milliy gµoyaoµzbekistonning ijtimoiy- iqtisodiy...

O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS

TA‘LIM VAZIRLIGI

SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

MILLIY G‗OYA: O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY-

IQTISODIY RIVOJLANISH STRATEGIYASI

FANIDAN O‗QUV USLUBIY MAJMUA

Toshkent – 2016

2

O‗ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‗RTA MAXSUS TA‘LIM

VAZIRLIGI

SOG‗LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI

TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI

―TASDIQLAYMAN‖

O‗quv ishlari bo‗yicha

prorektor, f.f.n Aliyev S.U

_________________ ―___‖ _________2016_ yil

MILLIY G‗OYA: O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY- IQTISODIY

RIVOJLANISH STRATEGIYASI FANIDAN

O‗QUV USLUBIY MAJMUA

Toshkent - 2016

3

Tuzuvchilar:

N.S.Salimsakova - Ijtimoiy fanlar kafedrasi katta o‗qituvchisi

Taqrizchi:

Ikromjonov A. M. – TDSHI ―O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti

kafedrasi‖ dotsenti

O‘quv-uslubiy majmua Toshkent farmatsevtika institutining soha uslubiy kengashning 2016 yil

15.06. dagi 15-sonli qarori bilan nashrga tavsiya qilingan.

Soha uslubiy kengashning kengash raisi ____________ K.K.Ismoilov

O‘quv-uslubiy majmua MUK da ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi

__________ 2016 yil ______ sonli bayonnomasi

Kelishildi: Markaziy uslubiy kengash raisi __________ S.U.Aliyev

4

MUNDARIJA:

1.Ishchi dastur 4 bet

2.Sillabus 23 bet

3.Fanni o‗qitishda foydalaniladigan interfaol metodlar. 30 bet

4.Nazariy mashg‗ulot materiallari 31 bet

5. Seminarlar uchun materiallar 100 bet

6.Keyslar banki 117 bet

7.Mustaqil ta‘lim mavzulari 119 bet

8.Testlar 122 bet

9.Glossariy 136 bet

10. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 139 bet

5

Kirish

Mustaqillik yillari Respublikamiz ta‘lim-tarbiya tizimida tub islohotlar amalga oshirilib, bu sohada

milliy g‗oyani ilmiy o‗rganish, o‗qitish va targ‗ib-tashviq qilishda salmoqli tajribalar toplandi. Ayni

paytda, erishilgan yutuqlarni mustahkamlab, jamiyatimizda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya samaradorligini

yanada oshirish, xususan, bunda milliy g‗oyani o‗qitish izchilligi va uzluksizligini ta‘minlash, bu

boradagi ishlarni ta‘lim tizimidagi har bir bosqichga moslab differensiyallashtirish, ya‘ni o‗rta maktab,

litsey(kollej) hamda bakalavriat, magistratura va katta ilmiy xodim-izlanuvchi bosqichlarida milliy

g‗oya va mafkuraga doir qaysi masalalar qanday o‗qitilishini konkretlashtirish zaruriyati, ta‘lim tizimida

milliy g‗oya o‗qitilayotgan fanlarning dasturlarini zamon talablari asosida takomillashtirishni taqozo

qilmoqda. Mazkur o‗quv dasturi ayni shu ehiyojdan kelib chiqib, oliy ta‘lim tizimida milliy g‗oya va

mafkurani o‘qitishni O‗zbekiston Respublikasi ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi hamda davlat ta‘lim standartlari talablariga muvofiq yaratildi va unda magistratura bosqichida

tayyorlanayotgan mutaxassis- kadrlarga milliy g‗oya va mafkuraning tub mazmun-mohiyatini, ularning

nazariy- metodologik masalalarini chuqur o‗rgatish belgilandi.

Ishchi dasturni yaratishda ta‘lim tizimining barcha bo‗g‗inlarida - o‗rta maktab, litsey, kollej va

bakalavriatlarda ―Milliy istiqlol goyasi‖ fanini o‘qitishning amaldagi dasturlari qiyosiy tahlil qilib

chiqildi va oliy ta‘limda ularning takrorlanishi bartaraf etildi. Ishchi dasturdagi mavzular Prezidentimiz

I.Karimov asarlaridagi milliy g‗oya, ma‘naviyat va mafkuraga doir yul-yuriq va ko‘rsatmalar hamda

―Milliy istiqlol mafkurasi asosiy konsepsiyasi‖ mazmuniga muvofiq tuzuldi. Ishchi dasturda

talabalarning milliy g‗oyani o‗rganish bo‘yicha ta‘limning oldingi bosqichlarida olgan bilimlarini

mantiqiy davom ettirish nazarda tutilib, ularning muayyan g‗oyaviy-mafkuraviy tayyorgarliklari hamda

ixtisosliklari hisobga olindi va predmetning nazariy-metodologik jihatlari kuchaytirildi.

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanining maqsadi va

uning vazifalari

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanini o‗qitishdan maqsad

talabalarga yangi jamiyat qurish, ularning ma‘naviy dunyosini shakllantirish, milliy ong va g‗ururini

uyg‗otish, yoshlarni Vatan, xalq va istiqlol taqdiri uchun faol kurashchi komil inson qilib tarbiyalashdan

iborat. Mazkur fan yosh avlodni ulug‗ xalqimizning olijanob milliy qadriyatlari va axloqiy fazilat lari

halollik, poklik, odillik, adolatlilik ruhida tarbiyalamog‗imiz kerak. Undan tashqari mustaqil davlatimiz

ijtimoiy hayotida faol qatnasha oladigan idrokli va qobiliyatli o‗zining tarixiy ildizlarini anglashga,

yurtiga, vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr-muhabbat bilan to‗lgan avlod kamolga erishishiga xizmat

qiladi.

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fani bo‗yicha magistr-

talabalarning bilimiga, o‗quviga, ko‗nikmasiga qo‗yiladigan talablar.

- milliy istiqlol g‗oyasi va gumanitar, texnik va tabiiy fanlar falsafiy masalalari bo‗yicha bilimlar

berilishi;

- insoniyatning global muammolari, ma‘naviy hayot, jamiyat va shaxs ehtiyojlari, ta‘limning

insonparvarlik ruhi; zamonaviy sivilizatsiya va uning taraqqiyot yo‗nalishlari, axborot tizimlari va

bilimlarni taqdim etish usullari to‗g‗risidagi tasavvurni shakllantirishi;

- ilmiy va ilmiy-texnik axborot bilan ishlash ko‗nikmalari va uquvlarini shakllantirishi, tadqiq

etiladigan mavzular bo‗yicha muntazam ravishda mustaqil tahlil va xulosani tayyorlashi;

6

- ilmiy ijodiyot metodologiyasi, ilmiy tadqiqotlar asoslari, bilishning umumiy usullari, empirik

va nazariy tadqiqot usullari, qonunlar va qoidalar mantig‗i, asoslash va inkor qilish usullariga,

shuningdek nutq madaniyati asoslari bilimlariga, pedagogik texnologiyalar, mutaxassisliklar bo‗yicha

menejment va iqtisodiyotga doir bilimlarni ta‘minlashi;

amaliy xorijiy tilni, mutaxassislikka yo‗naltirilgan axborot texnologiyalari va tizimlarini o‗zlashtirishni

ta‘minlashi kerak.

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi fanining o‗quv

rejasidagi boshqa fanlar bilan o‗zaro bog‗liqligi va uslubiy jihatidan ketma-ketligi.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fani boshqa ijtimoiy –

gumanitar fanlar, hususan, arheologiya, etnografiya, numizmatika, madaniyatshunoslik, dinshunoslik,

falsafa, iqtisod, geografiya, demografiya kabilar bilan bevosita bog‗liq rolda o‗rganiladi. Fanlararo

aloqalardan unumli foydalanish, o‗zaro uzviylik va uzluksizlikni ta‘minlash ―Milliy g‗oya:

O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fanining ta‘lim – tarbiya beruvchi,

ma‘naviyat yuksaltiruvchi va inson kamolot hamda millat ravnaqini ta‘minlovchi vazifalarini to‗laqonli

amalga oshirishga xizmat qiladi.

Fanni o‗qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar

Fanni o‗qitishda mantiqiylik, tarixiylik, sistemalilik tamoyillariga amal qilish, ta‘limni zamonaviy

pedagogik va axborot texnologiyalar asosida tashkil etish, o‗quv jarayonida samarali ta‘lim usullarini

qo‗llash, xususan, darslarda ―Aqliy xujum‖, ―Munozara‖, ―Bumerang‖, ―Klaster‖, ―Matbuot

konferensiyasi‖ kabi metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq. O‗quv jarayoni bilan bog‗liq ta‘lim

sifatini belgilovchi holatlar quyidagilar: yuqori ilmiy-pedagogik darajada dars berish, muammoli

ma‘ruzalar o‗qish, darslarni savol-javob tarzida qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik

texnologiyalardan va mul‘timedia vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan,

o‗ylantiradigan muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash,

erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish. ―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanish strategiyasi‖ loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi:

SHaxsga yo‗naltirilgan ta‘lim. Bu ta‘lim o‗z mohiyatiga ko‗ra ta‘lim jarayonining barcha

ishtirokchilarini to‗laqonli rivojlanishlarini ko‗zda tutadi. Bu esa ta‘limni loyihalashtirilayotganda,

albatta, ma‘lum bir ta‘lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan

bog‗liq o‗qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi.

Tizimli yondoshuv. Ta‘lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o‗zida mujassam etmog‗i lozim:

jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo‗g‗inlarini o‗zaro bog‗langanligi, yaxlitligi.

Faoliyatga yo‗naltirilgan yondoshuv. SHaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta‘lim

oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va

imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta‘limni ifodalaydi.

Faoliyatga yo‗naltirilgan yondoshuv. SHaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta‘lim

oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o‗quv jarayonida uning barcha qobiliyati va

imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo‗naltirilgan ta‘limni ifodalaydi.

Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o‗quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning

natijasida shaxsning o‗z-o‗zini faollashtirishi va o‗z-o‗zini ko‗rsata olishi kabi ijodiy faoliyati

kuchayadi.

7

Hamkorlikdagi ta‘limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta‘lim beruvchi va ta‘lim oluvchi faoliyat

mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga

e‘tiborni qarati.

Muammoli ta‘lim. Ta‘lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta‘lim oluvchi faoliyatini

aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni o‘ektiv qarama-qarshiligi va uni hal etish usullarini,

dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo‗llashni

mustaqil ijodiy faoliyati ta‘minlanadi.

Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‗llash - yangi kompyuter va

axborot texnologiyalarini o‗quv jarayoniga qo‗llash.

O‗qitishning usullari va texnikasi. Ma‘ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta‘lim, keys-

stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar.

O‗qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o‗zaro o‗rganishga

asoslangan frontal, kollektiv va guruh.

O‗qitish vositalari: o‗qitishning an‘anaviy shakllari (darslik, ma‘ruza matni) bilan bir qatorda –

kompyuter va axborot texnologiyalari.

Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o‗zaro

munosabatlar.

Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so‗rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat

natijalarini tahlili asosida o‗qitish diagnostikasi.

Boshqarish usullari va vositalari: o‗quv mashg‗uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta

ko‗rinishidagi o‗quv mashg‗ulotlarini rejalashtirish, qo‗yilgan maqsadga erishishda o‗qituvchi va

tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg‗ulotlari, balki auditoriyadan tashqari

mustaqil ishlarning nazorati.

Monitoring va baholash: o‗quv mashg‗ulotida ham butun kurs davomida ham o‗qitishning natijalarini

rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida

tinglovchilarning bilimlari baholanadi.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanini o‗qitish jarayonida

kompyuter texnologiyasidan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo‗yicha talabalar bilimini baholash test

asosida va kompyuter yordamida bajariladi. ―Internet‖ tarmog‗idagi rasmiy iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan

foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so‗z va iboralar asosida

oraliq va yakuniy nazoratlar o‗tkaziladi.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan

mashg‗ulotlarning mavzular va soatlar bo‗yicha taqsimlanishi:

t/

r

Mavzular nomi Jami

soat

Ma‘ruz

a

Amaliy

mashg‗ul

ot

TMI Jami

1 Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik

asoslari

4 2 2 5 9

2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va

mafkuraviy tamoyillari

4 2 2 5 9

3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik

yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

8 4 4 - 8

4 Mustaqillik tafakkuri va yangi 4 2 2 - 4

8

dunyoqarashni shakllantirishning milliy

g‗oyaviy negizlari

5 Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning

tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy

modelini shakllantirish va amalga oshirish

4 2 2 4 8

6 ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni

yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning

g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati.

8 4 4 4 12

7 Milliy iqtisodiyotning dunyo

xo‗jaligigaintegratsiyalashuvi.O‗zbekistonni

ng rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish

strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va

dolzarb vazifalari.

4 2 2 - 4

8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-shviqotni

tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga

yo‗naltirish usullari

4 2 2 - 4

Jami 40 20 20 18 58

Asosiy qism: Fanning uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi

Asosiy qismda (ma‘ruza) fanni mavzulari mantiqiy ketma-ketlikda keltiriladi. Har bir mavzuning

mohiyati asosiy tushunchalar va tezislar orqali ochib beriladi. Bunda mavzu bo‗yicha talabalarga DTS

asosida etkazilishi zarur bo‗lgan bilim va ko‗nikmalar to‗la qamrab olinishi kerak.

Asosiy qism sifatiga qo‗yiladigan talab mavzularning dolzarbligi, ularning ish beruvchilar talablari va

ishlab chiqarish ehtiyojlariga mosligi, mamlakatimizda bo‗layotgan ijtimoiy-siyosiy va demokratik

o‗zgarishlar, iqtisodiyotni erkinlashtirish, iqtisodiy-huquqiy va boshqa sohalardagi islohatlarning

ustuvor masalalarini qamrab olishi hamda fan va texnologiyalarning so‗ngti yutuqlari e‘tiborga olinishi

tavsiya etiladi

Ma‘ruza mashg‗ulotlari

I Bo‗lim. MILLIY G‗OYA:

Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari. Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini

shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati,

mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va

predmeti. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy

asoslari. Islom Karimov asarlarida milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillarining asoslab

berilishi. Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-moxiyati. ―G‗oya‖,―mafkura ,

―milliy g‗oya‖ tushunchalarining nazariy asoslari va mamlakatimizga xos jihatlari. G‗oya va

mafkuralarga turli xil karashlar va nazariyalar. Milliy g‗oyaning falsafiy, tarixiy asoslari. Inson

va jamiyat hayotida g‗oya va mafkuraga bo‘lgan talab-ehtiyojlar, ularning ob‘ektivligi. Prezident

Islom Karimov tomonidan ―Mafkuraning xar qanday jamiyat xayotida zarurligi. Mafkura bo‗lmasa,

odam, jamiyat, davlat o‗z yo‗lini yo‗qotishi muqarrar‖ ekanligining asoslanishi.

Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar. O‗zbekiston ijtimoiy hayotining mafkuralar va

fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi. Milliy g‗oyaning gumanistik mohiyati va demokratik xarakteri, uning

xalq madaniy merosi va umume‘tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanishi.

9

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim., aqliy xujum, T-sxemasi,

o„z- o„zini nazorat.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.

Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari

G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari. Milliy va

umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi motivlari va

mexanizmlari. Milliy va umuminsoniy g‗oyalarning o‗zaro nisbati, ularning shakllanishi va

rivojlanishining o‗ziga xos xususiyatlari. Milliy g‗oyani shakllantirishda madaniy me‘rosning

o‗rni.Insoniyat xayotidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar: turli tarixiy ertak, doston, afsona va

rivoyatlardagi g‗oyalar; ―Veda‖ adabiyotlari - Upanishadlar, ―Avesto‖, ―Tavrot(Injil)‖ va boshqa

manbalardagi ma‘lumotlar, ularning ijtimoiy-siyosiy moxiyati. Qadimgi Misr, Bobil, Xindiston, Xitoy,

YUnoniston xamda Markaziy Osiyo xalqlari xayotida shakllangan g‗oya va mafkuralar, ularning davlat

va jamiyat qurilishiga doir asosiy mazmuni. Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning

ijtimoiy- falsafiy asoslari. Mustaqil O‗zbekistonda g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish

xususiyatlari. G‗oya va mafkuraga munosabatlar evolyusiyasi. Milliy g‗oyani shakllantirishning

ob‘ektiv shart-sharoitlari va sub‘ektiv omillari. ―Konsepsiya‖ tushunchasi, uning mazmuni va maqomi.

Prezident Islom Karimov - milliy istiqlol g„oyasi konsepsiyasining asoschisi. (5 soat).Konsepsiyaning

ijtimoiy- falsafiy mohiyati va nazariy-metodologik asoslari. ―Milliy mafkura - davlatimiz va

jamiyatimiz qurilishida biz uchun ruhiy-ma‘naviy kuch-quvvat manbai‖ asari.Konsepsiyaning

tuzulishi, maqsadi va vazifalari. I.Karimov - milliy istiqlol mafkurasi konsepsiyasining mazmuni va

maqsadlari haqida. Konsepsiyadagi asosiy masalalar tavsifi: milliy g‗oya va mafkuralar tarixi; xozirgi

zamonda inson ongi va qalbi uchun kurash; O‗zbekiston taraqqiyoti va mafkuraviy muammolar; milliy

istiqlol mafkurasini xalqimiz ongi va qalbiga singdirish masalalari, bu borada amalga oshirilgan nazariy

va amaliy ishlar. Konsepsiyada yangi jamiyat qurilishiiga doir masalalar. YAngi jamiyat

qurilishining g‗oyaviy-mafkuraviy masalalarini yoritish - milliy mafkurani shakllantirishning muxim

sharti. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda O‗zbekistonda barpo etilayotgan jamiyatning mazmun-mohiyatini,

uning kelgusi rivojlanish bosqichlarini haqqoniy yoritish vazifalari, buning ilmiy-amaliy ahamiyati.



Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19.

Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. Milliy istiqlol

g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish kafolatlari.

Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini. Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy

masalalari. Davlat va jamiyat qurilishiga doir goya va mafkuralarning tarixiy tiplari, shakllari va

yunalishlari, ularning ijtimoiy-siyosiy moxiyati va namoyon bulish xususiyatlari. Monarxiya,

politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya, timokratiya va demokratiya to‗g‗risidagi Platon, Arestotel va

boshqa mutafakkirlarning ta‘limotlari. Liberalizm, konservatizm, pragmatizm, sotsial demokratiya va

totalitarizm g‗oyalari. «Ijtimoiy tuzum» tushunchasi. Ijtimoiy tuzum xarakterini belgilovchi omillar:

davlat siyosati va xalq mentaliteti. Ijtimoiy tuzumlarning turli shakl-ko‗rinishlari, bu boradagi o‗ziga

xos qarashlar va ta‘limotlar. Ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm, kommunizm

va kosmopolitizm haqidagi qarashlar. Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va

namoyon bulish xususiyatlari. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik» tushunchalari, ularning g‗oyaviy-

mafkuraviy mazmuni. Milliy davlatchilik g‗oyalarining tarixiy shakllari va muqobil modellari:

10

hoqonlik, sultonlik, qirollik, podsholik, xonlik, amirlik; monarxiya, respublika va xok. Adolatli davlat

g‗oyasi, uning ijtimoiy- siyosiy asoslari, nazariy-metodologik manbalari, namoyon bo‗lish xususiyatlari

va rivojlanish bosqichlari. Milliy davlatchilikda tarixiylik va vorisiylik munosabatlari.O‗zbekistonda

davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish bosqichlari:

dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar va ta‘limotlar. «Avesto», «Urxun-enisey bitiklari», «Qutadg‗u

bilig» va boshqa tarixiy manbalardagi ijtimoiy-siyosiy g‗oyalar. Zardushtiylik, Moniylik va

Mazdakiylik mafkurasi. Xorazmiy, Beruniy, Forobiy, YUsuf Xos Xojib, Amir Temur, Mirzo Ulug‗bek,

Alisher Navoiy, Bobur va boshka mutafakkirlarning asarlaridagi davlat va jamiyat qurilishiga doir

g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning mohiyati. Jadidchilik g‗oyalari.Diniy va dunyoviy davlat

tuzumlari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va rivojlanish bosqichlari. Ijtimoiy xayotda diniy

va dunyoviy turmush tamoyillarining amal qilish xususiyatlari. ―Dunyoviy davlat‖ tushunchasi. Davlat

va jamiyat qurilishida diniy qadriyatlarning o‗rni. Diniy va dunyoviy davlat tuzumlaridagi ijtimoiy-

siyosiy munosabatlar mohiyati, ulardagi an‘anaviylik va zamonaviylik, milliylik va umuminsoniylik

nisbati.Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar va

munosabatlardagi asosiy tendensiyalar: diniy-mifologik qarashlar, ilmiy-falsafiy ta‘limotlar, siyosiy-

sotsiologik va texnokratik konsepsiyalar, futurologik g‗oyalar, ularning asosiy xususiyatlari.

―An‘anaviy jamiyat‖, ―Postindustrial jamiyat‖, ―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖,

Modernizm, Neokommunizm va Kosmopolitizm, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mohiyati.

Demokratiya. Dunyo xalqlari xayotida demokratiyaning amal qilish xususiyatlari. Demokratiyaning

zamonaviy shakl-ko„rinishlari va bu boradagi mafkuraviy qarashlar va ta‟limotlar.(5 soat).

O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri, uning

ijtimoiy-falsafiy va tarixiy ildizlari. ―Ezgu fikr‖, ―Ezgu suz‖, ―Ezgu amal‖ g‗oyalari, ushbu g‗oyalarning

ijtimoiy-siyosiy mazmuni va milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi o‗rni. O‗zbek

davlatchiligining asosiy tamoyillari, ularning gumanistik mohiyati. O‗zbek davlatchiligida milliylik va

umuminsoniylik, an‘anaviylik va zamonaviylik nisbati, ulardagi ma‘naviyat, demokratik qadriyatlar,

inson manfaatlari, huquq va erkinliklari ustuvorligi. ―Huquqiy demokratik davlat va erkin fuqarolik

jamiyati qurish‖ g‗oyasi.

I.Karimov faoliyati va o‗zbek davlatchiligi taraqqiyoti. O‗zbek davlatchiligi tarakkiyotining yangi

boskichi. Unda I.Karimov faoliyatining o‗rni. I.Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir ijtimoiy-

falsafiy qarashlari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mohiyati. I.Karimov - yangi o‗zbek davlatining

asoschisi. ―Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‗tish‖ konsepsiyasi va ―YUksak ma‘naviyat -

engilmas kuch‖ g‗oyalari. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning asosiy mazmuni.



Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21.

Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari.

G‗oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning muqobillashish va muvofiqlashish tendensiyasi hamda

ularning qonuniyatlari. Hozirgi davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati,

imkoniyatlari va muammolari. G‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tamoyillari. Milliy ta‘lim-tarbiya istiqlol

g‗oyasini rivojlantirish imkoniyatlari.―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-

mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari. Prezident Islom Karimov asarlarining mustaqillik

tafakkuri va yangicha dunyokarashni shakllantirish va rivojlantirishda nazariy asos bulib xizmat

qilayotgani. Istiqlol arafasi va mustaqillik yillarida YUrtboshimiz rahbarligida O‗zbekistonning o‗ziga

xos taraqqiyot modelini tanlab olgani va bu yo‗lni sobitqadamlik bilan amalga oshirish jarayonida

odamlarning ongi, tafakkuri va dunyoqarashi o‗zgarib, ularning islohotlarga dahldorlik xissi oshib

11

borgani, bu borada amalga oshirilgan ishlar va ularning g‗oyaviy- mafkuraviy mohiyati. ―YAngi

dunyoqarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bulish xususiyatlari. Hozirgi

davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni

shakllantirishda samarali natijalarga erishlayotgani. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ - mustaqillik tafakkuri va yangicha

dunyoqarashni mustahkamlash omili.

Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.

Ma‘naviyat, fan va ta‘lim-tarbiya sohalaridagi islohotlarning maqsad-muddaolari va ahamiyatiga

aloxida e‘tibor qaratilgani. Bu tushunchalarni axolining ongi va qalbiga singdirish, milliy

mentalitetning tarkibiy qismiga aylantirish masalalari.Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy

barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari mustahkamlanayotgani, xayotning bu sohalarida

amalga oshirilayotgan yangilanish va o‗zgarishlarning dunyo jamoatchiligi, nufuzli xalqaro tashkilotlar

tomonidan e‘tirof etilayotgani. Davlatimiz rahbari asarlarida ana shu tadrijiy jarayonning mazmun-

mohiyati va ahamiyati.




IIbo‗lim. O‗ZBEKISTONNING IJTIMOIY – IQTISODIY RIVOJLANISH

STRATEGIYASI:

Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy modelini

shakllantirish va amalga oshirish. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini

shakllantirish. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek

iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish. Ijtimoiy-iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor

yo‗nalishlari va vazifalari. Aholi turmush darajasini baholashning zamonaviy mezonlari,

modernizatsiyalash va globallashuv sharoitida ularni optimallashtirishni bilishi va ulardan foydalana

olishi;

«O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy

tavsifi: O‗zbekiston xayotida davlat - bosh islohotchi tamoyilining amal qilish xususiyatlari; kelajakda

iqtisod bilan siyosat munosabatlarining qanday amal qilishi; qonun ustuvorligi borasida yuzaga

keladigan shart-sharoitlar; bosqichma-bosqich rivojlanish hamda kuchli ijtimoiy siyosatning qanday

bo‗lishi. Ularga doir ilmiy tasavvur-qarashlar.Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va

ularning O‗zbek modelida namoyon bulishi. Insoniyat xayotidagi demokratik jamiyat qurish

modellari. Demokratiyaning tarixiy shakllari, ularning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni. Taraqqiyotning

O‗zbek modeli - bozor iqtisodiyotiga asoslangan SHarqona demokratik jamiyat qurishning o‗ziga hos

konsepsiyasi. SHarqona demokratik munosabatlarning mohiyati va rivojlanish bosqichlari, bu boradagi

o‗ziga xos g‗oya, nazariya va ta‘limotlar, ularning O‗zbek modelida namoyon bulish

xususiyatlari.―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.

Zamonaviy davlat va jamiyat qurilishiga doir ijtimoiy-siyosiy qarashlar va ta‘limotlar, ularning

rivojlanish xususiyatlari. Bu boradagi muqobil konsepsiyalar: YApon modeli, Turkiya modeli, AQSH,

Xitoy, Koreya va boshqa milliy taraqqiyot modellari. O‗zbek modelining boshqa modellardan farqi,

unda ma‘naviy xayot tamoyillari va umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligi. Mustaqil O‗zbekiston

taraqqiyoti va SHarqona demokratiyaning rivojlanish istiqbollari. O„zbekiston taraqqiyotining

hozirgi bosqichi, undagi ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy o„zgarishlar mohiyati.(4 soat). Mamlakatni

demokratiyalash va modernizatsiyalashtirish borasidagi nazariy va amaliy ishlar, ularning SHarqona

demokratik xarakteri. Bugungi O‗zbekiston taraqqiyotining insoniyat xayotining yangi mingyillikdagi

12

rivojlanish maqsadlariga muvofikligi. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning amalga oshishi. O‗zbek modeli

va SHarqona demokratiyaning rivojlanish istiqbollari, unda ma‘naviyatning o‗rni, roli va ahamiyati .



Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;31.

―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati. Bozor iqtisodiyoti sharoitida

davlatning roli. Iqtisodiyotni boshqarishda bozor va davlat mexanizmlarining o‗zaro aloqasi.

O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning o‗ziga xosligi. O‗zbekiston

iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash. “Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”, undagi asosiy

yunalishlar va vazifalar.(4 soat) Davlat hokimiyati va boshkaruvini demokratlashtirish, sud-huquq

tizimini, axborot sohasini isloh etish, axborot va so‗z erkinligini, saylov huquqini ta‘minlash va saylov

qonunchiligini takomillashtirish, fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish, demokratik bozor

islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari. O‗zbekistonda

mikroiqtisodiyot sub‘ektlari faoliyatining o‗ziga xosligi. O‗zbekiston iqtisodiyotida raqobat

muhiti.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot barpo etishda konsepsiyaning o‗rni.

Jamiyatimizning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, ma‘naviy- ma‘rifiy taraqqiyotining istiqbollari, bu

boradagi ilmiy qarashlar va tasavvurlar.

a) O‗zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining bosqichlari: moddiy ishlab chikarish va aholi

turmush darajasining yuksalishi. O‗zbekiston jahondagi eng boy davlatlardan biriga aylangan, aholi

turmush extiyojlari (uy-joy, oziq-ovqat, kiyim-kechak va xok), moddiy-iqtisodiy manfaatlari to‗la

qondirilgan holat va shart-sharoitlar;

b) O‗zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy va huquqiy munosabatlarning rivojlanish istiqbollari:

huquqiy demokratik davlat va erkin fukarolik jamiyati qurish g‗oyasidagi maqsad va orzu-

intilishlarning ruyobga chiqishi; O‗zbekistonning xalqaro maydonda yuksak obru-e‘tiborga ega

bo‗lishi; xalqimiz xayotida tom ma‘nodagi siyosiy-huquqiy tenglik va eng ilgor demokratik

tamoyillarning to‗la amal qilishi; siyosat - adolatga, huquq- ahlok va imonga, barcha faoliyat turlari

ezgu maqsadlarga asoslangan erkin va farovon xayotning namoyon bulishi.

v) O‗zbekistondagi ma‘naviy-madaniy va ma‘rifiy taraqqiyotning holati: Milliy g‗oya va

mafkuraning xalq ishonchi va e‘tiqodiga aylanib, jamiyatdagi barcha ijtimoiy munosabat shakllari

umuminsoniy mazmun kasb etgan; o‗zbekchilik madaniyati, yangicha sharqona ma‘naviy xayot

tamoyillari va demokratik qadriyatlar qaror topgan; xayotiy manfaat va extiyojlar xamda ularga doir

qarashlar va munosabatlar tubdan o‗zgarib, moddiy manfaatlarga nisbatan ruxiy- ma‘naviy manfaatlar

ustuvor bulgan shart-sharoitlar.Milliy mafkuraning umumbashariy mazmuni va maqomi. Milliy

istiqlol mafkurasidagi asosiy g‗oyalarning to‗la ruyobga chiqishi. Ma‘naviyatning ijtimoiy taraqqiyot

mezoniga aylanishi va O‗zbekistonda dunyodagi eng mukammal ijtimoiy tuzum yuzaga kelishi. O‗zbek

xalqining barcha orzu-umidlari amalga oshib, milliy mafkurasining umumbashariy mazmun kasb etishi.

