G`Nablyudenie i trud v prirodeG` kitobiga qarang. M: ə9o ү y).

Qor kurashga muljallangan (taxtadan yasalagan) kuraklarning umumiy uzunligi h0 smdan ə m gacha, kuraga əg`-ң sm, dastasining diametri-g` sm

eg`och (barglarni tuplash uchun) va temir (yumshatish, tuproq ustini toshlardan tozalash, egatlar ustini tekislash uchun) xaskashlar: tishlarining taxminiy soni o`, ular orasidagi oraliq g`,q-g`,ө sm, tishlarning uzunligi ө sm, xaskashning uzunligi -g`0-g`g` sm, xaskashning dastasi bilan birgalikdagi uzunligi — ə00-əə0 sm dastasining kesimi — g`-q sm

Uchastkani barglar va boshqa axlatlardan tozalashga muljallangan supur-gilar: eg`ochining uzunligi-əm, diametri g` dan g`, q sm gacha.

Tuproq, qum, tukilgan barglar tashiladigan cheti tusiq zambillar: uzunligi-g`0-gө sm, kengligi — g`0 sm, chetining balandligi — q-ң sm, dastasi bilan uzunligi ə00-əə0 sm.

Tuproq, qum, tukilgan braglar, toshlarni tashishga muljallangan zambilg`altaklar: uzunligi- g`0-gө sm, kengligi g`0 sm, chetining balandligi q-ң sm, dastasi bilan uzunligi ə00-əə0 sm, chetlarining uzunligi q0-ң0 sm, g`ildiragining diametri əg` sm.

Qor uchun shibbalar Yangi qqan qorni sidirish uchun dvijoklar Metall qirg`ichlar Qorni chanalarda tashish uchun chana, savat eki yashiklar. Sig`imi ə,ө-g` litrli chelaklar. Usimliklarni kavlab olish va ekish, chopiq qilish va yumshatish uchun belchalar:

yuzining uzunligi ə0 sm, kengligi o`-hsm, belchaning uzunligi əү-g`0 sm. Tuproqni yumshatish uchun tsapka G`kashkaG` (ketmoncha) lar. Bolalar

tabiyatdagi mexnat faoliyati jaraenida foydalanadigan inventar` bolalar bog`chasi uchastkasida, bolalar uchun qulay tokchalar qilingan shkaflarda saqlanadi.

Mavzu Qң.

G`Bolalarning qul mexnatini rivojlantirish metodikasiG`

RejasiҮ

12

ə. Sovg`alar tayerlash jaraenida mexnat malaka va kunikmalarini mustaqil qullashga intilishlarini rag`batlantirish .

g`. Bolalarga tabiatni asrash va muxofaza qilish lozimligini urgata borish. q. Gazlama bilan ishlash uchun predmet va jixozlar.

AdabietlarҮ

Tarbiyachilar bolalarning turli topshiriqlarni bajarish, shuningdek, uyinlar uchun qulbola uyinchoqlar, kichkintoylarga, katta eshliliarga sovg`alar tayerlash jaraenida mexnat malaka va kunikmalarini mustaqil qullashga intilishlarini rag`batlantirish lozim. Bu maqsadda asbob uskunalar va materiallar bolalar ixtieriga beriladi.

Qalin, yupqa xitoy qog`ozi. Kalin qog`oz (al`bom, muqova, stolga solinadigan qog`oz)dan katta xajmdagi formalarni yasash va elimlash uchun foydalaniladi. uning rangi oq, xar xil rangda, marmarsimon, yaltiroq bulishi mumkin. Yupqa qog`ozdan tayer shakllarni ustiga epishtirishda foydalaniladi. Xitoy qog`ozidan oq eki xar xil rangdagi tayer narsalarni bezashda foydalanish tavsiya etiladi. Karton. Odatda ishlash uchun bola qiynalmay qirqa oladigan qalinlikdagi kichikroq karton bulagi eki varag`i beriladi. qalinroq kartondan tarbiyachi detallarning andozalarini tayerlaydi, bolalar shu asosida konturni chizib olib, kerakli formani mustaqil kesadilar. Turmushda uchraydigan material: xilma-xil qutichalar (gugurt, karton, qand, kasmetika kremlari, tish pastalari, vitaminlar va shu kabilarning qutilari), g`altaklar, butilkaning qopqoqlari. Bu materiallardan bolalar uyinchoqlar, sovg`alar tayerlashadi. Ishlab chiqarish chiqindilari: porolon, penoplast, mis sim bulaklari, shpa-gat, porolon yumshoq, elastik, qaychida qirqish oson, namni yaxshi tortadi, engil buladi. Porolondan sabzavot meva va reza mevalarning xilma-xil shakllarni qirqishda foydalaniladi. Yasalgan narsani buyash uchun, u avval toza suv bilan namlanadi, sungra uni siqib olib, bueqqa buktiriladi. Porolondan yasalgan narsalarni bezatish uchun sim bulaklari (rangli qoplamali eki qoplamasiz), muyna gazlama bulaklari kerak buladi. Tabiiy material: qoraqarag`ay va qarag`ay sutasi: urmon eng`oqlari, chuchqa eng`oq, kashtanlar: qarag`ay pustlog`i, qushlarning patlari, utlar, poxol, mox, pustloq kuknor g`unchalari, eng`oq pallalari, chig`anoqlar va boshqalar. Bolalarga tabiatni asrash va muxofaza qilish lozimligini urgata borib, odatda quriq shoxchalar va tukilgan barglar yig`iladi. Bularning xammasi qopqog`iga teshik-chalar qilingan epiq qutilarda saqlanadi. Agar quruq va qorong`i xonalar bulsa, ularni tushalgan eski gazetalar ustida quritish mumkin. Bundan quritish tabiiy materialning tabiiy rangini va pishiqligini saqlash imkonini beradi. Agarda tabiiy material (suta, chuchqa eng`oq, kashtanlar) uzoq saqlansa, u qotib qoladi. Shuning uchun keyinchalik yasaladigan narsalar uchun materiallarni kuzda yangilash lozim buladi. Yuqorida aytib utilgan materiallar mashg`ulotlarni barcha bolalar bilan utkazish uchun xam, individual foydalanish uchun xam etarli miqdorda bulishi kerak. Barcha materiallar bolalar mashg`ulotlardan bush vaqtlarida foydalana olishlari uchun gurux xonasida uz joyiga ega bulish kerak. ularning enida ish uchun zarur instrumentlar xam turishi kerak.

13

Kazein elimdan karton va qog`ozdan narsalar yasashda foydalaniladi. Mashg`ulotdan olin kazein elimi kukuniga iliq suv solib, qaymoq darajasidagi quyuqlikka ega bulgunga qadar yaxshilab aralashtiriladi va shu zaxotieq idishlarga solinadi.

Gazlama bilan ishlash uchun predmet va jixozlar Xilma-xil laxtaklar: chit, rangli satin, oq ip gazlama, shoyi, yung gazlama, paxmoq (yuolalar bulardan qug`irchoqlar uchun kiyimlar tikadilar, yumshoq uyinchoqlar yasaydilar va x.k) Qug`irchoqlarga kuylak, fartuk, kofta, ishtonchalar bichish uchun andazalar: uyinchoqlarning andazalari. Tikuv mashanalari. Tikuv mashinalarida bolalar qug`irchoqlar uchun choyshablar, estiq jildlari, qiyiqchalar, rumolchalar tikadilar. Ninalar, ninalar tiqib quyiladigan estiqchalar, turli rangdagi iplar, shuningdek, turli rangdagi va razmerdagi tugmachalar, qaychilar maxsus qutilarda saqlanadi. Qul mexnatiga muljallangan materiallar instrumentlar, asbob-uskunalar tokchalarda eki shkaflarda saqlanadi. Har xil razmer, forma, tur, rangdagi qog`ozlarning eniga u bilan ishlashga muljallangan instrumentlar: qaychi, qattiq tukli muyqalam, oddiy qalam, rangli qog`oz parchalari solingan patnis, elim bilan ishlash uchun plastinka parchalari, shuningdek, qopqog`i buralib epiladiganshisha idishda kazein elimi, muyqalam va salfetkalar quyish uchun tagliklar quyiladi. Boshqa tokchada gugurt qutilari, shuningdek, sim, butilkalarning qopqog`i, gazlama bulaklari buladi. Keyingi tokchada porolon bulaklari, g`,ө-q sm uzunlikda qirqilgan mis simlar turadi. qopqoqli qutichada guash` va akvarel` (bittadan nabor) bueqlar uchun q-ң idish, suv uchun banka saqlanadi. Shkafdagi blshqa bir qutichalarga solingan tabiiy materiallar uchun ajratiladi. Tarbiyachi uchun instrument (bulardan u bolalar oldida figuralarning detallarini biriktirish, ularni urnatish va boshqalarga erdam berib, foydalaniladi) pichoq, qirrali bigiz, qul parma aloxida saqlanadi. Shkafda gazlama bilan ishlashda kerak buladigan jixozlar: bolalar tikuv mashinalari, andazalar, iplar, tugmalar, paxta, porolon uchun xam joy ajra-tiladi (ninalar va bigiz tarbiyachida saqlanadi).

eg`och bilan ishlash uchun asbob-uskunalar eg`och bilan ishlashga muljallangan stolni, u bolaning belidan bir oz pastroq bulishi kerak, unda ishlaetgan bolalar uynaetganlarga xalaqit bermay-digan, erug`lik chap tomondan tushadigan qilib joylashtirilishi kerak. Kigiz qoplangan taxta bolg`a bilan ishlashda uning tagiga quyish uchun kerak buladi. uning g`adir-budurroq satxida detallar sirpanmaydi, kigiz esa ishlashda paydo buladigan shovqinni yutadi. Taxtaning uzunligi stolning uzunligiga teng, eni g`ө-q0sm, qalinligi q-ң sm. Ikki bulinmali: torida— qul arra saqlanadi, kengida bolg`a, mix solingan quticha, ombir, chizg`ich va ulcham qalamlari saqlnadigan instrumentlar yashigi. Instrumentli yashik ish stolining ung tomonida turadi. Instrumentlar: eg`och dastali (dastaning kundalang kesimi oval) og`irligi əg`0-g`00gr li metall bolg`a, keng dumaloq qalpoqli, g`-q sm dagi mixlar, tishining balandligi ң-ө mm, keskich polotnosining uzunligi qө0mm, polotnoning eni boshlanishida ң0-ө0 mm, uchida gө-q0 mm, qalinligi 0,h mm eg`och dastali arra. eg`och zagotovkalar: g`ulachalar, reykalar, daraxtning yumshoq navdalaridan (juka, qarag`ay, qoraqarag`ay) tug`ri burchaklar. Zagotovkalar g`adir-budurlarsiz, quruq yaxshi ishlov berilgan bulishi kerak. ular ish stoli enida bulinmali yashikda saqlanadi.

14

Mavzu Qө.

G`Qogoz va karton bilan ishlash.G` RejasiҮ

ə. Qog`oz va karton rangi shakli, ulchash, tekis eki gadir budirligiga qarab maksadga mofik malakalarini ustirib borish. g`. XII asrda ketib kuchiruvchilar orqali qog`oz evropaga xali etib kelishi haqida. q. Xuddi chertej qog`ozi ishlatiladigan maksadlarda foydalaniladi.

AdabietlarҮ

Qog`oz va karton rangi shakli, ulchash, tekis eki gadir budirligiga qarab maksadga mofik malakalarini ustirib borish kerak. Oyinchoklar turli estaliklar, kuylak uchun bezaklar taerlash unda rang va shakillarni uygun-lashtirish xakidagi tushunchalarni kengaytirib boriladi.qog`oz va karton bilan ishlaganda ondoza, qaychi, elimdan tugri foydalanish, malakalarni mustaxkamlash.qog`ozni kul bilan yirtish,turli shakillar yasashni urgatish lozim. Zar qog`ozdan xar xil mumchoklar, stol teatori uchun personajlar, urdakcha, xuroz, chiburashka kugirchoklarning kuylagini gul va nakish bezaklar bilan bezash,kompozitsiya tuzish,mebellar kutichalar yasash urgatiladi. Qog`oz uz nomini kadimg suv osimligi papurusdan olgan.undan Kadimgi Misr davlatlaridaek xosh ezish uchun varaklar tayerlashgan. Papirusning ichki kisimlikni yupka plostinkalarda kesiladi, zich instrument bilan ishkallanadi, shu bilan bir vaktda ularni suv bilan xullab turishadi, bolgacha bilan utirib turiladi, shetka tagiga suyladi, keyn kueshda kuritiladi, xosil bulgan varakilani epishtirib, uramlarga boglanadi. Xozirgi kunlarda qog`oz tayorlash usuli uzok vakil yagona tayerlovchilar xisoblangan xitoylardan uzlatirishgan.Maydalangan usimlik- paxta, bomuk, somondan kuyuk massa kaynatishgan, unga xar turli kleylar kushiladi.Keyin uni preslab qog`oz varaklari tayerlangan.Xitoydan qog`oz tayerlosh san`ati Yaponiya va boshka davlatlarga keltirilgan. XII asrda ketib kuchiruvchilar orkali qog`oz evropaga xali etib keladi. əө asrda shikogradiya kashf etilishi bilan qog`oz tayerlash va uni amalda kullashda oldingi kashri kadam kuyildii XIX asrda turli farmat va sfatli qog`oz tayerlashda xamma mexanik protseslarni bajaruvchi mashinalar yaratiladi. Hozirgi qog`ozni tselilyulloza, bargi va ninash daraxtlardan olinadigan ukishdan va bir yillik usilediklardan tayerlanadi. Avval materialni erib, keyin maydalanadi, preslanadi, kuritiladi, va nixoyat rullanlanadi uromadi. Shu xamma protseslarni juda mukomay mashinalar bajaradi. ular toxtavsiz va avtomatik rejimda ishlaydi. Qog`oz- bu biz xar birimiz kunda turknashib turadigan, eng kerakli va kizikarli materiallardan, biridir. Biz kunda kitob va gazetalarni ukimiz Kuchalarda xa erkin plakatlar kontsertlarda, vishivkalarga bizni taklif kutiloyatgan afiilalarni uchratshimz mumkin. Bularning xammasi kundalik xaetilmilardr. Agar dikkat bilan atrofga nazar tashlasak, qog`ozning turi buymlar yasash uchun xam yarosh janini kunishimiz mumkn. qog`oz turli buyumlar, uyishchatslar yasash materiali sifatida xech narsa bilan solishtirilmaydi. uning uziga tarshyii xususiyatining eng asosiysi-bu shilav berishining osonligidir. qog`oz bilan ishlash uchun kaychi bilan kley kerak xolos. qog`ozning berilgan fermani saklab tupish, mustakillik faoliyati uyinchaklar yasash emas, boshki kundalik xaetimizda kerak buladigan buyumlar yasash imkonini xis beradi. Biz

15

bolaligimizda qog`ozni kashf etkanmiz, uning xayralanarli xusiylardan zavklanganmiz. Moxir kullarda oddiy daftar varogi gulga, kuniga, lokachaga, korobxachaga unda suv kaynatish mumkin aylanadi. Ilovaga karang. Oxirgi paytlarda qog`oz mutaxasislarni uzining dekorativ xususililarni bilan dikkitini jamb kilmakda. uning rangi, turli xususylari xarxil dekorativ shlarda kashtiga axaliyati ega, ayniksa, mazykada. Pedagoglarning xisoblashicha,qog`oz kanchalik xilma xil va rang-barang bulsa, shunchalik u bilan ishlash kizikarlirokdir.

Ishning asosiy usullari. Buklash, gijimlash,kayrish va gafrilash , kirkish va yirtish,xajimli Modellar, kub, tsilindr, konus. Qogoz turlari. Papiros qog`ozi. Papiros qog`ozo archa uyinchoklarini bezashda gul va boshka dekarativ buyumlar taerlashda ishlatiladi. Foto qog`oz. Foto qog`oz nurga sezuvchan qog`oz fotagrafiyalarda ishlatiladigan qog`oz tayerlashda negiz bolib xizmat kiladi. Ba`zi albbomlarda, bloklarda, papkalarda fotoqog`oz rasm qog`ozining Rolini uynaydi. Nur tushirilgan qog`ozni mayda kurgazmalar yasash uchun ishlatish mumkin. Gazeta qogozi. Bu qog`oz kiska vakt fodalaniladigan kurgazmalvr uchun moslangan . u oklanmagan tsellyuloza (g`өӨ) va egoch massasi (o`өӨ) dan taelanadi, Ogirligi — əө gm.

Kitob va jurnal qog`ozlari. Tipagrafiya qog`ozi kitob va jurnallar nashr etish uchun ishlatiladi. Notalar uchun qog`oz, tifagrafiya qog`ozi illyustratsiyalar uchun , ofset Nashirieti uchun, estalik qog`ozi mental gravyuralvrdan tushirilish uchun.

Kartografiya qogozi. Kartalar tushirish uchun muljallangan tsellyuloza va tolasidan ishlanadi. q turda ishlab chikariladi: geografiya gidrografiya va tapagrafiya kartalari uchun. Muqobalar uchun, rangli, buyalgan. Mukovalar uchun qog`oz kitob, jurnal,papkalar uchun mukovalar tayerlash uchun ishlatiladi, shuningdek,tablitsalar, karobkalar, va applikatsiyalar uchun xam yaroklidir . Al`bom qogozi. Al`bom qog`ozi deb, zich, kalin mukovalar uchun uncha ogir bulmagan (ңө dan h0 gr gacha) qog`oz tushuniladi. Buyalgan.

16

Mramor qogozi. Xatlar ezish uchun qogoz. Tablitsa, kartochkalari, karobkalarning ichidan epishtirish uchun , Kuritilgan usimliklarni epishtirish va boshka maksadlarda ishlatiladi. Rasm chertej qogozi . Tablitsalar ,kartochkalar, loto, sur`atlar, geometrik figuralar va boshka xajimli va tekis buyumlar uchun, karnaval maskalari, turli maketlar yasash uchun yarokli. Rasm qog`ozi. Xuddi chertej qog`ozi ishlatiladigan maksadlarda foydalaniladi.

Kal`ka qogozi. Bu shaffofsimon bilan ishlov berilgan. Ogirligi ң0-ө0 gr bulgan qog`oz.uni archani bezatish uchun fanarchalar, saxnani bezatish uchun,soya teatrida erkin sifatida ishlatish munkun.

Millimetrli qogoz. Pechat kilingan setkali, yaxshilab epishtirilgan ogirligi o`0,h0,90,əg`0, va əq0gr, sarik, yashil,va xavo rang kgozdir .Millimetirli qog`oz tablitsalar epishtirish uchun, tasvirli mashtabini uzgartirib kopiyasini olish uchun ishlatish mumkin.

Qog`ozdan yasalgan kurgazmalar namunalari. Sovga uchun.

Sovgalarni chiroyli qog`ozga urash mumkin palietilen paketga solib, bantik kilib boglash mumkin, lekin eng yaxshisi kartondan ustiga nakishli mato eki qog`oz epishtirilgan kuticha yasashdir. Mana kanday kutichalar yasash mumkin. ə. Kub tomonlari q0 smga teng. Chertej ə dom g`ta, detal` kesib oling. g`. uzunligi gөsm, ji g`0sm, balondligi ə0sm parolining. g`-jizma boshcha g`ta detal` kesib oling. q. Tsmindral`. eng kattasi [ң] ning badandligi ө0sm, diometri g`0sm. uning uchun g`ta diometor g`0sm doirachalar kesib olish kerak. ө0xүq tori tortburchak kesib olinib truppka kesib uralari. Ikkinchi tsiimlitr[ ө ] ning bamandligi ң0 sm , diometor ə0sm ,g`ta diometor ə0smga doira va ң0xq0 sm tugri tortburchak kurib oling. uchinchi, pasgina tsimentr [ү] �

boshlanishi ə0sm , diometr gөsm, g`ta diomert gөsm, ə0xo`9sm poloska kurib oling. o`. Kil kilib kesilgan tsimentr. Chizma [ң] boycha mirs shakli va en kismini kirkib oling. Tog kismi uchun- diometr q0smli doira. Doiraning chetlarida əsm masofada xarg`sm, oralab belgilar kuyb chiking. Bu enlarida teshiklar boladi- teshikchalar orkasi indichka [ө] sm lenta otkazib tsutichlarini yigib maxkamlang. PAPe- MAShe

Pape- Mashe- suyuk massa va maydalangan, suvda xullangan qog`oz kopgina gazetaga epshtiruvchi moda kley, mel, shuningda kushib plob erlangan berch matiraldr. Kam oralashma kerak fooma shakliga osongina keradi, kurgandan keyn uni bili shva lak bilan koplash mumkinbuladi. Pap`e mashedan buyumlar uzining uzining chidamligi va enishligi bilan ajreshib turadi. undan tori buyum va bezoklar esosh mumkin uning choslar kuishchalar, idishlar, djurkalar.