Buyuk davlat, adolatli jamiyat va yangicha xayotning real tavsifi.




Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekistonning rivojlangan

davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari. Islom Karimov

hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish tamoyillari to‗g‗risida. Prezident asarlarida

13

globallashuv va ko‗pqutbli dunyoning siyosiy manzarasi, geosiyosat va mustaqillikka erishgan yosh

davlatlarning dunyo mamlakatlari bilan munosabatlari masalalari.

O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining fundamental

asoslari va strategik ustuvor yo‗nalishlari, xalqaro maydondagi maksad va vazifalari. Iqtisodiyotning

etakchi bazaviy tarmoklarini modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta rivojlantirishga qaratilgan

strategik ahamiyatga ega loyixalarni amalga oshirish uchun to‗g‗ridan- to‗g‗ri chet et investitsiyalarini

jalb qilish masalalari, mamlakatning siyosiy va savdo-iqtisodiy sherik sifatidagi xalqaro mavqeini

mustaxkamlashga aloxida e‘tibor qaratilayotgani.

Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy

siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda O‗zbekistonning roli va o‗rni.

Iqtisodiy islohotlar va mamlakat iqtisodiy xavfsizligi. Ijtimoiy siyosat va O‗zbekiston ijtimoiy tizimini

takomillashtirish. Aholi turmush darajasini baholashning zamonaviy mezonlari, modernizatsiyalash va

globallashuv sharoitida ularni optimallashtirish. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga

oshirish ko‗nikmalariga ega bo‗lishi lozim. Bu jarayonda mamlakatimiz mustaqilligini va milliy

xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni ta‘minlash, fuqarolik jamiyatiga

asoslangan erkin demokratik davlat qurish vazifalarini amalga oshirishni davom ettirish uchun qulay

tashqi sharoitlar yaratish, yurtimizning rivojlangan davlatlar qatoridan munosib o‗rin egallashida

mamlakat milliy manfaatlarini ishonchli ximoya qilish masalalari. Milliy iqtisodiyotning dunyo

xo‗jaligiga integratsiyalashuvi. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro

iqtisodiy tashkilotlarda O‗zbekistonning roli va o‗rni. Iqtisodiy islohotlar va mamlakat iqtisodiy

xavfsizligi.

Erishilgan yutuqlarga mahliyo bo‗lib qolmaslik, xotirjamlik kayfiyatiga berilmaslik hamda globallashuv

va raqobat tobora kuchayib borayotgan bugungi zamonda dunyoda yuz berayotgan o‗zgarishlar

jarayonida egallab turgan o‗rnimizni xolisona va tanqidiy baholash, xayot talablariga javob berish, davr

bilan xamqadam bo‗lish, istiqboldagi ustuvor vazifalarni aniq-tiniq belgilab olish va ularni amalga

oshirish bo‗yicha izchil choralarni ko‗rish masalalari.



Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28.

Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga

yo‗naltirish usullari. Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning

funksional mazmuni, o‗zaro bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari. Milliy

ta‘lim-tarbiya istiqlol g‗oyasini rivojlantirish.G‗oyaviy ta‘lim-tarbiyaning ob‘ekti, sub‘ekti, usul-

vositalari hamda inson va jamiyat xayotiga ta‘sir yo‗nalishlari. Davlat va jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy

ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotning o‗rni, roli va ahamiyati.O‗zbekistonda axborot xavsizligini

ta‘minlash.Axborot orqali amalga oshirilayotgan mafkuraviy taziyqlar.

O‗zbekistonda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsional tizimining rivojlanish

xususiyatlari. O‗zbekistonda va dunyodagi boshqa mamlakatlarda amalga oshirilayotgan g‗oyaviy-

mafkuraviy ishlar, ularning tashkiliy-uslubiy asoslari va yo‗nalishlari. O‗zbekistondagi g‗oyaviy ta‘lim-

tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsional tizimi, uning demokratik xususiyatlari. G‗oyaviy-

mafkuraviy ishlarga mutasaddi muassasa-tashkilotlar: Respublika ma‘naviyat targ‗ibot markazi, Milliy

g‗oya va mafkura ilmiy-amaliy markazi, g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tizimi, ularning tuzulishi, faoliyat

yo‗nalishlari, maqsadlari va vazifalari. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda ta‘lim muassasalarining

o‗rni.Foyaviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va boshqarishning demokratik asoslari, bu

14

boradagi ilmiy yondoshuv va tamoyillar: tizimlilik, ilmiylik, izchillik, uzluksizlik, maqsadga

muvofiqlik, plyuralizm, differensial yondoshuv va boshqalar. G‗oyaviy-mafkuraviy ishlarda nazariya

va amaliyot birligini ta‘minlash masalalari. Turli bosqich, soha, yo‗nalish, daraja va ko‗lamdagi

g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarni demokratiyalashtirish va modernizatsiyalash, ta‘lim va targ‗ibot

texnologiyalarini takomillashtirish vazifalari.Foyaviy-mafkuraviy ishlarni aniq maqsadlarga

yo‗naltirish usullari. Jamiyatdagi turli ijtimoiy-siyosiy institutlar va madaniy-ma‘rifiy muassasalarning

g‗oyaviy-mafkuraviy faoliyatini tizimli tashkil qilish va aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari.

Mafkuraviy siyosat, uning mazmun-mohiyati va amal qilish xususiyatlari. G‗oyaviy-mafkuraviy

ishlarning milliy taraqqiyot manfaatlari va maqsadlariga muvofiq bo‗lish zaruriyati. Fuqarolarda ertangi

kunga umid va ishonchni shakllantirish - g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarning muxim maqsadi. OAV,

adabiyot va san‘at, fan, din, madaniy-ma‘rifiy muassasalar va siyosiy tashkilotlar faoliyatining

g‗oyaviy-mafkuraviy vazifalari, ularni anig‗ maqsadlarga yo‗naltirish usul-vositalari. Jamiyatdagi

oilalar va jamoatchilik joylarida g‗oyaviy-mafkuraviy ishlarni maqsadli olib borish usullari.

O‗zbekistonda kadrlar tayyorlash siyosatining mazmun-mohiyati va asosiy yo‗nalishlari. Ta‘lim-

tarbiya tizimi, uning rivojlanish xususiyatlari. Ta‘lim- tarbiya tizimini isloh qilishning O‗zbek modeli,

uning ijtimoiy-siyosiy mohiyati, ma‘naviy-ma‘rifiy ahamiyati. O‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim

to‗g‗risidagi qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining g‗oyaviy- mafkuraviy mazmuni.

YAngicha kadrlar tayyorlash tizimi, undagi asosiy yo‗nalishlar.O‗zbekistonda ma‘naviy-mafkuraviy

ishlar bo‗yicha mutaxassislar tayyorlashning yo‗lga qo‗yilishi, uning tashkiliy-uslubiy asoslari.

Oliy o‗quv yurtlaridagi ―Milliy g‗oya, ma‘naviyat asoslari va huquq ta‘limi‖ yo‗nalishi, ularda malakali

mutaxassislar tayyorlash tartibi. Davlat ta‘lim standartlari, ulardagi talablar. Jamiyatda o‗z kuchi va

bilimiga tayanib yashaydigan kadrlarni tarbiyalash va tanlash zaruriyati.Hozirgi davrda kadrlarning

sifati va saviyasini belgilovchi mezonlar: Milliy g‗urur, vatanparvarlik va yuksak ma‘naviyat,

ularning kadrlar sifati va saviyasidagi o‗rni. Mafkuraviy e‘tiqod, intellektual salohiyat va pedagogik

mahorat - kadrlar sifati va saviyasining muhim omili. Kadrlarning ijtimoiy mavqei va etakchilik

mas‘uliyati, ularning davlat va jamiyat taraqqiyoti kelajagi haqida aniq bilim, tasavvur-qarashlarga ega

bo‗lish zaruriyati.

Turli soha va yo‗nalishlardagi kadrlar faoliyatining g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni. Mafkuraviy

faoliyat, uning o‗ziga xosligi. Milliy g‗oya va mafkurani kishilar ongi va qalbiga singdirishda rahbar

kadrlarning o‗rni, bu boradagi tarixiy tajribalar va zamonaviy uslublar. Jamiyatdagi kadrlarning

g‗oyaviy- mafkuraviy faoliyatini tashkillashtirish, boshqarish va aniq maqsadlarga yo‗naltirish

usullari. Iqtisodiy usul, siyosiy usul, yuridik usul; ma‘muriy usul, texnokratik usul; ishontirish,

rag‗batlantirish, ibrat ko‗rsatish va boshqa usullar.



Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;

― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ fani bo‗yicha ma‘ruza

mashg‗ulotining kalendar tematik rejasi

t/r Ma‘ruza mavzulari(barcha)

soat

I mavzu(bob).


15

I.1. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2

I.2. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari 2

I.3. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. 4

I.4. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni

shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari

2


STRATEGIYASI:

II.1. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.

O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish

2

II.2. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy

ahamiyati.

4

II.3. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.

O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi,

uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.

2

II.4. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish

hamda aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari.

2

Jami 20

Amaliy mashg‗ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari

Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini

shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati,

mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va

predmeti. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy

asoslari.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim,aqliy

xujum.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28.

Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari

G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.

Milliy va umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi

motivlari va mexanizmlari. Davlat va jamiyat qurilishiga doir dastlabki g‗oya va mafkuralar.―Ijtimoiy

tuzum‖ tushunchasi. Adolatli tuzum, demokratik jamiyat g‗oyalarining ijtimoiy-tarixiy ildizlari va

rivojlanish bosqichlari.

Modernizm, uning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, aqliy xujum, T-sxemasi,


Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;

16

Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

(1 – mashg„ulot)

Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish kafolatlari.

Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini. Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy

masalalari.


O‗zbekiston tarixidagi dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.O‗zbek milliy davlatchilik

mafkurasining ijtimoiy-siyosiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari.

Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi

o‗rni. Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlari.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov,

“Esse”,“Klaster”, munozara, BBB.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;;A26;A27;

Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari. Hozirgi

davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati, imkoniyatlari va muammolari. G‗oyaviy

ta‘lim-tarbiya tamoyillari. ―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon

bo‗lish xususiyatlari.

―YAngi dunyokarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.

Mamlakatimizda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim, Blits-

so„rov, munozara, BBB.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16; A21;A26;.

Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.O‗zbek iqtisodiy modelini

shakllantirish va amalga oshirish. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini

shakllantirish.Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.―O‗zbek modeli‖ning

g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va ijtimoiy-siyosiy mohiyati.―O‗zbek modeli‖ - SHarqona demokratik

jamiyat qurishning o‗ziga xos konsepsiyasi.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta‟lim, Blits-so„rov, munozara,

BBB.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28;A30;A31.

―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy ahamiyati.


Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning roli. 2.Iqtisodiyotni boshqarishda bozor va davlat

mexanizmlarining o‗zaro aloqasi. O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning

o‗ziga xosligi. O‗zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash.


―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish

konsepsiyasi‖da belgilangan ustuvor yo‗nalishlar va vazifalar.Konsepsiyaning O‗zbekistonning

17

taraqqiyot istiqbollarini belgilashdagi o‗rni.Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining kelgusi bosqichlari:

bundan 5-10-20-30 yildan keyingi xayot tavsifi.Kelajak haqidagi bilim - tasavvurlarning bugungi

xayotdagi o‗rni, roli va ahamiyati.

Qo‗llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, “Esse”,“Klaster”, muammoli ta‟lim, Blits-

so„rov, munozara, BBB.

Adabiyotlar: A3;A4; A5; Q6; Q7 Q13; Q16;Q 20; Q21; Q22; Q27 ;A30.

Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.O‗zbekistonning rivojlangan

davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari. Milliy

iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.

O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda

O‗zbekistonning roli va o‗rni. Islom Karimov hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish

tamoyillari to‗g‗risida.O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining

fundamental asoslari.

Mamlakatimiz mustaqilligini va milliy xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni

ta‘minlash.


“Esse”,“Klaster”,

―BBB.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A26;A27;A28;A30.

Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga

yo‗naltirish usullari. Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning funksional

mazmuni, o‗zaro bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari.O‗zbekistonda

axborot xavsizligini ta‘minlash

Ma‘naviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va amalga oshirishda kadrlarning o‗rni. Davlat va

jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot- tashviqotning o‗rni.


BBB.

Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q14; Q15 Q;A16;18;.19;A20;A21;A31.

t/r Amaliy mashg‗ulotlar mavzulari (barcha)

soat

I mavzu(bob).


I.1. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2

I.2. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy

tamoyillari

2

I.3. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. 4

I.4. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni


2


STRATEGIYASI:

18

II.1. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.


2

II.2. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy

ahamiyati

4

II.3. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.

O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi,

uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.

2

II.4. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish

hamda aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari

2

Jami 20

Mustaqil ta‘lim tashkil etishning shakli va mazmuni.

― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ bo‗yicha talabaning

mustaqil ta‘limi shu fanni o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari

bilan to‗la ta‘minlangan.

Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma‘ruzasini tinglaydilar, misol va

masalalar echadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt

qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni echadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni

kengroq o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu

bo‗yicha testlar echadi. Mustaqil ta‘lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.

Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,

kerakli ma‘lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib

ma‘lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda

ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‘ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan

bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. SHuning

uchun ham mustaqil ta‘limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.

Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan,

konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma‘ruza darslarini olib

boruvchi o‗qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan mustaqil ish

majmuasi fanning deyarli barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 4 mavzu ko‗rinishida

shakllantirilgan.

Talabalar mustaqil ta‘limining mazmuni va hajmi

t/r Mustaqil ta‘lim mavzulari Berilgan topshiriqlar Bajarish

muddati

Xajmi

(soatda)

1 Prezident Islom Karimov -

milliy istiqlol g‗oyasi

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

1,2,3 -haftalar (5soat)

19

konsepsiyasining asoschisi. Individual

topshiriqlarni bajarish

2 Demokratiyaning zamonaviy

shakl-ko‗rinishlari va bu

boradagi mafkuraviy

qarashlar va ta‘limotlar.

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual


4,5-haftalar (5 soat).

3 O‗zbekiston taraqqiyotining

hozirgi bosqichi, undagi

ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy

o‗zgarishlar mohiyati.

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual


6,7 -haftalar (4 soat).

4 ―Mamlakatimizda demokratik

islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish

konsepsiyasi‖, undagi asosiy

yunalishlar va vazifalar.

Adabiyotlardan

konspekt qilish.

Individual


8,9,10 -haftalar (4 soat)

Jami: 10 hafta 18 soat

― Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan talabalar

bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖fani bo‗yicha reyting

jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek

joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma'lumotlar fan bo‗yicha birinchi

mashg‗ulotda talabalarga e'lon qilinadi.Fan bo‗yicha talabalarning bilim saviyasi va o‗zlashtirish

darajasining Davlat ta'lim standartlariga muvofiqligini ta'minlash uchun quyidagi nazorat turlari

o‗tkaziladi:

- joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‗yicha bilim va amaliy ko‗nikma darajasini

aniqlash va baholash usuli. Joriy nazoratfanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy

mashg‗ulotlarda og‗zaki so‗rov, test o‗tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollekvium, uy

vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o‗tkazilishi mumkin;

- oraliq nazorat (ON) – semestr davomida o‗quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha

mavzularini o‗z ichiga olgan) bo‗limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va

amaliy ko‗nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda bir marta

o‗tkaziladi va shakli (yozma, og‗zaki, test va hokazo) o‗quv faniga ajratilgan umumiy soatlar

hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi;

- yakuniy nazorat (YaN) – semestr yakunida muayyan fan bo‗yicha nazariy bilim va amaliy

ko‗nikmalarni talabalar tomonidan o‗zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat

asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‗tkaziladi.

ON o‗tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam

ravishda o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi

mumkin. Bunday hollarda ON qayta o‗tkaziladi.

Oliy ta'lim muassasasi rahbarining buyrug‗i bilan ichki nazorat va monitoring bo‗limi

20

rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o‗tkazish jarayoni muntazam ravishda

o‗rganib boriladi va uni o‗tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor

qilinishi mumkin.

Bunday hollarda YaN qayta o‗tkaziladi.

Talabaning bilim saviyasi, ko‗nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida

talabaning fan bo‗yicha o‗zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi.

Fan bo‗yicha talabalarning semestr davomidagi o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100 ballik tizimda

baholanadi.

Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N( MI).-55+5 ball va O.N.-10 ball qilib taqsimlanadi.

Magistrlar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baholashdan maqsad ta‘lim sifatini

boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, magistrlarning fanlarni o‗zlashtirishida

bo‗shliqlar hosil bo‗lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.

Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

a) magistrantlarda Davlat ta‘lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‗nikma va malakalar

shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;

b) magistrantlarda bilimi, ko‗nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari:

Davlat ta‘lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, xaqqoniylik, ishonchlilik va kulay shaklda

baholashni ta‘minlash;

v) fanlarning magistrantlar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o‗zlashtirilishini

tashkil etish va tahlil qilish;

g) magistrantlarda mustaqil ishlash ko‗nikmalarini rivojlantirish, axborot resurslari manbalaridan

samarali foydalanishni tashkil etish;

d) magistrantlar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma‘lum qilish;

e) o‗quv jarayonining tashkiliy ishlarini kompyutrlashtirishga sharoit yaratish.

Fanlar bo‗yicha talabalar bilimini semestrda baholab borish reyting nazorati jadvallari va

baholash mezonlari asosida amalga oshiriladi.

Magistrantlar bilimini 100 balli reyting tizimi orqali baholash fanlarni chuqur o‗zlashtirish,

topshiriqlar va uy vazifalarga ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash va ishlashni ko‗zda tutuvchi, umumiy

o‗quv yuklamasini hisobga olish, o‗z bilimi va ko‗nikmalarini muntazam ravishda oshirishga intilish,

hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni shakllantirishga erishiladi.

Magistrantlarning fan bo‗yicha o‗zlashtirishini baholash semestr (o‗quv yili) davomida muntazam

ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:

- joriy baholash (JB)

- talabalarning mustaqil ishi (TMI)

- oraliq baholash (OB)

- yakuniy baholash (YAB)

Har bir fan bo‗yicha talabaning semestr (yil sikl) davomidagi o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 100

ballik tizimida baholanadi.

Ushbu 100 ball baholash turlari bo‗yicha quyidagicha taqsimlanadi:

№ Baholash turi Maksimal ball Saralash ball

1 Joriy baholash 55 30,2

2 Talabaning mustaqil ishi 5 1,7

3 Oraliq baholash 10 5,5

4 YAkuniy baholash 30 16,5

JAMI 100 55

Magistrantlarning fan bo‗yicha to‗plagan umumiy bali har bir baholash turlarida to‗plagan ballar

21

yig‗indisiga teng bo‗ladi.

Joriy baxolash (JB)

JB da fanning xar bir bo‗lim bo‗yicha magistrantning bilimi va amaliy ko‗nikmalarini aniqlab

borish ko‗zda tutiladi va u amaliy mashg‗ulotlarda amalga oshiriladi. Baholashda magistrantning bilim

darajasi, amaliy mashg‗ulot materiallarini o‗zlashtirishi, nazariy material muhokamasida va ta‘limning

interaktiv uslublarida qatnashishining faollik darajasi, shuningdek amaliy bilim va ko‗nikmalarni

o‗zlashtirish darajasi xisobga olinadi.

Har bir fan bo‗yicha o‗quv soatidan kelib chiqqan holda maksimal ball belgilanadi.

JB har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda og‗zaki, yozma ish, test yoki ularning

kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Har bir mashg‗ulotda barcha magistrantlar baholanishi shart.

Magistrantning mustaqil ishi (MMI)

Magistrantning mustaqil ishi O‗zR oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligining 25.08.2010 yil

333-sonli buyrug‗i va institut rektori tomonidan 2013 yil 27 fevralda tasdiqlangan ―Talaba mustaqil

ishini tashkil etish, nazorat qilish va baholash tartibi to‗g‗risida Nizom‖ asosida tashkil etiladi.

Mustaqil ish bo‗yicha belgilangan maksimal reyting balining 55% dan kam ball to‗plagan

magistrant fan bo‗yicha yakuniy nazoratga qo‗yilmaydi.

Magistrantning mustaqil ishi kafedra arxivida ro‗yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi.

MMI ning o‗zlashtirishi quyidagicha baxolanadi. Maksimal ball 5.

Ballar Baho

4,3-5,0 ―5‖ a‘lo

3,6-4,2 ―4‖ yaxshi

2,8-3,5 ―3‖ qoniqarli

2,8 dan kam ―2‖ qoniqarsiz

Magistrantning mustaqil ishdan olgan bali JB baliga qo‗shiladi.

Oraliq baxolash (OB)

OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo‗limi yoki qismi bo‗yicha mashg‗ulotlar

o‗tib bo‗lingandan so‗ng, magistrantning nazariy bilimlari baholanadi va unda magistrantning muayyan

savolga javob berish yoki muammoni echish qobiliyati aniqlanadi.

Bir semestrda o‗tiladigan fanlardan bitta OB o‗tkaziladi.

Oraliq baholashning maksimal bali 10 ball;

O‗zlashtirish foizda 10 ball

A‘lo 100-86 8,6-10

YAxshi 85-71 7,1-8,5

Qoniqarli 70-55 7-6,5

Qoniqarsiz 55 dan kam 6,5

OB kafedra majlisi qarori bilan yozma ish, test, og‗zaki suhbat shakllarida yoki ularning

kombinatsiyalarida o‗tkazilishi mumkin. OB bo‗yicha belgilangan maksimal reyting balining 55% dan

kam ball to‗plagan magistrant YAB ga qo‗yilmaydi.

YAkuniy baxolash (YAB)

YAB da magistrantning bilim, ko‗nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida

baholanadi. YAB fan bo‗yicha o‗quv mashg‗ulotlari tugagandan so‗ng o‗tkaziladi. YAB ning maksimal

bali - 30 ball.

22

O‗zlashtirish foizda 30 ball

A‘lo 100-86 30-25,8

YAxshi 85-71 25,5-21,3

Qoniqarli 70-55 21

Qoniqarsiz 55 dan kam 21 dan kam

JB va OB ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to‗plagan magistrantga

YAB ga ishtirok etishga huquq beriladi.

YAB o‗tkazish shakli – test, og‗zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy

Kengash qarori bilan belgilanadi.

JB, OB va YAB turlarida fanni o‗zlashtira olmagan (54 % dan kam ball to‗plagan) yoki uzurli

sabablar bilan baholash turlarida ishtirok eta olmagan magistrantlarga quyidagi tartibda qayta

baholashdan o‗tishga ruxsat beriladi:

- qoldirilgan amaliy mashg‗ulot kelgusi darsga qadar guruh o‗qituvchisiga qayta topshirish va

maslaxat kunida topshiriladi. 3 ta mashg‗ulotni qoldirgan magistrant magistraturi bo‗limi boshlig‗i

ruxsati bilan qayta topshiradi;

- OB ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat beriladi va bali koeffitsentsiz qayt etiladi;

- semestr yakunida fan bo‗yicha saralash balidan kam ball to‗plagan magistrantning

o‗zlashtirishi qoniqarsiz (akademik qarzdor) hisoblanadi;

- akademik qarzdor magistrantga semestr tugaganidan keyin magistraturi bo‗limi boshlig‗i

ruhsatnomasi asosida qayta o‗zlashtirish uchun – 2 hafta muddat beriladi. SHu muddat davomida

o‗zlashtira olmagan magistrantga belgilangan tartibda rektorning buyrug‗i bilan magistratura safidan

chetlashtiriladi.

Magistrantning reytingi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi:

R = 100

VQ bunda: Q-o‗zlashtirish darajasi (ball), V-umumiy o‗quv yuklamasi (soat)

Reyting natijalarini qayd qilish tartibi

Fandan reyting nazorati bo‗yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vedomost) fan tugagan

kundan bir kun muddatda kafedra 2 nusxada to‗ldiradi va mas‘ul xodim kafedra mudiriga imzolatib, 1

nusxasi dekanatlarga topshiriladi.

Magistrantning fan bo‗yicha baholash turlarida to‗plagan ballari reyting qaydnomasiga butun

sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining ―Umumiy soat‖ ustuniga fanga ajratilgan umumiy

yuklama soatlari, ―Ball‖ ustuniga esa magistrantning mazkur mezonning 3.1 bandiga muvofiq 100 ballik

tizimdagi o‗zlashtirish bali, ―Reyting‖ ustuniga hisoblangan reyting ko‗rsatkichi qo‗yiladi.

Magistrantning saralash balidan past bo‗lgan o‗zlashtirishi ―Reyting daftarchasi‖ da qayd

etilmaydi.

Dekanat va kafedralar tomonidan belgilangan tartibda fan bo‗yicha magistrantning JB, OB

hamda YAB turlarida ko‗rsatilgan o‗zlashtirish reyting ko‗rsatkichlarining monitoringi olib boriladi.

O‗zlashtirish natijalari kafedra tomonidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi

va belgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Reyting nazorati ekranining tashkil etishi va uning

belgilangan muddatlarda to‗ldirish vazifasi kafedra mudiri va fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.

23

SILLABUS

Fanning qisqacha tavsifi

OTMning nomi va

joylashgan manzili:

Toshkent farmatsevtika instituti M.Oybek ko‗chasi,

45-uy

Kafedra: Ijtimoiy fanlar Sanoat farmatsiyasi

fakul‘teti tarkibida

Fan nomi va kodi:

3.05

Milliy g‗oya:O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish

strategiyasi

Ta‘lim sohasi va

yo‗nalishi:

5A510602 –

immunobiologik va

mikrobiologik

preparatlar texnologiyasi

5A510603–

dorilarning sanoat

texnologiyasi

5A510501 – farmatsevtik

kimyo va farmakognoziya

5A320406 – dori

vositalari va preparatlar

texnologiyas

5A510502-

Farmatsevtika ishini tashkil

qilish va boshqarish

Bilim sohasi: 500000 – Ijtimoiy ta‘minot

va sog‗liqni saqlash

Ta‘lim sohasi: 510000 - Sog‗liqni

saqlash

Fanni (kursni) olib

boradigan o‗qituvchi

to‗g‗risida ma‘lumot:

Katta o‗qituvchi

N.S.Salimsakova

e-mail:

telefon

[email protected]

u +998935888980

Dars vaqti va joyi: 1-bino 17-auditoriya Kursning

davomiyligi:

02.09.2016-

18.01.2017

Individual grafik

asosida ishlash vaqti:

Dushanba, seshanba,chorshanba kunlari 10.00 dan 16.00 gacha

Fanga ajratilgan

soatlar

Auditoriya soatlari Mustaqil

ta‘lim:

18

Ma‘ruza: 20 Amaliyot 20

Fanning boshqa

fanlar bilan bog‗liqligi

:

Ilmiy ijod metodologiyasi, pedagogik texnologiya

Fanning asosiy

maqsadi:

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish

strategiyasi fanini o‗qitishdan maqsad talabalarga yangi jamiyat qurish,

ularning ma‘naviy dunyosini shakllantirish, milliy ong va g‗ururini

uyg‗otish, yoshlarni Vatan, xalq va istiqlol taqdiri uchun faol kurashchi

komil inson qilib tarbiyalashdan iborat. Mazkur fan yosh avlodni ulug‗

xalqimizning olijanob milliy qadriyatlari va axloqiy fazilatlari halollik,

24

poklik, odillik, adolatlilik ruhida tarbiyalamog‗imiz kerak. Undan

tashqari mustaqil davlatimiz ijtimoiy hayotida faol qatnasha oladigan

idrokli va qobiliyatli o‗zining tarixiy ildizlarini anglashga, yurtiga,

vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr-muhabbat bilan to‗lgan avlod

kamolga erishishiga xizmat qiladi.

Fanning mazmuni

Fanning dolzarbligi

va qisqacha mazmuni:

Fanning dolzarbligi: Mustaqillik yillari Respublikamiz ta‘lim-

tarbiya tizimida tub islohotlar amalga oshirilib, bu sohada milliy

g‗oyani ilmiy o‗rganish, o‗qitish va targ‗ib-tashviq qilishda salmoqli

tajribalar toplandi. Ayni paytda, erishilgan yutuqlarni mustahkamlab,

jamiyatimizda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya samaradorligini yanada oshirish,

xususan, bunda milliy g‗oyani o‗qitish izchilligi va uzluksizligini

ta‘minlash, bu boradagi ishlarni ta‘lim tizimidagi har bir bosqichga

moslab differensiyallashtirish, ya‘ni o‗rta maktab, litsey(kollej) hamda

bakalavriat, magistratura va katta ilmiy xodim-izlanuvchi bosqichlarida

milliy g‗oya va mafkuraga doir qaysi masalalar qanday o‗qitilishini

konkretlashtirish zaruriyati, ta‘lim tizimida milliy g‗oya o‗qitilayotgan

fanlarning dasturlarini zamon talablari asosida takomillashtirishni

taqozo qilmoqda.