17

OSMA Metodiolar gazeta, popiros qog`ozi kaychi, kley, ə tarelka qta shar ortancha.

Buyumni tayerlash. Kerakli razmerdagi shorsimon buyum toning koptokcha. Ish vaktida dumalamagan uchun maxkamlab kuying. Tayerlab kuygan qog`ozingzni uchburchaklarga kirtib chiking. Popiros qog`ozni bir idishga, gazeta qog`ozni boshkasiga soling. Birinchi kavati fakat suvdan foydalanadi, aks xolda tayer buyum koptokga epishmaydi , kolgan kavatlarda qog`oz egilib kleyga bokiladi. Kavatlar kanchalik kup bulsa shuncha yaxshi. Idishni kuriting. Qugirchok tasvirini yasash Matiriallar, gazeta, popiros qog`ozi, odiy uchun kley, kaychi delloshtirish uchun, plostin uchun, kattamvs korton qogozi, ə tarelka, g` ta idish , rangli qog`oz, mato buyaklari , kley, byeklar, lak. Ishning borshin Plostinka yumshatib, yuzini yasashni boshlang. Yuz belgilari kompyulashtiring yasaladi, chunki kavat kavat qog`oz ostidan bu belgilar kichiklashadi. Madel` tayer bulgandan keyn qog`ozdan o`,өsm uzunligidagi diometr bosh shunday turbuchkalang ubuynishi xosil buladi. Qogozni indichka, uzun plostinka yirtib birinchi kavatli suv bilan komlang. Boychani kolda ushlamang uka lashni plostin bulagi, sanchib unga bushka ornating. Boshni avval suvda aylangan, gazeta bulaklari bilan koplang, keyin popiros, qog`ozini kleyda xullab epishtiring. Shu darsda, ə ikkiga bulamis. Plostinkani Olib tashlab g`-q qog`oz bulagirni bulkang. Yuzini tanasini rang bueklar bilan buyang va kuruning. Sochlarni epishtirib kagoz eki matodan epishtirib yasab uni xam epishtiramiz, uzunligi ə0smli turbochka buyning ichiga epishtirib daxanidan g`sm uzokligida kiritib tilang. g`qsm A dan V gacha g`0sm Sdan daraja buyash kerak. Mashinada aylantirib chiking. Buymni va negidni ochik koldiramiz perchatkani ungi uchirib teshigi atradga ekani tikib chikamiz boshini buyga mustaxkam kilib epishtiramiz. Shu tarzda boshka persanashlarni xam yasash mumkin.

PAPE-MASHE USULIDA OYINCHOQLAR YASASH. Pa'p3-mash3 s9'z8 f4ans7z 4ass9m8n8g 8sm va fam8l86as8d84. Rass9m b848nch8 b9'l8b uam84 va 19g'9zn8 a4alash5848b plas58l8nga 7ushash

massa h9s8l 18lgan b7 massan8 17lda g'8j8mlash 941al8 5a6694lanad8. Ta6694lash 7s7l8 k768dag8cha: ə 1ava5 749v 19g'9z 69k8 gaz35a 7s58ga 9ld8ndan 5a6694langan s7671 uam84n8

s748b ch81am8z va uam84 s748lgan 19g'9zn8 17l8m8zda g'8j8mlab ma6dalab b84 h8l massa b7lg7ncha 3zg8lab 9lam8z. Ta6694 b9'lgan massan8 b7lakla4ga b9'l8b u9ulagan 9'68nch91n8 6asash8m8z m7mk8n.

O'68nch91 6asash dav9m8da ba4cha ua6kal5a49shl8k 7s7l8dan f96dalan8sh8m8z m7mk8n b9'lad8. G'8j8mlash 7s7l8 941al8 9'68nch91 6asashdan k9'p8ncha a4cha b3zakla48 6asalad8. B7nda 6asala695gan 9'68nch91 8ch8ga s8mdan 8lgak j96lash5848lad8. Yasalgan 9'68nch91 19'48gandan s7ng 17m 19g'9z b8lan 8shkalan8b s8ll81landd8. S7ng4a 91 g7ash 69k8 58sh pas5as8 b8lan b76ab 9l8nad8. Q748gandan s7ng akva43l b7691 b8lan b76alad8 va 7s58dan lak b348lad8.

18

B7 7s7l 941al8, sabzav95la4, m3vala4, ua6v9n, pa44andala4, 17shla4, g7lla4 va b9sh1a na4sala4 6asash m7mk8n.

Ij9d86 9'68nla4 7ch7n 19'llanma 6asash Ij9d86 9'68nla4 7ch7n 8shla58lad8gan 19llanmala4n8ng aham86a58 ka55a b9'l8b,

ba64am 3s5al8kla48, sa64la4da, k9'ng8l 9ch8sh s9a5la48da k3ng f96dalan8lad8. B7nda shapka maskala4 kasb k868mla48 574l8 u8l b3lg8la4 8shla58lad8. (magaz8n )p9ch5a, d7u584-d7u584, 69'l9vch8-54ansp945 va m3hm9n-m3hm9n 9'68nla48da 8shla58lad8. B7 19'llanmala4 b9lala4, 69sh8ga m9s m7s5ahkam b9'l8sh8 k34ak. Rangla48 9'z 9'4n8da b9'6algan va laklangan b9'l8sh8 l9z8m.

Q9’lanmala4 as9san ka459ndan va k34as8s 8kk8lamch8 u9m ash69dan 5a694lanad8. Masalan: Magaz8n 9'68n8 7ch7n 57z, 7n, shaka4, g747ch 91 p7kak(p3n9plas5dan)

5a694lansa, b9sh1a mahs7l95la4 b9'shagan 1758la4dan 5a694lasa b9'lad8: ch96, g7g745, s9v7n, a584, d3z9da4an5, ha4-u8l sh848nl8kla4 va b9sh1ala4.

Masalan: Y9'l9vch8 va 54ansp945 9'68n8da ba4cha 19Mlanmala4 1al8n ka459ndan 6asalad8, sv359f94, mash8na 47l8, 69'l b3lg8la48, 5a691chas8, mash8nala4 s74a58 (Ga8 u9d8m8) va b9sh1ala4.

Mavz7 Qү G`K9’’’’ng8l 9ch8sh s9a5la48 7ch7n

19’’’’llanmala4 6asashG RejasiҮ

ə. B9lala4 7ch7n m98jallangan paum91 t3a548 (345ak 8sh5849kch8la48, p34s9najla4, d3ka4a5s86ala4, 345ak ma5n8, b9shl9vch8 345akch8 b9b 69k8 m9m9dan) 8b94a5 b98ad8.

g`. Q9'g'84ch91 53a548 7ch7n 3ng k34akl8 b9'lgan kerakli jixozlar. q. Paum91 53a548n8ng 57z8l8sh8 vaj8h9zla48. AdabietlarҮ Mak5abgacha 5a'l8m m7assasala48da k9'ng8l 9ch8sh s9a5la48 d3ganda k9'z

9ld8m8zga k9'ng8l 9ch8sh s9a5la48da f96dalan8lad8gan 1. S96a 53a548: 2. S59l 53a548: 3. Ba4m91 53a548: 4. Paum91 53a548: 5. Q9'g'84ch91 19'l19p 53a54la48n8 a658b b7 53a54la4ga

m749ja5 18l8sh8m8z l9z8m. Ch7nk8 b7nda6 345akla4 9lam8 b9lala4n8ng s3v8ml8 59m9shas8 h8s9blanad8. T3a54n8 k9'48b b9lala4n8ng d7n691a4ash8 k3nga68b, u9584as8da ancha va15gacha 198ad8.

S96a 53a548- 19'g'84ch91 53a548n8ng 9'z8ga u9s 574la48dan h8s9blanad8. Unda 19'g'84ch91la4 3mas, balk8 shaklla4dan 8b94a5 9'68nch91la4 9'6na6d8. T9m9sha 18l7vch8la4 sahna 49'pa4as8da 9'5848b, 3k4anda 6947g'l8k 941al8

19

ha4aka5lana695gan s96ala4: 9damla4, ha6v9nla4 va 17shla4 s96as8n8 k9'48sh8 m7mk8n.

B7ndan s96a 53a548n8 1768dag8cha 6asash m7mk8n. Avval9 ka459n 69k8 fan34 941al8 3k4an 6asal8b, 3k4ann8 67p1a 91 d9ka s74p

b8lan 59458b mahkamlanad8. S9'ng4a ha4 b84 g747h 69sh8ga m9s 4av8shda 345akn8 5anlab, 7n8 1ah4am9nla48n8 ka459nga 57sh848b, j7da 3h58695l8k b8lan 18418lad8. Un8 18418b 9l8ngan 194a g7ash 941al8 b9'6alad8 va 174858lad8. S9'ng4a ch8491 6a'n8 6947g'l8k 57sh748b sahnalash58488gan 345ak nam968sh 18l8nad8.

Paum91 53a548n8ng 57z8l8sh8 vaj8h9zla48 Ma'l7mk8 b9lala4n8ng ha4 59m9nlama 48v9jlan8shla48da 574l8 9'68nla4 va

53a54lash5848lgan 5adb84la4n8ng aham86a58 ka55ad84. B7nda s59l 7s58da 96nalad8gan q6girch91la4, 1cfg'84ch91la4 53a54la48dan k3ng f96dalan8lad8. Paum91 53a548n8ng uz8ga h9s 59m9n8 sh7ndak8, k8chk8n596la4 as9san 345ak 1au4am9nla48n8ng a6nan 9'z8n8 k9Vad8la4. P34s9najla4 paum91 3k4anga 69p8sh5848lad8. Ek4an 5a6694lash 7ch7n balandl8g8 ң0, 7z7nl8g8 ү0 sm l8 1al8n ka459n 69k8 fan34 7c58ga paum91 gazlamas8 6aush8lab 69p8sh5848lad8. P34s9najla4n8 5a6694lash 7ch7n 9ə 45acha 1al8nl8kdag8 ka459ndan f96dalanam8z, 5a6694 b9'lgan p34s9naj 941as8ga paum91 gazlamas8 69p8sh5848lad8. P34s9najla4 3k4anga mana sh7 69M 941al8 69p8sh5848lad8. B9lala4 7ch7n m98jallangan paum91 t3a548 (345ak 8sh5849kch8la48, p34s9najla4, d3ka4a5s86ala4, 345ak ma5n8, b9shl9vch8 345akch8 b9b 69k8 m9m9dan) 8b94a5 b98ad8.

Paum91 53a548 7ch7n p34s9najla4 1768dag8ca 5a6694lanad8: p34s9najla4 ka459n 19g’9zdan 18418b 9l8nad8 va 4angl8 b9'691da, g7ashda b9'6alad8.

Ta6694 b9Mgan p34s9najla4 345ak 53ks58 b8lan b855a papkaga s9l8b 19’68lad8. H9z84g8 k7nda m a'l7mk8, 53a54n8ng b84n3cha 574la48 fa9l86a5 k9'4sa58b

k3lm91da. B7la4dan: K9m3d86a 53a548,d4ama,ual1 53a548,m7s81al8 d4ama va k9m3d86a ,9p34a , bal35

,va 19'g'84ch91 53a54la48 sh7la4 j7mlas8dand84. T36a584 b7 67n9ncha (586a589n)s9'z8dan 9l8ngan b9'l8b-59m9shau9na d3gan

man9n8 b8ld84ad8. Jajj8 k8chk8n596la48m8zn8ng s3v8ml8 59m9shas8 b7- 19'g'84ch91 53a548d84. B7

53a54 941al8 b9lala4 9'zla48ga 6a18n va 5an8sh b9'lgan 9'68nch91la4n8, a681cha 1769nch, k7ch7kcha va b9sh1a 1ah4am9nla4n8 j9nl8l8g8, ha4aka5 18l8sh va gap848sh b9lala4n8 9'z8ga 49m 358sh. B7 53a54 b9lala4ga ka55a h8'4sandch8l8k va 17v9nch bahsh 358sh. B7 53a54 nafa1a5 k9'ng8l 9ch8sh 7ch7n, balk8 5a4b86av86 ma'n9s8ga ham 1a4ash k34ak.

B9lala4 b9g'chas8da ka55a va 1868nsp3k5aklla4n8 19'68sh m7mk8n 3mas. K8ch8k sahnal8, k8ch8k 345ak as9s8da 9'zla48n8ng 9'68nch91la48 694dam8da 19'68shla48 ,m7mk8n. B7 k8ch8k k9'48n8shla48n8ng ha4 b848 ham b9lala4da ka55a 5as7495 76g'95ad8 va ba64am 345akla48ga k9'5a48nk8 47h bahsh 35ad8. Ha4 1anda6 bad886 asa4n8 19'g'84ch91 53548 941al8 k9'4sa58lsa, b9lala4 7ch7n 6anada 57sh7na4l8 b9'lad8.

Q9'g'84ch91 53548 7ch7n 3ng k34akl8 b9'lgan sh84ma 5a6694lanad8. Balandl8g8 ө0 sm, 7z7nl8g8 h0 sm 43ka 694dam8da 5a6694lanad8. R3ka, m8h 941al8

1918l8b, 941a 59m9n8ga 8kk8 59m9n8 9ch8lad8gan 18l8b, k9'ja 69k8 g34man58n

20

941al8 b84lash5848b 7nga pa4da 58k8lad8 va 9'4na58lad8. Q9'g'84ch91la4n8 5a6694lash 7ch7n 9dd86 sha4 va 7n gaz35a b9'lakla48 va kl3s54 k34ak b9'lad8. Sha4 7s58ga pap'3 -mash'3 941al8 5a6694lab 69p8sh5848lad8, o` ma45a 5ak494lab 69p8sh5848b ch81ad8 va 174858lad8. H9na ha494a58da g`-q k7n 1748gach 7nga 19sh.9g'8z va b747n pap'l3 mash3 941al8 5a6694lab 69p8sh5848lad8. Yana 174858lad8 g`-q k7npdan s9'g 6ahsh8lab 1748gan shak8lga 69g'9ch 7lanad8 va 1918b, 17m 19g'9z 941al8 s8ll81lanad8. Unga v9da 8m7ls86a b9'69g'8ga, PVA 63l8m8 ə 19sh81 19'sh8b sa481 va 9ch18z8l g7ashdan 9zg8na 19'sh8b,4ang8n8 ch81a48b, pa4al9n 941al8 67z8n8 748b-748b b9'6alad8. G7ash 694dam8da k9'z,19sh, 9g'z ch8z8lad8 va laklanad8. Unga 194a v8m94 , 5348 694dam8da s9ch 9'4na58lad8. S9'ng4a 19'g'84ch91 9'4na58lad8. Q9'l, 9691 58k8b ch8u9lga pa549n 941al8 7lanad8.S9'ng4a k868n5848lad8.E45ak 1ah4am9nla48 5a6694 b9'lgach, 53ks58 69z8b, sahnalash5848shga 5a6694lanad8. E45ak 8sh5849kch8la48, p34s9najla4, d34a5s86ala4, 345ak ma5nl, b9shl9vch8, 345akch8 b9b9 69k8 m7amm9dan 8b94a5 b9'lad8.

Gazlamala4dan 18418b 69p8sh5848sh appl8kas86a. Gazlamadan va 19g9zdan 18l8ngan appl8kas86a 8shla48n8 b84 b848dan

fa418. Appl8kas86a -bad86 asa4la4n8 6a4a58shnn8ng 3ng s9dda va 9s9n 7s7la48d84,

b7ndan 5asv84n8ng 43al8s58k as9s8 sa1lanad8. Appl8kas86a g`00ө68l m71addam k9'chmanch8 hal1la4da pa6 d9 b9'lgan. Appl8kas86a b8lan k868m b9sh 574a4 j96-la4 b3za58lgan. B7 8shda 7la4 5348-m9'6na na'ma5-ladan f96dalan8shgan.Appl8kas86a 574l8 ual1la4da 574l8 ma5348alla4dan 5a6694langan.

Y9175la4 appl8kas86a 8sh8da p9's5l91dn f96da-lan8shgan, b9'6algan f9'sl91dan 18l8ngan appl8-kas86ala4 b8lan 7la4 9'59vla4n8 b3zashgan.

Sh8m9l ual1la48 appl8kas86ada 5348, m9'6na, s7nn9 8shla58shgan. K9m8,19z91, 9s358n, b746a5 va b9sh1a ual1la4 appl8kas86adan m8ll86 k868m 76-

49zg'94 p43dm3-la4n8 b3za58shda f96dalan8shgan. Gazlamadan appl8kas86a ma5348al8 s8fa58da ancha k368n491 f96dalana

b9shland8. Gazlama pa4chala48n8 f9n u8zma58n8 9'59vsh8 ma5348ala4ga 58k8b na18sh 6a4a58lgan. Gazlamadan 6asalgan appl8kas86a b8lan k868m b9sh, 7649'zg'94 p43dm35la4n8 b3za58lgan

Mavz7: M8ll86 kash5ach8ljk va appl3ka5s8va uag8da 57sh7ncha Kash5a as9san b3zak sana5 5748d84. T74l8 4angla4dag8 8p, 8gna,

8lm91l8 b8g8z b8lan ma59, 5 4 8 k 9 5 a j ch a4 m, k 8 g 8 z k a45 9 n g a 1 9 l d a 6 9 k 8 mash8nada g7 l na1sh 5asv84 58k8 lad8. Kash5a k868mla4 va b767mla4n8 b3zashda hamda 49’zg’94 b3zak b767mla48n8 5a6694lashda 1ad8mdan 19llan8lad8. Kash5a 8pak, pau5a, j7n, z8gl4, s7nl6 59lala4dan 5a6694langan 8pla4, ma68n c8m, za4 8pla4, u9m cha4mdan 3ns8z 18 l8b 5a6694 langan 5asmachala4dan 58k8,, m7nch91, ma4j9nla4, n9d84 va 18mma5bah9 59shla4, 4angl8 5ab886 va s7nl86, 9dd86 59shla4, 4angl8 sh8shala4dan 8shlangan m9 ‘nch91la4 1adab 5a6694lanad8.

Pau5adan 5a6694langan gazlamala4n8ng 1768dag8 u8lla48 mavj7d: sa58n-1al8n gazlama, 59m9n8 s8ll81 b84 9z 6al584a6d8, 53ska48 59m9n8

6al584a6d8: ch85 sa58nga 1a4aganda b84 9z 8pla48 8ng8chka491 va 67msh91491:

21

-d9ka ch85ga 1a4aganda 67msh91491 va 6848k 59 ‘18lgan, d9ka 6947g l8k o ‘5kazad8, ch85 3sa 9’5kazma6d8.

S8n5358k 59ladan 9l8ngan gazlamala4: sh968, k43p, k43p8l8n, 548k958k, v8l674 va uak9z9. J7ndan 9l8ngan gazlamala4- sh34s5, d4ap. Ipakdan: a5las, sh968, ad4as, b31asam. N9 59’18ma gazlamala4: b9’z, b43z3n5, 1an9419p.

Amal86 san ‘a5n8ng 3ng k3ng 5a41algan 5748 kash5ach8l8kd84. Unda as9s86 o u/l 9lgan s9 Hzana 1ad8m zam9nla4dan ha4 b84 98lan8ng /sou/s/ b9lgan va h9z84 ham sh7nda6d84. B7u9m va sama41and s9 ‘zanala48 ko Lr 4angl8l8g8 hamda shaklla48n8ng u8lma-u8ll8g8 n8h96a5da n9z8k 58k8l8sh8 b8lan fa41lanad8. O’zb3k a69lla48n8ng ch3va4l8k mah94a58n8 nam968sh 357vch8 b767mla4dan b848 ch96shabd84. A69lla4n8 h7sn8ga h7sn 19’shad8gan, 34kakla4ga kam9l95 baush 35ad8gan kash5ach8l8kn8ng b84 5748 d9’pp8d84. B7u949n8ng za4 d9lpp8s8, Namangann8ng ch7s5 d9Hpp8s8, 84918, d7u9ba va b9sh1a d9’pp8la4 g’96a5 mashh74d84. Kash5ach8l8kda b3lb9g \ das549 Hm9l, sandalp3ch, s9’zana, za4d3v94, p8llaband, ual8n va ha4 u8l ual5achala4 j7da naf8s 18l8b b3za58lad8.

Kash5a 58k8sh va158da 8p 5anlashn8ng aham86a58 ka55ad84. kAsh5a 58k8shda m7l8n3 (8pak pau5a) 8p 8shla58lad8. G’al5ak 8pla4 ha4 u8l ə0 dan ə00 gacha n9m34l8 b9lad8. Y7p1a gazlamalam8 58k8sh 7ch7n 8ng8chka, 6a’n8 ө0-ү0 va uak9z9 n9m34l8 8pla4dan, 1al8n gazlamala4 7ch7n 69’g’9n, 6’an8 q0-ң0 va uak9z9 n9m34l8 8pla4dan f96dalan8lad8. Ipla4 b84-b848ga 19’sh8lgan ch8496l8 b9lad8. Masalan: 18z8l b8lan k9’k 4angl8, za4g’ald91 b8lan b8nafsha 4angl8, va158da asb9bla4dan (ang8shv9na, ha4 u8l n8na, 1a6ch8la4) f96dalan8shda uavfs8zl8k 53un8kas8 198dala48da h96 a 18l8nad8.

Ishga k848sh8shdan 9ld8n fa457k va 3ng k868lad8. Ang8shv9na ba4m91la4n8 n8na k848shdan sa1la6d8 va gazlamadan n8na

9lkaz8shda 694dam b34ad8. Appl3ka5s86a gazlamadan b84 n3cha u8l 7s7lda baja48lad8:

1. Gazlama p35l6achak8 941al8 19lda 58k8lad8. Gazlamaga 8shlanad8gan appl3ka5s86an8 ch358 19lda p35l6a ch9k8 941al8 58k8lad8:

2. Appl3ka5s86a 18l8nad8gan gazlama 94as8ga salafan 1968b, dazm9llanad8: 3. Appl3ka5s86a 18l8nad8gan gazlaman8 ch358 mash8nada z8ch-z8ch 18l8nad8.

Mavz7ҮQo

G`Y7msh91 9'68nch91la4 5a6694lashG` RejasiҮ

ə. O'zb3k8s59n R3sp7bl8kas7 4n7s5a18ll8ka 348sh8sh m7n9saba58 b8lan 69sh avl9dga 5a'l8m-5a4b86a b348sh g`. Ha4 b84 9'68nch91n8ng 18smla48 b84-b84ga 58k8lgach, 8chk8 18smla48n8 5ash1a48ga ag'da48sh8n8 urgatish ususli. q. Y7msh91 9'68nch91la4 5a6e94lash uslublari.

AdabietlarҮ

22

O'zb3k8s59n R3sp7bl8kas7 4n7s5a18ll8ka 348sh8sh m7n9saba58 b8lan 69sh avl9dga 5a'l8m-5a4b86a b348sh 58z8m8da ham a648m 6ang8l8kla4 s9d84 b9'ld8. B7 3sa 9'z navba58da a648m 19'sh8mcha v9s85ala48dan f96dalan8sh l9z8ml8g8n8 5a1az9 35m91da. H9z84g8 pa65da 67msh91 9'68nch91la4da b9'lgan 5alab k7ndan-k7nga 9458b b94m91da. Sh7nga k9'4a b8z mak5abgacha 5a4b86a m7assasala48 5a4b86ach8la48, b9shlang'8ch s8nf 9'1857vch8la48n8ng 8shla48n8 63ng8llash5848sh ma1sad8da as9san 19'g'84ch91 53a548 59'ga4akla48da 19'llan8b k3la695gan 9'68nch91la4 nam7nas8n8 3'58b948ngg8zga hav9la 358shn8 l9z8m 59pd8k. B7 9'68nch91la4 5a4k8b8ga, b3zakla48ga sha49858dan k3l8b ch818b va mah9458ng8zga k9'4a a648m 9'zga48shla4 k84858sh8ng8z m7mk8n. O'68nch91la4n8 b348lgan ka5akchala4 694dam8da g`,q,ң va b84 n3cha ma45a ka55alash588 8b andazan8 7nga k9'4a 5a6694lash 17la6d84. T8k8sh 7s7lla48n8 3sa 6aush8 b8las8z. Ha4 b84 9'68nch91n8ng 18smla48 b84-b84ga 58k8lgach, 8chk8 18smla48n8 5ash1a48ga ag'da48sh8n8 7n75mang. l8n8ng 8ch8ga 3sa gazlama b9'lakla48, 18618mla4, pau5a 5818l8sh8 m7mk8n. A648m 9'68nch91la4n8ng 9ld va 941a 9691la48 maukam 5748sh8 7ch7n s8mdan ka4ka9 s8fa58da f96dalan8lad8. K9'z, sh9uchala4n8 69g'9chdan ham 5a6694lash m7mk8n. Ba'zan k9'z s8fa58da ch8496l8 57gmachala4dan ham f96dalan8sh 5avs86a 358lad8. Mazk74 d35alla4 ka459ndan 6asalad8gan b9'lsa, g7ash, akva43lda b9'6al8b, 7s58dan lak 19planad8. KeRAKLI ASBOBLAR: 1. Ignalarning turli katta kichiklari 2. Galtakli turli rangdagi iplar 3. Rangli mulina iplari 4. Turli rangdagi ipakli iplar 5. Qaychi ү dona 6. Bigiz uzuni 7. Ombir ə dona 8. Dazmol 9. eg`ochli, temirli tayeqcha (paxta tuldirish uchun) 10. Tikuv mashinasi 11. Rangli oddiy qalamlar 12. Loydan yasashda ishlatiladigan taeqcha 13. Rasm chizish uchun muyqalamlar 14. (Naperstki) əө dona 15. Doiraviy ombur g` dona 16. Har xil kattalikdagi igna 17. Har xil rangdagi Qə0, Qң0, Qө0, Qү0 turli qalinlikdagi iplar 18. Har xil rangdagi ipak ip. 19. Dag`al iplar 20. Yumshoq jag`li ombir 21. Utkir muchali ombir 22. Angishvona

23

23. Dumaloq eg`och (paxta tikish uchun) 24. Qalam 25. Tikuv mashina ASheLAR: Yumshoq uyinchoq uchun iloji boricha yangi mato eki avvaldan yuvib, dazmollanan satin, barxat, shtapil, paxmoq, chit, junli matolar. Hayvonlarni tayerlovchi uyinchoq uchun, tukli bumazey, suniy va tabiiy jun matolaridan foydalaniladi. Tana yuz kurinishlarini tasvirlovchi qug`irchoq uyinchoqlari uchun shifon vol`ta, sun`iy tolali shoyi matolar. Yuz uchun och pushti, och jigarrangi matodan olinadi. Kiyimlari uchun: rangli matolar Soch uchun: sun`iy iplar, viskoza, qismlarni biriktirishda ə-g` mm yumshoq simlardan uyinchoqlarni jixozlashda, har xil tugmacha, biser, tisma, lentachalar, shnurlar hamda eskiz tayerlash uchun plastil in zarur. oyinchoq ichini paxta, trikotaj chiqindilari, averlo tikishda, chiqqan qirindilar eg`ochdan chiqqan qipiq bilan tuldirish mumkin. Yumshoq uyinchoq tayerlashga urgatish ishini nimadan boshlash kerakO`

Dastlab, bolalarni igna ushlashdan igna tug`nog`ichdan urinli foydalanishdan, sung eng oddiy chok turlarini tikishdan boshlash zarur. Chok turlarini urgatish uchun amaliy bir necha ish tavsiya etiladi. (Rumolcha tikish, xaltacha, kitob uchun xatchup) bu esa bolalarni chok turlarni tikish malakasini egallashga sharoit yaratadi. Bolalar igna bilan ishlash malakasi hosil bulgandan sung, oddiy model tayerlashga utiladi. Bolalar qulda tikadilar, kattaroq bolalar tikuv mashinada tikishlari mumkin. Yumshoq uyinchoq tayerlash protsessii quyidagi operatsiyalardan iborat: Mato tanlash, g`ijim bulak mato dazmollanish, matoga andozani chizish, qismlarni bichish, tikish,ichini tuldirish ustini jixozlash. Andoza kartondan tayerlanadi. Bichishda mato ikkiga buklanadi, uning chap tomoniga andoza quyib, yaxshi uchi ochiladi qalam bilan tayerlanaetgan bulsa, andoza xar bir bulak mato ustiga ipini qiyalab yunalgan tomoniga b quyiladi. Tuq mato bulsa, andoza oq eki sariq rangli qalam bilan, och rangli mato bulsa qora rangli uchi yaxshi ochilgan qalamdan foydalaniladi. Chizib olingan mato har tomonidan 0,ө sm chok uchun qoldirib, qirqiladi, sung qulda eki mashinada tikiladi. Burchaklari ung tomonidan chiqariladi. Tayer tikilgan forma metal taeqcha erdamida utmas tomoni bilan ungiga ag`dariladi. Agar uyinchoq tabiiy jundan tayerlanaetgan bulsa chok xaqqi qoldiriladi, chetlari qalin ipda tikiladi. oyinchoq titi luvchan mato (oretr, suxno, klenka, dermantin) chok xaqi qodirilmaydi, uyinchoq bichib bulgandan sung, ustki qismdan petlya choki bilan tikiladi. Hayvon va qushlarni tikish quyidagi qoida buyicha: avval tana va qorin qismlar bir biriga tikiladi. Forma ikki yarmi tayer bulgandan sung ularni birga tikiladi.

24

Forma ungiga ag`darilib, qoldirilgan foydan ichi tuldiriladi, qismlar bir-biriga kurinmas chok bilan birlashtirib tikiladi. oyinchoq ichi paxta eki mayda mato qiyqimlari bilan tuldiriladi oeq qismlarini taeqcha erdamida tuldiriladi. Texnik protsessi bilan tanishtirilgandan sung uyinchoq tayerlashga utiladi. oyinchoq tayerlanishning qiyinlik bosqichiga qarab ikki guruhga ajratiladi. ə-guruh (kichik bolalar) engil tuldiriladigan uyinchoq (tovuq, matreshka qug`irchog`i, pingvin, urdakcha, kuchukcha, filcha, quencha, ayiqcha, xutikcha, jiraыa pastki qismi tikilgan qug`irchoq). g`- guruh qug`irchoq teatri uchun qug`irchoq personaji Juchka kuchukchasi, ayiqcha, maymuncha, qug`irchoq, mushuk, sim sinch urnatilgan uyinchoq. Buratino, Tulki. Eslatma: Berilgan andoza qanday kattalikda bulsa shundayligicha tikilishi kerak. Kattalashtirishga berilgan, kattalashtirishi kerak bulgan uyinchoq katak ichida chizilgan. oyinchoqlar tayerlashni kattalar ham, bolalar ham yaxshi kuradilar. Bular uchun bu bir ermak uyin bulsa, kattalar uchun bolalar qalbiga yul topishdir. oyinchoqlar yasash bolalarning fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. saviyasini kengaytiradi, i jodietga qiziqishni tarbiyalaydi. oyinchoqlarni bolalar bilan birga yasa shva mehnat qilish bulib qolmasdan, balki ijod qilish, fikrlash hamdir. ular uzlari yasagan uyinchoqlarida uzlarini ajoyib-g`aroyib istaklarini, muhabbatlarini, mehnatlarini sarflaydilar. Shuning uchun ularning mehnatlarini qadrlar va mehnat qilishga qiziqtirish lozim. Bu esa ularda maqsadga intiluvchanlik, tashabbuskorlik, tirishqoqlik, uzaro erdam berish, mehnatsevarlik, e`tiborlil ik, batartiblikni tarbiyalaydi. Tayerlangan uyinchoqlarni qug`irchoq teatrida, mazmunili-rolli uyinlarda, ertaklarni, xikoyalarni tayerlash ancha mehnatni talab qiladi. Shuning uchun kattalar bolalarga andozalarni tayerlash tikish yullarini tushuntirib berish zarur. oyinchoqlarni tayerlashda har xil matolar qiyqimlaridan, eski kiyimlardan foydalanish mumkin. (chit, pahmoq, shtapel, trikotaj, junli matolar, movut, eski telpaklar). oyinchoqlar tikishda chok, yurma chok, qoviq chok, bosma chok, sirtmoqsimon choklardan foydalanamiz. (ə-chizma). oyinchoq tayerlashda eng avvalo kardondan andoza tayerlanadi. (Berilgan chizmalarni kattalashtirish lozim bulsa, kerakli ulchamda katakchalar chizib olib, ularni va chizmadagi katakchalarni bir ixl sonlar bilan belgilanadi. Sung har bir katakchi ichidagi chizma chizib chiqiladi. Shunda chizma kerakli kerakli ulchamda kattalashtiriladi. Andoza gazmolga quyib bichiladi. Bichishda gazmoldan h mm tikish uchun qoldirib sung qirqiladi. Tikish tayerlangan uyinchoqni ichi har xil paxta, viskoz, parolon, trikotaj qiyqimlari bilantuldiriladi, tayerlanadi. Bosh qismini bezatish uchun tugmacha, munchoq yaltiroq charm eki kleenka ishlatiladi. Sichqon (g` chizma) Matolar: kul rang eki namatsimon mato.

25

Sichqon yasash uchun rasmda kursatilgan chizma asosida andoza tayerlanib, gazmoldan quyidagi detallar qirqiladi. Tana-g`, qorincha-g`, bosh uchun klin-ə, dum-ə, kuz-g` tadan tayerlanadi. Tananing A va B nuqtalar oralig`iga bosh qismi uchun tayerlangan klin sirtmoqsimon chok bilan tikiladi. Sung B va V nutqta buylab tikilib, pastki tomoniga qorincha tikiladi. Tikishda ozgina ochiq joy qoldiriladi. Ochiq joydan paxta tiqib tuldiriladi. Sungra dum qismi ikkiga buklanib, ichki tomondan tikiladi va ungiga aylaniriladi, gavdani V nuqtasiga birlashtiriladi. uchta qora munchoq eki tugmachadan kuz va burun bosh qismiga tikiladi. Sichqon (g`a chizma) Matolar: havo rang, kul rang movut. Rasmda kursatilgan shakllardan andoza tayerlab movutga quyib bichib olinadi. Sungra tanani qoringa bilan kursatilgan xarflar ustiga tushurib tikib chiqiladi. Tikkanda ozgani ochiq joy qoldiriladi. Shu joydan ungiga ag`darilib paxta bilan uchi tuldiriladi va ochiq joy tikib quyiladi. Sungra quloqlari muftlab tikiladi va bosh qismiga birlashtiriladi. £ulidagi pishloq paralondan qirqiladi. Kuzni qora charm eki tugmachadan tikib quyiladi. Mushuk (q chizma) Matolar: muynali gazlamalar, trikotaj paxta. Mushuk yasash uchun rasmda kursatilgan chizma asosida andoza tayerlanib, gazmoldan quyidagi detallar qiladi. Tana-g`, tana tagi-g`. (bittasi kardondan, ikkinchisi gazmoldan), dum-ə, bosh-g`, tumshug`i uchun epiq-ə, quloq-ң, kuz-g` tadan tayerlanadi. Qirqilgan detallar juftlanib kuklanadi, sung ungiga tekislab shaklga keltiriladi. Mushukni tanasi taglik bilan bekitiladi. Tanasiga chizmada kursatilgan joyga yashirin chok bilan boshi va dumi tikiladi. Oq paxta eki trikotajdan tumshug`i uchun epqich bichilib, ramkasi zanjirsimon chok bilan tikiladi. Tikib bulgandan sung uraladi va urtasidan chiziqlar bilan kursatib quyilgan bosh qismidagi joyga tikiladi. Boshning uchiga buorun pushti mushchoqdan eki togmachadan tikiladi. Boshning pastki qismiga en tomonlariga qora charmdan kuz qorachig`i, zangori movutdan kuz osti qirqib tikiladi. Quloqlari ikki rangdan, tashqarisi gavdasi rangidan, ichkarisi pushti paxmoq eki trikotajdan qirqilib birlashtiriladi. Sung ungiga aylantirilib, ozgina chuziladi va bosh qismidan kursatilgan joyga tikiladi. Q7g’’’’74ch91la4 7ch7n ko‘‘‘‘4ra 57shak va 7la4ga j8l5la4 58k8sh.. Q9'g'84ch91la4 7ch7n k74pa 57shak va 7la4ga j8ldla4 58k8sh. B9lala4 b9g'chas8da gazlama, ma59 b8lan 8shlashga k3ng 17llan8lad8. B9lala4 s3v8b 76na6d8gan G`19'g'84ch91n8 7ula5am8zG`, G`19'g'84ch91n8 k868n584am8z kab8 mashg'7l95la4 7ch7n k34ak b7lad8gan 17llanmala4n8 5a4b86ach8la4 9'z 17lla48 b8lan 58kad8la4 b7n8ng 7ch7n 19'g'84ch91 k49va58n8 7lcham8 9l8nd8 va sh7nga m9s 18l8b k9'4pa 57shak b8ch8lad8. 1. T7shak b768 - ңүsm-3n8 gүsm. 2. Y9s581 b768-əhsm 3n8- əүsm. 3. K74pa b768 - ө0sm 3n8 - ңөsm. K74pa 69s581 j8l5la48 sh7 7lchamga m9s 18l8b b8ch8lad8 va 58k8lad8. K74pa 57shak 7ch7n ch85, sa58n, a5las kab8 gazlama 8shla58lad8, 7la4 mash8nada 58k8lad8 va 8ch8ga pau5a s9l8n8b 1av8b ch818lad8. J8l5la4 3sa 91 s7mp, ch85dan b8ch8lad8 va ch35la48ga l3n5ala4 19'68b 58k8lad8.

26

1. K74paj8l58 b768- өə 3n8- ңүsm. 2. Ch96shab b768 ө0sm 3n8 -ңөsm. 3. Y9s581 j8l58 b768 - ə9sm 3n8 - əo`sm 7lchamda b9'lad8.

Mavz7Ү Qh G`Ilgak b8lan 59’’’’18sh, hal1ala4n8 h9s8l 18l8sh 7s7lla48G`

RejasiҮ ə. Ta18sh amal86 san'a5n8ng b84 5748ga 9ushash bul8b, n8h96a5da zav1l8 va f96dasi. g`. B9lala4 b9g'chas8da 8sh b74chag8. q. T9'18shga k34ak b9'lad8gan 8p va 8lgakla4 b8lan 5an8sh5848sh.

AdabietlarҮ Ha4 b84 8ns9n d98m9 6a4a57vchanl8k 8sh18 b8lan 6asha6d8. U 8lm 9l8sh va h7na4 3gallashga ha4aka5 18lad8. Ch7nk8, b8l8m va h7na4 7n8ng d98m86 uol ld9sh8 va b96l8g8d84. SG zb3k ual18 1ad8mdan 19'l h7na4mandch8l8g8 s84ls48n8 ch7174 3gallab k3lgan. J7mladan, 9'zb3k u958n-18zla48 m9h84l8k b8lan kash5a, j8ak, d9'pp8, 59'n, s9'zana kab8la4n8 58k8sh b8lan sh7g'7llanganla4. Ula4 a5las va g8lamla4 59'18shgan. B94 u9mash69la4dan f96dalanganla4. H9z84g8 k7nga k3l8b a69lla48m8z 94as8da 19'lda k868m - 19'l19pchala4 58k8sh k3ng 48v9jlan8b b94m91da. Q9'lda 59'18shgan, k868m-k3chakla4 b35ak494 va b3j848md84, 7la4 a5las va g8lamla4 59'18shgan. B94 u9mash69la4dan 7n7ml8 f96dalanganla4. Ula4n8ng 59'18gan na4sala48n8 k9'4gan ha4 b84 8ns9nn8ng n8g9h8n8 9'z8ga 5945ad8. Ta18shn8 9'4gan8b 9lgan ha4 b84 u958n-18zla4, a69lla4 va 34kakla4 k868m-k3chakla4n8 574m7shda 8shla5ganla4. Ha4 u8l b767mla4n8 ha559 g8lamla4 va g8lamchala4 59'18sh m7mk8n. Ta18sh amal86 san'a5n8ng b84 5748ga 9'ushash b9'l8b, n8h96a5da zav1l8 va f96dal8d84. Ta18sh u958n-18zla4 7ch7n j7la m7n9s8b va 9z9da 8sh. T9'18shn8ng b9sh1a h7na4dan afzall8kla48 j7da kolr. Masalan, 59'18lgan k868m 6a491s8z b9'l8b 695ma6d8 69k8 5ashlab 67b948lma6d8. Ha4 b84 59'18sh h7na48dan uaba48 b94 u958-18z k34akl8 b767mn8 9s9nl8kcha 59'18b 9lad8 va 7m7man 59'18gan sa48 9'z-9'z8ga 8sh9nch va 6a4a57vchanl8k 19b8l86a58 9458b b94ad8. T9'18sh b8lan sh7g'7llanganla4 nafa1a5 kolgkat g9'zak zam9nav86 k868m-k3chakla4 6a4a5ad8la4, balk8 asabla48n8 ham sjg'l81la48n8 ham m7s5ahkala6d8la4. Ch7nk8, 59'18sh va158da 8ns9nn8ng flk48 z8k48 59'18sh ja4a69n8 b8lan band b9'lad8. R7h86 va j8sm9n86 da4sla4 7n758lad8. T9'18lgan na4sa 69k8 k868m b85ganda 3sa ka6f86a5la48 koChagSh` k9'zla48 va 1albla48 17v9nchda. T9'18shga k34ak b9'lad8gan 8p va 8lgakla4 b8lan 5an8sh5848b, 5a6694 8shla4dan nam7nala4 k9'4sa58lad8 va 5918sh s84la48 59'l81 57sh8n5848l8b b348lad8. ual1aka4n8 h9s8l 18l8shn8 k9’4sa58b G`zanj84G` ch9k8n8 59’18shn8 amalda baja48b k9'4sa58lad8. O17vch8la4n8 8shlashga 5akl8f 35gan h9lda 7la4n8 baja4a695gan 8shla48ga 4azba4l8k 18l8b, k9’4sa5mala4 b348b b948lad8.