Fanning qisqacha mazmuni: O‗zbekiston ijtimoiy hayotining

mafkuralar va fikrlar xilma-xilligiga asoslanishi. Milliy g‗oyaning

gumanistik mohiyati va demokratik xarakteri, uning xalq madaniy

merosi va umume‘tirof etilgan demokratik tamoyillarga tayanishi

O‗quv fanini

prerekvizitlari

Talaba: Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish

strategiyasi fanini o‗qitish metodikasiga oid dastlabki bilimlarga ega

bo‗lishi, mantiqiy va tanqidiy fikrlash, tahlil qilish va xulosalar

chiqarish ko‗nikmalariga ega bo‗lishi talab etiladi.

Fanni o‗rganish

jarayonida talabalar

quyidagi natijalarga

erishadi

Bilib oladi: ideya, g‗oya, mafkura, mafkuraviy

immunitet,bunyodkor, vayronkor g‗oyalar, milliy ideologiya, davlat va

jamiyat, Monarxiya, politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya,

timokratiya va demokratiya. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik»

tushunchalari. ―An‘anaviy jamiyat‖, ―Postindustrial jamiyat‖,

―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖, Modernizm,

Neokommunizm va Kosmopolitizmtashqi siyosat, ―o‗zbek modeli‖,

milliy g‗oya, mafkura, dunyoqarash, inson omili, sivilizatsiya, diniy

e‘tiqod, milliy mentalitet, milliy ong, ozodlik, mustaqillik va b.

Bilim, ko‗nikma va malakalarni nazorat qilinishi:

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi

fani bo‗yicha joriy, oraliq va yakuniy nazorat o‗tkaziladi. Joriy nazorat

uchun 60 ball, oraliq nazorat uchun 10 ball, yakuniy nazorat uchun 30

ball. (maksimal 100 ball)

Fan bo‗yicha egallagan bilimlari asosida: ta‘lim muassasasida o‗quv

jarayonini tashkil etishning samarali shakl, metod va vositalarini

25

qo‗llay oladi hamda innovatsion faoliyat va kasbiy kompetentligini

rivojlantirish yo‗llarini egallaydi.

Postrekvizitlar Ushbu o‗quv modulini o‗zlashtirish natijasida talabalardan:

Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi

fanini chuqur o‗zlashtirishni;

G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon

bo‗lish shakllari va rivojlanish xususiyatlari

Mafkuraviy immunitetni shakllantirishning uslub va vositalari

Jamiyatning rivojlanishida shaxs erkinligi o‗rni va axamiyatini

Xar bir xalq va millatning fikrlar plyuralizmi va o‗ziga xos madaniyati

bilan saqlanishini

Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va

istiqbollari

Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni

takomillashtirish kafolatlari

Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-

mafkuraviy qarashlarni bilish talab qilinadi.

Talabalar uchun

talablar

- professor-o‗qituvchiga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;

- institut ichki tartib-qoidalariga rioya qilish;

-intitut uniformasini kiyish;

- mobil telefonni dars davomida o‗chirish;

- berilgan topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarish;

- guruhdoshlarga hurmat bilan munosabatda bo‗lish;

- darsga o‗z vaqtida kelish;

- 6 soatdan ortiq dars qoldirgan taqdirda, dekan ruxsati bilan darsga

kirish.

Elektron pochta

orqali munosabatlar

tartibi

Professor-o‗qituvchi va talaba o‗rtasidagi aloqa elektron pochta orqali

ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi

muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina institut hududida, ajratilgan

xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. elektron pochtani

ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha

№

Ma‘ruza mashg‗uloti mavzulari

Ma‘ruza

mashg‗uloti

soati

Mustaqil

ta‘lim soati

1

Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2 5

2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va

mafkuraviy tamoyillari

2 5

3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari,

vazifalari va istiqbollari.

4 -

4 Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyoqarashni


2 -

26

5

Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari

va qonuniyatlari. O‗zbek iqtisodiy modelini

shakllantirish va amalga oshirish

2 4

6

―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-

mafkuraviy ahamiyati.

4 4

7 Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga

integratsiyalashuvi. O‗zbekistonning rivojlangan

davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy

asoslari va dolzarb vazifalari.

2 -

8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni

tashkillashtirish hamda aniq maqsadlarga

yo‗naltirish usullari

2 -

JAMI 20 18

№

Amaliy mashg‗ulotlar mavzulari

soat

1

Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari 2

2 Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy

tamoyillari

2

3 Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va

istiqbollari.

4

4 Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni


2

5

Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.


2

6

―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-

mafkuraviy ahamiyati

4

7 Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.

O‗zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish

strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.

2

8 Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda

aniq maqsadlarga yo‗naltirish usullari

2

Jami 20

t/r Nazorat turlari va

topshiriqlarning

nomlanishi

Nazorat turlari bo‗yicha maksimal

ball

O‗tkazish vaqti

27

I. Joriy nazorat uchun ballar taqsimoti 60 ball Semestr

davomida

II. Oraliq nazorat 10 ball

III. YAkuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi

haftasi

1. Umumiy o‗quv kursi bo‗yicha tuzilgan

topshiriqlar asosida o‗tkaziladi

JAMI: 100 ball

Talabaning fan bo„yicha o„zlashtirish ko„rsatkichlari namunaviy mezonlari

t/r

Talabaning fanni o‗zlashtirish (bilim, ko‗nikma va

malaka) darajasi

Ballar

A)

Xulosa va qarorlar qabul qilishi

86-100 ball

Ijodiy fikrlay olishi

Mustaqil mushohada yuritish

Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi

Mohiyatini tushunish

Bilish, aytib berish

Tasavvurga ega bo‗lish

B)

Mustaqil mushohada yuritish

71 -85 ball

Olgan bilimlarini amaliyotda qo‗llay olishi




V)


55 - 70 ball



G)

Aniq tasavvurga ega bo‗lmaslik 0 – 54 ball

Asosiy

adabiyotlar:

1.O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‗zbekiston 2016.

2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili»

Davlat dasturi to‗g‗risida. 2010 yil 27 yanvar, P.-1271-son.

3..―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston

Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi

ma‘ruzasi. 2010 yil 12 noyabr

28

Qo‗shimcha

adabiyotlar:

1. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - xayot haqiqatini aks ettirish. -

T.:O‗zbekiston, 2009.

2. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaltirish. -T.:Uzbekiston, 2010.

3. Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy-

mafkuraviy, g‗oyaviy asoslari) -T.:―Istiqlol‖, 2003.

4. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik / Asqar Maqkam tarjimasi. -

T.:―SHarq‖, 2001.

5. Azamat Ziyo.O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:SHarq, 2000.

6. Boboev X,. O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:Fan, 2004. 1-kitob.

7. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.

8. Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.

9. YOkubov A. ―Qutadgu bilig‖da davlatchilik konsepsiyasi. -

T.:―Meros‖, 1997.

10. Gafarli M.M. Kasaev A.CH. Rivojlanishning o‗zbek modeli: tinchlik

va barkarorlik - taraqqiyot omili. -T.:O‗zbekiston, 2000.

11. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. V tryox tomax. -

T.:Uzbekiston, 2009.

12. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002.

13. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining

g‗oyaviy- mafkuraviy masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.

14. Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va

vositalari. -T.: 2002.

15. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy

ildizlari. -T.: 2002.

16. Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim

bakalavriat boskichi uchun darslik). -T.:―Akademiya‖, 2005.

17. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (Uquv

qullanma). - T.:―YAngi asr avlodi‖, 2002.

18. Milliy istiqlol g‗oyasi: nazariya va amaliyot. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.

19. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. -

T.:O‗zbekiston, 2007.

20. Mustaqillik mafkurasi va O‗zbekistonda demokratik jamiyat

qurishning iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy negizlari. -T.:―Universitet‖,

2001.

21. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari. -T.:―SHark‖,

2001.

22. Mustaqillik: izohli ilmiy-ommabop lug‗at. -T.:―SHark‖, 2000.

23. Nazarov K. Ergashev I. Milliy g‗oya va rahbar ma‘naviyati. -

T.:Akademiya, 2007.

24. Ravshanov F. Ma‘naviy taraqqiyotga tahdidlar. -T.:―Muharrir‖, 2010.

25. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir

mazmunini yoritish masalasi (Uquv-uslubiy qullanma). -T.:TAQI

bosmaxonasi, 2007.

29

26. Eshov B. O‗zbekiston davlatchiligi tarixi. -T.:―MARIFAT‖, 2009.

27. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy

siyosat: rivojlanish bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqbollar. -

T.:―Akademiya‖, 2010.

28. O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va

istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖, 2010.

29. Uljaeva SH. Amir Temur va temuriylar davrida milliy

davlatchilikning rivojlanishi. -T.―Fan‖, 2005.

30. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖,

2002.

31. Xasanov S., Dustjonov T. O‗zbekiston demokratik taraqqiyot yo‗lida.

-T.: 2004.

Internet

saytlari:

1. www.gov.uz.

2. www.press-service.uz.

3. www.bilim.uz.

4. www.philosophy.ru.

5. www.filosofiya.ru.

6. www.philosophy.nsc.ru.

7. http // philosophy.albertina.ru.

8. www.history.ru.

30

FANNI O‗QITISHDA FOYDALANILADIGAN INTERFAOL

METODLAR

«Baliq skeleti» texnikasi

UShbu texnologiya 30ata muammolarning echimini topiShga qaratilgan. YUqori qismida

muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.

―Erkin yozish‖ interfaol metodini qo‗llashga doir ko‗rsatma

O‗qituvchi talabalarga besh minut vaqt davomida Kasbiy pedagogika haqida bilganlarini

daftarlariga yozishni so‗raydi. Vaqt tugagach, ba‘zi talabalardan yozganlarini o‗qib berishni so‗raydi.

Vaqtdan yutish uchun qolgan talabalar avval o‗z yozganlarini o‗qib bergan talabalarnikiga o‗xshamagan

fikrlarini aytishlari mumkin.

Quyida berilganlarga:

F – fikringizni bayon eting.

S – fikringizning bayoniga sabab ko‗rsating.

M – ko‗rsatgan sababingizni isbotlab misol keltiring.

U – fikringizni umumlashtiring.

―KICHIK GURUXLARDA ISHLASH‖ METODI-t‘lim oluvchilarni faollashtirish maqsadida

ularni kichik guruxlarga ajratgan xolda o‗quv materiallarini urganish yoki topshiriqni bajarishga

qaratilgan darsdagi ijodiy ish.

Guruhlarda ishlash qoidasi

1. SHerigingizni diqqat bilan tinglang.

2. Guruh ishlarida o‗zaro faol ishtirok eting, berilgan topshiriqlarga mas‘uliyat bilan yondashing.

Умуминсоний

маънавиятга

мисоллар келтиринг

31

3. Agar yordam kerak bo‗lsa, albatta murojaat qiling.

4. Agar sizdan yordam so‗rashsa, albatta yordam bering.

5. Guruhlar faoliyatining natijalarini baholashda hamma ishtirok etishi shart.

Aniq tushunmog„imiz lozim:

boshqalarga o„rgatish orqali o„zimiz o„rganamiz;

biz bitta kemadamiz: yoki birgalikda suzib chiqamiz, yoki birgalikda cho„kib ketamiz.

Aqliy xujum metodi-biror muammo bo‗yicha o‗quvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va

mulohazalarni to‗plab, ular orqali ma‘lum bir echimga kelinadigan metoddir.

“KLASTER” metodi- o‗quvchilarga berilgan mavzu xususida erkin o‗ylash va turli javoblar

o‗rtasidagi bog‗liqlik to‗g‗risida fikrlash imkoniyatini beruvchi metoddir.

―Klaster‖ metodini o‗tkazish qoidalari

1. Nimaniki uylagan bulsangiz, shuni qog‗ozga yozing.Fikringizning sifati tug‗risida o‗ylab o‗tirmay,

ularni shunchaki yozib boring

2. YOzuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jixatlariga e‘tibor bermang

3. Belgilangan vaqt nihoyasiga etmaguncha, yozishdan to‗xtamang. Agar ma‘lum muddat biror bir

g‗oyani o‗ylay olmasangiz, u holda qog‗ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni

yangi g‗oya tug‗ulguncha davom ettiring

4. Muayan tushuncha doirasida imkon qadar ko‗proq yangi g‗oyalarni ilgari surish hamda mazkur

g‗oyalar o‗rtasidagi o‗zaro aloqadorlik va bog‗liqlikni ko‗rsatishga harakat qiling. G‗oyalar

yig‗indisining sifati va hlar o‗rtasidagi aloqalarning ko‗rsatishini cheklamang.

“MUAMMOLI VAZIYAT” metodi– ta‘lim oluvchilarda muammoli vaziyatlarning sabab va

oqibatlarini tahlil qilish hamda ularning echimini topish bo‗yicha ko‗nikmalarini shakllantirishga

qaratilgan metoddir

metodining tuzilmasi:

1. Muammoli vaziyat tavsifi beriladi

2. Guruhlar muammmoli vaziyatning kelib chiqish sabablarini aniqlaydilar

3. Guruhlar muammoli vaziyatning oqibatlari to‗g‗risida fikr yuritadilar

4. Guruhlar muammoli vaziyatni echish yo‗llarini ishlab chiqadilar

5. To‗g‗ri echimlar tanlab olinadi

32

NAZARIY MASHG‗ULOT MATERIALLARI

1 - mavzu. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik asoslari (2 soat).

REJA:

1.Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari

2.Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-moxiyati.

3.Inson va jamiyat xayotida g‗oya va mafkuraga bulgan talab-ehtiyojlar.

4.Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar.

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

Milliy g„oya, istiqlol g„oyasi, milliy istiqlol g„oyasi, milliy mafkura, mafkuraning asosiy falsafiy

ildizlari,mafkura paradigmalari.

Jamiyat taraqqiyoti muayyan fikrlar, g‗oyalar, mafkuralar tarixidir. Jamiyat taraqqiyotida

kishilarning tevarak olam sirlarini o‗rganishi, tabiat va jamiyat qonunlarini kashf etishi, tabiiy

bilimlari va dunyoqarashlari juda muhim ahamiyatga ega. Dunyoning tuzilishini tushuntirgan va unda

qanday yashash lozimligini ko‗rsatgan ilmiy bilimlarning yuzaga keli-shida insoniyatning eng ilg‗or

vakillari yaratgan dunyoviy g‗oyalar hamisha taraqqiyot uchun xizmat qilib kelgan.

Jumladan, Demokritning atomlar to‗g‗risidagi farazlari, Kopernikning geliotsentrik nazariyasi,

Ibn Sinoning tibbiyot sohasidagi yutuqlari, Beruniyning «G‗arbiy yarim sharda quruqlik bor»

degan fikrlari, Ulug‗bekning koinot sirlarini o‗rganish sohasidagi yutuqlari, Eynshteynning

nisbiylik nazariyasi kabi ilmiy g‗oyalar insoniyat taraqqiyotiga juda kuchli ijobiy ta‘sir ko‗rsatdi.

Inson tafakkuriga tayangan fan taraqqiyoti olam kabi uzluksiz va cheksizdir. Bu jarayonda

tasdiqlanmagan, eskirgan fikrlar yangi ilmiy g‗oyalar bilan o‗rin almashaveradi. Millatlar tashkil

topgan davrlar-dan, milliy g‗oya va mafkuralar eng dolzarb, siyosiy-ijtimoiy, ma‘naviy masala

hisoblanib, jamiyatni sog‗lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, ommani ma‘naviy ruhiy jihatdan

tarbiyalashga katta hissa qo‗shgan.

Inson kamolotini fikrsiz tasavvur qilib bo‗lmaganidek, jamiyat tarixini ham g‗oya va mafkuralarsiz

tushuntirib bo‗lmaydi. G‗oya va mafkura, ayniqsa, milliy g‗oya birdaniga qisqa muddatda paydo

bo‗ladigan hodisa emas. Aslida guyo birdaniga paydo bo‗lganday tuyulgan g‗oya zamirida ham ongning

ko‗p asrlik taraqqiyoti yotadi. SHu jihatdan qaralganda milliy g‗oya uzoq jarayonlarning hosilasi bo‗lib,

o‗zida xalqning tarixi, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari, ma‘naviyatini mujassam etadi.

Milliy g‗oya va mafkura har bir fuqaro ongi va shuuriga chuqur tasir qilib uning oila,

mahalla, jamiyat, davlat, xalq oldidagi burch va masuliyati qay darajada ado etilayotganini

nazorat qilib turadi.

Milliy g‗oya - millat tafakkurining ko‗p asrlik mahsuli va davr taqozosi bilan takomillashib

boruvchi uzluksiz hodisadir. Falsafada, fikrlayapman, demak yashayapman, degan hikmat bor. Milliy

g‗oya - inson va jamiyat hayotiga ma‘no -mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari

etaklaydigan fikrlar majmui, xalq hayotining fikriy ifodasidir.

Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham mil-liy g‗oya bo‗la olmaydi. CHunki shaxsiy fikr

o‗ziga xos bir qarashdir. Ammo u o‗sib, ijtimoiy fikrga aylanishi mumkin. Boshqacha aytganda,

fikrsiz g‗oya yo‗q. Ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‗zgarish yoki harakatni taqazo etadigan

faol munosabatni ifodalaydi. G‗oya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga, zarurat tug‗ilganda

esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi.

Milliy mafkura - mohiyatan milliy g‗oyaga etish yo‗li. Nima qilinsa shu g‗oyaga intilish

33

tezlashadi, osonlashadi, maqsad amalga oshadi, qanday ish tutilsa mazkur g‗oyaga zid

harakatlarning yo‗li to‗siladi - milliy mafkura aynan shu savollarga javob beradi va o‗ziga xos

vazifalarga ega.

Ilmiy tarzda aytganda milliy mafkura - taktika bo‗lib, tarixan diniy, axloqiy, huquqiy, siyosiy,

estetik, falsafiy shaklllarda namoyon bo‗ladi.

Milliy mafkura - xalqning o‗zgalarga tobe bo‗lmay erkin va ozod yashashi, o‗zini o‗zi idora

etishga qaratilgan, uning istiqbolini belgilaydigan orzu umidlari, qarashlari, eng ilg‗or fikrlari

majmuidir. Tarixiy jarayon tabiatidan kelib chiqadigan mazkur xususiyatning dialektikasi insoniyat

uchun doimiy bo‗lgan «ezgulik» va «yovuzlik» o‗rtasidagi abadiy kurash deb atalmish muxtasar

ta‘rifda o‗z aksini topgan.

«Ezgulik» - taraqqiyotga intiluvchi kuchlarni, insonparvarlik va yuksak axloq falsafasini,

ijtimoiy adolat tamoyillari yoki «Avesto» da bayon qilingan «ezgu fikr, ezgu so‗z va ezgu ish»

ning negizini tashkil etadigan qadriyatlarni o‗zida mujassam etadi. «g‗vuzlik» esa tarixiy

reaksiya, taraqqiyot g‗ildiragini orqaga burish, qora kuchlar faoliyati va hukmronligini

ifodalaydi.

Insoniyatning, jumladan, O‗zbekistonning necha yuz yillik solnomasida ham turli

bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo‗rlik, kulfat urug‗larini sochish va qon to‗kilishiga sabab

bo‗lgan buzg‗unchi g‗oyalar va mafkuralarning halokatli ta‘siri bilan bog‗liq qayg‗uli sahifalar

ko‗p. Bu g‗oyalar o‗zlarida siyosiy bosqinchilik va mustabidlik intilishlarni goh yashirin, goh

oshkora ifodalagan holda diniy, milliy, sinfiy shiorlarni bayroq qilib maydonga chiqqanini

ko‗ramiz. Lekin mohiyat hamisha o‗zgarmay qolavergan. YA‘ni, ular millatlar va xalqlarning

turmush tarzi, madaniyati, an‘ana va urf - odatlarini kuch bilan o‗zgartirishga, keng xalq

ommasini boshqalarning siyosiy irodasiga bo‗ysundirish va mafkuraviy asoratga solishga, o‗zaro

adovatga asoslangan ijtimoiy tartiblarni qaror toptirishga, millatga yot mafkuraviy tasavvurlarni

tiqishtirishga qaratilgan. Buzg‗unchi g‗oyalar va mafkuralarning amalga oshirilishi millatlar va

xalqlar azaliy madaniyatning emirilishiga, davlat va jamiyat hayotida salbiy hodisalarning

kuchayishiga sabab bo‗lgan, ko‗plab xalqlarni o‗z yo‗lini o‗zi tanlash huquqidan mahrum etgan.

G‗oyalar hukmronligining tamal toshi aynan qadimiy sivilizatsiyalar davrida qo‗yilgan edi.

Unga binoan, odatlar va taomillarga emas, balki g‗oyalar yoki biror maqsadga bo‗ysundirilgan

muayyan tildagi inson xulq - atvorini shakllantirish mumkin edi. Lekin shu bilan bir vaqtda,

qadimdanoq kishilar ongini nayrang va aldovlar vositasida, yolg‗on ideallar bilan zaharlash

imkoniyati ham paydo bo‗ldi.

Qadimiy sivilizatsiyalarda ijobiy g‗oya va qadriyatlar bilan birga, salbiy xarakterdagi

mafkuralarning ham unib chiqishi uchun zamin bo‗ladigan tasavvur - tushuncha maydonga kela

boshlagan edi. Masalan, qadimiy Rimda bunday qadriyatlar tizimini, bir qarashda umuminsoniy

qadriyatlar jumlasidan bo‗lgan, vatanparvarlik tushunchasini belgilar edi. Ammo, bu tushuncha

Rim xalqining xudo tomonidan alohida tanlangani, taqdirning o‗zi tomonidan zafarli istilolar va

Rim saltanati hududini kengaytirish uchun safarbar qilingani to‗g‗risidagi soxta tasavvurlarga

asoslangan edi. Soxtalik esa doimo yovuzlikga yo‗l ochadi. Bunday mafkuraviy asoslar imperiyalik

tafakkur tarzining shakllanishiga sabab bo‗ldi.

Boshqa hududlarni bosib olishga rag‗batlantiruvchi ushbu g‗oya keyinchalik dunyoqarashlar

tizimida bir xalqning boshqa xalq tomonidan mustamlakatchilik asoratiga solinishini nafaqat

ahloqiy jihatdan oqlaydigan, balki uni qahramonlik darajasiga ko‗taradigan buyuk davlatchilik

mafkurasining rivojlanishiga omil bo‗ldi.

O‗rta asrlarga o‗tilishi bilan, asosan Evropada, din va cherkovning roli misli ko‗rilmagan

darajada o‗sdi. Bu davrda xudoga otashin va jazavali ishonch xukmronlik qildi va bu e‘tiqod

34

inson hayotining barcha tomonlarini, tug‗ilishdan o‗lishgacha bo‗lgan har bir qadamini belgilab

berdi. Ushbu davrda din mustabid, yagona hukmron mafkura shakli sifatida maydonga chiqdi.

Bu bir tomondan, o‗z diniy uyushmasi ichidagi dahriyga yoki «murtad» ga chiqarilgan

shaxslarning turli bahonalar bilan ommaviy ravishda qirg‗in qilinishida, ikkinchi tomondan esa,

diniy va hududiy istilolarni maqsad qilib olgan xunrezlik urushlarida o‗zining ayanchli ifodasini

topdi. Evropaning xristian dunyosi tomonidan musulmonlarga qarshi amalga oshirilgan salib

yurishlarini bu urushlarga misol qilib keltirishi mumkin. Rim papasi hokimiyati na faqat

salbchilarga fatvo berdi, balki XIII asrda g‗oyaviy dushmanlariga qarshi maxsus sud muassasasi -

inkivizatsiya(lot. - tekshiruv, qidiruv)ni ham joriy etdi. Inkivizatsiya davrida josuslik, ayg‗oqchilik,

ig‗vogarlik, g‗oyaviy sotqinlik g‗oyat avj olib, birgina Ispaniyaning oliy inkivizatori 18 yillik xizmati

davrida 10220 kishini gulxanda yondirtirgan. Inkivizatsiyaning G‗arbiy Evropa va keyinchalik

Amerikaga ham yoyilganini hisobga olsak, buzg‗unchi bir g‗oyaning millionlab kishilar umriga zomin

bo‗lganini ko‗ramiz.

O‗rta asrlar diniy ekstremizmi, o‗z navbatida, javob reaksiyasi tarzida - antagonizmga

asoslangan turli g‗oyalar hamda ateizmning kuchayishiga ham sabab bo‗ldi. Vaqt o‗tishi bilan

alohida siyosiy kuchlar bunday g‗oyalar va xudoga murosasizlikka asoslangan ateizmdan ham

o‗zlarining mafkuraviy maqsadlari yo‗lida foydalandilar.

G‗oyalar va mustabid mafkuralar tarixida bundan foydalangan sobiq kommunistik ta‘limot

alohida o‗rin tutadi. U tashqi jihatdan adolat idealini o‗zida mujassam etgan olijanob

intilishlarni asos qilib olgandek ko‗rinsa-da, oxir - oqibatda mustabid jamiyatni shakllantirish

mafkurasiga aylanadi.

Bolshevizm bilan bir qatorda, XX asrning boshida ildizlari sotsialistik g‗oyadan suv ichgan

mustabid g‗oya va mafkuraning boshqa shakli - fashizm (ital. Fashio - birlashma) paydo bo‗ldi.

Sobiq sotsialist B. Mussolini Italiyada fashistlar harakatning asoschisi bo‗ldi. Germaniyada milliy

satsialistik partiya tuzgan A. Gitler esa fashizimning «ma‘naviy ota» siga aylandi. Fashizm II

jahon urushi olovini yoqdi, 50 mln. dan ortiq kishining qirilib ketishiga sabab bo‗ldi. Bizning

mamlakat ham motam libosiga o‗raldi. Ikkinchi Jahon urushi jabhalarida kurashga ketgan

o‗zbekistonlik jangchilardan 263005 nafari halok bo‗ldi, 132670 kishi dom - daraksiz ketdi,

604552 kishi nogiron bo‗ldi.

Bolshevizm va fashizm mafkuralari o‗rtasida ko‗plab o‗xshash jihatlar mavjud. Ayni paytda

jiddiy tafovutlar ham ko‗zga tashlanadi. Asosiy farqlardan biri, bu millat omilining turlicha

baholanishidir. Agar kommunistik ta‘limot, xalqlarning milliy - etnik o‗ziga xosliklarini yo‗qotish,

«proletar baynalminalligi» shiori bilan maydonga chiqqan bo‗lsa, fashizm bir hukmron millatning

«irqiy - etnik sofligi» ni mutlaqlashtirishini targ‗ib - tashviq etadi. U irqchilikning homiysi

hisoblanadi.

«Rasizm» so‗zi «rasa» (irq) atamasidan kelib chiqqan. Bu atama XVII asrdan boshlab

Evropada «insoniyat nasli» ni turli irqiy guruhlar, jumladan, «oq», «qora» va «sariq» irqqa

ajratish uchun qo‗llana boshladi. Irqchilik ta‘limoti «oq tanli»larning afzalligi, ularning azaldan

«oliy irq» etib tanlangani, boshqa irqlarning esa «oq»larga qaraganda nomukammal yaratilganligi

va hamisha taraqqiyotning quyi pog‗onalarida turishini «asoslab» beradi. Uning asosiy g‗oyasi

o‗zining «ilohiy» tabiatiga ko‗ra «oq» irqlarni «quyi» irqlar ustida xukmron qilishga d‘avat

etishga qaratilgan edi.

Irqchilik milliy mansubligi va terisining rangiga ko‗ra ajralib turuvchi kishilarga taziyq

o‗tkazish, ularni xaqoratlash, urish va o‗ldirish kabi harakat - xodisalarda yaqqol namoyon bo‗ldi.

Ijtimoiy hukmronlik shakllaridan birining mafkurasi bo‗lar ekan, buyuk davlatchilik, ashaddiy

shovinizm, «tanlangan» xalqlarning milliy afzalligi g‗oyalari bilan chambarchas bog‗lanib ketdi.

35

Irqchilik - ko‗p qiyofali. Masalan, o‗zini oliy irq hisoblagan ingliz, ispan, fransuz

bosqinchilari o‗rta asrlar va ayniqsa, XVIII - XIX asrlarda Amerika, Avstriya, Afrika va Osiyoda

erli xalqlarni ko‗plab qirib tashladilar. Janubiy Afrika Respublikasi tomonidan XX asrda uzoq

yillar mobaynida o‗tkazib kelingan irqiy ayirmachilik siyosati - shafqatsiz irqiy tahqirlash va

kamsitishda o‗z ifodasini topdi. 1865 yilda AQSHda tuzilgan «Ku - kluks -klan» terroristik

tashkiloti ham o‗zining oshkora irqchilik yo‗nalishidagi faoliyat bilan ajralib turadi. Negrlarning

fuqarolik huquqlariga qarshi kurash va ularni mamlakatdan chiqarib yuborish uning asosiy

g‗oyasi hisoblanadi.

«Milliy istiqlol g„oyasi» fanining o„qitilish sabablari: O‗zbekiston Prezidenti Islom Karimov

2000 yil 8 iyunda «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida mafkura dunyosida

bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmasligi, hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim salbiy holatlar, yovuz ishlar,

avvalo, mafkuraviy bo‗shliq tufayli sodir bo‗layotganligini ta‘kidlab o‗tgan edi. «Milliy istiqlol g‗oyasi:

asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasi mazmunini xalqqa, yoshlar tarbiyasi jarayoniga olib kirish

bugungi kunning dolzarb masalasi qilib qo‗yildi. Bu avvalo 3 jihatni o‗z ichiga qamrab oladi:

1) Milliy dasturning asosiy maqsadi barkamol shaxsni shakllan-tirish. Aslida bu Kadrlar

tayyorlash Milliy dasturining ham ustuvor jihatidir.

2) Milliy dastur maqsad va vazifalarining amalga oshirilishi huquqiy davlat qurish, tafakkur va

munozara madaniyatini rivojlantirish, shaxs ichki dunyosini boyitishdan iboratdir.

3) Milliy istiqlol g‗oyasini ijtimoiy ong sifatida shakllantirishni davr taqozo etmoqda.