B9lala4 b9g'chas8da 8sh b74chag8.

27

BOLALAR BOGG`CHASIDA ISH BURCHAGI. B9lala4 b9g'chas8da 8sh b74chag8n8 auam86a58 ka55ad84. B7nda b9lala4 8shla58l8sh8 m7mk8n b9'lgan asb9bla4 sa1lanad8. A) b8ch8sh 58k8sh k34ak b9'lad8gan n8na, 8p 57gmacha, gazlama, ga4d8sh, l3n5ach9kla4, 1a6ch8, s8m. B) B9g'd94ch8l8kda 8shla58lad8gan asb9bla4dan 54sha, lapa5ka, uaskash, k3km9ncha l36ka, ch3lakcha, j76ak 9l8sh7ch7n 5a691cha va k74akcha. C) Mashg'7l95 7ch7n k34ak b9'lad8gan kl36, 1a6ch8, b8g8z, p8ch91cha, a44a, 3g9v va san9a5 ch818nd8la48 uam sa1lanad8. Mashg'7l95 dav9m8da b9lala4ga asb9bla4dan 1anda6 f96dalan8sh k34akl8g8 74ga58b b948lad8. Da4s dav9m8da 8sh b74chag8n8nh 5ahm8n86n 43jas8 57z8lad8. B9lala4 59m9n8dan baja48lgan 8shla4 b8lan 5an8sh5848lad8. B9'z8lgan '68nch91la4 5a'm84lanad8.

Mashg`ulot mavzusi G`Igna tug`nog`ich yasashG`

Mashg`ulot vazifalari: Bolalarda uz qullari bilan foydali narsa-lar, uy-ruzg`or buyumlarini yasash istagini uyg`otish, qiyinchiliklarni engish, ishni orasta, yaxshilab bajarish, chiroyli kurinishga ega bulgan buyumlar tayerlash kunikmasini shakllantirish. Ish faoliyatini rejalashtirish. Harakatlar izchillligini belgilab olish eng zarur usullar kunikmasini shakllantirish. Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalarni uz - onalari, opalari va buvilarining qul ishlari bilan tanishtirish, ularning ishidan zavqlanishga urgatish, suzana, kashta, palaklar haqida suhbat utkazish. Mashg`ulotni jihozlash: Karton, rangli qog`oz, elim, uchirg`ich, mochalka eki qalin mato, qizil bueq. Mashg`ulotni borishi: Tarbiyachi mashg`ulotni kirish suhbati bilan boshlaydi. Shu payt guruhga buvijonimiz kirib keladilar. Bolalar bilan salomlashib bulgandan sung: -Bolajonlarim, men sizlardan erdam surab keldim. Palak tikaetib ignamni yuqotib quydim. Sizlar menga ignamni yuqotmaslik uchun igna tug`nogich yasab berasizlarmiO`- deb suraydi. Tarbiyachi: Bolalar, buvijonimizga erdam beramizmiO` /bolalarning javobi/. -Buvijon, Siz dam olib turing, bolalar sizning iltimosingizni erda qoldirmay, igna tug`nog`ich yasab beradilar, ular juda chaqqon, mohir va epchil bolalar. Qani bolalar, ishga kirishdik-aO` Buning uchun biz qaychini olib, mana bu karton kog`ozdan doira shaklini qirqib olamiz va uning ustiga uzimizga eqqan rangli qog`ozdan elimlaymiz. Bu tug`nog`ichimizning asosi buladi. Endi mana bu qalin shaklni asosga elimlab, bandini rangli qog`ozdan qirqish mumkin. Bargi ham shunday rangda bulishi uchun yashil qog`ozdan qirqib olamiz va elimlaymiz. Qulupnay sirtidagi oq nuqtachalarni muyqalamni uchi bilan quyamiz. Kartonning orqa tomoniga ilgich yasab uni elimlab quyamiz. Bolalar ishga kirishganlaridan sung tarbiyachi ularning ba`zilariga shaxsiy erdam berib boradi va ularning mustaqil ishlarini kuzatib boradi. Mashg`ulotning yakuni:

28

Bolalar ishlarini tugatib, buvijonlarini chaqirishadi va uz ishlarini topshiradilar. Buvijon va tarbiyachi ishlarni yaxshi bajargan bolalarni rag`batlantirib, uz minnadorchiliklarini bildiradilar. ularga mehnatning tagi rohatligi tushuntiriladi. Tevarak-atrof bilan tanishtirish va nutqni ustirish mashg`ulot-larida kattalar mehnati bilan tanishtirish rejalashtirilib, unda asosan badiiy adabiet bilan yaqindan tanishtirishning ahamiyati kattadir. Kichik eshdan boshlab bolalar uz faoliyatlarida maqsad quyish yullarini egallashga urgatiladi, bolalar kattalarning turli-tuman mehnat faoliyati turlari bilan tanishtiriladi. Mashg`ulot jaraenida bolalar berilgan topshiriqning ma`suliyatini his qilgan holda faoliyat kursatishlari va bunda guruh bolalarining qiziqishlari hamda tashkilotchilik xususiyatlarini hisobga olishlari kerak buladi. Mehnat jaraenida bolalarni bajargan ishlariga kura rag`batlantirib borish tavsiya etiladi. Bolalarning eshlariga kura, mehnat turlari ham murakkablashib boradi. Har bir bolada mustaqil mehnat qilish kunikma va malakalarini, xohish va istaklarini shakllantirib borib: ulardagi ilk qiziqishlar tarbiyalanadi. Katta guruh bolalari mehnatlari natijasini bilishga qiziqadilar: uz mehnatlarining samarasi sifatida qog`oz va eg`ochdan qandaydir uyinchoqlar yasaydilar. Shu yasagan uyinchoqlari bilan uynashlari uchun ularga imkoniyatlar yaratish kerak. Katta guruh bolalarining ham fikrlari tarqoq bulib boshlagan ishni oxiriga etkazishda chalg`ish holatlari ruy beradi: yuzaki qaraganda biron bir narsani yasash bola uchun juda osondek tuyuladi, lekin bola ketma-ket bajarishni etarlicha uzlashtirmaganligidan tarbiyachi bunday xolatni inobatga olib, bolaga har bir ishni oxiriga etkazishni tushuntirishi kerak. Dasturda bolalarning asosiy mehnat turlari alohida kursatib berilgan. Bolalarda mehnat kunikmasi va malakalarini tarbiyalashda quyidagi usullardan foydalaniladi: kursatish, tushuntirish, namuna, suhbat: Mehnat faoliyatiga bolalar muntazam raviщda jalb qilinganda, kattalarning bergan topshiriqlarini bajarish odati shakllanadi. Maktabgacha tarbiya yuriqnomasida asosiy maqsad bola shaxsining rivojlanishiga qaratilgan ekan, undagi tarbiya yunalishi shubhasiz uziga shaklni talab etadi. Shu vaqtgacha xukm surib kelgan asosiy usul bu tarbiyachining kursatmasi buyicha olib borilgan bulsa, endilikda esa bolaning faoliyatiga mos ravishda endoshilib uning ilk qiziqishlarini tarbiyalashga qaratiladi, ya`ni bolaning haetiy tajribasiga kura moslashish talab etiladi. Yakka mehnat topshiriqlarini bajarishni urganishda bolalar uncha katta bulmagan guruhchalarga biriktiriladi. Natijada jamoa asosida kichik guruhdan boshlab bolalarda mehnat qilish kunikmasi va malakalari shakllanib boradi.

Ertalabki nonushta va tushlik vaqtida bolalar enagaga erdam berishda ishtrok etadilar. orta guruhdan boshlab mehnat topshiriqlari murakkablashib, qul mehnati ham dasturga kiritilgan.

Mehnat turlaridan qul mehnatini tashkil etish bir muncha murakkabroq bulib, uni tashkil etish uchun oldindan tayergarlik kurish urgatish usullarini tug`ri qullash talab etiladi.

Quyida mehnatning shu turi buyicha tashkil etiladigan ta`lim mashg`ulotlaridan namuna keltiramiz.

Mashg`ulotning mavzusi: G`Kuzoynak g`ilofini yasashG` Mashg`ulot vazifalari: Bolalarga g`ilofning ahamiyatini, qullanilish jihatlarini tushuntirish igna va ipdan

tug`ri foydalanishga, ipning uchini tugishga, tikiladigan buyumga qarab mato va ip

29

rangini tanlashga urgatish, uz mehnatidan eavqlanish va uni qadrlash malakalarini shakllantirish.

Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalarga kuzoynak g`ilofini kursatish, u ikki qicmdan tayerlanishini aytish g`ilofga kuzoynakni solib quysa, chang bulishdan va sinib qolishdan saqlanishini bolalarga uqtirish: uni tikish unchalik murakkab emasligini aytib utish.

Mashg`ulotni jihozlash: Qalin mato, mato rangiga mos ip va igna. Mashg`ulotning borishi: Bolalar, bugun biz sizlar bilan kuzoynak g`ilofini tikamiz. Buning uchun mato rangiga

mos ip tanlashimiz kerak buladi, bulmasa tayerlagan g`ilofimiz xunuk chiqadi. Bolalar mato qanday rangda ekanO` Qora. Demak, ipning kanday rangidan olamizO` Ha, tug`ri. Endi bolalar ikkita mato olamiz va ularni ustma-ust quyib, chetlarini ti-kamiz. Ipning uchini tugishni unutmang, xupmiO` Ignani ung qul bilan ushlang, chap qul bilan esa matoning chetlarini mahkam bosib turing. Tikishda qaviq oralari bir xilda bulsin, aks holda chokingiz tekis bulmaydi va g`ilof chiroyli chiqmaydi. Chiroyli chiqmasa, hech kimga tikkan g`ilofimie eqmaydiG`. Ignani ehtietkorlik bilan ishlating. £ulingizga sanchilib ketmasin. Eng chiroyli tikilgan g`ilofni ota-onalarga, tarbiyachi opalarimizga va boshqa guruh bolalarimizga kur-satamiz.

Mashgulotning mavzusi: G`TovuqG` uyinchog`ini yasash /tashlandiq ashe-lardan foydalanish/.

Mashg`ulotning maqsadi: Bolalarni narsa yasaetganda extietkorlikka, bir yula bir necha ish qurollaridan: oddiy

qalamdan, qaychidan, /elimdan va muyqalamdan tug`ri foydalanishga, uz mehnatidan zavq olishga urgatish /bolalarning tovuq va tuxum haqida tassavurlarini kengaytirish, uy xayvonlari va parrandalariga nisbatan muhabbatlarini mustahkamlash.

Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalar bilan birgalikda tovuqlarni diqqat bilan kuzatish, tuxumni kuzdan kechirish,

/she`r, topishmoqlar ed oldirish/ tovuqlarga don berish. Mashg`ulotni jihozlash: Ichi bushatilgan tuxum puchog`i, oq qog`oz, oddiy qalam, elim, bueq, muyqalam. Mashg`ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar bugun ertalab nonushtada nima edikO` Ha,

tug`ri: tuxum edim. Tuxum juda mazali. Sayrda sizlar bilan nimalarni kuzatgan edikO` £ani kim esladiO`

Ha, tovuqlarni. ularning nimalari bor ediO` Bolalarning javobi /dumi, kuzi, qanotlari/. Bilasizlarmi bolalar, /tuxumni eb bulgandan keyin uning pustlog`ini tashlab yubormasdan, chiroyli uyinchoqlar yasash mumkin. Hozir biz sizlar bilan tuxum puchog`idan uyinchoq tovuqni yasaymiz.

Buning uchun extietkorlik bilan ichi bushatilgan tuxumni olamiz. Mana bu oq qog`ozga tovuqning en qanotlorini, dumini mana bu oddiy qalam erdamida chizib olamiz va qirqamiz, sungra uni elimlab, tuxum puchog`iga epishtiramiz. /Mana, tovuqning qanotlari hosil buladi. Tumshug`ini ham epishtiramiz. Sungra muyqalamni bueqqa tekkizib, dum, qanot uchlarini va kuzlarini chizamiz.

Qaranglar, bolalar, tovuq uyinchog`iga uxshadimiO` Sizlar ham ishinglarni yakunlanglar. Hozir hammamiz birgalikda jonli burchakka borib tovuqlarga suv va don berib kelamiz. /Sharoitni hisobga olgan holda/.

30

Yuqorida keltirilgan mashg`ulot namunalaridan xulosa shuki, bolaning biror bir buyum yasashi eki ayrim topshiriqni bajarishda, avvalo ularning qiziqishi /har bir bola nazardan chetda qolmasligi/ hamda uning mexnat kunimasi va malakalarini tarbiyalash asosiy maqsad etib olinishi zarur. Bolalarning biror muddat ichida /masalan, oy eki yarim yil da-vomidagi /olgan bilim, kunikma va malakalarini aniqlashga qara-tilgan mujassam mashg`ulotlar utkazish tavsiya etiladi. Quyida taxminiy mujassam mashg`ulotlar rejasini havola etamiz.

Mashg`ulotning mavzusi: GNon azizG`. Mashg`ulot vazifalari: Bolalarda dunedagi eng aziz narsa nonga, uni qadrlash va kattalar mehnatiga qiziqish

uyg`otish. Non tayer bulgunga qadar g`allakor, nonvoylar tomonidan qilinadigan mehnatlarini qadrlash va hurmat qilishga urgatish, mehnat qilishga qiziqish uyg`otish.

Mashg`ulotni jihozlash: Turli xil kuriniщdagi nonlar, undan tayerlangan pishiriqlar, xamir, zuvalachalaru chakich.

Mashg`ulotning borishi: Bolalar fikrini jamlab, ularga turli xil non turlarini kursatish va uni bunedga kelishi,

g`allakor, zavod ishchisi, nonvoylar mehnati haqida suhbatlashish. Qadim-qadimdan bizning davrgacha etib kelgan rivoyatlarda ham nonning qadr qimmati haqida hikoya qilinganligi haqida suzlab bering.

G`NON ISIG`G` hikoyasini sahnalashtirish. Zal milliy kurinishda: Xusayn Boyqaro taxtda xael surib utiribdi.

Shox:-Menga dunedagi eng mazali narsani olib keling. Vazirlar:-Marhamat shoxim /gul keltiradilar/. Shox: -yuq, bul zmas. Vazirlar chiqib ketadilar. Vazirlar:- Marhamat, shoxim /qalampir munchoq olib keladilar/. Shox:- yuq, bu emas. Sizlarga uch kun muxlat: shu uch kun ichida dunedagi eng yaxshi narsani keltiringlar. Vazirlar:- Xup buladi, shoxim. ə-Vazir: - endi nima qilamiz, shoximiz aytgan narsani qaerdan olamizO` g`-Vazir: - Buni faqat ustoz Navoiydan surash kerak /ular Navoiyning oldiga

boradilar/. Vazirlar:- Assalomu alaykumƏ Navoiy:- Vaalaykum assalomƏ Vazirlar:- Shoximiz dunedagi eng mazali narsani keltiring dedilar. Dunedagi eng

mazali narsa nimadir.O` Navoiy:- sizlar dehqon boboning oldiga boringlar. Vazirlar dehqon boboning oldiga

boradilar. Navoiy vazirlar:- Assalomu alaykumƏ Dehqon:- Vaalaykum assalomƏ Navoiy:- Dehqon bobo duneda eng mazali narsa nimadirO` Dehqon bobo:-/savatda non beradi/ Mana shu nonlarni olib boringlar. Vazir:- Shoximiz, xuzuringizga Navoiy dehqon bobo bilan keldilar, ruxsat bering. Shox:- BorakalloƏ Ofarin, rahmat dustim Mir AlisherƏ Navoiy:- Rahmatni menga emas, dehqon boboga ayting.

31

Shox:- Sarpo keltiring. Dehqon boboga sarpo keltiradilar. Dehqon bobo:- Rahmat, shoximƏ Vazirlar:- Muborak bulsinƏ Mana, haqiqatdan ham nondan aziz narsa yuqdir. Kelinglar, endi biz ham uz qulimiz

bilan non yasaymiz. Bolalar bilan birgalik-da xamir qorish, zuvalachalar olib non yasash, uzlari xohishlari buyicha chiroyli bezaklar bilan bezashni taklif etish.

Bolalar:- Ha. Tarbiyachi:- Marhamat bolalar uzinglar xohlagan ish bilan shug`ullaninglar. Sizlar ham

shulardek usta bulasizlar. Bolalarning hammalari uz ish joylariga utiradilar. Bir tomonda beshik yasovchi va unga bueq beruvchi ustalar, ikkinchi tomonda esa palak, suzana, duppi tikuvchi chevarlar.

Beshik yasovchi usta: Mehnat unumli va samarali bulishi uchun kuy va qushiq xamisha hamrohdir. Navbat qushiqqa /Qizlar qushiq aytib uy-naydilar/.

usta:- Mehnat kishiga zavq bag ishlaydi, mehnat haqidagi maqollardan aytsangiz. ə-bola - Mehnatdan kelsa boylik, Turmush bular chiroylik. g -bola- Odamni mehnat bezaydi. q-bola- Mehnat- mehnatning tagi rohat. ң-bola- Mehnat qilib topganing, £andu asal totganing. ө-bola- Mehnatsiz ish bitmas. ү-bola- Odamning quli gul. o -bola- Rohatning onasi mehnat. /ug il bolalar G`DilxirojG uyinini ijro etadilar/. Mashg`ulot oxirida har bir bola uz qilgan ishini namoyish qiladi. Tarbiyachi:- Bolalar, mehnatdan keyin dam olish qanchalar yaxshiƏ Kelinglar, bir qiziqarli

uyinlardan uynaylikƏ Oyining nomi: G`Dor uyiniG . Katta guruhdan boshlab mato, igna bilan ishlashga ham alohida e tibor beriladi. Bolalar

matoning sifatiga qarab, undan foydalanishga urgatiladi. Bolalar ignaga ip utkazishni, ip uchini tugishni ilgak tikishni, shu bilan birga yurma va qaytarma choklar tikish malakalarini egallaydilar.

Bolalar urug lik uchun turvacha, igna qadaydigai estiqcha, peshband, choynak uchun taglik va qalpoqcha, qozon va choygum ushlagichlarni matoni ichki tomonidan atroflarini tikib, turttala tomoni tikilgach, ilgak urnatish, ungiga ag`darib tikish kabi ishlarni bajaradilar. uydagi jihozlardan: vaza, kuzachalar ostiga quyiladigan taglikni tayerlashda mato chetlarini sug`urib kokil hosil kilinadi. Bolalarga gazmollardan maqsadga muvofiq foydalanish: eski pal to eqalaridan yumshoq uyinchoqlar: quencha, ayiqcha tikish, tayer andoza erdamida mato ustiga nusxa tushirib, chiziq buyicha bir tekisda qirqish va tikish urgatiladi.

Turli naqshlar tuzishning dastlabki malakalarini ustirishga hamda buyumlarni, jihozlarni tayerlashga alohida e tibor beriladi. Jumladan, choyshab, qiyiqcha, palak, kirpech, dorpech, va boshqalarning naqshlarini tikishga ham urgatib boriladi.

Tarbiyachi bu ishlarni bolalarga quyidagi tartibda tushuntiradi, buyumlar tasviri sidirg`a matoga tarbiyachi tomonidan chizib beriladi, sung zirh chizig i buyicha bolalar tikadilar. Bolalar eg`och bi-lan ishlashga urgatib boriladi: sabzi taxta, uqlov, chakich, eyg ich, juva, karovat, divan, xontaxta,

32

qushlar uchun in, belkurak, aravacha, engil avtomobil , avtobus, samolet, kabilarni yasashga urgatish ishlar jumlasidandir.

Bu buyumlarni yasashda bolalarga randa asbobi bilan ishlash kunikmasi va xavfsizlik texnikasiga rioya qilish malakasi hosil qilinadi. Taxtalar yuzasini tekis holatga keltirish, buyum qismlarini /elim eki mix/ erdamida bolg`acha bilan mixlab birlashtirish, arralangan taxta chetlarini turli rangdagi naqshlar bilan bezash urgatiladi. Natijada bolalar oddiy texnik malakalarini egallay boradilar. Randa, arra, bolg`acha, mix, qaychi, bigiz, angishvona kabi asboblar bilan ishlash malakalarini uzlashtiradilar va buyumlarning uziga xos xususiyatlari bilan ham tanishib boradilar.

Qog`ozdan duppi yasash. Kvadrat shaklidagi qog`ozni olib /katta-kichikligi ixtieriy olinadi/ uni diagonal buyicha markazini

aniqlab olamiz. Sungra teng ikkiga buklaymiz, qolgan burchagining biri olinib, markaz tomoni buyicha buklanadi, orqa tomoni ham xuddi shunday buklanadi. Buklangan tomoni ichki tomonga qarata buklanib, boshqa burchagini ə sm qayirib olinib, pastki qog`ozning burchaklari qayirib, buklanib chiqiladi va chetidagi burchakka, kirgizib quyiladi. Orqa tomoni ham xuddi shunday bajariladi. Mana duppimiz tayer, endi uni bezatishimiz kerak. Ingichka muyqalamni olib, oq rangga botiramiz, duppining turt tomoniga garmdori shakli chiziladi. Duppilarning gulidagi garmdori shaklini tasvirlanishi bolalar chidamli, qurqmas, matonatli, sabrli bulish kabi ma`noni anglatib, ularni shunday bulishga undaydi.

Qizlarimiz duppilarni turli ranglardan foydalanib, har - xil gullar bilan bezatib chiqadilar. Bu esa qizlarning doimo guldek ochilib, chiroyli bulib yurishlarini ifodalaydi, hamda bir yula ularning boshlarini oftob issig idan asraydi.

Buvijonlarimizning aytishlaricha, bosh kiyimni juda ehtiet qilish kerak. Eskirganda ham tashlab yubormay, undan yana ruzg`orda erdamchi buyum sifatida foydalanish mumkin. /Masalan: bedana uchun tur xalta kabi/. Qizlarimizning duppilariga gulni mana bunday chizamiz, gul urtasiga sariq rangli nuqta quyib, atrofiga qizil rangda gul yaproqlarini chizamiz. Agar uyingizda duppingiz bulsa, unga qarab gulni chizsangiz ham buladi. Har - xil rangdan foydalanaetganda muyqalamni yaxshilab yuvib, salfetkada artib olishni unutmang.

33

PAP`e-MAShe USULIDA BUYuMLAR YaSAShGA URGATISh. Hozir pap`e-mashe usulida lagan yasashni kurib chiqamiz. Suvni yaxshi shimadigan ikki xil

rangdagi yupqa qog`ozni olib, uni mayda bulakchalarga bulamiz va elim, suv tayerlab olamiz. Lagan sirtiga vazelin eki moy surtiladi. Oq yupka qog`oz bulaklarini suvga botirib lagan ustiga tekis qilib suv bilan epishtiramiz. Navbatdagi qog`oz qavati esa boshqa oq rangdagi qog`oz bulaklaridan elimlanadi. Bu uz navbatida qog`oz qavatlarini yanglishib ketishidan saqlanadi. Bu holat ү-o marotaba takrorlanadi, oxirgi qavatni epishtirish oq rangdagi qog`oz bilan tugatilishi kerak.

Sung q-ң kun yasalgan buyumni yaxshilab quritilgandan keyin sirtidagi qog`oz qolip ajratib olinadi. £olipning ichki qismini tekislab, unga hohlagan nusxada chizamiz. Masalan: paxta gulining nusxasi va shu kabilar.

G`KIShKINTOY USTAXONASIG

Tabiiy materiallardan G`TizimchaG yasash: kartondan G`StakanchaG , matodan G`Muyqalam artgichG . Tabiiy materiallardan G`Ninachi va chumoliG yasash kabi.

Mashg`ulotning vazifalari. Bolalarni tabiiy materiallardan, kartondan, matodan foydalanib, turli ashelar yasashga urgatish.

Qul mehnati bilan shug`ullanishga urgatishni davom ettirish. Bolalarda uzlarining mehnat kunikmasi va malakalarini mustaqil ravishda qullashni, intilishlarni tarbiyalash. Bolalarni tabiatni asrash va muxofaza qilishga urgatish.

Mashg`ulotni jihozlash: dub daraxti, kashtan daraxti mevalari, na`matak guli mevasi, patlar, plastilin, novdachalar, karton qog`oz, elim, ip, igna, mato qiyqimlari.

Mashg`ulotning borishi. Bolalar, ulkamizda lotin kuz fasli kezmoqda. Bilamizki, kuz faslida sabzavot, mevalar pishadi,

tug rimiO Manzarali daraxtlarning mevalari ham pishib, kuchalarimizda, xiebonlarda ostiga tukilib etibdi. Bilasizmi, bolalar bugungi mashg`ulotimizda sizlar bilan ana shu manzarali daraxt mevalaridan uyinchoqlar yasaymiz. Faqatgina uyinchoqlar emas, birinchi marta birinchi sinfga boradigan uquvchi kichkintoylarimiz uchun hisob-kitob mashg`ulotida foydalanish mumkin bulgan tizimchalarni ham yasaymiz. Tizimcha yasalishi uchun qa-linroq ip olamizda kashtan mevasini teshib, ip utkazamiz. Dastlab bolalar ə0 raqami ichida sanashni urganishlari sababli, tizimchaga ə0 ta mevani ipdan utkazib chiqamiz. Bu tizimchani eman daraxti mevasidan ham tayerlash mumkin. Agar meva bir oz kurib qolgan bul sa, ozroq suvga solib quyilsa, ustki pustlog i yumshaydi va tizimchani tayerlash mumkin buladi. Qani kim sanab beradiO

Bolalar javobi: -Barakalla, -Bolalar, sizlar bilan mana bunday stakanchalar tayerlaymiz.

(qog`oz qalinroq bulishi kerak). Kvadrat shaklidagi karton qog`oz olib, undan doira qirqamiz. Sung turtburchak shaklidagi qog`ozning pastki qismini bir sm enlikda qoldirib arra tishlariga uxshatib ke sib chiqamizda, ikki tomonini elimlab, pastki qismidagi qirqilgan bulaklarga elim surtamiz va doirachaga elimlaymiz. Stakancha tayer.

-Bolajonlar, sizlar ham stakanchangizni tayerlab buldingizlarmiO`...

34

-BarakallaƏ Stakan tayer bulgan bulsa, endi muyqalamni artish uchun artgich, salfetka, tayerlaymiz. Keraksiz matolardan bir necha kvadratchalar qirqib undan doirachalar hosil qilamiz. Doirachalarni ustma-ust quyib, urtasidan tiqib quyamiz. Mana muyqalam artgich ham tayer buldi.

-Bolalar, uyinchoq ham yasaylik, deyapsizlarmiO Albatta, uyinchoqlar ham yasaymiz. Hozir na`matak va kashtan daraxtining mevasidan Ninachi va chumolini yasaymiz. Buning uchun kashtan mevasini olib, unga sal kichikroq kashtan mevasidan chumolining bosh qismini urnatamiz, oeq-qullarini esa novchadan yasab, tunkaga utkazib quyamiz, kuzlarini esa plastilindan yasaymiz. Ninachining tanasi kashtan mevasidan tayerlanib, uning orqa tomoniga gugurt chup urnatib, kichik kashtandan bosh qismni yasaymiz: qul-oeqlarini aso novdadan tayerlaymiz. Manzarali daraxt mevasidan qanotlarini yasab, plastilin erdamida epishtiramiz. Mana, ninachimiz ham tayerƏ Qani eslangchi, ninachi haqidagi qaysi masalni bilasizO

Bolalar javobi rag`batlantirilib, mashg`ulot yakunlanadi. Bolalarga chiqindi materiallari (ip, shoyi, muyna, polietilen kabilar)dan foydalanib har xil

mazmunda applikatsiyalar tuzing, matolardan uyinchoqlar, turli bayram ertaliklari uchun ertak kahramonlarining kiyimlari hamda matolardan quvnoq qiziqchilar, petrushkalar kiyimlarini tikishga ham urgatiladi. Bolalarning uzlari yasagan uyinchoqlari didaktik, ijodiy, harakatli uyinlar jaraenida namoen buladi.

Bolalar bog`chalarida G`MOHIR QOLLARG tugaragini tashkil etish va unga ancha iqtidorli bolalarni jalb etish mumkin. Bunda bolalar tugarak mashg`ulotlari jaraenida turli badiiy materiallar tabiiy va tashlandiq materiallar, rangli qog`oz, karton va x.z.lar bilan ishlash usullarini urganadilar. oz tajribalari, bilim va kunikma-larini ham mustahkamlanib boradi.

Tugarakda qatnashuvchi bolalarni g guruhga: ug il va qizlar guruhiga bulib olish mumkin. Qiz bolalar: dastrumol, salfetka, qug irchoqlar uchun kuylaklar tikadilar. og il bolalar esa gugurt qutisidan shipildoq, stol, stul, karavot, divan kabilarni yasaydilar.

Maktabgacha tarbiya eshidagi bolalar tabiiy materiallardan stol eki tut daraxtidan, novdalaridan G`non savatiG`ni va savatcha tukish archa, dub daraxtining mevalaridan, juxori sutalaridan uyinchoqlar yasashga urgatiladi. Juxori sutasining ustidagi pustlog i, barg laridan eshik ostonasiga eziladigan gilamcha tuqish archa daraxtning mevasidan esa toshbaqa, eng`oq pallasidan kema, dubdan qushimcha manzarali daraxtlarning mevasidan odamchalar, tipratikon yasaladi: ular duradgorlik elimi erdamida qismma-qism epishtiriladi. Shuningdek, zarqog`ozdan foydalanib, har xil munchoqlar, devorga ilib quyiladigan sovg`alar tayerlash ham mumkin. uni tayerlash uslubi quyidagicha tanlangan tasvir zarqog`ozga chizilib, tasvirdan tashqari joylari sezmaydigan sterjenli ruchka erdamida teshiladi. Bu usul misgarlikdagi chekanka usulini eslatadi. Tayer bulgandan sung tasvirli zar qog`oz kartonga qoplanadi va chetlari kartonning orqa tomoniga buklab quyiladi, orqasiga ilgich qilib, osib quyish mumkin. Bu buyumdan bayramlarda, tug ilgan kunlarda sovg`a tariqasida foydalanish qulaydir. Bolalar uzlari yasagan uyinchoqlarni birgalikda kurib, chiroyli qilib tayerlaganlarini ajrata oladilar va bu ishni xursandchilik bilan bajaradilar. Bolalarda bu ishlar orqali uz mehnatlari natijasidan zavqlanish, mehnatga muhabbat, tejamkorlik, g`amxurlik va shu kabi his-tuyg`ular rivojlantirilib boriladi.

QO%OZ BULAKLARIDAN SABZAVOT VA MeVALAR, TARVUZ QOV UNLAR YaSASh.

Tarvuz yasash uchun oddiy havo pufagini olamizda uni puflab, dumaloq shakl hosil qilamiz. Havo pufagini sirtiga suvda namlangan qog`oz bulaklarini bir tekis joylashtirib chiqamiz. ustidan PVA elimini surtib suv shimadigan qog`oz bulaklarini elimlaymiz. £og`oz bulaklari ikki xil qog`oz

35

turdan yirtib tayerlanadi. Navbatma-navbat u eki bu rangdagi qog`oz elimlanadi. Avvalo bir qavat suv shimadigan qavatidan oq qog`oz va shu tariqa qavatma-qavat elimlanadi. ustki qavati tekis bulishi uchun burni maydalab elim bilan aralashtirilib surtilib chiziladi: qurigandan sung kerakli bueqqa buyaladi. Masalan: tarvuzni yashil rangga, qovunni esa sariq rangga va h.k.

Mashg`ulotning mavzusi G`NASTARING gulini yasash. Mashg`ulot vazifasi: Bolalarga qog`ozni bir necha bor buklab qirqish asosida gul barglarini

qirqish va uni novdaga elimlab, chiroyli gullagan nastarin gulini yasashni urgatish. Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalar bilan hovli eki kuchadagi nastarin daraxtini gullagan vaqtida

kuzatish. Nastarin gulining tuzilishiga, rangiga, novdada joylashishiga bolalarning e tiborlarini jalb qilish.

Mashg`ulotni jihozlash. Bolalarga etarli miqdorda novdachalar, binafsha rangdagi gijim qog`ozi, PVA elimi, elimlash

uchun muyqalam. Mashg`ulotning borishi: Bolajonlar mana ulkamizga guzal bahor fasli kirib keldi. Bahor faslida tabiatda juda katta

uzgarishlar sodir buladi. Daraxtlar kurtak chiqarib, barg eza boshlaydi. Bahor faslida ulkamiz kum-kuk maysalarga va gullarga burkanadi.

Bolalar, mana bu gulning nomi nima va uni qaerda kurgansizO Tug`ri, mening qulimdagi gulning nomi nima nastarin guli. Bu gul har yili ilk bahorda gullaydi: uning gullariga qarang oq va tuk binafsha rangli buladi. Barglari esa yashil rangda. Bu haqida hatto shoirlar she`r ham bilganlar eshitib kuring:

Bog imda nastarin bor, Gullaydi har ilk bahor, Nastarin guli mayda Bunday gul bordir qaydaO She`r eqdimi bolalarO Bugun sizlar bilan nastarin gulini yasashni urganamiz. Buning uchun

stol ustidagi ashelardan foydalanamiz. Binafsha rangdagi g ijim qog`ozdan kvdrat shakllar kesib olamiz sung uni ikkiga va turtga buklab, kichik kvadratcha shaklini hosil qilamiz. Kvadratning bir uchini ushlab ochiq uchlarini qaychi bilan doira kurinishida qirqib olamiz. Buklangan qogozni ochib, urtasiga barmog imizni quyib, gul barg- larining chetini qirqib, orqasiga ozgina muyqalamda elim surtib, novdaga elimlaymiz.

Gullarni elimlash jaraenida tarbiyachi bolalarning e tiborini nastarin guliga qaratmog i lozim. Bunda ularga ishni ozoda, tartib bilan, qaychi va novdadan ehtietkorlik bilan foydalanib, bajarish urgatiladi. Mashg`ulot davomida bolarning ishlari baholanib, rag`batlantirilib boriladi.

Har bir stolga bolalarning uzlari yasagan guldonlar quyiladi va tayer bulgan gullar unga solib quyiladi.

Mashg`ulotni yakunlash: Bolalar, qaranglar, siz yasagan gullar qanday chiroyli, xonamizni bezatayapti. Bolalar uzlari

yasagan nastarin gullarni kurib, qilgan ishlaridan zavq olishga yunaltiriladi. Mashg`ulotning mavzusi: Atirgul shaklini yasash. Mashg`ulot vazifalari: Bolalarga turtburchak shaklidagi kog`ozni ikki buklab, oval shaklidagi

qirqib, gulning yaprog ini qirqib olish, ishni ozodalik bilan bajarish, boshlagan ishni oxiriga etkazish malakalarini singdirish.

Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalar bilan tabiat quyinida atirgulning usishini kuzatish, uning turlari haqida suzlab berish.

Atirgulning tuzilishiga bolalar diqqatini jalb qilish. Mashg`ulotni jixozlash: Mashg`ulot uchun bolalarga etadigan miqdorda g ijim qog`oz, elim, qaychi, sim, ozgina paxta.

36

Mashgulotning borishi: Bolalar, sizlar bilan bugungi mashg`ulotimizda birga kuzatgan atirgullarni yasashni urganamiz.

Kerakli ashelar oldingizga quyilgan. Sizga atirgulni qanday yasash kerakligini tushuntirib beraman. Diqqat bilan qarab turing, keyin birgalikda yasaymiz. g ijim kog`ozdan ү ta turt burchak shakl qirqib olinadi. uni ikkiga buklab, yuqori qismining burchaklari aylana holda qirqib olinadi. Shu tariqa turt-burchak shakl oval shakliga keltiriladi. Har bir qog`ozning dumaloq tomonini qalamga urab, ochib yuboramiz. Natijada kog`ozning chetlari qayrilib qoladi. Har bir kog`ozni qalamga urab, chetini qayirib chiqamiz. Sung, urtasidan (bunda qayrilgan tomon yuqorida buladi) barmoqlarimiz bilan chap va ung tomonga sindirib, tortsak, g ijim kog`oz tekislanadi va atirgulning gultojibargi hosil buladi. Qolganlariga ham xuddi shunday ishlov beriladi. Navbatdagi ishda qulimizga ueunligi g`ө-q0 sm bulgan yug`on simni olamiz. Sim uchiga sariq-rangdagi g ijim kog`oz eki sariq bueqqa botirilgan paxtani urnata-miz. uning atrofiga cheti qayrilgan va pastki qismi bir tutam qilib yig ilgan gul yaproqlarini birin-ketin joylashtirib, uni ip bilan mahkamlab quyamiz. Yashil rangdagi qog`ozdan eni ə sm-li kesmalar qirqib, gulning gul osti yaprog ini urnatgandan sung, simga yashil rangdagi kog`ozni urab chiqamiz. Gul osti yaprog i bir iecha marotaba buklangan yashil rangdagi qo-g`ozdan qirqib olinadi. Atirgul bargi ham alohida tayerlanadi. Gul bandiga sim uralaetganida gul bargi bandiga qushib, urab yuboriladi. Gul bargi ikki buklangan qog`ozdan qirqib tayerlanadi. Barg chetlari kungurali buladi, har bir gul bargini tabiiy bargiga uxshatib, orasiga ingichka sim qushib elimlab, tayerlab olamiz. Bolalarga gulning yasalishini tushuntirib bulgandan sung, tushunchalari savollar erdamida aniqlab olinadi. Sungra, bolalarga atirgulni mustaqil ravishda yasashlari tavsiya etiladi. Bolalar gulni yasab bulganlaridan sung, barcha ishlar birgalikda tahlil qilinadi va yaxshi ish bajargan bolalar rag`batlantiriladi.

Mashg`ulotning mavzusi: Gullagan shaftolining novdasini yasash.

Mashg`ulot vazifalari: Bolalarning qog`ozni bir necha marotaba buklab, qirqish asosida gul barglarini hosil qilish gul barglarini novdaga elimlab, chiroyli gullagan shaftoli novdani yasash malakalarini ustirish.

Mashg`ulotga tayergarlik: Bolalar bilan hovli eki kuchadagi gullagan shaftoli daraxtini kuzatish. Gullarining tuzilishiga,

rangiga, novdada joylanishiga e tiborlarini jalb qilish. Mashg`ulotning borishi: Bolajonlar, mana ulkamizda bahor fasli kirib keldi. Bahor fas-lida tabiatda juda katta uzgarishlar

ruy beradi. Shoirlarimiz aytganidek: G`Keldi bahor, gul bahorG Erib bitdi, oppoq qor. uchib keldi, qushlarjon Daraxtlar taqdi marjonG . Ha, daraxtlar taqdi marjon. Shoirlarimiz, daraxt kurtaklarini marjonga uxshatishyapti, bir oz vaqt

utgandan sung, daraxtimiz chiroyli bulib, chaman - chaman gullaydi. Keling, bugungi mashg`ulotda, xuddi shunday gullagan daraxtlarning novdasini biz ham tayerlashni urganamiz. Biz sizlar bilan gullagan shaftoli novdasini yasaymiz. Kerakli ashelar oldingizdagi stolga quyilgan. Novdani oldimizga quyib, pushti rangdagi g ijim qog`ozdan kvadrat shaklini qirqib olamiz. uni ikkiga, sung turtga buklaymiz, natijada kichik kvadratchalar hosil buladi. Buklangan kvadratchaning bir uchini ushlab turib, ochiq uchlarini qaychi bilan yarim doira tarzida qirqib olamiz, buklangan kog`ozni ochamiz. ortasiga barmog imizni quyib turib, gul barg cheti qayrilib qoladi. Chuqur joyining orqasiga ozgina elim surtiladi. Sungra novdaga elimlanadi. Gullarni elimlaishdan oldin tarbiyachi bolalarga

37

shaftoli guli novdada qanday joylashganligini eslatib, tabiiy holiga uxshatib, ketma-ket elimlash kerakligi uqtiriladi. Gul yaprog ini qirqa olmagan bolalarga yakka holda erdam kursatiladi. Mashg`ulot davomida bolalarning yaxshi ishlari rag`batlantirilib boriladi.