SHuningdek, Prezident Islom Karimov «Jamiyatni baxt-saodatga, buyuk va yorug‗ kelajakka

boshlab boruvchi yagona kuch - ma‘naviyatdir» - degan edilar. Aql-zakovatli, yuksak ma‘naviyatli

kishilar tufayli jamiyat yangilanib, kuchayib, taraqqiy topib boradi. YOshlar ongida g‗oyaviy bo‗shliq

paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik, ularni milliy istiqlol g‗oyalariga sadoqat ruhida tarbiyalash va

Vatanimiz ravnaqiga xizmat qiladigan barkamol avlodni voyaga etkazish bugungi kunning eng dolzarb

vazifasidir.

O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi «O‗quv dasturlari, darsliklar va o‗quv

qo‗llanmalarni qayta ko‗rib chiqish va yangilarini yaratish bo‗yicha respublika muvofiqlashtirish

komissiyasi» kengaytirilgan majlisining 2000 yil 30 sentyabrdagi «Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy

tushuncha va tamoyillar fanini uzluksiz ta‘lim tizimiga joriy etish haqida»gi Qaroriga ko‗ra 2000-2001

o‗quv yilining 2-choragidan e‘tiboran umumiy o‗rta ta‘lim muassasalarining o‗quv rejasidagi 7-9-sinflar

uchun «Ma‘naviyat asoslari» o‗rniga «Milliy g‗oya va ma‘naviyat asoslari» o‗quv fani joriy etildi. 2000

yil 9 oktyabrda Xalq ta‘limi, Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirliklari bu masalani yana bir bor ko‗rib

chiqib uni hayotga joriy qilish uchun zaruriy ishlarni belgilab oldilar.

2001 yil 18 yanvarda O‗zbekiston Prezidentining «Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va

tamoyillar» fani bo‗yicha ta‘lim dasturlarini yaratish va respublika ta‘lim tizimiga joriy etish

to‗g‗risida»gi Farmoyishi qabul qilindi1.

Milliy istiqlol g‗oyasining ob‘ekti sifatida O‗zbekistonning o‗ziga xos tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy,

siyosiy milliy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini, qadriyatlarini e‘tirof etish mumkin. SHuningdek,

xalqning madaniyati, milliy-madaniy merosini, odamlarning ijtimoiy munosabatlarini qator toptirish

bilan bog‗liq maqsadlarini jamiyat hayotida namoyon bo‗lishini tahlil etish ham muhimdir. SHuningdek,

fanning ob‘ekti - O‗zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‗li va ijtimoiy rivojlanishning milliy-ma‘naviy

negizlari, umumbashariy tamoyillar tashkil etadi.

1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар» фани бўйича

таълим дастурларини яратиш ва республика таълим тизимига жорий этиш тўғрисида»ги Фармойиши. «Маърифат»

газетаси. 2001 йил 20 январь.

36

«Milliy istiqlol g„oyasi»ning metodlari:

Barcha ijtimoiy-gumanitar va aniq fanlar uchun umumiy bo‗lgan falsafiy metodlar: bu fan uchun

ham asosiy metod hisoblanadi. Bular:

Dialektik metod.

Qiyoslash va taqqoslash metodi (eski metod)

Nazariy metod (fikrlash, abstraktlashdan konkretlik sari o„tish)

Axloqiy metod.

Izohlash metodi.

Siyosiy prognozlash metodi (ijtimoiy to„qnashuvlar oldini olish).

Axborotlash metodi yoki integratsiyalash metodi ham deyiladi, ya‟ni umumlashtirish metodi: fan

yutuqlaridan foydalanish.

Eksperiment metodi.

Kuzatish metodi.

Empirik sotsiologik metodlar (so„rov, anketa, matematik model).

Statistik umumlashtirish metodi.

Umummantiqiy metod (analiz, sintez, abstraktlash, umumiylik va h.k.).

«Milliy istiqlol g‗oyasi»ning metodologik asosi:

1. Falsafiy tahlil.

2. Nazariy tahlil.

3. Ijtimoiy borliqni o„rganadi.

Bundan tashqari kursning nazariy va metodologik asoslari O‗zbekiston Konstitutsiyasi, davlat

mustaqilligi bo‗yicha Oliy Kengash, Oliy Majlis qonunlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar

Mahkamasining qarorlari va hujjatlari, Prezident Islom Karimovning asarlari, ma‘ruza va nutqlari,

Milliy istiqlol g‗oyasiga doir farmon va ko‗rsatmalari, qarorlari hisoblanadi.

Milliy istiqlol g„oyasining asosiy tushunchalari. Milliy istiqlol g‗oyasi muayyan tushunchalarga

asoslanadi. Ular turli xil bo‗lib, jamiyatda shakllangan va mavjud bo‗lgan fikrlar xilma-xilligi bilan

kishilarning o‗zaro ijtimoiy munosabatlari asosida amaliy xatti-harakati orqali namoyon bo‗ladi. Milliy

istiqlol g‗oyasining asosiy tushunchalari nisbiylik xususiyatiga ega bo‗lib, uni o‗rganishda quyidagi

tushunchalarni hisobga olish zarur:

1. Turli jamiyatlar, xalqaro hayot, milliy-madaniy qadriyatlar, maq-sadlar bilan bog‗liq turli xil

ma‘no-mazmunga ega bo‗lgan umumiy tushun-chalar: «g‗oya», «mafkura», «g‗oyaning turli xil

ko‗rinishlari», «bunyodkorlik g‗oyalari» va «yovuz, tajovvuzkor g‗oyalar», «Milliy g‗oyalar» hamda

umum-bashariy g‗oyalar» va h.k.

2. Jamiyatning siyosiy hayoti, turli xil jamoat birlashmalari faoliyati bilan bog‗liq maqsad va

intilishlarni ifoda etadigan turli-xil siyosiy mafkuralar ko‗rinishlardagi tushunchalar.

3. O‗zbekiston xalqining hayoti bilan bog‗liq bo‗lgan, uni o‗zida aks ettiradigan va unga xizmat

qiladigan «milliy istiqlol g‗oyasi», «milliy istiqlol g‗oyasining ma‘naviy negizlari», «milliy rivojlanish

g‗oyasi», «milliy istiqlol mafkurasi», «milliy istiqlol g‗oyasining asosiy g‗oyalari», «milliy istiqlol

g‗oyasining bosh g‗oyasi», «milliy istiqlol g‗oyasining umumbashariy tamoyillari» va boshqa

tushunchalar mavjud.

Milliy istiqlol g‗oyasi bilan bog‗liq tushunchalarning o‗ziga xos xususiyati shundan iboratki, u,

asosan, O‗zbekiston xalqi ijtimoiy, hayot sohalari rivoji bilan, uning milliy-madaniy merosi, urf-

odatlari, qadriyatlari, tili, madaniyati, tarixi, falsafasi, diniy ruhiyati bilan uzviy bog‗liq. Milliy istiqlol

g‗oyasi milliylikni, milliy rivojlanish xususiyatlarini e‘tirof etadi va unga hurmat bilan qaraydi.

Milliy istiqlol g‗oyasi «sinfiylik», «partiyaviylik», «inqilobiy-lik» tamoyillariga asoslanmaydi. U

37

«kommunistik g‗oya»dan tubdan farq qiladi.

Foya tushunchasi: Foya - inson tafakkurida vujudga keladigan, ijtimoiy xarakterga ega bo‗lgan,

ruhiyatga kuchli ta‘sir o‗tkazib, jamiyat va odamlarni harakatga chorlaydigan, maqsad-muddao sari

etaklaydigan kuchli, teran fikr. Inson ongining mahsuli sifatida g‗oyalar tushuncha va fikrlar yordamida

ifoda etiladi. Foya - inson tafakkuri mahsuli, milliy g‗oya esa millat tafakkurining mahsulidir. Foya -

ob‘ektiv voqelik hodisalarining inson tafakkurida aks etishidir. Foyalar dunyoni o‗rganishga va amaliy

o‗zgaruviga xizmat qiladi.

Foya - mafkura - ijtimoiy ong formalaridan biri bo‗lib, u har qanday jamiyatning ustqurmasida

o‗z ifodasini topadi. Foya - mafkura falsafiy tushuncha bo‗lib, ma‘lum maqsadga qaratilgan inson aql-

zakovatini ifoda etuvchi g‗oyalar va qarashlar yig‗indisidir. Ammo, har qanday fikr va qarash ham

g‗oya bo‗la olmaydi. Foya inson ongida paydo bo‗lsada inson va jamiyat ruhiyatiga singib boradi. U

odamning ichki dunyosiga kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, etaklovchi kuchga aylanadi.

Mafkura muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq va jamiyatning ehtiyojlari,

maqsad-muammolari, manfaatlari, orzu intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o‗zida

mujassam etadigan g‗oyalar tizimidir.

Inson hayotida ham, jamiyat taraqqiyotida ham g‗oyalar muhim o‗rin tutadi. SHu ma‘noda,

insoniyat tarixi - g„oyalar tarixidir.

Xo‗sh, g‗oya nima, nega unga bu qadar katta e‘tibor va ahamiyat beriladi? Ma‘lumki, har

qanday millat va xalq, har qanday ijtimoiy tuzum va davlat muayyan bir tamoyillar va qadriyatlar

asosida hayot kechiradi hamda o‗z manfaatlari, maqsad-muddaolari, orzu-intilishlarini ko‗zlab harakat

qiladi. Binobarin, ular hayotdagi ma‘lum bir mafkuraga tayanadi.

Xo‗sh, mafkura nima, u qanday g‗oyalar asosida shakllanadi va qay tarzda jamiyatni harakatga

keltiradi? Nega ayrim mafkuralar ba‘zi millatlarning, yuksalishiga sabab bo‗lsa, ayrimlari butun-butun

xalqlarni inqiroz va tanazzulga duchor etadi? «Milliy istiqlol g‗oyasi» bo‗yicha mazkur ma‘ruza

matnlari aynan shu va shu kabi masalalar talqiniga bag‗ishlangan.

«Milliy istiqlol g‗oyasi»ning predmetini quyidagi 1-chizma asosida izohlash ham mumkin.

Umuman, g‗oya - bu tadqiqot maqsadini, uning yo‗nalishi va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy

bilish shaklidir. Foya o‗z tabiatiga ko‗ra biror fikrdir, u tadqiqotchi miyasida uning amaliy va nazariy

faoliyati asosida paydo bo‗lib, borliqning to‗g‗ri yoki xato in‘ikosidir.

Ilmiy bilishda g‗oya muhim rol o‗ynaydi. Foyalar tabiatiga ko‗ra: a) ilmiy g‗oyalar; b) badiiy

g‗oyalarga bo‗linadi. Foyalar xarakteriga ko‗ra: a) borliqning to‗g‗ri, real in‘ikosidan iborat g‗oyalar,

b) borliqning xato yoki fantastik in‘ikosidan iborat g‗oyalar. SHuningdek, g‗oyalar: a) progressiv va b)

reaksion g‗oyalarga ham bo‗linadi. Progressiv g‗oyalar ilmiy bilishni rivojlantirishga xizmat qilsa,

reaksion g‗oyalar unga to‗sqinlik qiladi.

Foya tushunchasi. Har qanday tushuncha, fikr va qarash ham milliy g‗oya bo‗la olmaydi.

CHunki shaxsiy fikr - o‗ziga xos bir qarashdir, ijtimoiy fikr esa - voqelikka nisbatan o‗zgarish yoki

harakatni taqozo etadigan faol munosabatni ifodalaydi. Foya ana shu munosabatni harakatga, jarayonga,

zarurat tug‗ilganda esa, butun bir davr tarixiga aylantiradi.

Muayyan bir g‗oya dastlab biron-bir shaxsning ongida paydo bo‗ladi. Ayni paytda u yuksak

ijtimoiy mazmunga ega bo‗lgani, jamiyatning taraqqiyot yo‗lidagi ezgu intilishlarini aks ettirgani bois

umuminsoniy haqiqatga aylanadi. Masalan, o‗rta asrlarda jaholat va inkvizitsiya shaxsning orzu-

intilishlari, erkinligi va tashabbuskorligi yo‗lida to‗siq bo‗lib turgan paytda polyak olimi Nikolo

Kopernik Erning Quyosh atrofida aylanishiga doir geliotsentrizm nazariyasini olg‗a surdi. Bu g‗oya

ham, avvalo, bir jasoratli shaxs qalbidagi intilishlar ifodasi sifatida paydo bo‗lgan, keyinchalik esa butun

dunyoda e‘tirof etilib, ilmiy tafakkurning tarkibiy qismiga aylangan.

Ma‘lumki, inson o‗zining aql-zakovati, iymon-e‘tiqodi va ijodiy mehnati bilan boshqa barcha

38

tirik jonzotlardan farq qiladi.

Inson - ongli mavjudot. Ongni shartli ravishda ikki katta qismga bo‗lish mumkin: birinchisi,

insonning ruhiy olami: ikkinchisi - fikriy olam, ya‘ni tafakkur olamidir. Ruhiy olam (bu sohani

ruhshunoslik ilmi - psixologiya tadqiq etadi) o‗z tarkibiga sezgilar, idrok, tasavvur, kechinma, his-

hayajon, diqqat, xotira va boshqalarni qamrab oladi. Tafakkurning mantiqiy shakllariga tushuncha,

hukm va xulosa kiradi (bularni logika, ya‘ni mantiq fani o‗rganadi).

Falsafaning oltin qoidalaridan biri - til va tafakkur birligidir. Tilning eng birlamchi mahsuli

so‗z bo‗lgani kabi, tafakkurning dastlabki shakli - tushunchadir. Tushunchalar bir yoki bir necha so‗zlar

bilan ifoda-lanadi; ammo har qanday so‗z ham tushuncha bo‗la olmaydi. So‗zlar vositasida anglatilgan

fikr gap deb atalishini biz boshlang‗ich sinflardanoq bil-ganmiz.

Inson tafakkuri voqelikni idrok etish mobaynida turli fikrlar, qarashlar, g‗oyalar va ta‘limotlar

yaratadi. Binobarin, g‗oyalar ham inson tafakkurining mahsulidir. Lekin tafakkur yaratgan har qanday

fikr yoki qarash, mulohaza yoki nuqtai nazar g‗oya bo‗la olmaydi. Faqat eng kuchli, ta‘sirchan, zalvorli

fikrlargina g‗oya bo‗la olishi mumkin.

Foyalarning oddiy fikrlardan farqi yana shundaki, bular garchi tafakkurda paydo bo‗lsa-da, inson

(va jamiyat) ruhiyatiga, hatto tub qatlamlariga ham singib boradi. Foya shunday quvvatga egaki, u

odamning ichki dunyosigacha kirib borib, uni harakatga keltiruvchi, maqsad sari etaklovchi ruhiy-aqliy

kuchga aylanadi.

Jahon tajribasiga nazar tashlasak, butun dunyo taraqqiyotiga ulkan ta‘sir ko‗rsatgan nazariya,

ta‘limot va mafkuralarni yaratish uchun insoniyat tarixining turli davrlarida ulkan aql-zakovat, iste‘dod

va teran tafakkur egalari mislsiz zahmat chekkanini ko‗ramiz. Sokrat va Platon, Konfutsiy va Najmiddin

Kubro, Alisher Navoiy va Maxatma Gandi kabi buyuk mutafakkirlar faoliyati buning yaqqol tasdig‗idir.

Foya mohiyatan ijtimoiy xarakterga ega. Muayyan g‗oyalar odatda alohida olingan shaxs

ongida shakllanadi, keyinchalik esa jamiyatning turli qatlam-lariga tarqaladi, turli elatlar va millatlar

orasida yoyiladi. Mustaqil hayotga qadam qo‗yayotgan yangi avlod jamiyatda mavjud g‗oyalar ta‘sirida

tarbiyalanadi, muayyan qarashlar va g‗oyalarni o‗z e‘tiqodiga singdiradi, o‗z navbatida yangi g‗oyalarni

yaratadi va targ‗ib etadi.

Mafkuraning falsafiy ildizlari haqida fikr yuritganda, uning falsafa ilmi xulosalariga

asoslanishi nazarda tutiladi. Bunga Farbdagi Uyg‗onish davrini hamda o‗rta asrlarda o‗z milliy

davlatchiligini tiklay boshlagan Evropa xalqlarining har biri o‗ziga xos mafkurasini yaratganini misol

keltirish mumkin. Mazkur mafkuralar Rim imperiyasi parchalanganidan keyin o‗z davlatchiligiga ega

bo‗lgan xalqlarning o‗ziga xos qadriyatlari va mentaliteti zaminida vujudga kelgan milliy falsafalari

asosida shakllandi. SHu bois o‗sha davrdagi italyan, ingliz, fransuz falsafasi o‗zi mansub bo‗lgan

jamiyatni birlashtirishga xizmat qildi. SHu bilan birga, bu milliy maktablar zaminida vujudga kelgan

falsafiy ta‘limotlar, ma‘rifiy qarashlar insoniyat madaniyati xazinasiga salmoqli hissa bo‗lib qo‗shildi.

Kant, Gegel, Feyerbax kabi mutafakkirlar nomi bilan shuhrat topgan nemis falsafasi xususida ham

shunday fikrni aytish mumkin. Jumladan, haqiqiy milliy xususiyatlarga ega bo‗lgan Gegel falsafasi

Avstriya imperiyasidan ajralib, mustaqillik yo‗lini tutgan Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi

darajasiga ko‗tarilgan edi.

Mafkuraning dunyoviy ildizlari ma‘rifiy dunyoga xos siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy

munosabatlar majmuidan iboratdir. Insoniyat asrlar mobaynida bosqichma-bosqich dunyoviylik sari

intilib keldi. Umume‘tirof etilgan tamoyillar va qonun ustuvorligi, siyosiy plyuralizm, millatlararo

totuvlik, dinlararo bag‗rikenglik kabi xususiyat-lar dunyoviy jamiyatning asosini tashkil etadi. Bunday

jamiyatda insonning haq-huquqlari va erkinliklari, jumladan, vijdon erkinligi ham qonun yo‗li bilan

kafolatlanadi. Ana shunday jamiyat mafkurasi «Dunyoviylik - dahriylik emas» degan tamoyil asosida

rivojlanadi, ya‘ni dinning jamiyat hayotida tutgan o‗rni va ahamiyatini aslo inkor etmaydi.

39

Mafkuraning diniy ildizlari deganda, u inson ongi va ruhiyati bilan uzviy bog‗liq ekani va shu

bois uning g‗oyaviy ildizlari diniy ta‘limotlarga borib taqalishi tushuniladi. YA‘ni, ko‗pgina

mafkuralarda Avesto, Veda va Upanishadlar, «Zabur», «Tavrot», «Injil» va «Qur‘on» kabi ilohiy

kitoblarda zikr etilgan ezgu g‗oyalar muayyan darajada o‗z ifodasini topganini ko‗ramiz.

Xitoy xalqining taraqqiyot yo‗lini asoslab bergan Kon-fu-siy va Lao-szining ta‘limotlari ham

diniy qarashlarga asoslangan edi. Bu ta‘limotlar asrlar mobaynida Xitoy xalqining milliy mafkurasi

bo‗lib kelgan.

Dunyoviy va diniy g‗oyalar bir-birini boyitib borgan sharoitda taraqqiyot yuksak bosqichga

ko‗tariladi. Bunga bashariyat tarixida o‗chmas iz qoldirgan Imom Buxoriy va Muso Xorazmiy, Imom

Moturidiy va Abu Rayhon Beruniy, Imom Fazzoliy va Abu Nasr Forobiy singari buyuk zakovat

sohiblari yonma-yon yashab faoliyat ko‗rsatgan davr yorqin misol bo‗la oladi.

Bunday jarayon bugungi dunyoda amaliyot falsafasi deb tan olingan pragmatizm, hayot falsafasi

bo‗lgan ekzistensializm kabi dunyoviy va diniy g‗oyalardan oziqlangan ta‘limotlar misolida ham ko‗zga

tashlanmokda.

Ilmiy kashfiyotlar ham mafkura rivojiga katta ta‘sir o‗tkazadi. Zamonaviy fan yutuqlari,

jumladan, kosmonavtika, kibernetika sohasidagi olamshumul yangiliklar, klonlashtirish, insonning gen-

nasl xaritasini aniqlash kabi buyuk kashfiyotlar odamlar tasavvurini keskin o‗zgartirmoqda.

Ayni vaqtda yuksak ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, globallashuv jarayonlari, bir tomondan, inson

aql-idrokining imkoniyatlariga, kelajakka ishonchni orttirayotgan bo‗lsa, ikkinchi tomondan, Xirosima,

Nagasaki, CHernobil fojialari, ommaviy qirg‗in qurollari, ekologik halokatlar, ma‘naviy tanazzul kabi

umumbashariy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.

SHunday ekan, ilm-fan va madaniyat borasidagi yutuqlardan oqilona foydalanish uchun ham

jamiyatga sog‗lom g‗oya, sog‗lom mafkura kerak.

Mafkura funksiyalari:

a) baholash;

b) prognoz qilish;

v) bilish tashkil etadi.

Mafkura (g‗oya)ning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1) Ijtimoiy xarakterda.

2) Ilmiylik.

3) Haqqoniylik, hayot bilan

bog‗liqlik.

4) Operativlik.

5) Ravshanlik, ommabop, emotsionallik.

6) Kurashchanlik.

7) Gumanizm.

8) Ijodiy xarakterda bo‗ladi.

Mafkura:

1) Mustaqil dunyoqarash, erkin fikrlash, siyosiy faollik;

2) Milliy o‗zlikni anglash. Manbalarga qaraganda o‗zbeklar 3 ming yillikdan faqat 300 yildan

oshiqroq davrda mustaqil yashagan.

3) Tarixiy xotiraga sadoqat.

4) Milliy qadriyatlarni rivojlantirish.

5) Milliy mentalitetga ega bo‗lgan xususiyatlarning rivojlanishida ijobiy va salbiy illatlar bor.

Foya va mafkuralarning shakllari. Insoniyat tarixi turli g‗oyalarning ezgulik va yovuzlik,

ozodlik va istibdod, ma‘rifat va jaholatga xizmat qilgan mafkuralar shaklida namoyon bo‗lganidan

dalolat beradi. Foya mafkuraga asos bo‗ladi, mafkura esa muayyan g‗oyani amalga oshirishga xizmat

qiladi.

40

Insoniyat tarixi turli g‗oyalarning ezgulik va yovuzlik, ozodlik va istibdod, ma‘rifat va jaholatga

xizmat qilgan mafkuralar shaklida namoyon bo‗lganidan dalolat beradi. Ularning afsona va rivoyatlar

vositasida ifoda etilgan mifologik, ilohiy qadriyatlar majmuasi bo‗lgan diniy, olamga ilmiy yondashuv

asosida vujudga kelgan dunyoviy ko‗rinishlari mavjud.

Ibtidoiy hayot davrida mifologiyaga asoslangan diniy-ilohiy qarashlar asosidagi totemizm,

animizm, fetishizm kabi g‗oyaviy tizimlar - mafkura shakllari bo‗lgan. Taraqqiyotning keyingi

bosqichlarida milliy asosdagi hinduizm, iudaizm, konfutsiylik singari diniy mafkuralar shakllangan.

YAponlar esa o‗zlarining milliy dini - sintoizmni yaratgan.

Rim imperiyasi shakllangan dastlabki davrda xristianlik dini asta-sekin uning mafkurasiga

aylandi. Demak, dastlabki mafkura shakllari quyidagilardan iborat bo‗lgan:

1) totemizm - indeetslar tilida «uning ruhi», hayvon, o‗simliklarga ishonish;

2) animizm - lot. Jon, ruh. Kishi ruhi, jonning borligiga ishonish;

3) fetishizm - portugal, fransuz so‗z. «sehrli narsa», jonsiz narsaga ishonish;

4) hinduizm (milliy) 4 kasta: brahmonlar - ruhoniy, kshatriy-harbiy, savdo hunarmand;

5) iudaizm - yahudiylar dini, qabila nomidan olingan;

6) konfutsiylik - er.avv. 551-479, Xitoy ta‘limoti, inson samo qudratiga bog‗liq;

7) sintoizm - yapoplar milliy dini;

8) xristianlik - mil.avv. I-III asrlarida Rim jamiyatida yoyilgan.

Olamning vujudga kelishi, mavjudlik qonuniyatlari, uning asosini nima tashkil etgani kabi

masalalarni falsafiy talqin etish natijasida monizm, dualizm, plyuralizm, idealizm va materializm singari

oqimlar vujudga keldi.

Demak, g‗oya va mafkuraning dastlabki shakl va ko‗rinishlari:

1) Monizm - olamning asosi yagona, bitta deya ta‘lim beruvchi yo‗nalish.

2) Dualizm - olamning ibtidosi ham ruhiy-ilohiy, ham moddiy asosga egaligi haqidagi ta‘limot.

3) Plyuralizm - olamning asosida ko‗p narsalar yotishi haqidagi g‗oyalarni ilgari suruvchi

ta‘limot.

4) Idealizm - olam va odamning yaralishi, yashashi va rivojlanish xususiyatlari, borliq hamda

yo‗qlik masalalarida ruhiy va ilohiylik tamoyillarini ustuvor deb bilish, mutlaqlashtirishdir.

5) Materializm - olam va odam, borliqning yashashi, rivojlanishi masalalarida modda

(materiya) va uning xossalarini, mutlaqlashtirishdir.

6) Teizm - ilohiylikni mutlaqlashtirish.

7) Ateizm - dahriylikni mutlaqlashtirish.

Muayyan tarixiy davrlarda milliy asosdagi diniy mafkuralar davlat ideologiyasi darajasiga

ko‗tarilgan. Zamonlar o‗tishi bilan ularning ayrimlari o‗z mavqeini yo‗qotgan, lekin millat

ma‘naviyatining tarkibiy qismi sifatida saqlanib qolgan.

Ammo idealizm va materializm o‗rtasidagi bahs-munozara hamda ularni murosaga keltirishga

intiluvchi dualizm g‗oyalari qadim zamonlardan buyon davom etib kelmoqda.

Hudo va ilohiy qadriyatlarni mutlaq rad etuvchi ateizm va aynan ana shu haqiqatlarni

mutlaqlashtiruvchi teizm o‗rtasidagi bahs-munozara ham uzoq tarixga ega.

Qadimgi sivilizatsiyalar tarixidan ma‘lumki, o‗sha davrlarda odamlarning dunyoqarashi, qabila

va elatlarning mafkurasi afsona va rivoyatlar vositasida ifoda etilgan mifologik qarashlar sifatida

mavjud bo‗lgan. Jumladan, totemizm, animizm, fetishizm kabi ibtidoiy dinlar jonning abadiyligi,

tabiatdagi narsa va hodisalarning ilohiy quvvatga ega ekani to‗g‗risidagi xilma-xil g‗oya va qarashlarga

asoslangan. Bu to‗g‗rida «Dinshunoslik» fanida kengroq ma‘lumotlar berilgan.

41

Bulardan boshqa mafkuraning tarixiy shakllariga quyidagilarni ham kiritish mumkin:

1) Konservatizm - lot. himoya - eskilik tarafdori.

2) Liberalizm - lot. shaxs erkinligi, shaxs manfaati.

3) Narxizm - beboshlik.

4) Sotsial reformizm.

5) Kommunizm - lot. umumiy va boshqalar.

6) Mafkura oqimlari

7) radikalizm - lot. tomir, maydo burjda oqimi, islohotlarga yaqin.

8) populizm - xalq ahvoli, evolyusion ta‘limot;

9) fashizm - lot. bog‗lamoq.

Mafkuraviy oqim turlari:

1) irqchilik; 5) davlat yalpi hukmronligi;

2) shovinizm; 6) shaxs ustidan kontrol o‗rnatish;

3) zo‗ravonlik; 7) militarizm kabi.

4) dohiy shaxsiga sig‗inish;

Inson va jamiyat hayotida g‗oya va mafkuraga bo‗lgan talab-ehtiyojlar.

Insoniyat tarixiy taraqqiyotining sivilizatsiyalashgan davri biron-bir jamiyatning ezgu g‗oyalar

va mafkurasiz rivojlana olmasligini tasdiqlab kelmoqda. O‗zbekiston o‗z milliy mustaqilligini qo‗lga

kiritgach Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan o‗zbek xalqi o‗z oldiga ozod va obod Vatan,

erkin va farovon hayot barpo etish kabi maqsadlarni qo‗ydi. Ana shu maqsadni amalga oshirish,

yurtimizda demokratik tamoyillarga asoslangan jamiyatni barpo etish ehtiyoji tug‗ildi. Buning uchun

bizga yot va begona g‗oya tajovuziga qarshi tura oladigan, har tomonlama barkamol, komil insonlarni

voyaga etkazish, bu yo‗lda g‗oyaviy, mafkuraviy bo‗shliq bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik,

mamlakatimizning yuksak taraqqiyotini ta‘minlash uchun milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishni

taqozo etdi.

Mustaqillikning ilk yilidanoq mustabid «kommunistik g‗oya»dan voz kechildi. O‗zbekiston

xalqi o‗z milliy g‗oyasi negizlariga tayangan holda rivojlanish yo‗lini tanladi. Buning o‗ziga xos

sabablari mavjud bo‗lib, ularni quyidagicha izohlash mumkin:

1. Mustaqillik tufayli mamlakatimiz xalqi o‗ziga xos yo‗lni tanlash huquqiga ega bo‗ldi. Bu

xalqimizning ma‘naviy merosi, qadriyatlarini qayta tiklash imkoniyatini berdi.

2. «Mustabid» totalitar tuzum «kommunistik g‗oya»si o‗zbek xalqini ma‘naviy merosi, urf-

odatlari, qadriyatlari, ma‘naviyatidan begonalash-tirish siyosatini olib bordi. Endilikda ana shu

asoratlardan xalos bo‗lish ehtiyoji paydo bo‗ldi.

3. Har qanday davlat, jamiyat, xalq maqsadsiz yashay olmaydi. U rivojlanish uchun ma‘naviy

asoslarni belgilab olishi zarur. Bu maqsad xalqning milliy-ma‘naviy g‗oyalarida aks etgan bo‗lib, milliy

istiqlol g‗oyani o‗rganish zaruriyatga aylandi.