Tayer novdalarni solib quyish uchun xar bir stolga, bolalarning uzlari yasagan guldonlar quyib chiqiladi. Bolalar gullagan novdani guldonlarga solib quyadilar.

Bolalar qarang, siz yasagan gullab turgan shaftoli novdachalaringiz xonamizni yana ham chiroyli kilib yubordi,- deb bolalarni uz ishlari natijasidan zavqlanishga urgatib boriladi. Shu tariqa mashg`ulot yakunlanadi.

ez oyida bolalarning uz qullari bilan yasagan uyinchoqlardan uyinchoq teatrlari, stol va barmoq teatrlari tashkil qilganda foydalanish mumkin. Bunda bolalar nafaqat oddiy tamoshabin, iste`molchi bulib qolmasdan ular mehnat qiluvchi, ijodkorga aylanib, uzlaridan kichik uka-lariga teatr kursatish bilan hursand qiladilar.

Barmoq teatri uchun uyinchoqlarni qog`ozdan yasash mumkin. Bu uyin-choqlar konussimon, eki tsilindrga uxshash bulib, barmoqlarga kiyish uchun qulay bulishi kerak. eki kartonga chizib qirqilgan shakllardan: qizcha, qushcha, hayvonlar boshining orqa tomoniga kichik karton kog`oz qoldig idan barmoq siqgulik qilib epishtirib quyish mumkin.

Teatr qahramonlarini kata - kichik qutichalardan yasash mumkin. Tarbiyachi uning qulay tomonidan barmoq sig`adigan kichik teshikcha qilib quyadi, masalan: gugurt qutisidan, kublardan, dumaloq shakldagi qutichalardan va boshqalardan. Barmoq teatri uchun turli xil gazlamalardan foydalanish ancha keng tarqalgan. Bunda gazlamaning sitilib ketmaydigan xili tanlanadi va uning teskari tomonidan tikib, sungra ungiga ag`darib, qolgan joyi tikib chiqiladi. Bolalarga /katta guruh/ andazaning teskari tamonidan tikishni, kuz, qosh, burun, og iz kabilarni tikish eki epitirish kerakligini aytib, ularni bajarishga undash mumkin. Bolalar mustaqil soch, jiyak, lenta va turdan bezaklarni uzlari tikadilar.

G`Bolalar bogchasida tarbiya dasturiG`da ham bolalarda mehnatga muhabbat uyg`otish, kattalar mehnatini qadrlashga odatlantirish, turli mehnat kunikmalarini hosil qilish, qilingan mehnatga baho berish kabi vazifalarni amalga oshirish nazarda tutilgan. uy vazifalarini bajarishda esa barcha faoliyatlar qatori qug irchoq teatrlari ham alohida urin tutadi. Bunda bolalar asar orqali uning mazmuni mehnatsevarlikni, mehnatning katta-kichik bulmasligini, mehnatning tagi rohatligini anglab etsalar, dangasalarga nisbatan nafrat bilan qaraydigan buladilar.

Shunday qilib ezgi ta til kunlarida bolalar foydali mehnatga urgatib boriladi. ezda kungil ochish vaqtlarida utkaziladigan qug irchoq teatrlari-ni bolalar bilan birga tashkil

qilish foydalidir. Agar tarbiyachi katta guruh bolalariga G`Bolalar, bugun biz qug irchoq teatrlari uchun har xil uyinchoqlar yasaymizG , desa bolalar үu taklifni juda katta qiziqish bilan qarshi oladilar. Tarbiyachining tushuntirishlarini diqqat bilan tinglaydilar va iloji boricha uyinchoqlarni ustalik bilan chiroyli kurinishda bajarishga harakat qiladilar. Bunda bolalar tanish ertak kahramonlarining tasvirini chizadilar, qirqadilar, yasaydilar. Bu mehnat bolalarning qul mehnatlari turiga kirib, qog`oz, qaychi, igna, elim va boshqa narsalar bilan ishlash malakasini shakllantiradi. Shu bilan birga har xil gazlamalarning nomlarini bilib urganib boradilar. Bu mehnatning natijalarini bolalarning uzlari kuradilar va uni osonlik bilan buned bulmasligini his kiladilar va kattalarning ijodiy mehnatiga nisbatan munosabatlari ijobiy tomonga uzgaradi.

Quyida ezda bajariladigan kungil ochar mashg`ulotlarida G`qug irchoq petrushka yasashG mavzusining ishlanmasi berilgan.

Mashg`ulotning mavzusi G`Kugirchok PetrushkaG qug irchog ini yasash.

38

Mashg`ulot vazifalari: Bolalarga G`PetrushkaG qug irchog ini yasash usullari haqida tushuncha berish. Nina, ipdan, tug`ri foydalanish, ip uchini tugish malakalarini ustirish. Yasaydigan uyinchoqqa mos mato va unga mos rangda ip tanlashga urgatish, matoni tejab ishlatish va qaychidan ehtietkorlik bilan foydalanishga odatlantirish. Ishni sifatli qilib oxiriga etkazish malakalarini mustahkamlash.

Mashg`ulotni jixozlash: Har xil rangdagi drap matolari, paxta, ip va igna. Mashg`ulotning borishi: Bolalar, bugun bizga kim mehmon bulib keldiO Qani qaranglar-chi uni taniysizlarmiO Ha,

tug`ri bu qug irchoq G`PetrushkaG Qaranglar bu qugirchok petrushkamiz juda quvnoq, shux raqsga tushishni biladi. Mana qaranglar /petrushkani raqsga tushiradi/. Endi bolajonlar sizlar bilan birgalikda quvnoq petrushka uyinchog ini matodan yasaymiz. Men sizlarga G`PetrushkaG ug irchog ini yasash usullarini tushuntirib kursatib beraman. Birinchi bulib Petrushkamizning boshini tikib olamiz. Boshini dum-dumaloq holda tikib, buyin kismi ochiq holda tikilmay qoldiriladi, Sungra, tikilgan bosh qismining ichki kismi ungiga ag`dariladi. Bosh qismiga paxtadan bir tekisda tig iz qilib solinadi, boshning urtasidan bitta barmoq kengligida joy qoldiriladi. Mana Petrushkaning bosh qismi tayer buldi. uni bir tomonga quyamiz. Navbatdagi ish Petrushkaning tana qismini tayerlash bulib, buning uchun bizga qattiq drap material kerak buladi. undan konus shakli qirqib olinadi. Sungra, qirqib olingan konusning bir tomoni tikiladi. Konus shaklida tayerlangan Petrushka tanasi ungiga ag`dariladi va uning uchki tomoni bosh qismining ochiq qoldirilgan qismiga urnatiladi. Qaranglar, Petrushkamizning bosh qismi va tanasi tayer buldi. Endi Petrushkaning tana qismini turli rangdagi matolar bilan tikib mahkamlaymiz. Endi Petrushkamizning qullarini yasaymiz. Buning uchun andaza erdamida Petrushkaning qullari bichib olinadi va ikki bulak bir- biriga tikib chiqiladi. ong va chap qullar tayer bulganidan sung, bosh va urta barmoqlarga kiyib kuriladi. Sung Petrushkaning konussimon tanasidan bosh va urta barmoqlar balandli-gida teshiklar ochilib, qul tikib quyiladi. Endi avval tayerlangan bosh qismni olib, qora drap matodan Petrushkaning kuz-qosh, sochlari qirqib olinadi. Ozgina qizil matodan og`zini qirqib olamiz. Sungra kuz, qosh, sochlar bosh qismiga epishtiriladi.

Oxirgi qiladigan ishimiz Petrushkaning shlyapasini /soyabonini/ yasashdir. Buning uchun qora drap matodan konus shaklini qirqamiz: Shuningdek, yana doira shaklini ham qirqib uning urtasini belgilab, qirqib olamiz. Konus shaklini tikib ag`daramiz. Ag`darilgan konusni doiraning qirqilgan qismiga tikamiz. Doira va konusning diametri bir xil kattalikda bulishi kerak. Tayer bulgan soyabonni Petrushkaning bosh qismiga turt tomonidan tikib urnatamiz. Sung, bolalarning uzlari mustaqil ishlashga taklif etiladi. £iynalgan bolalarga yasash usullari alohida tushuntirilib, kursatib beriladi.

Mashg`ulotning yakuni: Bolalar ishi rag`batlantiriladi. Tayerlangan G`PetrushkaG qug ir-chog i ishtirokida ba`zi bir

sahnalashtirilgan kurinishlar namoyish eti-ladi. Bolalar bog`chasida mehnat faoliyati uchun earur bulgan barcha jixozlar etarli bulishi kerak. Zarur asbob - anjomlar, asbob - uskunalar gigienik tomondan bolalar haeti hamda sog ligini muhofaza qilish qoidalariga qat iy muvofiq kelishi lozim. Shuningdek, bolalar tomonidan foydalanilgan badiiy materiallar egiluvchan va ishlov berish oson bulishi, asbob - anjomlar esa ularning esh xususiyatlariga mos ravishda tanlanishi kerak. Bundan tashqari, bolalar asbob-anjomlar saqlanadigan joyni yaxshi bilishlari hamda mashg`ulot tugagach ular-ning urnini topib kuch bilishlari, ozodagarchilik talablariga ham rioya qilishlari hamisha diqqat markazida bulmog i lozim.

39

Quyidagi mehnat faoliyatlari uchun qullaniladigan materiallar va jihozlar ruyxatini tavsiya etamiz.

BOLALARNING MeHNAT FAOLIYaTLARI uChuN ZARuRIY JIXOZ LAR VA MATeRIALLAR

Nomi olchov bir l ig i Kichik

guruh orta guruh Katta guruh

Maishiy xujal ik mehnati uchun oq peshbandlar

dona g`-ң h-ə0 ң

Ranl i peshbandlar dona ү -h əө g`ө Klenka peshbandlar

dona g`-ң ү -h ə0-g`ө

Muyl i-supurgi sto ldagi ushoqlarni sid ir ib o l ish uchun chetka

dona ə g` ə

Polni supur ish uchun chetka

dona ə ə

Xokandoz dona ə ə

Tog`ora dona g`-ң ң-ү ң-ү Chelak dona ə-q g`-ң g`-ң patnis dona g`-ң g`-ң g`-ң Yuvi lgan kir larni qur i t ish uchun chiz imcha

£ist i rg`ich lar

dona ə0-əө ə0-əө g`0-q0

oyinchoqlarni yuvish uchun qis-t i rg`ichlar

dona g` g`-ң g`

Navbatchi l ik uchun taxta

dona ə ə ə

Lattalar dona ə0 ə0 g`ө Kiyim chetka dona ə g` q £orni supur ish uchun supurgi

dona g` g` q

Oq kiyim chetkasi dona ə g` q £ul mehnati uchun

Karton - - - - Ishlab chi-qar ish chi-q indi lar i

- - - -

Tabi iy ma-ter ia l lar

- - - -

Chizg`ichlar dona - - q £og`oz Varaq

£aychi lar dona

Katta tukl i muyqalam

dona

Oddiy qalam dona

Plast ik taxtachalar dona

salfetkalar dona

Bueqlar qut i

Bueq sol ish uchun id ish

dona

Suv uchun bankalar

dona

Muyqalam uchun tagl ik

dona

40

Gazlama - - -

ignalar dona - - - Igna uchun est iqcha

- - - -

Tur l i rangdagi ip lar

g`al tak - - -

Har xi l rangdagi va tur l i kat-tal ikdagi tugmalar

dona - - -

Tikish predmetlar ini saqlash uchun qut icha (b ir nechabul inmal i)

dona - - -

Tikuv mashinalar dona - - - eg`och bi lan ishlash sto l i

dona - - g`

Arra saq-lanadigan qut i

dona - - g`

Bolg`a dona - - g` Arra dona - - - Ombir dona - - g` har xi l kattal ikdagi mixlar

dona - - əө0

Asboblar uchun eg`och qut i

dona - - g`

Duradgor l ik ishlar i uchun zago-tovkalar sol ingan yashik

dona - - g`

Tabiat va uchastkadagi mehnat uchun

Bolalar supurgi lar i dona ө ө ө -ү £or kurash uchun kuraklar

dona ө ө ө -ү

£orni shibbalagich dona ə ə g`-q Metal l q irgichlar dona - - ң-ө £or tashishi uchun chana

dona ө ө ө

£ushlar uchun donxurak

dona ə ə ə

supurgi dona - g` ə

Xokandoz dona g`-ң g`-ң ң-ү Gulchelak dona g`-ң g`-ң ң-ү eg`och xaskash dona - ү -h ү -h £um, arg tashish uchun zambil

dona - - g`-ң

eg`och ishlov ber ish hamda usiml iklarni parvar ish qi l ish uchun:

Belkurak dona - - ə0 Bolalar- ning temir xaskashlar i

dona - - ө

Cheti tusiq l i zambi l

dona - q-ң ө

Bolalar zambi l gal taklar i

dona g` q-ң ə0

Chelak dona g` q-ң ө

41

Gulchelak dona ə g` q-ө Bog` kurak-chalar i dona - - - Bandl i savatchalar dona ə ə g`-q Bolalar supurgisi dona - ə ə

Qul ketmonchalar i (G`shapkiG`, G`koshkiG`)

dona - - ə

Anjumlarni tozalash uchun eg`och belkuraklar

KIChIK GuRuH BOLALARI BILAN TAShKIL ETILADIGAN MeHN AT TA`LIMINING

HAFTALIK ReJASI

okazish muddat i

Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba

Ertalabki Oeq kiyimlar ini uz joyiga ol ib bor ib quyish, uynagan uyinchog`i Ni shkafga quyish. Stulchani kerakl i joyga ol ib bor ish

Tarbiyachi erdamida tabiat burchagidagi gul larga suv quyish, bal iq larga ozuqa ber ish

Tarbiyachi kumagida kiyimlar ini uz joyiga i l ib quyish. Kubiklarni qut iga sol ib quyish

Tarbiyachi kumagida qafasdagi qushga don, suv ber ish. Rasmli kartochkalarni konvertga foylash

Tarbiyachi erdamida eki lgan yashikdagi p iezga suv quyish. Gimnast ika uchun foydalani ladigan koptoklarni turxal taga joylash

Tarbiyachi kumagida kiyim shkafini tar t ibga kelt i r ish.

sayr Tarbiyachi isht i rokida guruh maydonchasida tuqi lgan barglarni yig`ib o l ish

Tarbiyachi erdamida avvaldan tayer langan yashikchaga kashnich urug`ini sepish

Jonl i burchakdagi toshbaqani sayrga ol ib chiq ish, unga ut lar yul ib ber ish

Maydonchada uchib yurgan qushlarga don sepish

Bolalar isht i rokida tuki lgan archa, qayindan G`bukogG`larni danaklari yig`ish

tarbiyachi va bog`bon amaki erdamida maydonchada usgan begona ut larni tozalash

okazish muddat i

Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba

Kunning g` yarmidagi faol iyat

Tarbiyachi erdamida yuvinib art ingach sochiqni uz joyiga i l ib quyish. Stol ust iga non, id ishlarni quyishda erdamlashish

Kechki tushl ik uchun sto l tuzat ishga erdamlashish. £oshiq, p ielalarni quyish

Ertangi mashg`ulot larga tayergar l ik qur ishda tarbiyachiga erdamlashishi

otkazi ladigan tasvir iy faol iyat mashg`ulotlar i uchun qul lanma va j ixozlarni tayer lashda isht i rok et ish

oynagan uyinchoqlar ini uz joyiga quyish

Tarbiyachi kumagida oeq kiyimlar i javonini tar t ibga kelt i r ish.

42

Kechki soat Oeq kiyimlar ining ip ini bog`lash, tugmalar ini mustaqi l qadashni urgat ish

oynagan kubiklarni uz joyiga quyish

Kiyimlarni uz xal tachasiga joylash

Maydonchada uchib yurgan qushlarga tarbiyachi kumagida non va donlarni ber ish

Tarbiyachi erdamida yulakchani qog`ozdan tozalash

P i la qurt i uchun tarbiyachi kumagida joy xozir lash va barglar ter ish

okazish muddat i

Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba

Ertalabki soat Tabiat burchagidagi gul larga suv quyish bargdagi changlarni ar t ish, tagl iklarni tozalash

Tutiqushga tayer langan ozuqani donxurakka sol ish, suvdonni tozalab suv quyish

oz ust iva oeq kiyimlar ini tar t ib l i q i l ib , uz shkafchasiga mustaqi l joylash

Stol ust idagi uynagan uyinchoqlar ini yig`ib joyiga quyish

Jonl i burchakdagi toshbaqa uchun ozuqa ber ish

ezgi kiyimlar quyi ladigan shkafni tar t ibga kelt i r ish

sayr er maydonchasiga eki lgan pomidor kuchat ini begona ut lardan tozalash

er maydonchasiga eki lgan pomidor tagini yumshatish sug`or ish

Jonl i burchakdagi quencha va t iprat ikan uquv ut lar yul ish

Maydoncha atrof ida tayer langan joyga tarbiyachi erdamida rayxon kuchat ini ekish

£ushlar uchun tarbiyachi hamkorl igida inlar qur ish

Chiroyl i kuzgi gul lar va barglardan gerbar iy tayer lash

Kunning yarmidagi faol iyat

£og`irchoq kuylaklar ini yuvish

Ayvonchani barglar Dan tozalash

£ug`irchoqni chumil t i r ish kiyimlar in yangi lash

Rasmli ki tobchalarni yamash ishlar ini bajar ish

Stol ust ida uynaladigan uyinchoqlarni tayer lash

Bolalar isht i rokida xamirdan somsa tayer lash

okazish muddat i

Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba

Kechki soat Singan qalamlarning uchini ochib quyish

Kitob burchagini tar t ibga kelt i r ish

Ertangi mashg`ulot uchun atrb iyachi erdamida rasm qog`oziga

Yashikka eki lgan piezlarni parvar ish qi l ish ut ini yul ish suv sol ish

I jodiy uyin burchaklar ini tar t ibga kelt i r ish

Maydonchadagi qum yashiklariga qum tashib kel ib sol ish.

43

KATTA GuRuH BOLALARI BILAN TAShKIL ETILADIGAN MeHNA T TA`LIMINING HAFTALIK ReJASI.

okazish muddati Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba Ertalabki soat Ertalabki

gimnast iki uchun qul lanmalarni tayer lash, oeq ost idagi tushamalarni yuvish

Stol ust idagi uyinchoqlarni qut i larga sol ib quyish. Nonushta uchun sto l tuzat ish.

Tabiat burchagidagi xona gul lar ining tagini yumshatish suv quyish barglar ini ar t ish.

Jonl i burchakdagi qushlarga ozuqa ber ish. £ush qafasidagi qumni elash

Akvar iumdagi bal iq larga belgi langan tar t ibda ozuqa ber ish. Suv ut lar ini akvar iumga sol ish

I ld iz ott i r i lgan xona gul lar ini gul tuvakka ekish.

sayr Bolalar b i lan er uchastkasida kuchat ekish uchun joy layer lash, chopish, juyak ol ish

Tayer langan juyaklarni pamidor va bulgar qalampir ini ekish, suv quyish

Maydonchadagi daraxt lar tagini yumshatish, suv quyish, tanalar ini oqlash

Jonl iburchakdagitut i , toshbaqa, t iprat ikan uchun ut ozuqa g`amlash

£ushlar uchun inlar yasash ularni daraxt larga urnat ish

Maydncha atrof ini begona ut lardan tozalash.

okazish muddat i

Dushanba Seshanba Chorshanba Payshanba Juma Shanba

Kechki soat Stol eatr i personaj lar ini bezash ishlar iga erdam ber ish. Ertangi kun mashg`ulot i uchun qul lanmalarni tarelkaga joylash

Igna kadaydigan et iqcha t ikish

Tashlandiq va tabiat mater ial lar idan uyinchoqlar yasash ( tuxum puchog`i , p i l la, pust i , eng`oq, danak ekin urug`i va bosh).

oyinlar uchun lat ta qug`irchoqlar yasash. Loydan yasalgan kuzacha va laganchadan bueq bi lan bezash

Bayramga atab ota-onamizga sovg`a tayer lash. £ul mehnati

Jonl i burchakdagi qush, bal iq, toshbaqa va boshqalar uchun ozuqa tayer lash.

Maktabgacha tarbiya eshdagi bolalarini mexnat tarbiyasida tejamkorlikka ыrgatish Bolalarni maktabgacha muasasalardagi mexnat tarbiyasi oilaviy tarbiyadan ajralmagan xolda olib borilishi kerak. Bolada mexnat - sevarlikni tarbiyasining barcha qulay sharoitlari oilada mavjud. Biz bolani oilada mexnatga ыrgatibgina qolmasdan ularini tejamkorlikga щam ыrgatib borishimiz lozim. Bu borada xonadonlarda uchraydigan tashlandiq ashelardan foydalanamiz. Xar bir tashlandiq ashedan biror bir buyum yasashni ыrgatsak, bolalarda ijodkorlik xissi xam shakillanib boradi. Masalan: Suv ichimliklaridan bыshagan idishlardan chiroyli ыyinchoqlar yasash mumkin. Svetofor, timsoq, katta-kichik matrieshkar, ari, tulki ыyinchoqlari щamda

44

chiroyli qalamdon, guldon yasash mumkin, bu ыyinchoqlarni yasashlari asosida bolalarda tejamkorlik xissi singdiriladi. Tashlandiq ashe xisoblangan paypoq, kiyilmaydigan kuylaklarni lentasimon qilib qirqib, ularni bir-biriga ulanadi, sыng koptok qilib ыraladi. Bu ipdan tыqilgan gilamchalar juda mustaxkam bыlib, yuvilish va quritish juda osondir. Yana eski paypoqqa uyda ishlatilmaydan, qolgan mayda sovun parchalarini solib, ulardan estiqcha shakli tikilsa, oshxona mebeli va muzlatkichni artish uchun qulay mochalka щosil bыladi. Biz bolalarni oilada tejamkorlikni ыrgatib, borar ekanmiz, ular eshligidanoq buyum va materiallarni isrof qilmaslikni щar bir narsani xaetda tejab ishlatishga kыnikma va malaka щosil qilib borishlarini ыrgatishimiz zarur. +o\oz karton va gazlama xamda tolali materiallar tayer maxsulot bыlib, ulardan turli ыyinchoqlar yasaladi, ularning chiqindilaridan xam tejamkorlik bilan foydalanishni ыrgatiladi. Bolalar bo\chasida turli materiallar bilan ishlashda esa eng avvalo qaysi narsadan nimalar yasash mumkinligini avvaldan rejalab, anchayin izlanib, tabiat qыynidan axtarib topib, yi\ib olingandan, sыng reja asosida turli ыyinchoqlar, ertaklar asosida kыrsatmali kыrinishlanga boy personajlar yasash mumkin. Turli omillar: Eman daraxti mevasi pыstlo\i, namatak mevasi, chi\anoqlar, en\oq pыstlo\i, qovoq uru\lari, namatak guli va boshqalardan xalq masallari, mul`tfil`m qaxramonlarini: G`Ninachi va chumoliG`, G`Toshbaqa va chaenG` kabi masallarni ertak qaxramonlarini yasashlari mumkin. Mexnat mash\ulotlarida – daraxt navdalari qamish paxol, \ыza chanoqlari, qumlarning ishlatilishi xamda plastik massalar: plastilin, rezina, tselofan, polietilen lentalari, plenkalar, gugurt qutuchalari, \altak iplar, flomasterning tugaganlari щamda pista pыchoqlari danak pыchoqlari, kunga boqar ыsimligining kosachasi, tuxum pыchoqlari ishlatiladiki ana shunday tashlab yuborilishi mumkin bыlgan narsalardan chiroyli, gыzal ыyinchoqlar, ertak qaxramonlari, turli kыrsatmali manzaralar yasash mumkinligini tejamkorlik ruщida tarbiyalash imkoniyatlari kыpligini kыrsatadi. Tashlandiq narsalardan щam kerakli buyumlar, estetik zavq olsa bыladigan, ayniqsa ыz kыrinishi, mazmuni bilan bolalarni tarbiyalashi mumkin bыlgan narsalar yasalishi ular tarbiyasiga ijobiy ta`sir etadi. Oilada, ota-onalar, bolalar bo\chasida tarbiyachi bolalarni ana shunday ishlarni amalga oshirishi uchun ushbu materiallarga eщtietkorona munosabatda bыlishlikni ulardan unumli щam tejamkordik bilan foydalana olishlikni uqtirib borish kerak. Shunday qilinsa, bolalar yashnab turgan daraxt shoxlarini shart kesib eki sindirib olmaydi, daraxtlarni kuzatib, qurigan keraksiz shoxlarini kesib oladi. Kesib olaetganda ыsha shoxdan nima yasasa bыladi, chamalashni ыrganadi. Turli tabiy materiallarni tыplash, saqlash, ishlov berish yыllarini qыllash bolalarini tabiat bilan tanishgandagi bilimini mustxkamlaydi. Turli tabiat materiallari bilan ishlash mash\ulotlarni rejalashtirish va materiallarni tanlashda albatta maxalliy sharoitlardan kelib chiqish, ыlka iqlimi, tabiati, ishlab chiqarish korxonalari, xalq badiy ustaxonalari va shu kabilari e`tiborga olish kerakligini unutmaslik lozim. Bunday mash\ulotlar bolalarning ijodiy qobiliyatlarini ыstiribgina qolmay, ularning ijodkorligini ыstiradi, estetik xissietini shakllantiradi.

45

Bolalar turli materiallar bilan ishlash jaraenida turli tabiy materiallarni tыplash, saqlash qoidalari bilan tanishadi, tevarak atrofni muxofaza qilishga ыrgatadi. Turli tabiy materiallarga ishlov berish va rejalashtirishni, ularni nimalar yasay olishni taxlil qilishni, xamda ishlov berish asboblarini tanlay oladilar. Bolalarda bu ishlarni bajarishlarida ular mustaqil fikrlay olib, ijodkorlikni namoen qiladilar. Ijodkorlik qobiliyatlari ыsadi. Obrazlar, personajlar, ыyinchoqlarni yaratishda konstruktorlik va ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi, murakkab asboblar, bigiz, qaychi, bol\acha, pichoqchalar bilan kattalar erdamida ishlata bilish malakalarini egallaydilar. Bolalar turli tabiat materiallar bilan ishlashlari aloщida qiziqish uy\otadi, ayniqsa loy, plastilin, daraxt shoxchalari, chinor uru\lari, turli qurigan barglar, daraxt pыstlari, elimlaridan foydalanib qushlar, jonivorlar, ertak ishtirokchilarining shakllarini qiziqib yasaydilar. Ыz tassavurlari personajlar bilan boyiydi. Bolalar turli materiallar bilan ishlashda ishlar qoidalari bilan tanishadilar, texnik xavfsizli qoidalari, gigiena- sanitariya xolatlariga rioya qilibgina qolmay tejamkorlikka xam aloxida e`tibor beradilar. Bolalarga turli ashelardan narsalar yasashni rejalashtirishni ыrgatar ekanmiz tabiy materiallarning xossa va xususiyatini xisobga olgan, xolda isrofgarchilikka xam yыl qыymaslikni tushuntiriladi. ularning shakl, kыrinishlarini rejalab aniq narsa yasash yыli bilan tejashni ыrgatiladi. +anday asboblarni bolalarga berish mumkinligi va asboblarni tы\ri ishlatish (sindirmaslik, buzmaslik) yыllari uqtiriladi. Ish joyini tartibsiz qolishdan saqlashni ta`kidlanadi. Ish mazmuni sodda murakkabligiga qarab, bosqichma-bosqich guruxlarga moslash yыli bilan tejamkorlik tuy\usini singdirish talab etiladi. Yuqoridagi tartib qoidalar bolalarda tejamkorlik, tadbirkorlik sifatlarini tarbiyalashda meщnat mash\ulotlari samaradorligi oshiriladi. Asosan tayerlov gurxida bolaning esh xususiyatini xisobga olib, sanchilmaydigan, kesmaydigan asboblardan foydalangan xolda pыkak, turli bыsh qutilar, qutichalar, daraxtlarning uru\lari, qurigan barglardan elimlab epishtirish, plastilin erdamida epishtirish yыli bilan turli shakldagi ыyinchoqlar yasashni ыrgatladi va ыrganish jaraenida bolalar yi\ilagan tabiy materiallarni ыrni bilan ishlatishga, turar joyini asrab avaylashga, tabiatni muxofaza qilishga ыrgatish bilan tejamkorlik xissini rivojlantira boriladi. Ota-onalar bolalariga xar doim щam yangi kiyim olib berisha olmaydi. Yangi kiyim olib berilaversa, oilaning sharoiti emonlashishini xammaga aen. Shuning uchun kiyimlarni asrash bilan ota-onasining pulini tejaydi, ularni meщnatini щurmat qilgan bыladi. Oilada eshligidan mexnatga ыrgata borilar ekan, ular щamma narsalarni asrab, avaylashga odatlnib boradi. Agar ota-onalar ishlariga qiziqaetgan bolani ishdan chetlashtirmaslar, uning qiziquvchanligini qondirishga xarakat qilsalar, u щolda bolada meщnat qiluvchilarga nisbatan minnatdorchilik xissietini uy\otadilar va unda atrofdagilar mexnatiga xurmat shakllantiradi, mexnat qilish ishtieqi tu\iladi. Ba`zida ota-onalar xali eshsan, - deb bolani kattalarga kыmaklashish xissini sыndiradilar, aksincha - G`Bolaginam katta bыlib qoldi, u ыz ыrnini yi\ishtirayapti, stol ustini ovqatlanishdan sыng artib qыyayaptiG`, deb aytishlik ularni kattalarga taqlid qilishga ыzlarini katta bыlgandek xis qilishga chaqiradi. Oilada qizlar tarbiyasiga kыproq e`tibor berilsa, kelgusida tejamkor tadbirkor uy bekasi bыlishlikka zamin yaratadi.

46

+izlarning qыliga kattalar nazoratida igna berib, ip ыtkazishga, oddiy tы\ri chok tikishga ыrgatiladi, ыziga oddiygina fartukcha tikib, olib ish qilsa, kiyimini asraydi. Akalari, ukalarining eski kiyilmaydigan jemper iplaridan paypoqchalar tыqib berilsa yangi paypoqlarni yirtilishidan asraladi, paypoq puli tejalib, boshqa narsaga ishlatiladi. Maktabgacha katta eshdagi bolalarning kattalar bilan birgalikda ishlashlari aloxida axamiyatga egadir. Bolalar ota - onalari bilan birgalikda ishlashga xar doim intiladilar va intilishni qыllab - quvvatlash zarur. Ы\il bolalar dadalari bilan kuzda er chopadilar, daraxt shoxlarini butalaydilar. Sigir, qыylarga em tayerlaydilar. Bu ishlarni bajarish orqali bolalarda mexnatsevarlik щissi tarbiyalansa, oilada tejamkor, tadbirkor bыlishlikka undaydi. Turli materiallar bilan ishlash bolalarda ijodiy qobiliyatni ыstirish bilan birga izlanuvchanlikni xam oshiradi. Masalan: Bir e\ochning ыzidan mitti beshiklar, bolalar aravachasi, suyangichlar, kitob javoni, kiyim ilgichlar, taxta ыqlov, qor kurak, mol kurak, keli, quvi dastalari albatta bunda milliy an`anaga, kыxna qadriyatlarga tayanilsa, milliy tarbiyalashga katta xissa qыshgan bыladi, xullas rыz\orga nima kerak bыlsa, yasash mumkinligini aytiladi. e\ochdan teshab-tergab foydalanishga undaladi. Turli materiallar bilan ishlash turidan tashqari texnik modellash, ya`ni konstruktorlar bilan ishlash, qishloq xыjalik meщnati, xamda ыz ыziga xizmat turlari borki, bu mexnat turlarini bolalarga singdirishda xam tejamkorlikka aloxida e`tibor beriladi, tarbiyalanadi. Mexnat mash\ulotlarida texnik modellar - samolet, parovoz, paroxodlar xaqida tushuncha berib borish bilan birga shu texnikalar inson mexnatini osonlashtirgani xaqida tыxtablib, ana shu texnikani asrab, uzoq vaqt ishlatish bilan xaetimizda tejamkorlikka erishaetganimiz xaetimiz farovon bыlib boraetganlagini tushuntiradi. Bu ыrinda bizga sharq mutafakirlarining qarashlari, pand - nasixatlari xam katta erdam beradi. Muxammad pay\ambarning xaeti, faoliyati va kыrsatmalari ifodalangan quyidagi xadislarni suxbat jaraenida aytishi mumkin. Dasturxonga tыkilgan taom va ushoqlarni terib eyidigan odamning gunoxlari tыkiladi. Kimki xaetda tejamkor bыlsa, zinxor qoshshoqlikka tushmaydi. Maxsulotlardan totli taom pishira bilmaslik xam gunoxdir. Oz maxsulotlardan totli va barakotli taom pishirmoqlikda xam savob kattadir. Mexnatning boshqa turlarida xam tejamkorlikning zarurligi xaqida fikr yuritilsa, suxbatlar ыtkazilsa, kыzlagan natijaga erishiladi. Tavsiyalarimiz asosida mash\ulotdan tashqari ыtkaziladigan tыgarakda qiziqarli suxbat uyushtirgan. Toshkent shaxar Chilonzor tumanidagi ңo`q-bolalar bo\chasining tarbiyachi uslubchisi Xasanova Sh bolalar e`tiborini shunday mavjud tortdi: +ani, bolajonlarimiz xammangiz G`moxir pazandaG` bыlishni xoxlaysizmiO` Moxir pazanda bыlish qizlarga xam ы\il bolalarga щam zarur. Chunki oila xыjaligida taom tayerlash asosida ыrinni egallaydi. Taom tayerlashni bilmaslik masalliqlarning isrof bыlishiga sabab bыladi. Ana shuning uchun xam bu xunarni eshlikdan avvalo ota onadan, sыng bo\chadagi pazandachilik tыgarak mash\ulotlaridan ыrganamiz. Tarbiyachi bolalarni sabzavot va mevalarni yuvish, archishni kыrsatdi (artgich bilan). Bolalar bilan meva, sabzavotlar archish xaqida suxbatlashildi. Bolalar turp bilan shol\om archish, piezni archish, nonni tejash xaqida gapirdi. Mexnat turlarini qay birini

47

olmang unda albatta tejamkorlik tuy\usini singdirish inson shaxsining xar tomonlama shakllantirishga zamin bыla oladi. +ishloq xыjalik mexnatini oladigan bыlsak ыrta gurux bolalari bir yillik va kыp yillik ыsimliklarni turi, uru\i bilan tanishib ularni farqlay olsalar, begona ыtlarni ajrata olishni ыrganadilar. Katta gurux ishlov berish, bir yillik ыsimliklarni va xona gullarini parvarish qilish, tabiatni muxofazasi qanchalik zarurligini tushunadilar. Tayerlov guruxda esa tabiat qanchalik gыzal, noz - ne`matlariga tыla ekanligini tabiatni parvarishlash, asbob - anjomlardan tы\ri foydalanish, meщnatdan qochmaslikka, tabiat in`omini esa isrof qilmaslikka, xam uzib tashlanmaslikka, ekinlarni payxon qilmaslikka, sindirmaslikka asrab - avaylashga tejamkorlik bilan qarashga ыrgatiladi. Mexnatning ыz - ыziga xizmat turida va ы\il bolalarga щam, qiz bolalarga xam uy rыz\or ishlari malakasi va kыnikmasini xosil qildirish bilan birga oilada, rыz\or tejamkorlik sifatlari singdiriladi. Ы\il va qiz bolalarga gurux oshxonasida navbatchilik davrida bajaradigan ish orqali narsalarni buyumlarni asrab - avaylashlari, undan tы\ri foydalana olishlari, kosa va pielalarni sindirmaslik, salfetka, dasturxonlarni ortiqcha do\ qilmaslik, boshqa anjomlardan texnika xavfsizligi qoidalariga binoan foydalanish (qoshiq, vilkalardan va boshqa)ga ыrgatish щam tejamkorlik щissini singdirib boradi.

Tabiiy materiallar bilan ishlash

Uzbekiston tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, usimliklar, qushlarga boy ulkadir. Respublikaning bu tabiiy boyliklari sanoatda, turmushda foydalaniladigan xom ashe bulishi bilan bir qatorda, mexnat darslarida bajariladigan ishlar uchun tabiiy material bulib xam xizmat qiladi. Mexnat darslarida usimliklar shoxlari, i ldizlari, barglari, usimlik, sabzavat, meva xamda rezavorlar urug`lari, qushlarning patlari, paxta chanog`i, juxori sutasi, boshoqlilar somoni, ut poyasi, baliq tangalari, qamish va shu kabilardan maxalliy material sifatida foydalaniladi. Boshlang`ich sinflardagi mexnat ta`limi programmasi maxalliy tabiiy material bilan ishlashni tashkil etish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.

Mexnat ta`limi darslarida turli maxalliy tabiiy materiallardan foydalanish boshlang`ich sinflar uquvchilarining mexnat topshiriqlarini bajarish jaraenidagi materialga extiejlarini qondirish imkonini beradi. Bu bulimning yana bir xususiyati shundaki, xar bir oblast`, rayon, maktabda uqituvchi maktab atrdfida kuproq tarqalgan materialdan foydalanishi mumkinligidir:

Ilk eshlikdan boshlab bolalarda ona tabiatga qiziqish va muxabbatni, undagi guzalliklarni kura bilishni tarbiyalash kerak. Tabiiy materiallar bilan ishlash ularni tabiatni kuzatishga majbur qiladi. Kuzatishlar esa badiiy ijodiy qobiliyatlarni, konstruktorlik g`oyasini, tushunchalarning aniqligini uyg`o-tadi.

%oyaviy mazmunni izlashda g`oya, fikr eki uzining formasi, tashqi kurinyshi bilan bulajak ishning g`oyasini, syujetini, formasini, tashqi ifodasini aytib turuvchi materialni topish birinchi urinda turadi. Boshqacha bulishi xam mumkin. g`oya bor, ammo uni amalga oshirish uchun materialni topish qiyin. Buning aksi, bolalar bir stakan urug`ni tukib yuboradilar,

48

kutilmagan xolda ular ajoyib jonivor, qush, odamchalarga aylanib qoladi, ularga nimadir, burun eki dum qushish kifoyadir.

Ayrim figura va butun kompozitsiyalarni yaratishda g`oyalar qaerdan olinadiO` Bolalar g`oyalarni qaerdan olishni yaxshi bilishlari kerak. g`oyalar atrof-muxitdagi obraz va syujetlardan, bolalarga tanish ertak va xikoyalardan, qachonlardir kurilgan rasm, shakllardan va shu kabilardan olinadi.

Turli tabiiy materiallar bilan ishlash, turlicha ishlov berilishini, turli asboblardan foydalanishni talab qiladi va ularni ishlatish bilim, kunikma, malakalarini beradi. Tabiiy materialni tuplash uqituvchi quygan maqsadga bog`liq buladi. Bolalar kurib chiqilgan va batafsil razbor qilingan eki uzlari uylab topgan syujet uchun material tuplaydilar. Va aksincha, avval qandaydir materialni (barglar, gullar, urug`larni) tuplab, keyin qanday ishni bajarishni aniqlashlari mumkin.

Tabiiy materialni uquvchilar dastlab uqituvchi raxbarligida sayr vaqtida tuplaydilar. Tabiiy materialni tuplash jaraenida uquvchilar atrofdagi usimlik dunesi, xasharotlar bilan tanishadilar, da-raxtlar, gullar navlarini, nomlarini, shakllarini, tabiiy materialni qachon va qanday tuplash va qanday saqlash lozimligini bilib oladilar. Tabiatni quriqlash, unga extietkorlik bilan munosabatda bulish, uni asrash masalalariga aloxida e`tibor berish xar bir uqituvchining burchidir.

Mamdakatimizda ilmiy-texnika taraqqietini tezlashtirishni tabiatdan tug`ri foydalanish bilan biriktirish borasida kup ish qilinmoqda. Tabiatni quriqlash umumdavlat tadbirlari qatorida planli nazarda tutilmoqda xamda realizatsiya qilinmoqda

Tabiiy narsalarni tuplash va saqlash Tabiiy materialni butun yil davomida tuplash lozim, chunki yilning xar

bir fasli uz xususiyatlariga egadir. Erta baxorda lola, gulni quritib olish, terak popugini, daraxt va butalarning esh navdasini, ezda rezavorlarning donalarini, turli gullarni, kuzda daraxtlarning xilma-xil barglari, mevalarini va shu kabilarni tuplash mumkin. Tabiiy materiallarni tuplaetgan xar bir kishi tabiiy materiallarni tartibli yig`ish va tayerlash lozimligini bilishi, barg tuplash jaraenida daraxtlar, butalar shoxini qupollik qilib sindirish, gul va shu kabilarni uylamasdan tuplash tabiatga nisbatan vaxshiylik ekanligini edda tutishi lozim.