4. Jamiyat taraqqiyotida turli xil g‗oyalar hukmronlik qilib kelgan bo‗lib, g‗oyaviy maqsadlar

tufayli har xil salbiy oqibatlarni yuzaga keltirgan. Ana shu g‗oya bilan g‗oyaning, maqsad bilan

maqsadning, fikr bilan fikrning farqini bilish uchun milliy istiqlol g‗oyasini o‗rganish lozim.

5. SHaxs, inson, ijtimoiy guruh, qatlam, xalq, millat, davlat maqsadi, orzu intilishi, qarashlari

bir-biridan farq qilganidek, uning qanday maqsad va g‗oya ekanligiga qarab baho beriladi.

6. Ayrim g‗oyalar ma‘lum bir millat, xalqning maqsad, intilishlarini hisobga olmasdan o‗z

g‗oyalarini «singdirishga» urinadi, bunday yot yoki yovuz g‗oyalardan ogoh bo‗lish uchun milliy

istiqlol g‗oyasini o‗rganmoq kerak.

7. Bugungi kunda dunyoda mafkuraviy kurash, inson ongi va qalbi uchun kurash ketar ekan,

42

ayrim yot g‗oyalar yoshlarni o‗ziga rom qilib o‗z shaxsiy manfaat yo‗lida foydalanishga harakat

qilayotganliklari boisdan ham milliy istiqlol g‗oyasini o‗rganish zaruriyatga aylandi. «Kelajagi buyuk

davlat»ni barpo etish milliy istiqlol g‗oyasini singdirish orqali amalga oshiriladi.

Prezidentimiz Islom Karimov bu borada: «Oldimizga qo‗ygan olijanob maqsad-

muddaolarimizga etish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo‗lish, g‗oyaviy bo‗shliq paydo

bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik, begona va yot g‗oyalarning hurujidan himoyalanish, bunday tajovuzlarga

qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol insonlarni voyaga etkazish zarurati xalqimiz va

jamiyatimiz manfaatlariga mos yangi mafkurani shakllantirishni taqozo etmoqda» (Karimov I.A.

Asarlar. T.9. 220-bet) degan edi.

Milliy istiqlol g‗oyasining mazmun-mohiyati, maqsad va vazifalari Islom Karimov asarlarida

asoslab berilgan ta‘limotdir. Milliy istiqlol g‗oyasining mazmuni quyidagilardan iborat:

1. Tarixiy xotirani uyg‗otish, o‗tmishdan saboq chiqarish, o‗zlikni anglash mezoni.

2. Xalq maqsadlarini ifoda etib, jamiyat a‘zolarini birlashtiruvchi g‗oyaviy vazifani bajaradi.

3. Millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch e‘tiborining manbaidir.

4. O‗zbekistonda yashovchi barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam vakillariga birday

taalluqlidir.

5. Millat aholisi ongi va qalbida «O‗zbekiston - yagona Vatan» degan tushunchani

shakllantirishga xizmat qiladi.

6. Turli millat, qatlam, uning vakillari, siyosiy partiya va ijtimoiy guruhlar mafkurasidan ustun

turadigan yuksak fenomen - ijtimoiy hodisa mazmuniga egadir.

7. Biron-bir dunyoqarashni mutloqlashtirmaslik yoki biron-bir kuch, partiya yoki guruh qo‗lida

siyosiy qurolga aylanmaslik.

8. Har qanday ilg‗or g‗oyani singdirish va har qanday yovuz g‗oyaga qarshi javob bera olish.

9. Sub‘ektivizm, valyuntorizm kabi illatlardan xoli va jamiyatimizning xolis fikriga tayanuvchi

ob‘ektiv mafkura bo‗lish.

10. So‗z bilan ishni, nazariya bilan hayotni birlashtira olish.

11. Davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan g‗oya, manfaat, muddaolarni amalga

oshirishning yangi-yangi vositalaridan ijodiy foydalanish.

Milliy istiqlol g‗oyasi ana shu qayd etilgan sifatlarga javob bergan taqdirdagina kutilayotgan

maqsadlarga erishish mumkin. Ammo, milliy istiqlol g‗oyasi o‗z-o‗zidan inson ongiga, tafakkuriga

singib, ishonch va e‘tiqodiga aylanib qolmaydi. Bunga har bir inson o‗z hayoti davomida erishib boradi.

Milliy istiqlol g‗oyasini tadqiq qilish bo‗yicha yondoshuvlar. Mazkur mavzuining dolzarb-ligini

yana quyidagilar bilan asoslash mumkin.

Birinchidan, milliy istikolol g‗oyasi jamiyat ma‘naviy haetining uzviy kismi, kishilar, ijtimoiy va

etnik guruxlar faoliyatining dasturiga aylanib bormokda. Bu milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasining

ijtimoiy-tarixiy mohiyati va etnik jarayonlar bilan

Uzaro aloqadorligini o‗rganishni hayotiy-amaliy ehtiyojga aylantirmoqda.

Ikkinchidan, odamlar, turli ijtimoiy qatlamlar, millatlar va elatlar ongini egallab zabt etish

g‗oyaviy kurashning asosiy maqsadiga aylanib borayotgani dunyoning mafkuraviy manzarasiga xos

xususiyatlar, xukmron mayllar rivojlanishini, uning shakllanishida etnik omilning rolini o‗rganish va

bundan kelib chiqqan holda, mavjud mafkuraviy tahdidlarning oldini olish, millatlararo munosabatlarni

yanada takomillashtirish bilan bog‗lik muammolarni falsafiy taxlil etishning hayotiy ahamiyatga

egaligini kursatadi.

Uchinchidan, kup millatlilik sharoitida millatlararo munosabatlarni takomillashtirmay, turli millat

43

va elat vakillarining ijtimoiy jarayonlardagi to‗laqonli ishtirokini ta‘minlamay turib, jamiyat hayotini

har tomonlama yangilanishini tasavvur qilib bo‗lmaydi. Uzoq yillar davomida kishilar ongida

shakllangan stereotiplar qayta ko‗rib chiqilayotgan hozirgi davrda bu ayniqsa muhimdir. Qayd etilgan

holat mustaqillikka erishgan O‗zbekiston milliy siyosatining mazmun-mohiyatini har tomonlama va

chuqur yoritib berishning zarurligini kursatadi. Bu o‗z navbatida bir qator savollarga javob topishni

talab qiladi. Uzbekistan milliy siyosatining o‗ziga xosligi nimada? Millatlararo munosabatlarni

yanada takomillashtirishga va yuzaga kelayotgan muammolarni echishda nimalarga e‘tibor

berilmoqda? Demokratik qadriyatlar ustuvorligini ta‘minlash borasida olib borilayotgan ishlar milliy

manfaatlarni ro‗yobga chiqarish jarayoniga qanday ta‘sir qilmoqda? Ushbu savollar O‗zbekiston milliy

siyosatining g‗oyaviy asoslari va amaliy natijalarini taxlil qilishni talab qiladi.

To‗rtinchidan, milliy istiklol g‗oyasini targ‗ab qilish va millatlararo totuvlikni qaror toptirishda

maqsadli va tadrijiy amalga oshiriladigan mafkuraviy tarbiyaniig o‗rni beqiyosdir. Bu ushbu sohadagi

mavjud muammolar va ularni hal etishi yo‗llarini tizimiy o‗rganishni talab qiladi.

Qayd etilgen omillar uzviy birlikda milliy istiklol g‗oyasining millatlararo munosabatlarni

takomillashtirishdagi o‗rni va rolini ijtimoiy-falsafiy jihatdan tadqiq etiish zaruratini belgilab berdi.

Har qanday millat, har qanday xalq bor ekan, uning o‗z manfaatlari, o‗z maqsad va orzu-

umidlariga ega bo‗lishi tabiiy. Ana shu orzu-umidlar va maqsadlarni ifoda etadigan, ularni ruyobga

chiqarish uchun xalqni safarbar qiladigan g‗oyalar esa muayyan mafkuraga asos bo‗ladi. Milliy istiqlol

g‗oyasi O‗zbekistonda yashovchi barcha millat va elat vakillarining tub manfaatlarini, xalqimizning

asrlar mobaynida intilib kelgan orzu- midlarini,olijanob maqsad-muddaolarini o‗zida mujassam etadi.

Milliy istiklol g‗oyasini tadqiq qilish davr talabi. SHu ma‘noda, «O‗zbekiston jamiyatining

milliy istiqlol mafkurasi, o‗z mohiyatiga ko‗ra, xalqimizning asosiy maqsad-muddaolarini

ifodalaydigan, uning o‗tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog‗laydigan asriy orzu-istaklarni amalga

oshirishga xizmat qiladigan g‗oyalar tizimidir». Milliy istiqlol g‗oyasi tushunchasini uning mohiyati va

mazmunini chuqur o‗rganish muhim masaladir.

Milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar va vazifalar.

Har qanday jamiyat o‗ziga xos rivojlanish yo‗lini tanlar ekan, oldiga muayyan maqsad va

vazifalarni qo‗yadi. Zero, bu vazifalar jamiyat, davlat, xalq va millat taraqqiyoti ijtimoiy-iqtisodiy,

siyosiy ma‘rifiy, ta‘lim-tarbiya va mafkuraviy jarayonlarning uzviy birligi asosida amalga oshadi.

Inson hech qachon tashqi dunyodan, o‗zini qurshab olgan olamdagi o‗zgarishlar, ro‗y berayotgan

hodisalar, voqea jarayonlardan ajralib qolgan, ularni his etmagan xolda ularning ta‘sirisiz

yashay olmaydi. Xalqlar, millatlar, ijtimoiy - siyosiy kuchlar faoliyatida sodir bo‗lgan turli

mazmundagi hodisa va jarayonlar, ayniqsa g‗oyaviy hamda mafkuraviy omillar odamlar ongi,

tafakkuri va dunyoqarashiga ta‘sir etadi.

Hayotda maqsadi, yuksak g‗oyasi, ezgu orzu – intilishlari bo‗lmagan inson va

jamiyat a‘zolari tabiiy ehtiyojlar doirasi bilan chegaralanib, ma‘naviy yuksaklikka erishishi qiyin.

Ayrim yovuz kuchlar ta‘sir o‗tkazish orqali o‗z g‗arazli niyatlariga etish maqsadida

foydalanishlari mumkin. SHu sababli barcha davrlarda inson va jamiyat o‗z maqsad muddoalarini

ifoda etadigan manfaatiga zid bo‗lgan zararli va begona g‗oyalarga qarshi turadi. Har bir xalq,

millat va jamiyat o‗z manfaatiga xizmat qilib, uning taraqqiyotini ta‘minlashga yordam beradigan

muayyan g‗oyaga ehtiyoj sezadi.

Binobarin, g‗oya muayyan millat va xalqning maqsad- muddoalari, manfaatlari

zamirida shakllanadi hamda takomillasha boradi. Milliy istiqlol g‗oyasi ham millat manfaatlarini,

xalqning orzu-istaklarini o‗zida mujassamlashtiradi. U o‗zining hayotbaxsh g‗oyalari, buyuk

44

maqsadlari bilan o‗z kuch g‗ayrati, aql-zakovati va hatto hayotini, buyuk g‗oyalar yo‗lida baxsh

etishga tayyor komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladi.

Insoniyat tarixidan ma‘lumki, er yuzida dastlabki odamzod paydo bo‗lib, uning

urug‗, qabila jamoa yoki xalq sifatida shakllanishi ro‗y bergan dastlabki davrlardayoq ularni

birlashtirib turadigan umumiy g‗oya va mafkuraga ehtiyoj tug‗ilgan. Prezident I.A.Karimov

ta‘kidlaganidek: «CHunki, mafkura - jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini,

ularning intilishlarini o‗zida mujassamlashtiradi». Darhaqiqat, barcha davrlarda har bir davlat,

xalq, inson va jamiyatning o‗ziga xos g‗oyasi va mafkurasi bo‗lgan. CHunki insonning,

jamiyatning, xalqning o‗z oldiga qo‗ygan aniq maqsadi uni amalga oshirishda jamiyat

ahlini birlashtiradigan, safarbarlikka undaydigan g‗oyasi va mafkurasi bo‗lmasa u

muqarrar ravishda halokatga mahkum bo‗ladi.

G‗oya va mafkura inson va jamiyatning o‗z oldiga qo‗ygan aniq maqsadi bo‗lib busiz

jamiyat o‗z yo‗lini yo‗qotadi. «Maqsad degani,- deb yozgan edi Prezident I.A.Karimov, - xalqni,

millatni birlashtiruvchi, yo‗lga boshlovchi bamisoli bir bayroq. Bu bayroq butun O‗zbekiston

xalqining ruhini, g‗urur-iftixorini, kerak bo‗lsa qudratini, orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan

ulug‗ kuchdir. Davlatimizning, xalqimizning, el-yurtimizning maqsadi o‗zining ulug‗vorligi,

hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo‗lmog‗i lozim. Toki bu maqsad

xalqni-xalq, millatni-millat qila bilsin, qo‗limizda engilmas bir kuchga aylansin»[Karimov I.A.

Milliy isstiqlol mafkurasi – xalq e‟tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir -T.: «O‗zbekiston», 2000,

6-bet.].

Mafkuraning hayotiyligi odamlarning, millatning, jamiyatning milliy manfaatini,

orzu-intilishlarini qay darajada aks ettirishiga, ularning turmush tarzi, dunyoqarashi, tabiatiga

qanchalik mos bo‗lishi bilan belgilanadi. Hayot sinovlariga bardosh beradigan, odamlarning ezgu

maqsad-muddoalarini ifodalaydigan, ularga ma‘naviy-ruhiy quvvat beradigan mafkurani

ko‗pchilik qabul qiladi. Faqat shunday holdagina u kuchli ruhiy qudratga ega bo‗ladi. SHu

sababli ham mafkura barcha davrlarda jamiyatni yuksak va bunyodkor maqsadlar

tomon birlashtirib, jamiyat ahli o‗rtasida sog‗lom munosabatlarni shakllantirgan. Hamda ezgu

orzular, maqsad-muddaolariga erishishda ma‘naviy-ruhiy kuch-quvvat beradigan omil vazifasini

bajarib kelgan. SHuning uchun ham g‗oya va mafkura barcha insonlar, xalqlar, jamiyat va davlat

oldida turgan muhim vazifalarni amalga oshirishda yordam beradigan, turli sohada faoliyat

yuritadigan jamiyat ahlini birlashtirib, ularni umumiy maqsad sari safarbar etadigan buyuk

kuchdir.

SHu sababli ham insonlar, xalqlar, jamiyat hayotida mafkura muhim rol o‗ynaydi.

Mafkuraning hayotbaxsh kuchi, avvalo insonning jamiyatdagi o‗rni va ahamiyatini qanday

tushunishi va uni qanday ijtimoiy maqomda tasavvur etishiga bog‗liq. CHunki, insonni ijtimoiy

harakat va faoliyatga undash va shu tariqa ko‗zlangan muayyan maqsad-vazifalarga erishish

dunyodagi barcha ezgu mafkuralarning ma‘no-mohiyatini tashkil etadi.

SHu sababli ham milliy istiqlol g‗oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari tizimida

insonning jamiyatdagi o‗rni bunyodkor kuch sifatida belgilangan. Istiqlolning bosh g‗oyasi ham,

asosiy g‗oya va tushunchalari ham bunyodkorlik falsafasi bilan yo‗g‗rilgan.

CHunki bunyodkorlik - xalqimizning eng olijanob fazilati. Prezidentimiz ta‘biri bilan aytganda,

o‗zbek tom ma‘noda bunyodkordir, do‗ppisida suv tashib bo‗lsa ham daraxt ko‗kartiradi.

Darhaqiqat, mustaqillik yillarida mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy-madaniy, ma‘naviy

sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlar, erkinlashtirish jarayonlari va bunyodkorlik ishlari

bunga yorqin misol bo‗ladi.

45

2 – mavzu. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari (2 soat).

REJA:

1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.

2.Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:

3.Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.

TUSHUNCHALAR:

Milliy va umuminsoniy g„oyalar, g„oyalarning harakatlantiruvchi motivlari va mexanizmlari, insoniyat

xayotidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar, g„oya va mafkuraga munosabatlar evolyusiyasi,

I.Karimov - milliy istiqlol mafkurasi konsepsiyasining yaratilishi.

G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.

Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha fuqarolarniig mafkurasi, u har bir

vatandoshimizning jamiyat, el yurt oldidadgi o‗z burch va mas‘uliyatini qay darajada ado

etayotgashshgini belgilaydigan ma‘naviy mezondir. Fukoro mafkurasining kuchi ularda yashash

manfaatinipg nechog‗lik kuchliligidan kelib chiqadi. SHuning uchun hum u to‗g‗ridan to‗g‗ri ijtimoiy

adolat, erkinlik, inson huquqlari bilan chambarchas bog‗lapady va ular bilan uyg‗unlik kasb etadi.

Fuqaro qanchalik mustaqil fikrlovchi, o‗z taqdirini yurt, xalk takdiri bilai bog‗lovchi, o‗z o‗rni va

qadriga ega bo‗lsa milliy mafkura shunga ma‘noli, jozibali, ta‘sirchap va kuchli, yaratuvchan bo‗ladi.

Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs I. Karimovdir. Ma‘lumki, u kishi

mamlakatimizning"? birinchi rahbari sifatida 1989 yil iyunidan ish boshladilar va mustaqillik tavdirini

xal qilishii o‗z qo‗llariga oldilar.Milliy mustaqillik g‗oyasining asosiy tamoyillari o‗sha yillari ishlandi.

U kishining rahbarligida 1989 yil 21 oktyabrdamillat ko‗zg‗usi - o‗zbek tiliga davlat maqomi berildi.

Oradap roppa-rosa besh yuz uch kun o‗tgach Respublika Prezidenti (1990 yil 24 mart) lavozimi

joriy qilindi. I. Karimov O‗zbekiston Oliy kengashi sessiyasida Prezidept bo‗lib saylaidi. Oradan ko‗p

o‗tmay shuyil 20 iyunda u kishi Mustaqillik Deklaratsiyasipi qabul qilishning tashabbuskori bo‗lib

chiqdilar. 1991 yil 31 avgustdamamlakatning mustaqilligi e‘lon qilindi. Bularning bari milliy

mustaqillik g‗oyasining dastlabki tantanalaridan biri edi.Endi hamma gap mustaqillikni ximoya etish,

uni mustahkamlashda edi. 1991 yilning oxiri va 1992 yilning boshida ko‗p narsalarda uzilish bo‗lib,

juda og‗ir ahvolga tushib. naq ocharchilik ostonasida turar edik. Iqtisodiyotdan tashqari siyosat,

ma‘navit,ijtimoiy xayot sohalarida ham talay muammolar qalashib etar edi. Mana shu sohalarni tubdan

o‗zgartirib, mustaqillik zaminida,o‗z kuch qudratimizga ishongan holda nafaqat osqqa turishimiz, balki,

xech kimning etagisiz yurib ketishimiz kerak edi. Minglab dolzarb savollarga zudlik bilan miiglab

oqilonalik bilan javoblar topish kerak edi. YUrtboshimiz ana shu savollarga «etti

marta o‗lchab bir kesish» tamoyiliga amal qilgan holda javoblar topdi. Bu javoblar majmuini esa

mustaqillikii mustahkamlashmilliy g‗oyasining majmuini tashkil etadi.

1992 yil iyulida bo‗lib o‗tgap O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq X

sessiyasida Prezidentimiz «Bugungi kunda xalqni yakdil qila oladigan ishlar va g‗oyalar oz emas, ular

ichida eng ulug‗i, eng oliyjanobi – O‗zbekiston Respublrkasi mustaqilligii ta‘minlashdir. Ana shu

maqsad, ana shu g‗oya atrofida birlashsak, aslo xor bo‗lmaymiz, aziz vatandoshlar», deb chaqirdilar.

46

Xa, hamma gap mustaqillikni mustahkamlash, unga yorqin kelajak baxshida etish, uni amalga

oshirishning aniq yo‗l va vositalarini ishlab chiqish, xalqni bunga ishontirish va ularni bu ezgu maqsad

yo‗lida uyushtirishda edi. Bu murakkab vazifalar yanada o‗ktam fikr, qat‘iy echimlar, ilxombaxsh

g‗oyalarni talab qilar edi.

YUrtboshimiz mazkur sessiyadagi nutqlarida mamlakat oldida turgan barcha muammolarning

echimini o‗zida ifodalashi mumkin bo‗lgan g‗oyani - xalqchil, adolatparvar jamiyatni vujudga keltirish

g‗oyasini ilgari surdilar. Bu g‗oya zaminida mamlakat iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma‘naviy xastiga

bog‗liq bo‗lgan qarashlar tizimini bayon qilib berdilar va bu qarashlarning oddiy gap emasligiga va

bularni amalga oshiruvchi kuchlarnipg mamlakatda bor ekapligiga sessiya qatnashchilarini ishontirdilar,

hamda Vatan uchun bor kuchu-g‗ayrati bilan ishlaydigan fidoiy kishilarsiz O‗zbekistonning kelajagini

tasavvur etib bo‗lmaydi, ular deqoilar orasida ham, ishchilar orasida ham, ziyoliylar orasida ham juda

ko‗plab uchraydi. Buiday insonlar biqiriq-chaqiriq kuruq da‘vatlar bilan emas, balki haqiqiy

bunyodkorlik bilan mashg‗ul. YAngi tarihimiz ijodkorlarini har qancha duo qilsak, ularning nomlarini

har qaicha ulug‗lasak arziydi, deb uqtirdilar.

Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat

konsepsiyasining axamiyati.

Ijodiy izlanishlar natijasida Prezidentimiz O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li

konsepsiyasini ishlab chiqdilar. Bu konsepsiyada o‗z yo‗limizning shart-sharoiti va zaminlari,

O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekistoi - kelajagi buyuk, mustaqil,

demokratik, hukuqiy davlat, bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy ahvoli,

siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan davlat

ekanligi ilmiy- pazariy jixatdan asoslab berildi.

Konsepsiyada milliy manfaatlarning ustivorligi va teng huquqligi, hamkorlikka asoslangan tashqi

siyosatning mohiti, ijtimoiy jihatdan yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish mustaqil

O‗zbekistonning ichki sissatining negizi zkanligi, bunda inson mapfaatlariga qaratilgan mehnatni

rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgai va aholinipg‗ ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlariii

davlat yo‗li bilan himoya qilish, mamlakat rivojlanishining ma‘naviy-ahloqiy negizlari bo‗lgan

umumiisoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizking ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,

iisonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar

tariflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruxini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va

jamiyatnipg eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.

SHunday qilib YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi raxnomoligida

o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunsd etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar

tizimiga ham ega bo‗ldilar. Biz milliy davlatga hos bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy kamolot va

taraqqiot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,

hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning muposib turmushini, huquqi va erkinligini

kafolatlaydigan, milliy qadriyatlarimiz va ma‘naviyatimizni qayta tiklash, insonning ma‘naviy-ahloqiy

barkamolligni ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.

Milliy istiqlol mafkurasinipg nazariy asoslarining takomillashuvida 1992 yili 8 dekabrda qabul

qilipgap O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

Mazkur Konstitutsil bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning funksiyalariga

oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikasidagi ijtimoiy xayot siyosiy

institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura davlat

mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning

naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligipi qonunga ko‗ra belgilab berdi.

Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:

47

Ma‘lumki, ma‘naviy umuminsoniy qadriyatlar fuqarolik jamiyatining muhim zaminini tashkil

qiladi. Umuminsoniy qadriyatlar o‗zining mazmuni, mohiyati, keng miqyosda amal qilish, dunyodagi

ko‗plab xalqlar, elatlar, millatlarning o‗tmishdagi, hozirgi davrdagi va istiqboldagi taraqqieti bilan uzviy

aloqadorlikda ekanligi, o‗zida jahon sivilizatsiyasining yaxlit va bir butunligini ifodalaganligi bilan

mintaqaviy, milliy qadriyatlardan tubdan farq qiladi.

Aytish joizki, milliy va umuminsoniy qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog‗liqdir. Ularning har

ikkalasi bir-biriga ta‘sir etadi, biri ikkinchisini to‗ldiradi, mazmunan va mohiyatan boyitadi.

Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad, intilishlarining

yaxlitligi, umumiyligini ifodalaydi. Milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlardan ajratib olib, unga

mahliyo bo‗lib ketish, o‗z millatini maqtash, uning tarixi, madaniyatini ideallashtirish boshqa millat

vakillarining milliy tuyg‗ulari va nafsoniyatlariga birmuncha tegib ketadi. Bu milliy tuyg‗ular

millatchilik va "shovinistik" tuyg‗ulariga aylanib ketishi mumkin. SHuning uchun ham bu masalada

hushyorlik, nazokat, insof, diyonat, kamtarlik, me‘yordan chiqib ketmaslik, o‗zga millat kishilari tili,

madaniyati, tarixi, an‘ana va udumlarini astoydil hurmat qilish talab qilinadi. Zero, mamlakatimizda

bironta ham xalq; va millat o‗zidan boshqa xalqlar, millatlardan, umumiy jahon sivilizatsiyasidan

ajralgan holda tarixga ega emas. Milatlararo boshqa xalqlarning yutuqlaridan foydalanmay turib

rivojlana olmaydilar. Barcha xalqlarning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, ma‘naviy rivojlanish

tarixi bir-biri bilan uyg‗unlashib ketgan. SHuning uchun ham har bir millat o‗z doirasida

cheklanib qolmay, boshqa millatlar va xalqlar bilan birgalikda taraqqiy etadi. Agar biror millat

boshqa millatlar bilan umumiy xususiyatlarga ega bo‗lmaganda, iqtisodiy, madaniy, siyosiy

aloqada bo‗lmaganda, ulardan o‗rganmagan va o‗zidagi yutuqlarni boshqalar bilan baham ko‗rmaganda

edi, bunday millat jahon sivilizatsiyasining samaralaridan foydalana olmagan

bo‗lardi. Prezidentimiz Islom Karimov aytganidek: "Bizning milliy xususiyatlarimiz

umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‗lanib ketgan. Asrlar davomida xalqimiz umumbashariy,

umuminsoniy kadriyatlar takomilda ulkan xissa ko‗shgan. Turli millat vakillariga xurmat,

ular bilan baxamjixat yashash, diniy bag‗rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, o‗zga

xalqlarning ilg‗or tajribalari va madaniyatini o‗rganish kabi xususiyatlar xam xalqimizda azaldan

mujassam".

SHu nuqtai nazardan qaraydigan bo‗lsak, xalqlarning ulug‗vorligi milliy mahdudlikda emas, balki

umuminsoyaiy xususiyatlarga ega ekanligida, jahon sivilizatsiyasiga qo‗shgan hissasidadir. Milliy

manfaatlarni, milliy qadriyatlarni umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarga qarama-qarshi qo‗yish,

millatlararo munosabatlar taraqqiyotiga salbiy ta‘sir o‗tkazadi. Bir millatning manfaat va qadriyatlari

boshqa millatnikidan ajralmagan holda o‗rganilishi kerak. Mamlakatimizda yashovchi har bir millat va

elat singari o‗zbek xalqining ham o‗ziga yarasha ajoyib moddiy, ma‘naviy, tarixiy qadriyatlari bor.

Ularni oqilona, xolisona o‗rganish O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining

shakllanishi iqtisodiy, madaniy, ma‘naviy taraqqietining asosiy shartlaridan va konstitutsiyaviy-huquqiy

kafolatlaridan biridir.

O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarga mamlakatimizda yashayotgan barcha

xalqlarning an‘analari va urf-odatlari, dini, tili va madaniyati hurmat qilinadigan yagona mafkura,

dunyoqarash hukmronlik qilmaydigan, so‗z va vijdon erkinligi, umuminsoniy qadriyatlar va

insonparvarlik kafolatlanadigan, ilm-ma‘rifat va barkamol inson kamol topadigan demokratik huquqiy

davlat va fuqarolik jamiyat qurishning demokratik qadriyatlar va tamoyillar shakllanishini

ta‘minlaydigan qonun va qoidalarning kiritilishi Uzbekistoyada fuqarolik jamiyatining kelajak

maqsadlarini belgilab berdi. Zero, O‗zbekistonda fuqarolik jamiyati sharoitida Markaziy Osiyoning

suveren davlatlari o‗rtasida "Turkiston - umumiy uyimiz" g‗oyasiga asoslangan millatlararo

48

munosabatlarda umuminsoniy va ma‘naviy qadriyatlardagi millatlararo totuvlik, erkinlik, inson

salomatligi, ijtimoiy adolat, qonun oldida tenglik, axxl qo‗shnichilik, har bir shaxsning yashash, bilim

olish, keksayganda ijtimoiy himoyalanish imkoniyatlari va u haqda g‗amxo‗rlik qilish, mehnatsevarlik

va har kim o‗z ijodiy imkoniyatlarini namoyon qilish imkoniyatlari, ezgulik, yaxshilik qilish, tinchlik,

do‗stlik, halollik, vatanparvarlik, o‗zidan kattalarni, ota va onani hurmat qilish, farzandlar haqida

g‗amxo‗rlik qilish, vijdon, burch, baynalmilolchilik va boshqalar har bir xalq, millatning ma‘naviy

qadriyatida o‗ziga xos ravishda namoyon bo‗lishini ko‗ramiz

Suqrotning "O‗zligingni bil" degan hiqmatli so‗zi har bir tarixiy davrda yangicha ahamiyat kasb

etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlagandir. Ulug‗ mutasavvuf Abduholiq

G‗ijduvoniy insonni "kichik olam" deb xisoblangan.