Tabiat bilan xar qanday uchrashuvdan: ezgi kanikul va pionerlar lageridagi turistik poxodlar, mexkat xamda tabiatshunoslik darslaridagi ekskursiyalardan tabiiy materiallarni tuplash maqsadida foydalanish lozim. Tabiiy materiallarni tuplash va ular bilan ishlash tabiatshunoslik darslari bilan bevosita aloqadordir. Tabiiy materiallarni tuplash buyicha uyushtirilgan ekskursiyalarda bolalar tabiatni quriqlash qonunlari bilan amalda tanishadilar. ular tabiatni quriqlash bu tabiiy aloqalarni bilishga asoslangan tadbirlarning butun bir kompleksidan tarkib topishini bilib

49

oladilar. Bolalar atrof-tabiatni shaxsan kuzatishlari, tabiat elementlari va xodisalarini konkret idrok etish asosida ma`lum bilimlarga ega buladilar. I sinf uquvchilari tabiiy materiallarni dastlab uqituvchi raxbarligida sinf buyicha uyushtirilgan ekskursiyalarda tuplaydilar. II-III sinflarning uquvchilari esa bu ishni mustaqil bajara oladilar. Biroq. I sinf uquvchilari xam, II-III sinf uquvchilari xam materialni izlar ekanlar, undan mexnat darslarida nimalarni yasashlarini oldindan muljallab quyishlari kerak. Bu urinda I sinflarning uquvchilariga tuplanadigan tabiiy materiallardan yasash mumkin bulgan narsalarning namunalari albatta kursatilishi kerak Respublikaning ilg`or uqituvchilari mexnat darslarida turli tabiiy materiallar: quri-ti lgan barglar, gullar, polnz ekinlari-qovun, tar-vuz, qovoq urug`lari, mevalar-olcha, urik, shaftoli danaklari va shu kabilar: baliqning tangalari va qanotlari, juxori va makkajuxori sutalari, paxta chanog`i, eng`oq pusti va shu kabilardan keng foydalanadilar.

Respublikamiz tabiati, boy, guzal va xilma-xildir, shuning uchun xam uz ishiga qiziqqan va izlash kunikmasiga eg`a bulgan uqituvchi darslarda narsalar ishlashda qullaniladigan materiallarning, xammasini batafsil baen etib bulmaydi.

Usimliklarni quritib olish. usimliklarni tuplash va quritib olishda gazeta, gerbariy papkasi, qaychi, paxta bulishi kerak.

Usimliklarning gullari, barglari, poyasi va shu kabilarni tuplash maqsadida ekskursiyaga chiqilganda bir juft gazeta, qaychi bulishi shart. Gazeta daftarsimon taxlanib, orasiga materiallar tartib bilan joylanadi. Gullarni qul bilan sindirib olib bulmaydi, aks xolda poyasi zararlanishi mumkin.

quritib olishga muljallangan usimliklar xar qanday namlik (emg`ir eki shudring)dan xoli bulishi kerak, aks xolda usimlik quriti lganda unda dog`larning izi qoladi. quriti laetgan usimliklarda tabiiy rangni asrab qolishning eng muxim sharti ularni shamol utib turadigan joyda, elvizakda, quesh nurida tez quritib olishdir. usimliklarni quritish q sutkadan ortiq davom etmasligi kerak. Turli usimliklarni tuplashni uz muddatlari bor.

Gerbariy ramkalarida quritish. Gerbariy ramkalarida quriti lgan usimliklarning kupchiligi uzining tabiiy rangini saqlab qoladi. Bunda usimlik yumshoq QOG`OZGA eki gazeta orasiga solib quyiladi. Xar bir varaq qog`oz va usimlik urtasiga yana bir necha qavat qOG`OZ eki gazeta quyiladi, chunki quriti laetgan usimlik uzidan namlik chiqaradi. Shundan sung papka ikkita tursimon rama urtasiga quyilib, ochiq xavoga quyiladi. Agarda xavo xarorati kechqurun va kechasi juda pasayadigan bulsa, quritilaetgan usimlik issiq va quruq joyga olib kiriladi.

Murakkab gulli lar quriti lganda tupgullilar poyasidan ajratil ib pastgacha joylashtiriladi, sungra uning ustiga paxtani aylana qilib quyiladi, bunda faqat barglar usti epilib, gulning urtasi ochiq qoldiriladi. Yirik tupgulli usimliklarning gulini quritish murakkab tayergarlikni talab qilganligi uchun xam quyi sinflar uquvchilari ularni quritish bilan shug`ullanmaydilar.

50

Usimliklarni gerbariylar va applikatsiya ishlari uchun quritishda ishlov berish xamda tayerlash usullari M. P. Berimchgauzenning G`Usimliklarni tabiiy rangini saqlagan xolda quritishG`, q.A.Mamatovaning G`Usimliklarning tabiiy rangi va shaklini saqlagan xolda gerbariy qilishG` kitoblarida yaxshi baen etilgan.

Pressda quritish. Orasiga usimlik solingan qog`ozlar gerbariy papkasi urniga ikkita faner listlari urtasiga joylanib, og`ir narsa bostirib quyiladi. Og`irlik pressga qancha usimlik joylashtirilganiga bog`liq buladi. Mayda nozik usimliklar kam og`irlikni va quritish uchun kamroq vaqtni talab qiladi. g`—q soatdan sung qog`oz prokladka almashtiriladi. quritish shu usulda davom ettiriladi.

Issiq dazmol bilan odatda barglar, poyalar, maysalar quriti ladi. qavat-qavat gazeta eki yumshoq qog`oz orasida usimlikni quyib, ustidan dazmol yurgiziladi. Sungra ustki qavatdagi gazetani olib, quriti laetgan narsani shamollatiladi va quruq joyga suriladi, sungra gazetani epib yana dazmollanadi. Usimlik g`—q minutda quriyda va u uzining tabiiy rangini yuqotmaydi. Agarda quriti lgan narsa kutarilganda uz tanasini ushlab tursa, u yaxshi quriti lgan xisoblanadi, agarda u sinib, maydalanib ketsa, demak, u ortiqcha quritib yuborilgan xisoblanadi.

quriti lgan usimliklar, ayniqsa gullar gigroskopik bulib, nam tekkanda ular tezda ildiz otadi, shuning uchun foydalanishga qadar ularni quriti lgan joylarida, varaqlar orasida, epiq papka, quti, shkaflarda saqlagan ma`qul. Bunda ular pechka va shu kabi isitish asboblaridan uzoqroqda bulishi kerak, aks xolda ular ortiqcha qurib, sinuvchan bulib qoladi. Zarang, juka, shumtolning urug`larini kuzda urug`lar pishib daraxtdan tukilganda teriladi. Biroq bu ishni kech kuzga qoldirib bulmaydi, aks xolda ular ortiqcha qurib sinuvchan bulib qoladi. Tuplangan ururlar qutichalarda quruq, ammo issiqlik manbalaridan uzoqroq joyda saqlanadi.

Poxol (somon). Poxol-somondan sanoatda tuqish va dekoratsiya, applikatsiya ishlarida (qutichalar, panellar, qalamdonlar) va shu kabilarga bezak berishda foydalaniladi. Bu maqsadda bug`doy,. javdar, arpa somonlari ishlatiladi. Agarda bu usimliklarning poyasi yaxshilab kurib chiqilsa, poyaning uzaro bug`imlar bilan birikkanligini, eng yuqoridagi qismi ingichkaroq, uzunroqligini kurish mumkin. Poya ana shu bug`imlardan qirqib, qismlarga ajratiladi. qirqilgan poya qismlari kurinishi va uzunligiga kura sortlarga ajratiladi: eng uzuni I sort, kaltarog`i II, eng qisqasi III sort.

Applikatsiya va bezash ishlarida ishlatishdan oldin somon bog`lami tog`oraga solinib, ustidan qaynoq suv quyiladi va tog`orada bir sutka saqlanadi. Bir sutkadan sung uni tog`oradan olib, suvi silqitib tushiriladi va xar birini uzunasiga urtasidan bulinadi.

Qirqqanda pastdan yuqoriga qarab qirqiladi. Sungra somonning qirqilgan tomonini pastga qilib quyib, il iq qilib dazmollanadi. Dazmolning qiziganlik va dazmollash vaqtiga kura somonni turli rangga kiritish mumkin. Masalan, och-sariq, sarnq, och jigar rang, jigar rang. Dazmollangan somon extietlik bilan qutpchaga solib quynladi. Agarda somondan narsalar eki qug`irchoq

51

tuqiladigan bulsa, uni tog`oradan namligida olib, yumshoqlik vaqtida ң—ө somondan iborat lenta tuqiladi eki bog` qilib bog`lab, qug`irchoq yasaladi, tuqilgan somon lentadan turli narsalar: shlyapalar, karmonlar va shu kabilar tuqiladi.

ENG`OQ, chuchqaeng`oq, meva va poliz ekinlarining urug`lari (danaklari) keng tarqalgan, tuplash va saqlash oson bulgan material xisoblanadi. ENG`OQ, ishlov berilishy oson xamda pishiq materialdir. Agar ENG`OQni, ayniqsa ereng`oqni diqqat bilan kuzatib faraz qilinsa, u ekn bu obraz (eng`oq—toshbaqa, qung`iz, qaykqcha ereng`oq- qush, jonivorlar, ular tanalarining ayrim qismi) kishi kuz ungiga keladi.

Chuchqaeng`oqni etilgan vaqtida usti yumshoqligida terib olish va ular ortiqcha qurib ketmasligi uchun issiqlik manbalaridan uzoqroqda saqlash kerak. Ana shunday qilinganda ularni teshish, qismlarga ajratish qiyin bulmaydi. Chuchqaeng`oqni pallasi bilan birga yig`ish kerak, chunki ulardan mustaqil narsalar yasash eki narsalarning bezagi, bir qismi sifatida fovdalanish mumkin. Meva va poliz zkinlarining urug` (danak)larini yaxshilab yuvish, artish, quritish xamda qutichalarga solib quyish kerak.

Qamish, g`uzapoyani yaxshilab tozalash va ularni uzunliklariga moslab yasalgan quticha, g`iloflarga solib quyish kerak. Sazan, karp, okun`, sudak va shu kabi baliqlarning tangalarini shilimshiqligini ketkazish uchun avval issiq, sungra sovuq suvda yaxshilab yuvish, gazeta eki taxta ustiga quritish uchun eyib quynsh kerak. Baliqning tangasi quriti lganda buralib ketadi, shuning uchun ustiga fanera eki qalinroq karton quyib, narsa bostirib quyish lozim.

Qushlar qanoti katta pat, tanalarini qoplaydigan pat, par buladi. Tuplangan patlar va xar xil chet narsalardan tozalanadi. Oq patlarni turli ranglarga buyash qiyin emas. Rangli patlardan tabiiy ku-rinishda foydalaniladi.Patlarni buyashdan oldin ə0 va boshqa chet narsalardan tozalanadi. Buning uchun uni ə0 protsentli sovun eritmasiga solib quyiladi. Agarda patlarni bog`lam qilib bog`lab, eritmaga solinsa va eritma qaynash darajasigacha isiti lsa yanada yaxshiroq buladi. Patlar ortiqcha qizib ketmasligi uchun uni eritmadan bir necha marta olib sovitiladi va yana eritmaga solinadi. Patlarni eritmadan olib, toza suvda chayiladi va ipga osib quriti ladi. Qurigan patlar anilin bueg`ining qaynoq eritmasiga solinadi. Ipakni buyaydigan bueqlardan xam foydalaiish mumkin. Patni muyqalam erdamida rangli lak bilan xam buyasa buladi.

Tuxum puchog`ini maydalangan va butun xolda saqlash mumkin. Tuxum puchog`ini butun asrash uchun tuxumning ikki uchi teshiladi va uning ichidagilari puf-lab chiqariladi. Buning natijasida ichi bush tuxum puchog`iga ega bulinadi. Bunday puchoqni sinuvchan bulganligi uchun qutichalarda saqlash qerak. Tuxum puchog`ining maydalanganligini xar qanday xom va pishgan tuxumdan tayerlash mumkin. Faqat ichki pardasi olib tashlanishi kerak. Juxori sutasi va bargini maxsus tayerlash shart emas. etilgan sutaning pusti ajratil ib, oftobda quriti ladi. qurigan pustlarni

52

ishlatishdan oldin eyib, ustiga g`—q soat xul latta epib quyiladi. Keragini bir chetidan olib ishlatilaveriladi.

Tomosha qovoqlarning tashqi kurinishi, katta-kichikligi juda xilma-xildir. Olmadan tortib to xumchadek keladigan tomosha qovoqlar uchraydi.

ROSSIYa Fanlar Akademiyasining Botanika bog`ida qovoqning q00 dan ortiq navini uz ichiga oluvchi kol-lektsiyasi mavjud.

Tabiiy materialdan mozaika ishlari. Mozaika monumental dekorativ san`at turlaridan biridir. Inkrustatsiya mozaikaning maxsus turi xisoblanadi. Turli davrlarda va turli mamlakatlarda mozaika qullaniladigan materiallariga kura xam, naqshi va rasmlariga kura xam uziga xos xususiyatlarga ega bulgan. Urta Osieda madrasalar, machitlar, xukmdorlarning saroylari mozaika bilan bezatilgan. Mozaika xozirgi kunda monumental san`atga aylandi. Mozaika bilan binolarning tashqi qismlari, inter`er devorlari va xalq amaliy san`ati asarlari bezatiladi. Mozaika ishlarida oyna. sopol plitalardan foydalaniladi. Laosda rangli kuzgu parchalaridan ajoyib mdzaika asarlari yaratiladi, ular queshda bir-biriga qushilib va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi. Mozaika bu rasm satxiga ayrim-ayrim parchalar (qog`oz, oyna, sopol plita, gul tojibarglari, urug`, tuxum pusti va shu kabilar) quyib chiqishdir. Tuxum pustidan mozaika ishlarini bajarish uchun tuxum pusti kerakli ranglarga buyaladi. Yuvib quriti lgan tuxum pusti muyqalam erdadida akvarel` bueqlar bilan buyaladi. Bueq qurigandan keyin pustni tanlangan rasmga kura mayda va yirik bulaklarga bulinadi. Tuxum pustidan applikatsiya qilishda shunday tasvirlarni tanlash kerakki, ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda egri-bugrilari bulmasligi kerak. Kontur qora qog`oz orqali utkaziladi eki shablbndan aylantirib chiziladi. Avval rasm satxi-ning bir qismiga elim surtiladi. u erga tuxum pusti terib chiqiladi, keyin ikkinchi qismiga xam ish shu tartibda davom ettiriladi. Ortiqcha elim toza latta bilan artib tashlanadi, pust yaxshiroq epishishi uchun ustidan sekin bosib quyiladi. Bunday ish odatda eng oddiy konturlardan boshla-nadi. II-III sinflarda konturlar ancha murakkablashadi.

Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug`-lari, danak, baliq tangalari, chig`anoq, mayda toshlar bilan xilma-xil applikatsiya ishlarini bajarish mumkin. Ayni bir ishda xilma-xil materialdan foydalanish mumkin.

Tabiiy narsalar bilan ishlash metodikasi

Tabiiy material bilan ishlashda darsni tashkil etish va utkazish metodikasi qolgan turlardan darsdan oldin tibiiy materialni tuplash tashkil etil ishi bilan farqlanadi.

I sinfda odatda tabiiy material uqituvchi raxbarligida ekskursiyalarda tuplanadi.

Dars temasi: G`quritilgan barglardan kapalak applikatsiyasiG`. I sinfda ekskursiya uyushtirishdan oldin bolalarga bulajak ish namunasi

kursatiladi. Bolalar uni diqqat bilan kurib, unda ishlatilgan barg plastinkala-rining shaklini, daraxt navlarini aniqlaydilar. Shundan sung uyushtiriladigan

53

ekskursiya plani tuzi- ladi. Ekskursiya marshruti, aloxida e`tibor beriladigan ob`ekt (eman, zarang, akatsiya daraxtlari, xasharotlar, ninachi)lar aniqlanadi. Uquvchilarning e`tiborlari va aqliy faoliyatlarini kuzatilaetgan ob`ektdan mexnat darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bulgan asosiy muxim belgilari, elementlari va xususiyatlarini ajratishga, tuplanaetgan materialni tug`ri baxolashga yullaydigan savollar ruyxati tuziladi.

Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati kutarilib, ular xar narsaga qiziqish bilan qaraydilar, barglar, ularning ranglari bolalarni ajablantiradi. ular kuzning butun guzalligini, uning ranglarini, tukilgan barglar xidi va ular uzining elastiklik xususiyatini yuqotganligini, qattiqlashib, sinuvchan bulib qolganligini kuradilar. Bolalarning atrof-tabiat bilan zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning e`tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga qaratiladi. Ana shu vaqtda usimliklarda sodir bulaetgan ichki jaraenlar qisqa va tushunarli formada baen etib beriladi: usimlik yangi sharoitlarga moslashib, qishga tayergarlik kuryapti. Barglarni tukish bu uziga xos ximoya turidir, chunki barglar suvni kup bug`lantiradi, qishda esa tuproqdan namlik juda kam miqdorda keladi.

Shundan keyin bolalarning e`tibori atrofda uchib yurgan kapalak, ninachilarga, ularning asosiy belgilariga jalb qilinadi. uchib yurgan xasharotlar ularning tuzilish formalari mexnat darslarida xasharot-lar applikatsiyasini tayerlash uchun obraz, tuplangan barglar material xizmatini utashi kerak.

Bolalar barglarni tuplar ekanlar, ularning ranglari, shakllarini qieslashni urganadilar, bu ularning kuzatuvchanligi va e`tiborligini ustirishga erdam beradi. Tuplangan barglar oldindan tayerlab quyilgan daftar varaqlari orasiga quyiladi. Shundan keyin uquvchilarga barglarning mexnat darslarigacha rangini yuqotmasligi, buralib ketmasligi uchun qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Xar bir ekskursiyada uquvchilarning e`tibori insonning yaratuvchilik mexnatiga albatta jalb etilishi kerak, Ekskursiya oxirida unga yakun yasaladi, ekskursiyada egallangan bilimlar umumlashtiriladi. Bundan tashqari, uquvchilarga uylarida kapalak va ninachilar tasviri tushirilgan rasmlarni kurish, ularning tanasi va qanotlarining shakli, rangi qandayligiga aloxida e`tibor berish topshiriladi.

Bunday uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi darsda bolalar applikatsiyalarni zur ishtieq bilan namoyish qiladilar, agarda applikatsiyani uz istaklariga kura, uzlari tuplagan materiallardan mustaqil yasash topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars quyidagi sxemaga ega bulishi mumkin: ə. Dars temasi va maqsadini aytish. g`. utkazilgan ekskursiya buyicha suxbat: a) zkskursiyada qaerda buldikO` b) qanday daraxtlarni kurdik, ularning nomi qandayO` v) ularning barglarining shakli bir xilmiO` g) qanday xasharotlarni kurdikO`

54

q. Namuna razbori: a) kapalak qanday qismlardan tashkil topganO` b) uning qismlari qanday joylashganO` v) uni tasvirlashda qaysi daraxtlar barglaridan foydalanilganO` ң. Ishni bajarish tartibini aniqlash: a) kapalakning ayrim qismlari (tanasi, qanotlari)ning joylashishini

grafik tasvirlash: b) kapalakning tanasi va qanoatlari uchun shakli xamda ulchamlari bir xil

bulgan barglarli topish: v) ularni qog`ozda joylashtirish: g) ishni amaliy bajarish. ө. Uqituvchining ishni bajarish usullari xaqidagi tushintirishlari. ү. Applikatsiyani bajarish buyicha mustaqil ish: a) kapalakning ayrim qismlarini qog`ozda tug`ri tasvirlash: b) shakl, ulcham va bueqlarii turri tanlash: v) elimlash ishlarini tartibli bajarish: g) kapalakning kuz va muylarini tug`ri tasvirlash: d) ish bajarilgan qog`ozning orqasida barglaridan foydalanilgan

daraxtlarning nomlarini ezish: o`. Ishni baxolash. Ijodiy xarakterdagi ishlar: Masalan: G`Baliqlar-dan kompozitsiya

tuzishG`. Uqituvchi umumiy vazifa beradi, uquvchilar esa uqituvchi namunasi asosida uz variantlarini izlaydilar.

Uqituvchi kelgusi darsda baliqlardan applikatsiya qilinishini aytib, uyda baliqlarning rasmlarini kurish va kerakli materiallar (barg, urug`, gul tojibarglari va shu kabilar)ni tulab olib kelishni yupshiradi. Darsning sxemasi oldingisi bilan bir xil. Doksaga baliq rasmi tasvirlangan plakatni osib quyib, bolalar bilan birgalikda baliq tanasi, baliqning boshi, qanotlari, dumining shakli razbor qilinadi. Baliq turiga kura badiqning tanasi, qanot va dumlari xar xil bulishi mumkinligi aniqlanadi, shuning uchun bu ishda turli tabiiy materiallardan foydalanish mumkin buladi.