O‗rta asrning buyuk donishmandi Abu Nasr al-Forobiy talqinicha, inson omili va uning aqli

dunyo rivojlanishining eng oliy mahsulidir. Zero, "Aql va nafs" inson omilining eng yuksak mezoni

sifatida qaraladi. Abu Ali ibn Sino inson omili va mezonini ikki xil ko‗rinishga ajratib asoslaydi:

1) ma‟lum darajadagi organik xayot;

2) ruxiy xayot (iroda, xoxish, bilish saloxiyatlari).

Mutafakkir ta‘kidlashicha, ruh ham uch xil bo‗ladi:

1) xaetiy rux, ya‟ni tanning organik xayoti;

2) aloxida vokealar va narsalarni biluvchi rux saloxiyat;

3) insonning akliy faoliyatini boshkaruvchi rux,

Zero, yansondagi insonlik mohiyati o‗zlikni anglashdan, voqea va xodisalarning mohiyatini idrok

eta bilishdan iborat, insonga berilgan ruh aqlni rivojlantirishga, unga quvvat bag‗ishlashga yo‗naltirilgan

bo‗lsa, aql esa inson tomonidan narsalarni mohiyatan tanlab farqlashga ko‗mak beradigan kuchdir.

Abu Rayhon Beruniyning ta‘kidlashicha, insonni hayvondan ajratib turuvchi eng muhim fazilat,

bu insondagi tafakkur salohiyatidir. Inson tafakkur kuchi ila o‗z mohiyatini ham, tabiat va jamiyatga xos

qonuniyatlarni ham bilib oladi. Inson mohiyati tabiat va jamiyat ta‘sirining natijasidir. Uning ichki

qiyofasiga kelsak, uni inson cheksiz sa‘y-harakatlar va aqliy bilish orqali tubdan o‗zgartirishi mumkin.

Har bir inson o‗z xulq-atvorining sohibidir. Jamiyat tadrijiy o‗zgarishlar orqali rivojlanib boradi.

Adolat, inson uchun g‗amxo‗rlik, zulmni bartaraf etish, jamiyatni aql va adolat tug‗i ostida boshqarish

mutafakkirning inson omili va mezoni to‗g‗risidagi idealidir.

Ma‘lumki, Amir Temur, Ulug‗bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Rahimxon-

Feruz kabi buyuk ajdodlarimiz hukmronlik qilgan bu ko‗hna zaminda kadim-qadimdan inson omilini

faollashtirish bilan bog‗liq tajriba, ko‗nikma, mahorat, bilim, tafakkur, aql va idrok, hur va erkin fmkr

qadrlanganligini, adabiyot va san‘atning, madaniyat va ma‘naviyatning naqadar yuksak darajada ravnaq

topganidan ko‗rish mumkin.

Darhakiqat, inson omilini faollashtirish - bu bir tomonlama tor tushuncha emas. Bunda ob‘ektiv va

sub‘ektiv omillarning rolini aniq ko‗rsatish kerak, albatta. Ob‟ektiv omillar - tashqi muhit, ijtimoiy-

siyosiy hayot, jamiyatda etakchilik qiluvchi yaqtisodiy va ma‘naviy tamoyillar va insonning kundalik

hayotiga bevosita ta‘sir kilib turuvchi barcha voqealar, xodisalar, narsalar va h.k.

Sub‟ektiv omillar - insonning ichki imkoniyatlari, aql-idroki, qobiliyati ko‗zg‗oladi, bularning

barchasi tafakkur izmiga bo‗ysunib rivojlanish. yuksalib, muvaffaqiyat, samara kabi tushunchalarda

ifodalangan boyliklar va qadriyatlarni yuzaga keltiradi. SHu tariqa inson omili jamiyag taraqqiyotida hal

qiluvchi kuchga aylanadi, bu hakiqatni to‗tri tushunmaslik, uning roliga etarli e‘tibor bermaslik inson

omilini faollashtirish uchun barcha chora-tadbirni ko‗rmaslik tushkunlikka olib keladi.

YAqin o‗tmishdagi voqealar buning yorqin guvohidir. Sobiq Sovet ittifoqida inson omilini

faollashtirish haqida ko‗p gapirilar edi. Kompartiya va hukumat qarorlarida, iqtisodiy

49

rivojlanishga bag‗ishlangan risolalarda inson omilini faollashtirish ijtimoiy taraqqiyotning hal qiluvchi

kuchi ekanligi qayta-qayta uqtirilardi, Ammo amalda inson omilini faollashtirish uchun zarur shart-

sharoitlar yo‗q edi. Markazlashgan rejali iqtisodda yashlab chiqaruvchi o‗zining ishlab chiqargan

mahsulotining‗ oxirgi natijalaridan manfaatdor emasdi, ishlab chiqarishni boshqarishda ham, moddiy

ne‘matlar ishlab chiqarish jarayonida ham, tovarlar realizatsiyasida ham inson erkin fikrlay olmas, erkin

harakat qila olmas, erkin, mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olmas edi.

SHu bois sobiq totalitar tuzumning yakka hukmron mafkurasi ta‘siri natijasida kishilarimiz

xarakteriga va ularni faollashtirishga putur etgan edi. Haqiqatga ishonmaslik, o‗z ijodiy mehnati zavqini

tuymaslik, loqaydlik, fikrsizlik, ruhsizlik kabi illatlar jamiyatda ildiz otgan edi. SHuning uchun ham,

mustaqillikka erishilg‗an dastlabki kundanoq, shaxsni tafakkur mustaqilligiga, o‗zini o‗z miyasidag‗i

totalitar sarqitlardan tozalashga asosiy e‘tibor berildi. YA‘ni inson mustaqil bo‗lmay turib faol,

faolliksiz mustaqil bo‗lmaydi. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov O‗zbekiston Konstitutsiyasida "jamiki

dunyoviy ne‘matlar orasida eng ulugi - inson degan fikrni ilgari surdik", -deganda haqdir. SHuning

uchun ham YUrtboshimizning 2002 yil 29 avgustda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasida

so‗zlagan dasturiy ma‘ruzasida inson omilini kuchaytirish masalasiga fuqarolik jamiyatini barpo

qilishning ettinchi yo‗nalishi sifatida katta urg‗u berildi. Zero, O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan "bu,

barcha isloxotl,rimizning bosh yo‗nalishi va samaradorligining pirovard natijasini belgilab beradigan

inson omili va mezonidir, - deydi I.A.Karimov. Bu - o‗ylaymanki, demografik va boshka milliy

xususiyatlarni xisobga olgan xolda kuchli ijtimoiy siesat olib borish demakdir.

Prezidentimiz tomonidan YAngi yylni Inson va uning manfaatlari bilan bog‗liq - «Oila yili»,

«Ayollar yili», «Sog‗lom avlod yili», «Onalar va bolalar yili», «Qariyalarni qadrlash yili», «Obod

mahalla yili», «Mehr-muravvat yili» deb belgilab berilishi davlat siyosati va ezgu an‘anaga aylandi.

Buning siyosiy va ma‘rifiy ahamiyati shundan iboratki, yil davomida insonga e‘tibor qaratiladi va uning

qadr-qimmati e‘zozlanadi, odamlarning turmush farovonligini yanada yaxshilash, mehr-oqibatni

kuchaytirish maqsadida ko‗pdan-ko‗p xayrli ishlar amalga oshiriladi.

Xulosa o‗rnida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda O‗zbekistonda adolatli, kuchli fuqarolik

jamiyatini shakllanishida, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayotni qurishda, iqtisodiy

islohotlarning samarali bo‗lishida inson omili muhim o‗rin tutadi. Zero, mamlakatimiz iqtisodiyoti

rivojlanishini inson omilisiz tasavvur qilish qiyin. Inson omilining ham kasbiy, ham g‗oyaviy jihatdan

kuchaytirilishi iqtisodiyotni yuksak darajaga ko‗taradi. Agarda iqtisodiyotning inson kasbiy jihatdan

yuksak malakali bo‗lsa-yu, g‗oyaviy jihatdan noqis bo‗lsa-chi? Bunda iqtisodiy jinoyatlar, poraxo‗rlik,

shartnomani bajarmaslik, soxta tenderlik, intizomsizlik, tashmachilik, mas‘uliyatsizlik, loqaydlik har

qanday gullab yashnayotgan iqtisodiyotni kemirib tashlaydi. Demak vijdoniylik, mas‘uliyatlilik,

mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, vatanparvarlik, halolik, intizomlilik nafaqat ma‘naviy, mafkuraviy,

balki iqtisodiy omillar xam muhim ahamiyat kasb etadi.

Milliy mafkuramizning asosiy maqsadlaridan biri - har tomonlama komil insonni tarbiyalashdash

iborat. Komil inson esa, bu - ozod shaxs, erkin fikr etuvchi, o‗z xalqining ideallari uchun kurashuvchi

inson, o‗z Vataniga halol xizmat qiluvchi kishidir. Prezidentimiz Islom Karimov ta‘biri bilan aytganda,

«bizning asosiy boyligimiz, rivojlangan davlat tuzishga olib boradigan yo‗ldagi asosiy tayanchimiz -

insondir. YUksak malakali va yuksak ma‘naviyatli insondir.

Komil inson g‗oyasi azal-azaldan xalkimiziiig zzgu orzusi, millat ma‘naviyatining uzviy xismi

bo‗lib kelgan. Zardushtiylikning mukaddas kitobi "Avesto"da xolol mezon komillikning asosiy mezoni

sifatida talqin etilgan. Komil inson g‗oyasi islom falsafasidan oziqlanib, yanada, kengroq ma‘no-

mazmun kasb etgan. Ibn Sino, Beruniy, Forobiy, Navoiy kabi mutaffakirlarning komil insonni

tarbiyalash xaqidagi fikrlari jamiyat tarakkiyotiga yangi ma‘naviy imkoniyatlar izlash maksadlari bilan

boshlangan. Forobiy fozil shaxar axolisi xakidagi g‗oyalarni ilgari surar ekan, shaxsning ma‘naviy

50

kamolotini adolatli jamiyat kurishning asosiy sharti deb xisoblagan.

Tariximizda komillik timsollari ko„p: Alpomish -xalqimizning ideal qahramoni, u - aql, fahm-farosat,

jismoniy kamolot, mardlik va vatanparvarlikning badiiy timsoli. Hazrat Navoiy uchun ideal - Farhod

obrazi. U aqliy va jismoniy kamolot egasi. Farhod Naqshbandiyning «Dil ba yoru, dast ba kor»

tamoyilini o„zida mujassam etgan shaxs. Oybekning «Navoiy» romanida esa Navoiy - ideal obraz. Ayni

paytda u real tarixiy shaxs, komil insondir.

Komil inson xarakteri qanday bo‗lmog‗i kerak, degan masala bilan Abu Nasr Forobiy,

Muhammad Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‗oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Al

Hakim at-Termiziy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‗bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa

mutafakkirlar shug‗ullanib, muhim xulosalarni baen etganlar.

Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.

Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha fuqarolarniig mafkurasi, u har bir

vatandoshimizning jamiyat, el yurt oldidadgi o‗z burch va mas‘uliyatini qay darajada ado

etayotgashshgini belgilaydigan ma‘naviy mezondir. Fukoro mafkurasining kuchi ularda yashash

manfaatinipg iechog‗lik kuchliligidan kelib chiqadi. SHuning uchun hum u to‗g‗ridan to‗g‗ri ijtimoiy

adolat, erkinlik, inson huquqlari bilan chambarchas bog‗lapady va ular bilan uyg‗unlik kasb etadi.

Fuqaro qanchalik mustaqil fikrlovchi, o‗z tavdirini yurt, xalk takdiri bilai bog‗lovchi, o‗z o‗rni va

qadriga ega bo‗lsa milliy mafkura shunga ma‘noli, jozibali, ta‘sirchap va kuchli, yaratuvchan bo‗ladi.

Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs I. Karimovdir. Ma‘lumki, u kishi

mamlakatimizning"? birinchi rahbari sifatida 1989 yil iyunidan ish boshladilar va mustaqillik tavdirini

xal qilishii o‗z qo‗llariga oldilar.Milliy mustaqillik g‗oyasining asosiy tamoyillari o‗sha yillari ishlandi.

U kishining rahbarligida 1989 yil 21 oktyabrdamillat ko‗zg‗usi - o‗zbek tiliga davlat maqomi berildi.

Oradap roppa-rosa besh yuz uch kun o‗tgach Respublika Prezidenti (1990 yil 24 mart) lavozimi

joriy qilindi. I. Karimov O‗zbekiston Oliy kengashi sessiyasida Prezidept bo‗lib saylaidi. Oradan ko‗p

o‗tmay shuyil 20 iyunda u kishi Mustaqillik Dekloratsiyasipi qabul qilishning tashabbuskori bo‗lib

chiqdilar. 1991 yil 31 avgustdamamlakatning mustaqilligi e‘lon qilindi. Bularning bari milliy

mustaqillik g‗oyasining dastlabki tantanalaridan biri edi.Endi hamma gap mustaqillikni ximoya etish,

uni mustahkamlashda edi. 1991 yilning oxiri va 1992 yilning boshida ko‗p narsalarda uzilish bo‗lib,

juda og‗ir ahvolga tushib. naq ocharchilik ostonasida turar edik. Iqtisodiyotdan tashqari siyosat,

ma‘navit,ijtimoiy xayot sohalarida ham talay muammolar qalashib etar edi. Mana shu sohalarni tubdan

o‗zgartirib, mustaqillik zaminida,o‗z kuch qudratimizga ishongan holda nafaqat osqqa turishimiz, balki,

xech kimning etagisiz yurib ketishimiz kerak edi. Minglab dolzarb savollarga zudlik bilan miiglab

oqilonalik bilan javoblar topish kerak edi. YUrtboshimiz ana shu savollarga «etti

marta o‗lchab bir kesish» tamoyiliga amal qilgan holda javoblar topdi. Bu javoblar majmuini esa

mustaqillikii mustahkamlashmilliy g‗oyasining majmuini tashkil etadi.

1992 yil iyulida bo‗lib o‗tgap O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII chaqiriq X

sessiyasida Prezidentimiz «Bugungi kunda xalqni yakdil qila oladigan ishlar va g‗oyalar oz emas, ular

ichida eng ulug‗i, eng oliyjanobi – O‗zbekiston Respublrkasi mustaqilligii ta‘minlashdir. Ana shu

maqsad, ana shu g‗oya atrofida birlashsak, aslo xor bo‗lmaymiz, aziz vatandoshlar», deb chaqirdilar.

Xa, hamma gap mustaqillikni mustahkamlash, unga yorqin kelajak baxshida etish, uni amalga

oshirishning aniq yo‗l va vositalarini ishlab chiqish, xalqni bunga ishontirish va ularni bu ezgu maqsad

yo‗lida uyushtirishda edi. Bu murakkab vazifalar yanada o‗ktam fikr, qat‘iy echimlar, ilxombaxsh

g‗oyalarni talab qilar edi.


51






siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy

nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan davlat ekanligi ilmiy- pazariy

jixatdan asoslab berildi.



O‗zbekistonning ichki sissatining negizi zkanligi, bunda inson mapfaatlariga qaratilgan mehnatni

rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgai va aholinipg‗ ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlariii


umumiisoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizking ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,

iisonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar

tariflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruxini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va

jamiyatnipg eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.

SHunday qilib YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi raxnomoligida

o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunsd etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar


taraqqiot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,

hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning muposib turmushini, huquqi va erkinligini


barkamolligni ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.


qilipgan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

Mazkur Konstitutsil bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning funksiyalariga

oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikasidagi ijtimoiy xayot siyosiy

institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura davlat

mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning

naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligipi qonunga ko‗ra belgilab berdi.

O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasiii chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda

inson, uning hayoti va erki, sha‘ni, qadr-qimmati va boshqa huquq, erkinliklari muqaddas hisoblanib,

davlat himoyasidadir, deyilgap. Utsda insoi huquqi daplat huquqidan ustui turadi. YUrtboshi

aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson mapfaatlari va hukuqlari, uning

tiich-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i

lozim.

I.A.Karimovning "Milliy istiqlol mafkurasi xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ipyuichdir"

asari.

Milliy istiqlol mafkurasi:

O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya

tamoyillariga asoslanadi; xalqimizning asrlar davomida shakillangan yuksak ma‘paviyati, an‘ana va

udumlari, ulug‗ bobokolonlarimizning o‗lmas merosidai oziqlanadi;

Adolat va haqikat, erkinlik va mustaqillik g‗oyalari hamda xalkimizning ishonch va e‘tiqodini aks

ettiradi;

yurt tinchligi, Vatan ravpaqi va xalq farovonligi ta‘minlashga xizmat qilali;

52

jamiyat a‘zolarini, aholining barcha qatlamlarini O‗zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga

safarbar etadi;

millati, tili va dinidan qat‘i nazar, mamlakatimizning har bir fuqorosi qalbida ona Vatapga

muhabbat, mustaqillik g‗oyalariga sadoqat va zaro hurmat tuyg‗usini qaror toptiradi;

jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan holda

ma‘rifiy yo‗l bilan singdiriladi.

Istiqlol mafkurasi tom ma‘nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun quyidagi talablarga javob

berishi zarur:

mnson qalbi va ongiga ijobiy ta‘sir etadigan tushupcha va tuyg‗ular, go‗zal va hayotiy g‗oyalar

tizimini o‗zida mujassam etishi;

miillat, xalk va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch-e‘tiqod manbai bo‗lishi;

zamop va davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan mapfaat, maqsad muddaolarpi amalga

oshirishning yangi-yangi vositalarini tavsiya eta olishi.

Milliy istiqlol mafkurasi turli, o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy

taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh aa qatlamlarning - butun xalkimiznipg

quyidagi umumiy manfaatlarini ifodalaydi:

mamlakatning mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi;

yurtning tinchligi, davlatnipg xarbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, informatsion taxdidlardap

muhofaza etilishi;

mamlakatda fuqorolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muqitini ta‘minlash;

har bir oila va butun xalkning farovonligi;

jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyillarining amal qilishi.

Milliy istiqlol mafkurasi ana shu talablarga javob bergan taqdirdagina quyidagi asosiy vazifalarni

bajara oladi:

mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurii shakllantirish ;

hur fikirli, mutelik va jur‘atsizlikdan xoli bo‗lgan, o‗z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan

iisoini tarbiyalash;

odamlarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning irodasini baquvvat qilish, iymon-e‘tiqodini

mustaxkamlashga xizmat qiladigan ma‘naviy muxit yaratish;

vatandoshlarimiz tafakkurida o‗zlikni anglash, tarixiy xotiraga sadoqat, muqaddas

qadriyatlarimizni asrab-avaylash,

vatanparvarlik tuyg‗usini kamol toptirish;

xalqimizga xos bo‗lgap iymok e‘tiqod, insof-diyonat, saxovat, halollik, mehir-oqibat, sharmu-

xayo kabi fazilatlarni yanada yuksaltirish. Mamlakatimizning ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida

«O‗zbekiston - yagona vatan» degan tushunchani shakillantirish va rivojlantirish.

3 - mavzu. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari. (4

soat).

REJA:

( 1- ma‘ruza)

1.Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

2.Davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oya va mafkuralarning tarixiy tiplari,shakllari va yunalishlari.

3. Milliy istiqlol g‗oyasi evolyusiyasida I.A.Karimovning O‗zbekiston - kelajagi buyuk davlat


53

( 2-ma‘ruza)

1. Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va namoyon bulish xususiyatlari.

2. O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning


3. Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.

4. O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri.

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

Milliy ideologiya, Davlat va jamiyat, Monarxiya, politiya(respublika), oligarxiya, tiraniya,

timokratiya va demokratiya. «Davlatchilik», «Milliy davlatchilik» tushunchalari. ―An‘anaviy jamiyat‖,

―Postindustrial jamiyat‖, ―Axborotlashgan jamiyat‖, ―Texnokratik jamiyat‖, Modernizm,

Neokommunizm va Kosmopolitizm.

O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning


Demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun yuksak ma‘naviyatli

kishilarga ega bo‗lish birinchi vazifadir. Ma‘naviyat, siyosat, mafkura jarayonlarining o‗zaro birligi

haqida olimlar tomonidan mukammal fikrlar ishlab chiqilmagan bo‗lsa-da, Prezident I.Karimov

asarlarida ularning uzviy aloqadorligi haqidagi jaraenlarni ko‗rsatgan,ya‘ni: «Siyosiy hayotning barcha

sohalarini erkinlashtirish, jamiyatda demokratiya, fikr va vijdon erkinligi tamoyillarini,

gumanizm ishlari va umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish, demokratiyaning zaruriy sharti

bo‗lgan ko‗ppartiyaviylik muhitini vujudga keltirish lozim. Amaldagi ko‗ppartiyaviylik — bu har

xil qarash va g‗oyalar o‗rtasidagi bahs-munozara, turli partiyalar, jumladan, muxolif partiyalar

uchun ham siyosiy raqobat maydoni demakdir. Milliy demokratik davlatchilikni qonun

chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlariga bo‗linish borasidagi konstitutsiyaviy tamoyil asosida

barpo etish» - olijanob vazifadir.

Ma‘naviyat va siyosat - ijtimoiy hodisadir. Bular inson faoliyatini, uning turmush tarzini qamrab

olgan, o‗zaro bog‗liq bo‗lgan ikki sohadir, Dunyo xalqlari faoliyatida ma‘naviyat katta ahamiyat kasb

etgan bo‗lsa, siyosat ham nazardan chetda qolgan emas. SHu sababli, bu masalaga qadimdan e‘tibor

qaratilgan. Turli mamlakatlarda turlicha yondoshilgan. Zero, siyosat saltanat eki davlatni boshqarish

bilan bog‗liq bo‗lgan. Eng qadimgi xalk og‗zaki ijodiyoti, yozma asarlar va yodgorliklar jumladan,

"Avesto", "Mahabhorat" Konfutsiy asarlari, Platon, Aristotel, Sokrat, Abu Nasr Forobiy fikrlari

shulardan dalolat beradi. Qadimgi davrlarda "siyosat" so‗zini ishlatibgina qolmaganlar, balki asarlar

ham yozganlar. Jumladan, Aristotelning "Siyosat" asari fikrimizning yorqin dalilidir.

O‗sha vaqtdagi siyosat to‗g‗risidagi asarlar, jamiyat va davlat doirasidagi barcha boshqaruv yoki

adolatparvar g‗oyalar tamoyillarini targ‗ibot qilishdek sohalarni qamrab olgan. SHu sababli, siyosat

ma‘naviy jarayonlarga mazmuni bilan juda yaqin turadi. Lekin ular alohida-alohida xarakterga

ega. Siyosat va ma‘naviyat o‗rtasidagi munosabat, ularning bir-biriga ta‘siri, ko‗pincha kishilar

o‗rtasida bo‗ladigan muloqotlarda yaqqol ko‗rinadi. Siyosiy ishda jamiyatlarda o‗z taraqqiyotidan kelib

chikib hamisha ham ma‘naviy jarayonlarga jiddiy yondoshilmagan. Sababi, siyosat o‗z oldiga hamisha

maqsad qilib u yoki bu revolyusion, evolyusion o‗zgarishlarni qo‗yadi. Bu jarayonlarda ma‘naviy

sohalar qisman ikkinchi darajali bo‗lib, chetda qoldiriladi. CHunki siyosatda ijtimoiy sohalar ko‗proq

qamrab olinadi, ya‘ni davlat tizimini o‗zgartirish, aholining farovonligini ta‘minlash, uning toifalari

54

o‗rtasida tengligini saqlash, xalq maorifiga e‘tibor qilish, iqtisodiy sohalarni taraqqiy qildirish kabilar

ko‗zda tutiladi.

Sobiq ittifok; davrida "Siyosat" deganda iqtisodiy uyushmasi (konsentratsiyasi) tushunilar edi.

O‗sha davrda siyosat iqtisoddan ustun qo‗yilgan bo‗lib, ma‘lum ma‘noda ko‗p jarayonlardan ajratib

qo‗yilgan edi. Bu ko‗pgina salbiy oqibatlarga olib kelganligini biz siz bilan guvohimiz.

Olib borilgan ichki siyosat milliy urf-odatlarga qarshi edi. Mahalliy xalqlar qadriyatlarini hisobga

olish va ularning milliyligini saqlash, aholini ish bilan ta‘minlash kabi sohalarga asoslanmagan edi.

Siyosatni ma‘naviyat bilan bog‗lanishi to‗g‗risida hatto so‗z yuritilmas edi. Ma‘lumki, ma‘naviyat-

jamiyatning, millatning, ayrim bir kishining ichki va tashqi hayoti, madaniyati, ruhiy kechinmalari,

axloqiy qobiliyati, idrokini ifoda etadigan tushunchadir. Demak, uni siyosatda hisobga olmasdan iloj

yo‗q. Ularni hisobga olgandagina jamiyat, davlat o‗z siyosatini to‗g‗ri belgilashi mumkin.

Ma‘naviyatni siyosat bilan bog‗lashda eng avvalo, umuminsoniy manfaatlarni hisobga olish

bo‗lsa, undan keyin esa har bir shaxsning, insonning, guruhning ma‘naviy jihatlarini hisobga olish kerak

bo‗ladi. Tarixdan ma‘lumki, ayrim shaxs yoki ma‘lum bir guruhlar mamlakat aholisi uchun xizmat

qilgan, ammo xizmat qilish xam turlicha bo‗ladi. Masalan, Germaniya mamlakati fashizmi vakillari

faqat irqiy munosabatlarni siyosat bilan aralashtirib dunyo aholisini tinchligini buzgan va o‗z aholisiga

shu yo‗l bilan xizmat qilgan edilar. Ana shunday siyosat hozirgi kunda ham mavjuddir. Rossiyadagi

bema‘ni ba‘zi shaxslar, siyosatchilar, bir guruh kishilar ham shunga o‗xshash munosabatlarni tiklashga

intiladilar (Bunga misol duma deputati, Rossiya liberal demokratik partiyasining boshlig‗i Jirinovskiy

V.V va uning tarafdorlari). SHu toifadagi siyosatchilarni, millatchi, irqchi, umuminsoniy qadriyatlarni

hisobga olmaydigan, ko‗r-ko‗rona ish olib boradigan shaxslardir deb qarash lozim. Ular tilda

siyosatchilaru, dilda fashistlardir. Siyosat so‗zidan bir tomonlama foydalanuvchilardir.

Siyosat tushunchasida turli manfaatlarni ko‗zlash, amalga oshirish yotadi. Aslida, siyosat — bu

jamiyat hayotining turli jabhalarida paydo bo‗ladigan ziddiyatlarni, murakkab vazifalarni

bajarishga, anik maksadlarga erishishga qaratilgan guruh, partiya, sinf, davlat faoliyatidir.

Siyosatni olib borish, hayotga tatbiq etish o‗ta murakkabdir. U yuksak ma‘naviyatni talab etadi.

Qachonki siyosatning mazmunida, jamiyatning, jamoatning, davlatning madaniy, ma‘naviy faoliyati aks

etsagina, bu siyosat xalq tomonidan qo‗llab quvvatlanadi. CHunki, unda umumxalk ehtiyojlari

mujassamlashgan bo‗ladi. Siyosat ham yuksak ma‘naviyatni yuksalishiga ta‘sir etsa, u barqaror bo‗ladi.

SHu bois I.A.Karimov "Davlatimiz olib borayotgan siyosatning mazmuni shuki, degan edi,

mustaqilligimizning bir yilligi tantanalarida so‗zlagan nutqida-yurtimizda yashayotgan barcha

millat vakillarining manfaatlari va huquqlarini himoya qilib, ularning madaniyati, tili, milliy urf-

odatlari va an‘analarini saqlash hamda rivojlantirishga, ularning davlat tuzilmalari ishida va

jamoat turmushida faol qatnashishiga kafolat beriladi‖. Ushbu fikrlarning shu kunlarda tasdig‗ini

ko‗rayapmiz, oqilona siyosat tufayli respublikada barqaror rivojlanish va tinchlik hukm surmoqda. SHu

o‗rinda aytish lozimki, siyosat ham, ma‘naviyat singari beqiyos mazmunli ahamiyatg‗a ega.

Ijtimoiy hayotni boshqarish juda murakkab, lekin zaruriyatdir. Davlat boshqaruvi, tabiatan siyosiy

boshqaruv demakdir. Uning vazifasi xalq hayoti murakkabligini hisobga olib, ijtimoiy guruhlarni

birlashtirishga harakat qilishdir. Bunda u turli vositalardan foydalanadi, jumladan ma‘naviy sohalardan

foydalanish ham shunga kiradi.

Siyosatda adolatli bo‗lish xalq yutug‗idir.

Adolatparvarlikni qaror topishi qabul qilinayotgan qonunlarda, olib boriladigan to‗g‗ri siyosatda

o‗z aksini topadi. SHu sababli, siyosatning, adolatning kuchi, yuksak ma‘naviyatda desak, xato

bo‗lmaydi YUksak ma‘naviyatli

kishi o‗z bilimi bilan barcha jarayonni qamrab oladi.Qonun-qoida, madaniyat, urf-odat, qadriyatlardan

yuksak ma‘naviyatli kishigina o‗z o‗rnida foydalanadi.O‗tgan 1917- 1991 yillarda respublikamiz

55

hayotida shunday voqealar ham bo‗ldiki, ularni xalqimiz unutmasligi lozim. YA‘ni, sahovat niqobi

ostida ko‗pgina yovuzliklar qilindiki, (tilimizga, dinimizga,urf-odat, qadriyatlarimizga qilingan

yovuzliklar ko‗zda tutiladi) natijada bu o‗zbek xalqi sha‘niga salbiy ta‘sir etdi. Bular haqiqatdan ham

yovuzlik edi. Bu yovuzlikdan Rossiyaning o‗zi ham farovon bo‗la olmadi. Xalq kattami, kichikmi u

yovuzlikni ko‗tara olmaydi, SHu sababli, Rossiyada hozir ham tinchlik yo‗q. Axir bekorga Kaykovus

"qo‗rquv bilmayin desang, yovuzlik qilma" deb, alloma Sa‘diy esa: "Kim yovuzlik urug‗ini sepsa

pushaymon yig‗ar",-deb bejiz aytmaganlarda.

Zo‗ravonlik siyosatida ko‗proq ijtimoiy manfaatlar yotadi. Mamlakat xalqi manfaatidan o‗zining

tor, shaxsiy manfaatini ustun qo‗yish g‗alamislik siyosatini yurg‗izishdir. Bu mensimaslik, ko‗rolmaslik,

iqtisodiy manfaat-siyosatidir. Bu xalqni moddiy va ma‘naviy jihatdan talon-toroj qilish zo‗ravonlikning

negizidir. Ta‘kidlash lozimki, chor Rossiyasi amaldorlari, keyinroq Kompartiya siyosiy byurosi a‘zolari

o‗lkalarda ma‘naviy-madaniy tarqoqlikni kuchaytirishga, erli millat xalqlarini tutqunlikda saqlashga

intildilar. Ulardan chiqqan olim va buyuk kishilarni nazardan chetda qoldirdilar. Ilm ma‘rifatli bo‗lishga

zimdan qarshilik qildilar. Ularning til va urf-odatlari bilan astoydil qiziqmadilar. Ulardagi ijobiy

tomonlar hisobga olinmadi. Natijada, bu mahalliy xalqlarga jumladan, o‗zbek xalqi ma‘naviyatiga

salbiy ta‘sir ko‗rsatdi. Ma‘naviy meros butunlay kamsitildi. «Proletar madaniyati», «Madaniyat va

ma‘naviyatga partiya rahbarligi", "SHaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat", «milliy

madaniyatlarning bir-biriga yaqinlashuvi va kelajakda qo‗shilib ketishi» kabi kelajagi yo‗k

g‗oyalar xalqlarga majburlab singdira boshlandi. Rus tili va rus madaniyatini O‗rta Osiyo xalqlariga

zo‗rlik bilan singdirishga urinib ko‗rildi. Petrog‗radda 1917 yilda ishlab turgan Petrograd Davlat

dumasidagi Turkiston masalalari bo‗yicha kotibning esdaliklari bizni hayratda qoldiradi. U kishi 1917

yil 10-aprelda Toshkentda ochilgan Turkiston viloyat "Ishchi va soldat" sho‗rolarining qurultoyida

ishtirok etish uchun kelganida shu narsaning guvohi bo‗ladi: "zalga kirgan chog‗im-deb yozadi, u kishi,-

men tanimaydigan bir rus minbarda edi. U kishining qayrab-qayrab takror- takror aytgan so‗zlaridan

quyidagilar xotiramda: "Inqilobni rus inqilobchilari, rus ishchilari, rus soldatlari amalga oshirdi.

SHuning uchun ham Turkistonda ham idora, hokimiyat biz, ruslarnikidir. Erlilar biz nima bersak, shu

bilan qanoatlanishi kerak" Bu so‗zlarni Qo‗qondan kelgan muallim, xalqchi, sotsialchi guruhiga mansub

Nekora ismli kimsa aytgan.

Bu fikrlar zo‗ravonlik siyosatining namunasidir desak, xato bo‗lmaydi. Albatta zo‗ravonlikning

turli yo‗l va uslublari bor. SHunday yo‗l va uslublardan chor Rossiyasining Turkiston o‗lkasidagi

general-gubenatori M. Skobelev so‗zlarida yaqqol ko‗ramiz. Uning: «Millatni yo‗q qilish uchun uni

qirish shart emas. Uning madaniyatini, san‘atini, tilini yo‗q qilsang bas, tez orada o‗zi tanazzulga

uchraydi»,-deb aytishi ashaddiy dushmanlik siyosati edi. Bunday yovuz so‗zlar Skobelev singari

kimsalar tomonidan faqat bir marta emas, balki minglab marotaba aytilganligiga ishonchimiz komil.

Bunga misol qilib, XX asrning 80-90 yillardagi «o‗zbeklar ishi», "Rashidoщvina" haqidagi fikrlarni olsa

ham bo‗ladi.

Ma‘naviyat va siyosat shaxslar va davlatning muhim ish yuritish xislatlarini qamrab oladi. Ularni

o‗z o‗rnida tushunish, ularning ilmiy mohiyatiga e‘tiborni qaratish amaliy faoliyatda yutuqlar garovini

belgilab beradi.

O‗zbekiston Respublikasida huquqiy davlat barpo etish zamonimizning konstitutsiyaviy oliy

maqsadi qilib qo‗yilgan va bu mazkur yo‗nalishda jiddiy amaliy ishlar olib borilayotir. Ma‘naviyat va

huquq ham turli boshqa sohalar kabi dialektik xarakterga ega. SHu bois hukukiy davlat dialektikasini

kichik bir jarayonlari haqida, so‗z yuritar ekanmiz, avvalo ma‘naviyat va huquqga dialektik

yondashuvning xarakteri nima? Dialektik yondashuvning xususiyati shundaki, u eski fikrlar, qarashlar,

harakatlarni o‗zaro munosabatini aniqlab, ularga har tomonlama yondashuvni taqozo etadi deyish

mumkin.

56

Dialektika mazkur jarayonlarni izohlabgina qolmay, balki huquqiy va ma‘naviyat sohalarni ham

turli tomondan ifodalaydi. Ularning qonun va qonuniyatlar mohiyatini echib, mukammal, ilmiy bilim

berishta harakat qiladi. SHu ma‘noda aytish lozimki, dialektika ma‘naviy va huquqiy jarayonda hisob

qilingan inson bilimlarining ilmiy yakuni va inson amaliyotining keyingi rivojlanishini ko‗rsatib

beruvchi nazariy asos hamdir. Ammo sobiq ittifok davrida shu masalaga ham sinfiy yondoshishga

harakat qilindi, bu ayniqsa hukuq sohasiga taalluqlidir. Ming bora shukronalar bo‗lsinki, hozir esa

insonlar tafakkuri o‗zgarib bormoqda. Huquqning mohiyatini eskicha tushunish ham o‗z-o‗zidan

barham topmoqda. Huquqni haqiqiy tushunish, ma‘naviyatni, ruhiyatni, diniy e‘tiqodlarni sirli olam

mo‗‗jizalarining faoliyatini to‗g‗ri tushunishga yordam beradi. Jumladan, demokratik huquqiy davlat

rivojlanishida ham minglab qarama-qarshi jarayonlar borki, ularning ba‘zilarini tahlil qilish bizningcha

o‗rinsiz emas. Ma‘lumki, huquqiy davlat to‗g‗risida uzoq yillardan beri fikr yuritib kelinadi. Ko‗pgina

mamlakatlarda bu sohada ozmi-ko‗pmi yutuqlarga erishildi va erishimoqda. O‗zbekiston mustaqillikka

erishgan shu qisqa vaqt ichida ayniqsa, bozor munosabatlariga o‗tish davrida, demokratik huquqiy

davlatni barpo etish yo‗lida ancha-muncha ishlarni amalga oshirdi, 500 ga yaqin qonunlar qabul qilindi.

Demokratik huquqiy davlat qurishning nazariy asoslari va yo‗l-yo‗riqlari, uning amaliy tomonlari

O‗zbekiston Konstitutsiyasida (1992) ko‗rsatildi. I.A.Karimovning «Donishmand xalqimizning

mustahkam irodasiga ishonaman» nomli intervyusi, "O‗zbekiston-kelajagi buyuk davlat", "Buyuk

kelajagimizning huqukiy kafolati", "Xalqimizning yo‗li mustaqillik, ozodlik va tub islohotlar yo‗lidir",

"O‗zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari" kabi asarlarida huquqiy

jarayonlarning tamoyillari keng yoritildi.

Ularda demokratik huquqiy davlat shakllanishining asosiy sohalari qamrab olingan. Ta‘kidlash

lozimki, demokratik huquqiy davlatni barpo etish, faqat qonunlar qabul qilish bilan chegaralanib

qolmaydi. Bu jarayon xalqimizning yuksak ma‘naviyatli bo‗lishi bilan bog‗liq. Avvalo, xalqimiz

yaratgan boy ma‘naviy kamolot qirralaridan foydalanib, shular asosida yosh avlodni tarbiyalash, axloqli,

odobli, mehnatsevar, baynalminal va vatanparvar, mustaqil vatanga sodiq avlodni o‗stirish lozim.

Binobarin, jamiyatda demokratik jarayonlarni shakllantirish eski dunyoqarashini o‗zgartira olmaydigan

xodimlar bilan amalga oshmaydi. Eski dunyoqarashdagi kamchiliklarni sezadigan, uning ijobiy

tomonlarini hayotga tatbiq etadigan, yangicha huquqiy va siyosiy tafakkurlaydigan, etuk ma‘naviyatli

xodimlar talab qilinadi. Demak, endi mustaqil O‗zbekistonning o‗ziga xos mutassaddi institutlari,

ijtimoiy sohadagi akademiyalari bo‗lishi zarur. CHet ellardagi bilimlar, tajribalar olinib, u bilimlarni

O‗zbekistonga moslab tatbiq etish zarur. Buning uchun aql-zakovatli mutaxassislar kerak. O‗z

mutaxassisligining ustasi bo‗lgan kadrlar jamiyat boyligidir. Endilikda vatan va xalqning manfaatini

o‗ylovchi, islohotlarni to‗g‗ri tushunadigan insonni tarbiyalash asosiy maqsad bo‗lmog‗i darkor.

Jamiyatda yashaydigan har bir shaxsning individual va ijtimoiy ongini, ma‘naviyatini

o‗stirish asosiy vazifalardandir. Davr talabidan ortda qolgan ma‘naviyatsiz, poraxo‗r, vijdonsiz

kishilar bilan demokratik davlatni barpo etish mumkin emas. Buning uchun maktablardagi dars

jarayonlarining tarbiyaviy tomonlarini mukammallashtirish, Oliy o‗quv yurtlaridagi ijtimoiy fanlar

ta‘sirini kuchaytirish lozim. Fan va texnika taraqqiyotini o‗z vaqtida tushuntirish, ularni amaliyotga

tatbiq etish, huquqiy ma‘naviyat jarayonlarini nazardan chetda qoldirmaslik talab etiladi.

Mulkchilik jihatlarini to‗g‗ri tushunadigan xodimlar bozor munosabatlariga o‗tish davri

uchun ayniqsa zarur. Mulkchilik xislatlarini faqat shaxsiy manfaatlarda deb biladigan kadrlar bilan

ham demokratik huquqiy davlat qurib bo‗lmaydi. Bu sohalar yuksak ma‘naviyatni shakllanishiga

bog‗liq. YUksak ma‘naviyat esa huquqiy demokratik davlatning poydevoridir. Aks holda taraqqiyotdagi

ziddiyatli, tafovutli, zararli jarayonlarning oldini olib bo‗lmaydi. SHuni hisobga olgan holda,

Oliy Majlis tomonidan, davlatning millatlararo, ijtimoiy, ma‘naviy, iqtisodiy tengliklarini ta‘minlovchi

harakat tarozusi mexanizmini ishlab chiqish zarurdir. Zero, rivojlanish jaraenida, hayotning barcha

57

qirralarida

huquqiy normalar bilan boshqarishga va fukarolar faoliyatiga bevosita taalluqli bo‗lgan ko‗plab

qonunlarni ishlab chiqishga e‘tiborni qaratish lozim. Bu esa mutaxassis va barcha fuqarolardan tinmay

izlanishni, o‗ylashni, mehnatni talab etadi. Huquqiy davlat qurishda huquq ijodkorlari - olimlar,

mutassaddi rahbarlar, tashkilotlar va birlashmalar hamkorlik qilishlari, xolisona, o‗zaro fikr

almashishlari yutuqlar garovidir. SHunday munosabat bilan ishlab chiqilgan qonunning umri uzoq

bo‗lishi tabiiydir. Ayniqsa, umumiy, ijtimoiy-siyosiy normalar ma‘naviyat bilan uzviy aloqada,

o‗zaro ta‘sirda bo‗lgandagina samaralidir.

Demokratik huquqiy hujjatlar o‗z shakli va mazmuni jihatidan, demokratik bo‗lib davlat va

fuqarolar o‗rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi. Ular ma‘naviy holatning davlat idoralari va jamoat

tashkilotlari faoliyatlarida qo‗llashda ustuvor bo‗lib boraverishida yordam beradi. Bu esa huquqiy

demokratik davlatni mustahkamlashga olib keladi. SHu o‗rinda aytish kerakki, hayotning o‗zi turli

korxonalar, tuman va viloyatlardagi davlat idoralarining adolatli ish yuritishini ta‘minlash uchun

shularga oid qonunlar ishlab chiqilishini talab etmoqda. Bu qonunlarda markaz faoliyati bilan tuman,

shahar, viloyatlar faoliyatlari aloqadorligi o‗z aksini topishi kerak. Ularning har biriga oid bo‗lgan

imtiyoz va mas‘uliyatlar borki, ular ilmiy hal etilib, qonunlar orqali mustahkamlanishi lozim. Bu

o‗rinda, davlat rahbar xodimlarining ma‘naviyat maqomi ham nazardan chetda qolmasligi kerak.

Qonunlarning mukammalligi ta‘minlansa ulkan samara berishi tabiiy. Ayniqsa, demokratik

huquqiy davlatda qonun va tartibot ta‘minlanmasa, u davlatning yutuqlarga erishib, olg‗a yurishi shubha

ostiga qoladi, aks holda, jinoyatchilik ko‗payadi. YUridik ta‘limni yo‗lga qo‗yish, huquqiy bilimlarga

ega bo‗lish, har bir xodim va fuqaroning burchi bo‗lmog‗i lozim. CHunki, fuqarolar siyosiy

jarayonlarda va davlatni boshqarish ishlarida qatnashadilar. Siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari,

harakatlar, yoshlar tashkilotlari, turli xil xayriya va ijodiy jamg‗armalarda, aksionerlik birlashmalarida

shu fuqarolar ish yuritadilar. Demak, bu sohalarda ham qonunlar qabul qilinib, ularni takomillashtirish

hozirgi davr talabidir.

Huquqiy yo‗nalishlar va huquq normalari xalqaro tajribalardan kelib chiqilsa, O‗zbekistonning

tanlab olgan yo‗li, avvalo xalqimiz urf-odatlari, uning yuksak ma‘naviyati nuqtai-nazaridan o‗rganilib

ishlab chiqilsa va hayotga tatbiq etilsa, kamchiliklarning oldi olingan bo‗ladi. Ta‘lim-tarbiya,

ma‘naviyatni, ma‘rifatni yuksaltirish, milliy uyg‗onish jarayonlarini yuzaga keltirish ham dolzarbdir.

Buning uchun oila, bog‗cha, maktab, o‗rta, oliy ta‘lim, akademiya tizimi, ilmiy tadqiqot institutlari

faoliyati diqqatdan chetda qolmasligi aynan zarurdir. YUksak ma‘naviyat shu maskanlarda shakllanadi.

Demak, ular o‗rtasidagi munosabatlarning dialektik jarayonlari hisobga olingan holda qonunlar qabul

qilish demokratik jarayonlarni shakllanishidagi omillardandir. SHu bilan bir qatorda fuqarolarning

mehnat qilishi, uy-joy ta‘minoti, dam olishlari, ish haqlari, nafaqa olishlari, ularning dahlsizligi,

erkinligi kabi tomonlari borki, bular ham haqiqiy, demokratik huquqiy davlat barpo etishdagi dialektik

jarayonlarning elementlaridir. Binobarin, inson huquqlarini va yuksak ma‘naviyatini shakllantirishni

ta‘minlash moddiy ishlab chiqarishning samarali bo‗lishiga olib keladi.

Ma‘lumki, shaxs erkinligi hamda huquqiy zaruriyat ijtimoiy hayotning ikki muhim unsurini

tashkil qiladi. Inson huquqlarini muhofazasi va kafolati, mehnat va kasbni erkin tanlash huquqi, ta‘lim

olishi qonun doirasida, Konstitutsiyada belgilangan, ammo bu sohalar yanada o‗ziga xos xususiy

qonunlar bilan mustahkamlansa, huquqiy demokratik davlat poydevori yanada kuchli bo‗ladi. O‗z

navbatida bu xususiy qonunlar inson va davlat o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sir, bog‗lanishlarning amaliyotda

ustuvorligini ta‘minlaydi.

Davlatning ichki vazifalaridan biri bu-inson huquqlarini himoya qilish va qo‗riqlashdir. Sir emas,

ba‘zida bu ish ma‘muriy chora ko‗rish yo‗llari bilan qolaversa ma‘muriy rahbar orqali ham amalga

oshiriladi (sud orqali emas). Ma‘muriyatning rahbari yuksak ma‘naviyatli bo‗lsa, u bu ishni shu tariqa

58

amalga oshirmas edi. CHunki bunday qilish unchalik to‗g‗ri emas. SHu sababli, bu sohada ham inson

huquqlari bilan shug‗ullanuvchi komissiyalar tuzilsa, ularning faoliyati to‗g‗risida qonun ishlab chiqilsa,

foydadan xoli bo‗lmaydi. YUqoridagilardan xulosa qiladigan bo‗lsak, demokratik jarayonlar o‗z-o‗zidan

tashkil topmaydi, albatta. Ayniqsa, demokratik huquqiy davlatni barpo etish yuzlab va minglab sohalar

bilan bog‗langanki, bular deterministik-dialektik jarayonlar sifatida ko‗zga tashlanadi. Demak, faoliyat

yuritishimiz faqat qonunlar chiqarib qo‗yishdangina iborat emas. Balki, demokratik davlat barpo etishda

qonunlarni hayotga tatbiq etishni ta‘minlash hamdir. SHu sababli ularga, yakkalikdan umumiylikka,

umumiylikdan yakkalikka qarab borish tamoyili asosida yondashish zarur.

Demokratik hukukiy davlatda g‗oyalar beruvchi, ijodkorlar uchun keng yo‗l ochiladi.

Binobarin, aytish mumkinki, ishlab chiqarishni yuksaltirish, O‗zbekistonning buyuk davlatga

aylanishida ijodkorlar, olimu-fuzalolarning beg‗araz mehnati, ijodiy izlanishlarning ijobiy natijalari xalq

xo‗jaligining barcha tarmoqlariga o‗z vaqtida tatbiq etilganda, uning mualliflari ham moddiy va

ma‘naviy rag‗batlantirilsa, ijobiy natija berishi turgan gap. Lekin bu sohalar ham puxta ishlangan

qonunlarni talab qiladi.

Bu jarayonlarning hammasi inson faoliyati bilan bog‗langan bo‗lib, biri ikkinchisisiz yashay

olmaydi. Ularning birortasini ham nazardan chetda qoldirib bo‗lmaydi. Pirovard natijada hukuqiy

demokratik davlatning paydo bo‗lishi asta-sekinlik bilan, tadrijiy yoki evolyusion yo‗l bilan

takomillasha boradi. Uni tashqaridan zo‗rlab u yoki bu mamlakatga kiritib bo‗lmaydi. Demokratik

huquqiy davlat qurilishi tabiiy va zaruriy ravishda amalga oshadi. Ana shunday holat Respublikamizda

asta-sekinlik bilan paydo bo‗layotir.

SHu ma‘noda huquqshunos olimlarimiz barcha jarayonlarni yuksak ma‘naviy jihatdan mushohada

qilishga yanada ko‗proq e‘tiborlarini qaratsalar, ularni hayotga tatbik etishni ko‗rsatsalar jamiyatimiz

yanada olg‗a qarab rivojlanadi. Ma‘naviyat va huquqni, hayotni, harakatni, mushohada qilib, his etish

ham olijanoblikdir. Uni to‗g‗ri, xolisona baholaganlar hayot lahzalarida qoqilmaydilar.

Ma‘lumki, Vatanimiz bundan deyarli bir yarim asr muqaddam o‗z mustaqilligini yo‗qotib chor

Rossiyasiga qaram bo‗lib qoldi. Bu o‗tgan yillar xalqimiz uchun engil, hur va farovon yillar bo‗lib

o‗tmagan. Hatto yaqin yillar: "sotsializmning o‗rnatilishi", "rivojlangan sotsializm" va nihoyat

saksoninchi yillar ham oson kechmadi. Bu yillarda ma‘naviyat so‗zi ishlatilmadi ham. "G‗oyalar" esa

kommunistik mafkurada edi. Aniqrog‗i, oxirgi 70 yil ichida kommunistik mafkura hukmronlik qilib

keldi, bu mafkura zulm va zo‗ravonlikka, soxtalikka asoslangan edi. Respublikamiz Prezidenti

I.A.Karimov "Tafakkur" jurnalining bosh muharriri bergan savollarga javob berar ekan, "jamiyatimiz

mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etishi"ni ta‘kidladi. Mafkura bo‗lmasa jamiyat

taraqqiyoti olg‗a bosmaydi. CHunki, jamiyatdagi davlat o‗zini to‗g‗ri yo‗lini yo‗qotadi. Unda

mafkuraviy bo‗shliq yuzaga kelib, jamiyat qurilishiga yot bo‗lgan begona mafkura egallaydi. Bu esa

mag‗lubiyat degani. Tarixdan ham ma‘lumki, xudbinlik qilgan yovuzlar xalqimizning ma‘naviyatiga

salbiy ta‘sir qilib keldilar. Ma‘naviy jihatdan zaiflashtirishga, xalqimizning qaddini bukishga harakat

qildilar. Bular bizning xotiramizdan ko‗tarilmasligi lozim.

Bugungi kunda xalqimiz axborot asrida yashamoqda. CHetki ta‘sirlardan holi yashay

olmaymiz. ..... bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlariga nisbatan ham ko‗proq kuchga

ega. Eng qizig‗i, shu bilan birga, kishini doimo ogoh bo‗lishga undovchi tomoni shundaki, agar harbiy,

iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‗lsa, buni sezish, ko‗rish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiq,

uning ta‘siri va oqibatlarini tezda ilg‗ab etish nihoyatda qiyin, -deb ta‘riflagan edi IA.Karimov.

«Masalan,-deb davom etadi Prezident I.A.Karimov, -«Aum Senrikyo» degan diniy oqim

vakillarining faoliyatini eslaylik, ular dunyoning turli mamlakatlaridagi yuzlab yosh yigit-qizlarni

irodasidan, ong shuuridan mahrum qilib zombi, ya‘ni manqurtga aylantirib qo‗ygani yaxshi ma‘lum».

Ha, bu manqurtlar mafkura ta‘sirida shunday bo‗lganlar.

59

SHuni ta‘kidlash lozimki, ma‘naviyat va mafkura bir-biriga yaqin tushunchalardir. Har ikkalasi

ham ijtimoiy hodisa sifatida shakllanadi. Jamiyat taraqqiyotida xilma-xil g‗oya va fikrlar ham,

ta‘limotlar, mafkuralar ham o‗zgarib turadi. Inson ma‘naviyati, uning odob-axloqi nisbatan

o‗zgarmaydi.

Bugungi kunda, Respublikamizda haqiqiy mafkurani yaratish va uni haetga tatbik etish borasida

jadal ishlar olib borilayotir, uning mazmuni shubhasiz, milliy ma‘naviyatimizni tiklash va shu asosda

o‗z ildizlarimizni o‗rganish, aniqlash, ularni targ‗ib qilishga ham qaratiladi. O‗shanda u to‗laqonli

bo‗ladi. O‗zbekistonning hozirgi bosqichida milliy istiqlol mafkurasini yaratilishi haqiqatdan ham

muhim ahamiyat kasb etadi. I.A.Karimov «Oldimizda turgan eng muhim masala bu — milliy istiqlol

mafkurasini yaratish va hayotimizga tatbiq etishdir», -deb aytishi bejiz emas. Zero ko‗pgina

uchrashuvlarda, olimlar, yozuvchilar bilan muloqotlarda ham mafkuraviy masalani hal etmasdan, uni

amalda tatbiq qilmasdan turib maqsadlarga erishib bo‗lmasligini ta‘kidladi.

I.A.Karimovning «Milliy mafkura - millatni birlashtiruvchi bayroqdir», deb aytishi bejiz emas.

Bo‗lajak mafkura haqida Prezidentimiz shunday deydi: «Odamlarning ming yillar davomida

shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini

ko‗zlagan va uning dunyodagi o‗rnini aniq ravshan belgilab berishga xizmat qiladigan kechagi va

ertang‗i kun o‗rtasidagi o‗ziga xos ko‗prik bo‗lishga qodir g‗oyani men jamiyat mafkurasi deb

bilaman». Demak, mafkura bizning mustaqillik tafakkurimiz bilan chambarchas bog‗liq bo‗lishi

lozim. Mustaqillik g‗oyasi esa quyidagichadir: «O‗zbekistonning istiqboli va istiqloli haqida qayg‗urish,

o‗zining va o‗z xalqining, vatanining qadru qimmati, or-nomusini anglab uni himoya qilish; yuksak

g‗oyalar, yangi fikriy kashfiyotlar, niyatlar og‗ushida mehnat qilib, iste‘dodi bor imkoniyatini, kerak

bo‗lsa jonini yurt istiqboli eliga baxshida etishdir».

Mafkura xalqimizning ongiga ana shu tafakkurlash miqyosida bo‗lishini talab etadi. SHuning

uchun o‗sib kelayotg‗an yosh avlodning to‗xtovsiz harakati natijasida bu ishga jalb etish davr talabidir.

Binobarin, mafkuraviy soha fuqarolar ongi va tafakkurida o‗zgarish yasaydigan, islohotlarni amalga

oshirish uchun yordam beradigan kudratli kuchdir. Mafkurasiz kelajak ham yo‗q. Zero, u ommani,

xalqni yangi jamiyat qurishg‗a yo‗naltiradi va uyushtiradi. Albatta, bu mafkuraga e‘tiqod qo‗yish bilan

bog‗liqdir. Mafkuraning mazmunida taraqqiyotning ob‘ektiv talab va ehtiyojlari, mamlakatdagi barcha

elatlar, millatlarning, xalqning va ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning, partiya hamda nodavlat

uyushmalarning manfaatlari mujassamlashgan bo‗ladi. Unda jamiyat taraqqiyotining‗ ustuvor

yo‗nalishlari ma‘naviyat va ma‘rifat bilan bog‗lagan holda g‗oya va fikrlar ishlab chiqiladi. Prezident

I.A.Karimov tomonidan asoslab berilganidek, istiqlol mafkurasi jamiyatimizning iqtisodiy, siyosiy,

ma‘naviy taraqqiyotiga ta‘sir etadi, rivojlanishini ro‗yobga chiqaradi. Bu turli usullar bilan amalga

oshiriladi.

Ta‘kidlash lozimki, birorta jamiyat, birorta elat va xalq mafkurasiz yashamagan, bundan keyin

ham yashamaydi. Har bir jamiyatning, har bir davlatning o‗ziga xos, o‗ziga mos, uning o‗zi uchun

xizmat qiladigan, uning tub manfaatlarini himoya qiladigan mafkurasi bo‗ladi. Insonlar qaysi bir

jamiyatda qaysi bir davlatda yashamasin nimagadir asoslanishi, e‘tiqod qilishi, qandaydir fikr nazariya,

g‗oya mafkuraga asoslanib ish ko‗rishi tabiiy bo‗lib qoladi. Ta‘kidlaganimizdek, mustaqillikka

erishganimizga qadar mamlakatimizda kommunistik mafkura hukmron edi. Unda bizning

ma‘naviyatimizga zid bo‗lgan g‗oyalar to‗la edi. CHunki Evropadagi g‗oyalarni SHarqda shakllantirish

mushkul vazifadir. Urf-odatlar, qadriyatlar, turmush tarzi bunga yo‗l qo‗ymaydi. O‗tgan o‗n yilliklar bu

narsani tasdiqladi. Marksizm-leninizm ta‘limotini zararli tomonlaridan faqat O‗zbekiston xalqi emas,

balki barcha millatlar ham katta ma‘naviy, mafkuraviy zarar ko‗rdi. Ushbu mafkura ma‘naviyatimizning

ildizlarini hisobga olmadi, aksincha, bu muqaddas ildizlarga bolta urib uni yo‗q qilishga intildi.

O‗zimizga xos mulkdan, davlat tuzumidan siyosiy, iqtisodiy, madaniy mustaqilliklardan va erkdan,

60

tariximiz milliy an‘analaridan mahrum qilmoqchi bo‗ldi. Ijtimoiylik niqobi bilan kommunistik mafkura

xalqimiz manfaatlarini chetga surib qo‗ydi. Qadimiy madaniy meros kamsitildi. Mamlakat markazga

xom ashyo etkazib beruvchi qaram respublikaga aylandi. «Internatsionallikni» bayroq qilib olgan

kommunistik mafkura o‗z maqsadlarini faqat rus millatini ustuvorligini pesh qilib ta‘minlashga qaratdi.

«Buyuk rus shovinizmi» ma‘naviyati hukmron siyosatga aylana bordi, natijada boshqa millatlar ravnaqi

to‗xtab qoldi.

Kommunistik mafkura faqat markaziy hokimiyat uchun xizmat qildi. Uning bayrog‗iga aylandi.

Kommunistik mafkura zarurat asosida singdirilmadi, balki xalqlarga zo‗rlab kiritildi. Ma‘naviyat va

mafkura o‗rtasidagi o‗zaro nisbiy munosabatga e‘tibor qaratilmadi. Endilikda shakllanayotgan milliy

istiqlol mafkurasi oldingi mafkuralardan o‗zining tub yangi xususiyatlari bilan farq qilishi lozim.

Hozirgi davr talablaridan kelib chiqishi va davr muammolariga javob berishi zarur.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O‗zbekistonning o‗z istiqlol va taraqqiyot

yo‗li», «O‗zbekiston kelajagi buyuk davlat», «Xalqimizning otash qalb farzandi» va boshqa asarlarida

milliy mafkuraga oid javoblarni topish mumkin. Mafkura ma‘naviyatga nisbatan tor tushunchadir.

SHunday bo‗lsa-da mafkura — ma‘naviyatning turlari va ko‗rinishlarining turli shakl va usullari orqali

maqsadni ifodalaydi. I.A.Karimovning «O‗zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‗lida»,

«Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati», «Yo‗limiz-mustaqil davlatchilik va taraqqiyot yo‗li»,

«Bizdan ozod va obod Vatan qolsin» kabi asarlarida ma‘naviyat va mafkuraning aloqadorligi, o‗zaro

munosabatlari ochib berilganki, ulardan nazariy, amaliy asoslarni topish murakkab emas.

Mafkurani yaratish dolzarb bo‗lib, u hozirgi kunlarda zaruriyatga aylandi. Buning tasdig‗i sifatida

Prezident I.A.Karimovning "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" fani bo‗yicha ta‘lim

dasturlarini yaratish va respublika ta‘lim tizimiga joriy etishi to‗g‗risidagi farmoyishidan so‗ng bu fan

sifatida xalq ta‘limi va Oliy va o‗rta maxsus ta‘lim tizimida o‗qitilayotir.

I.A.Karimov, 2000 yilning 6 aprelida milliy mafkuraga bag‗ishlangan yig‗ilishda faylasuflar,

tarixchilar, iqtisodchilar siyosatshunoslar, sotsiologlar, psixologlar, pedagoglar, adabiyotshunoslar,

olimlar, jurnalistlar, jamoat tashkilotlari vakillari oldida nutq so‗zlagan edi.

Bu nutqning to‗la mazmuni milliy mafkura xususida bo‗lgandi. YUrtboshi milliy mafkuraning

hayotimizdagi o‗rnini yorqin misollar bilan tushuntirib, milliy mafkurani ishlab chiqishni kechiktirib

bo‗lmaydigan hol deb uqtirgan edi. SHu bilan birga Prezidentimiz milliy mafkura ishlab chiqishning,

yo‗nalishlarini belgilab berdiki, endilikda bu ko‗rsatmalar hayotga tatbik; etilayotir. Xulosa qilib aytsak,

ma‘naviyat va mafkurani hayotga tatbiq etish esa ongimizda paydo bo‗ladigan ba‘zi salbiy fikr va

oqibatlardan uzoqlashtiradi.

Davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oya va mafkuralarning tarixiy tiplari,shakllari va

yo‗nalishlari.

Milliy o‗zlikni anglash tushunchasining mohiyati haqida so‗z ketganda, kommunistik mafkura

milliy ravnaqni targ‗ib qilmasdan, uni mavhum qilib umumiy tushunchalar bilan xalq ong‗ini toraytirib

qo‗ydi. To‗g‗ri, o‗sha mafkuraning dasturlarida ham «Vatan», «davlat», «mamlakat», «madaniyat»

tushunchalari bo‗lgan, ammo ularning mohiyati va mazmuni mahalliy xalk; uchun xizmat qilmagan.

Aksincha, mahalliy xalqni inqirozga yo‗liqtirgan. O‗z vaqtida Munavvar qori Abdurashidxonov «millat,

vatan, madaniyat.» shunga o‗xshash so‗zlarning haqiqiy ma‘nosini bolsheviklar boshqacha

tushunganlarini, bu so‗zlar orqali o‗zlarining qabih niyatlarini amalga oshirayotganlarini ochib

tashlagan edi. Sababi, milliy o‗z-o‗zini anglashda ko‗pgina to‗siqlar hali oktyabr inqilobi davridayok;

boshlangan edi. Ma‘lumki, xalqning o‗z-o‗zini anglashida til, madaniyat, din, hudud birligi bo‗lishi

lozim. Jadidchilik harakatining namoyandalaridan biri I.G‗aspiralining ta‘kidicha, millatning o‗zligini

yo‗qotish uchun shulardan bittasining buzilishi kifoya edi. Kommunistik mafkura haqiqatda xalqimizni

o‗z tilidan, dinidan o‗z o‗tmishidan, madaniyatidan mahrum qilishga olib keldi. SHu sababli, endilikda

61

shunday payt keldiki, biz o‗zimizning o‗tmishimiz va ajdodlarimizning faoliyati bilan yaqindan

tanishib, kimlarmiz va qaysi yurt vorislari ekanligimizni nafaqat bilishimiz, balki, ularni dunyo

miqyosida targ‗ib qilishimiz lozim. Bu sohada jadidchilik harakatining yirik namoyondasi I. G‗aspirali

aytgan mazmunli fikrlar aynan o‗zbek xalqiga ham taalluqlidir. U kishi jon kuydirib ushbu fikrlarni

o‗rtaga tashlagan edi: «Biz, turklar o‗z qonunlari va turmush odatlari ila bir ko‗b saltanatlar maydonga

keltirgan qavm o‗laroq yashab keldik va shunday yashajakmiz...

Biz-turkiy xalqlar qadim-qadimdan Marmar dengizidan Xitoy devorigacha yoyilgan yirik bir

tarixiy-etnografik birlik o‗laroq yashab keldik va xuddi shunday yashamog‗imiz kerak.

Biz o‗z tarixining dastlabki davridayok yozuviga (O‗rxun va uyg‗ur yozuvlari) ega bo‗lgan, keyin

ham uni ilm va tafakkurdagi ulkan muvaffaqiyatlari bilan bezagan qabila sifatida yashab keldik va

shunday yashayajakmiz.

Agar biz muayyan tarixiy sharoitlar tufayli boshqa xalqlardan orqada qolgan ekanmiz, bu hali

milliy-madaniy inqilob huquqidan mahrum etmaydi, aksincha, u tomon yanada kattarok; g‗ayrat bilan

intilishga majbur etadi. Buni bizdan xalqimizning tarixi, taqdiri talab etadi. Ulug‗ vazifalar va ulut

intilishlardan qo‗rqmang Ular ulug‗ voqealarni tayyorlaydi va ulug‗ shaxslarni etkazadi.

SHuncha shaharlar bunyod etgan, fan va madaniyatning dohiylarini, xarbu zarbning olamjahon

vallomatlarini dunyoga bergan bu millat nahotki suvga tushgan toshdek zim-ziyo ketsa?».

Bu fikrlar har qanday kishini hayajonga solmay qolmaydi.

Xo‗sh, shunday ekan o‗z-o‗zini anglash, deganda nimani tushunish kerak? degan savol tug‗iladi.

O‗z-o‗zini anglash - bu o‗z Vatani va shu Vatanda yashag‗an xalqning, millatning o‗tmishi, uning

madaniyati, urf-odati, hamda qadrmyatlarini bilishi demakdir.

O‗z-o‗zini anglash bu - o‗z xalqining azaldan jahon hamjamiyati taraqqmyotiga qo‗shgan

hissasini ang‗lashdir.

O‗z-o‗.chini anglash bu-o‗tgan ajdodlar tarixini mukammal bilish, ularning ruhlari hurmatini

o‗rniga qo‗yish demakdir. SHu bilan birga o‗z-o‗zini anglash Vatan hududidagi boy madaniy va moddiy

merosni aniqlab, porloq kelajak uchun xizmat qilishga intilish, avlodlar farovonligi uchun o‗z hissasini

qo‗shish hamdir. O‗z-o‗zini anglash faqat o‗z tarixini bilish bilan cheklanib k;olish degan so‗z emas,

O‗zining zamonaviy imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‗z millati va Vatanining shuhratini oshirish

hamdir.

Ma‘lumki, xalqimiz uzoq o‗tmishga ega. U o‗z tarixida ko‗pgina qiyinchiliklar, bosqinchiliklarga

duchor bo‗lgani bilan, shunday boy tarixiy meros qoldirganki, ularni anglash beixtiyor milliy g‗ururni

shakllantiradi.

O‗rta Osiyoning markazi bo‗lmish O‗zbekiston dunyo tarixida o‗chmas iz qoldirib kelayotir. Buni

jahon xalqlari e‘tirof etadi. Masalan, O‗zbekiston qadim zamonlardayok; «Buyuk Ipak yo‗li» orqali

G‗arb va SHarqni borlash uchun xizmat qilgan. U dunyo davlatchiligini rivojlantirishga, jahon

madaniyatini ko‗tarishga o‗z hissasini qo‗shgan. SHu sababli ham, bu yurtdan mag‗rurlansak arziydi.

O‗zbekiston hududida qadimdan ko‗p elat va millatlar yashagan bo‗lsa-da, ular o‗rtasidagi do‗stlik,

totuvlik, barqarorlik insonlarni hayratda qoldirib kelgan. Demak, tarixai birlikni, ztnoslar mavjudligi,

ularni qon-qarindoshligi bilan, ulardagi til, ona zaminning ma‘naviy jihatlari yaqinligini, ulardagi

muqaddas tuproq, Vatanga bo‗lgan mehr-muhabbatni anglash hozirgi avlod uchun ayniqsa dolzarbdir.

Gohida onda-sonda dunyoda bo‗lib turgan kelishmovchiliklar, ziddiyatlarning oldini olishga

bizning yurtimiz ma‘naviy qurol bo‗lib xizmat k;iladi.

Hozirgi zamonda o‗z-o‗zini anglash bu - shaxsiy va mahalliychilik, urut-aymoqchilik illatlarini

yo‗qotishga yordam beradi. Azaldan bir tan, bir jon bo‗lib yashab, shu mamlakat ravnaqini ta‘minlagan

ajdodlarimizning turmush tarzi hozir ham yorqin misol bo‗lib, hamkorlik qilishning manbai bo‗lib

xizmat qiladi.

62

Milliy o‗z-o‗zlikni anglash natijasida o‗z mamlakati taraqqiyotini belgilash, uning mustaqilligi

uchun kurashning namunasini beradi. O‗z-o‗zini anglash kelajakda o‗z taqdirini o‗zi belgilash uchun

foydalaniladi, mas‘uliyatni oshiradi. Ajdodlar fidoiyligi, jonkuyarligidan xulosalar ilinadi. O‗z-o‗zini

anglash shunday bir noyob jarayonki, uning mohiyatiga etish insonda bitmas-tuganmas mehr-muhabbat,

shafqat, umumiy insonparvarlikni shakllantiradi. Insonlarda milliy anglash bo‗lmasa, milliy

manfaatlarni tushunish diyin. Qachonki, milliy anglash yuksak bo‗lgandagina kerakli vaqtda, ya‘ni o‗z

millatining qadr-qimmatini pasaytirayotgan hodisa va harakatlar bo‗lsa, uning ma‘naviy va moddiy

boyligiga zarar keltirsa, g‗ururi poymol etilaversa, o‗shanda birlashish, himoya qilish namoyon

bo‗ladi. SHunday paytlarda mamlakat ichkarisidagi muxolifatlar ham yagona maqsad yo‗lida

birlashadilar.

Millatning o‗z-o‗zini anglashi, uning his-tuyg‗ulari, irodalari, ruhlari, kayfiyatlarini o‗zgartiradi.

Turmush tarziga ta‘sir qiladi. Ta‘kidlab o‗tish kerakki, o‗z-o‗zini anglash faqat o‗z millatining

manfaatini himoya qilish bilan chegaralanmaydi. Balki, millat va mamlakat taraqqiyoti uning

rivojlanishiga ham ijobiy ta‘sir etadi, mamlakatga, Vatanga oid turli voqealarni, ichki va tashqi

jarayonlarni to‗g‗ri baholaydi, uning muammolarini hal etadi, ichki ma‘naviy va moddiy zahiralarni

ishga soladi, jamiyatning olg‗a qarab siljishiga yordam beradi. Ana shu ma‘noda, millatning o‗z-o‗zini

anglashi millat uchun muhim belgi bo‗lib, u milliy g‗ururda kengroq o‗z ifodasini topadi.

Davlat mustaqilligini mustahkamlash mamlakatda yashaydigan barcha aholi tabaqalari, ijtimoiy

guruhlar, elat va millatlar o‗rtasidagi munosabatlarning qandayligiga ham ko‗p jihatdan bog‗liqdir.

Hozir Respublikamizda 80 dan ortik milliy, madaniy markazlar ishlab turibdi. Ular o‗rtasida hamkorlik,

millatlar o‗rtasida totuvlik bo‗lmas ekan, davlat mustaqilligiga to‗la erishish mushkul bo‗ladi.

Ayniqsa, ko‗p millatli davlatda bu jarayon muhimdir. O‗zbekistonimizda 30-yillarda ellikdan

ortiq millat va elat vakillari yashagan bo‗lsa, endilikda ular 130 dan ortiqdir. Demak, bu hol davlatimiz

mustadilligini mustahkamlash uchun yangi vazifalarni keltirib chiqaradiki, ularni juda ehtiyotkorlik va

vazminlik bilan bajarishga intilish talab etiladi.

Sababi, yuqorida aytib o‗tilgan toifalarning barchasi mamlakat mustaqilligi uchun u yoki bu

darajada sa‘y-harakatlar qiladilar, mamlakatni moddiy va ma‘naviy boyitadilar. Zero, mustaqillikni

mustahkamlashga harakat qilayotgan fuharolarni, ayniqsa, yoshlarni ma‘naviy etuk qilib tarbiyalash

kechiktirib bo‗lmaydigan vazifadir. SHu sababli, taraqqiyotdagi boshqa yo‗nalishlar bilan birga xalq

manfaatini ifodalaydigan, ma‘naviyatini boyitadigan milliy istiqlol mafkurasining yaratilishi zamon

talabidir.

Milliy istiqlol mafkurasi endilikda hayotga tatbiq etilayotir. Bu mafkura va uning mazmuni

to‗g‗risida matbuotda iliq so‗zlar aytilayotganining guvohimiz. SHu sababli, biz mafkurada tilga

olingan va ma‘naviyatimizning eng muhim qirralaridan biri bo‗lgan milliy g‗ururni shakllantirishdagi

omillar, uning iqtisodiy va ma‘naviy jihatlari to‗g‗risida fikr yuritmoqchimiz.

Prezident I.A.Karimov "O‗zbekiston o‗z istiqlol va taraqqiyot yo‗li" nomli asarida: "O‗zbek

xalqining yuksak milliy qadr-qimmati, or-nomusi va shon-sharafi, uiing o‗ta mehribonligi va sof

vijdonliligiga asoslangandir. Biz bundan keyin ham o‗zbeklarning milliy g‗ururini ma‘naviy

yuksaltiramiz, shu bilan birga umumiy Vatanimizda biz bilan birga yashovchi va O‗zbekiston

respublikasiga sadoqatli bo‗lgan barcha xalqlar bilan birodarlikka intilamiz", deb ta‘kidlagan edi. Bu

so‗zlarda juda nuqur ma‘no bor. Sobiq ittifoq davrida "dunyoviy millat", "dunyoviy til", "dunyoviy

madaniyat" kabi umumjahon maqsadlar asosida fikr yuritilganligi sababli milliy g‗urur chetga chiqib

qolavergan edi. Natijada, "yirik" millatlar soyasida boshqa millatlar g‗ururi ravnaq topmadi. CHunki,

mehnatkash xalq ongiga kundalik hayotimizdan uzoh fikrlar singdirilib kelindiki, bu jarayonda boshqa

ba‘zi xalqlar singari o‗zbek xalqining ham milliy g‗ururi toptaldi, qiyinchiliklarga duch keldi. Endilikda

xalqimiz mustaqillik sharofati bilan, o‗n yildirki, bu muhim jabhada kaddini rostlamoqda.

63

Milliy g‗urur to‗g‗risida so‗z ketar ekan, bu masalaning nozikligini hech qachon unutmaslik zarur.

U hasad bilan emas, balki, havas bilan yuksalmog‗i kerak. G‗urur to‗g‗risida turlicha fikr yuritgan

allomalar uning salbiy va ijobiy tomonlarini taroziga solib ish yuritishni uqtirganlar. Jumladan, ingliz

tanqidchisi J. Kollinz milliy g‗urur "Garchi yaxshilik hisoblanmasa-da, lekin ko‗p yaxshiliklarning

boshidir", -degan bo‗lsa, nemis yozuvchisi I.Zeyme :-"Agar biz haqiqiy g‗ururli bo‗lganimizda edi,

dunyoni bu qadar razilliklar bosmas edi"-deb yozadi. YUnon faylasufi Teofrast:-"G‗urur-o‗zidan

boshqalarning bariga nisbatan o‗ziga xos bir nafratdir"-deydi. Fransuz adibi M.Janlis:-"G‗urur

ko‗pincha haqiqiy ulug‗vorlikka g‗ov bo‗ladi",-Degan bo‗lsa, at-Termiziy:-"Mag‗rurning turishi

xunuk"-deydilar.

Bu kabi fikrlardan ko‗rinib turibdiki, g‗urur yuqorida ta‘kidlanganidek, noyob va nozik

jarayondir. Milliy mafkuraning har bir targ‗ibotchisi va tinglovchisi mazkur fikrlardan tegishli xulosa

chiqarib, masalaga jiddiy yondashishi va uni hayotga tatbik; etishi kerak. Xususan, fransuz axloqshunos

olimi F.Laroshfukoning:-"G‗urur barchaga xos xususiyat: ammo farqi shundaki, uni qachon va qaerda

ko‗rsatishni bilish kerak"3, -degan da‘vatiga amal qilinsa, mantiqqa to‗g‗ri kelar edi.

Xalqimizning "G‗ururi bor elning minorasi baland bo‗ladi" degan ajoyib naqlidan kelib chiqsak,

boshqa muhim jarayonlar singari milliy g‗ururni ham shakllantirmay turib, O‗zbekistonimiz

mustaqilligi barqaror, uning kelajagi buyuk bo‗lishiga to‗la erisha olmaymiz. Milliy g‗ururning

shakllanishi va rivojlanishi ko‗proq iqtisodiy sohaga, ya‘ni to‗qchilikka, moddiy noz-ne‘matlarning

etarlicha to‗kinligiga ham ko‗p jihatdan bog‗liqdir. SHu sababli, milliy istiqlol mafkurasini xalqqa

singdirishning siyosiy tomonlaridan biri bu - iqtisodiy sohadir. Avvalo, el-yurt uchun etarli miqdorda,

keyin esa eksportga yuboriladigan sifatli moddiy boyliklarni ishlab chiqarmasak, milliy g‗ururimizni

yuksak darajada ko‗tara olmasligimiz tabiiydir. Etarlicha to‗kin va sifatli mahsulot esa xalqimizning

jo‗shqin mehnati asosida yuzaga keladi. Bugun xalq, har bir fuqaro ongli mehnat silgandagiia, mahsulot

sifati oshadi, miqdori ham ko‗payadi. Jahon andozalari darajasidagi sifatli mahsulotni ishlab chiqarib,

eksport qilish xalqimiz milliy g‗urchurini rivojlantirishning muhim omillaridan biridir.

Milliy mafkurani xalqqa singdirish uchun o‗tkaziladigan har bir tadbir xo‗ja ko‗rsinga

o‗tkazilmasdan, balki, astoydil, vijdonan amalga opshrilishiga erishish kerak. Har bir ma‘ruzachi

dalillar asosida tinglovchining fikrlash qobiliyatini shu darajada uyshtishi kerakki, u iqtisodiyot

sohasida bilimi etarli bo‗lmasa, beixtiyor bilim olishni o‗z oldiga maqsad qilib qo‗ysin, ta‘bir joiz

bo‗lsa, o‗zligini iqtisodiy jihatdan ham anglashga harakat qilsin.

Milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasini targ‗ib qilish uchun targ‗ibotchilarimizning hozirga qadar

egallagan iqtisodiy bilimlari kamlik qiladi. Sababi, ko‗pgina targ‗ibotchilar keng ko‗lamda ma‘ruza

qilib, barcha sohani umumiy jihatdan qamrab olishga harakat qilganlar. Natijada ma‘ruza oldiga

qo‗yilgan maqsad ham mavhumlashgan. SHu sabali, ma‘ruzalarga milliy istiqlol g‗oyasi nuqtai

nazaridan yondashilsa, maqsadga muvofiq bo‗ladi. Bu ma‘ruzalar qisqa, mantiqan kuchli, g‗oyadagi

chizgilar hamda shiorlar asosida tuzilgan bo‗lsa, samarali, ta‘sirchan bo‗ladi deb o‗ylaymiz.

Ma‘lumotlarimiz umumiylikdan alohidalikka k;arab yo‗nalgan bo‗lishi kerak.

Itstisodiy soha bo‗yicha millmy g‗ururni shakllantirmsh uchun yuqoridagi fikrlarni

mustahkamlash maqsadida hozir mamlakatimizda etishtirilayotgan paxta, ipak, qorako‗l hamda paxtani

qayta ishlash, qishloq xo‗jaligi va to‗dimachilik mashinalari, oltin, foydali qazilmalar, radiotexnika

mahsulotlari va turli xalq iste‘moli mollari, umuman, moddiy boyliklarimiz to‗g‗risidagi ilmiy

asoslangan dalillar va ma‘lumotlarga ega bo‗lish zarur. Ishlab chiqarishimizning bu etakchi sohalarini

tilga olganda, ularni boshqa mamlakatlar bilan taqqoslab gapirish maqsadga muvofiqdir.

Xullas, milliy g‗urur avvalo, iqtisodiy jihatdan o‗z-o‗zini anglashdan boshlanishi, har

bir kishi iqtisodiy sohada ustuvor bilimga ega bo‗lishi kerak. Uz-o‗zini iqtisodiy jihatdan anglash, har

bir kishidan o‗z ustida qo‗shimcha ishlashni, bilim doirasini kengaytirishni talab etadi. Albatta, o‗z-

64

o‗zini anglash nafaqat iktisodiy sohani bilish, balki o‗z tarixini, ona tili, dini,avlod-ajdodlarini, milliy

urf-odatlarini, axloqiy karashlari, an‘analari, o‗z xalqinint dunyo madaniyatini rivojlantirishga

qo‗shayotgan hissasini va boshqa ko‗plab jarayonlarni mukammal bilishni talab etadi. Binobarin, shu

jarayonlarni har bir shaxs mukammal bilmas ekan, odatdagi muloqotda yoki chet mamlakat kishilari

bilan suhbatlarda o‗zining kim ekanligini, avlodlari kimligini tanita olmaydi.

Ma‘lumki, milliy g‗urur insonning rangi, gavda tuzilishi, irqi, jinsi yoki diniga qarab

belgilanmaydi. Milliy g‗ururni bu alomatlarga sarab belgilovchilar qattii; adashadilar, undaylar

shovinistlardir. Aslida bunday kishilarning dunyoqarashi buzilgan bo‗lib, bilim saviyasi sayozdir.

O‗zbek xalqi bunday sarashlarni o‗ziga yot deb biladi, o‗z milliy g‗ururini millatning insonparvarlik

xislatlaridan kelib chiqib yuksaltiradi. Islom va boshqa dinlarning bu sohadagi ijobiy tomonlariga

e‘tibor qiladi.

Iqtisodiy soha bilai bir qatorda milliy g‗ururni yanada yuqoriroq darajaga ko‗tarishning ikkinchi

muhim bir jihati - bu ma‘naviy etuklikni egallashga bog‗liqdir. Jamiyatimizdagi kishilar o‗z

mutaxassisligi, ishlaydigan sohasini yaxshi bilishi mumkin. Lekin, ma‘naviy etuklik bo‗lmasa, milliy

g‗ururni ko‗tarish, uni targ‗ib qilish amrimaholdir. Ma‘lumki, Prezidentimiz tashabbusi bilan keyingi

yillarda ko‗plab talabalar, tadbirkorlar, tuman, shahar, viloyat hokimliklari vakillari chet ellarga

bormoqdalar. Kelajakda bu ish yanada rivojlanishiga aminmiz. Xorijga borayotgan har bir kishi o‗z

xalqining milliy g‗ururi qirralarini mukammal bilishi zarur. Ayniqsa, hozirgi talabalarimiz milliy

g‗ururni, uning qirralarini bilish bilan birga, uning targ‗ibotchilari ham bo‗lishlari kerak. Talabalarni

targ‗ibotchilar silib etishtirishni esa maktabda o‗kuvchilik davridan boshlash zarur. Maktab

o‗quvchilarinish- ko‗pchiligi kelajak talabalardir. Mustahkam bilimni, ma‘naviyat, kadriyat, urf-odatlar,

udumlarni hamda allomalarimizning ta‘limotlarini o‗quvchilarga hozirdan keng dasturlar, puxta darslik

va rejalar asosida tushuntirishni boshlash - davr talabi. Zero, o‗quvchilar talaba bo‗lganlarida bu

bilimlar ular uchun puxta zamin vazifasini o‗taydi. Aynan shu bilimlar kelajak uchun bebaho ekanligi

va milliy g‗ururni shakllantirishda ham o‗ta muhim omil bo‗lishi aniq.

Buning uchun ayniqsa, ijtimoiy fanlar o‗qituvchilari, barcha murabbiylar mas‘uliyatni his

qilishlari, jonkuyar bo‗lishlari lozim. Kelajakda chet mamlakatlarga borayotgan talabalar ham o‗z

zimmasiga katta mas‘uliyatni olib, borgan mamlakati madaniyatini tezda o‗ziga singdirib, o‗z xalqi

madaniyatini uyg‗unlashtirish hamda o‗z millatiga xos bo‗lgan g‗ururni o‗rni bilan targ‗ib qilishni

o‗ylab boradilar. Ma‘lumki, xorijga kadam qo‗ygan kishilarga e‘tibor o‗n karra oshadi. Salomlashish,

muloqot qilish, mehmonxonada yashash, kiyinish, suhbat qilish, kishilarga munosabat, urf-odatlar

barchasi hushyorlikni talab etadi. Afsuski, borgan kishilarning hammasi ^am bularning o‗ta

muhimligiga hamisha e‘tibor beravermaydi. Sir emaski, chetga borayotgan ba‘zi sayyohlarimiz xorijga

borganda kiyim-kechak, sovg‗a buyumlariga diqqatni ko‗proq qaratadilar, imkoniyat bo‗lsa, o‗sha

buyumlardan ko‗proq olib qaytishni o‗ylaydilar. Milliy G‗URUR to‗g‗risida o‗ylash esa, afsuski,

yodimizdan ko‗tarilar darajada bo‗ladi. Axir biz, buyuk jahongirlar, mo‗‗tabar mutafakkirlar, ulug‗

allomalar avlodimizku! Ular timsolida o‗zbek xalqining kim ekanligini, o‗zbek xalqining jahon

madaniyatiga, umuminsoniy qadriyatlarga ko‗shgan ulkan hissasini endi dunyo ahli biladigan payt

keldi-ku! Endilikda, barchamiz o‗zbek xalqini dunyo ko‗zi o‗ngida yana bir pog‗ona ko‗tarishga harakat

qilishimiz kerak emasmi? Milliy madaniyatimiz va axloqimizning mustahkam zaminga ega ekanligini

endi olamga ko‗rsatishimiz kerak emasmi?

Ming afsuski, oramizdan chiqqan ayrim o‗zbek "vatanparvar" lari milliy g‗ururimizni ham

mutlaqo unutib, faqat o‗z shaxsiy manfaatlarini o‗ylab, chetdan turib, ona-Vatanga tosh otmoadalar.

Anikrog‗i "Ozodlik", "Bibisi", ba‘zan Rossiya ommaviy axborot vositalari eshittirishlarini eshitib,

xorijda chiqadigan gazetalardagi tirnoq ostidan kir qidiruvchi ba‘zi bir maqolalarni o‗qib, beixtiyor

g‗azabing keladi. Amalda yurtboshimiz tufayli dunyoning ko‗pgina yirik va ilg‗or mamlakatlari o‗zbek

65

xalqini, uning madaniyatini, mustaqil davlatini tan olib hurmat- ehtirom ko‗rsatsa-yu, o‗zimizdan

chiqqan uch-to‗rt nafar "vatanparvar"- lar esa milliy g‗ururimizni unutib, egan non-tuzini oqlash o‗rniga

tuzluqqa tupursa, bu qaysi aqlga sig‗adi. SHu "vatanparvar"lar birorta kamchiliksiz davlatni topib bera

olarmikanlar. Albatta, yo‗q . SHunday qiyin bir sharoitda O‗zbekistonning nisbatan to‗qligi va

tinchligini nega sezib, sezmaslikka oladilar, oqni qora deb ko‗rsatishga urinadalar. O‗zbekistondagi

o‗tish davri qiyinchiliklarini ayuhannos solib qoralaydilar. Ular kimlarning nog‗orasiga o‗ynamoqdalar?

Har bir targ‗ibotchi bu voqea, hodisalarni hisobga olishi uchun uni ilmiy talqin k;ila bilishi lozim.

Albatta, bular haqida fikr yuritish uchun ham chuqur bilimga ega bo‗lish talab qilinadi. Demak,

"Odamdan yuqori turarkan olam, bilim olmoqlikka muhtojdir odam"- degan naqlga amal qilib, milliy

istitslol g‗oyasini tinglovchiga singdirish uchun har bir targ‗ibotchi o‗z ustida ishlashi davr talabidir.

YUrtboshimizning milliy g‗ururni tiklash maqsadida olib borayotgan sa‘y-harakatlari tahsinga

loyiadir. Prezidentimiz qaerga bormasin, u o‗sha mintatsa yoki davlatdagi aholining o‗zbek xalqiga

bo‗lgan hurmatini oshirib, o‗zbekona milliy madaniyati va qadriyatlarini, o‗ziga xos xususiyatlarini

yuksak darajada namoyish qilib qaytadi. YUrtboshimizning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh

Assambleyasi majlisida so‗zlagan ilmiy amaliy nutqi to‗g‗risida ham dunyo matbuotida ko‗p iliq so‗zlar

aytilganligining guvohimiz.

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, milliy g‗ururni aholiga yanada chuqurrok; singdirish va uni

yuksak darajasiga ko‗tarish uchun katta kuch-g‗ayrat sarflash lozim bo‗ladi. Bu ish eskirgan shiorlar,

dabdabali yig‗ilishlar, haybarakallachilik bilan o‗tkaziladigan ommaviy tadbirlar orqali bo‗lmaydi. Bu

bilan kerakli natijaga erishish qiyin. Xalqimizda shunday udumlar, urf-odatlar borki, ular milliy g‗ururni

rivojlantirishga juda qo‗l keladi.

Mustaqillik kuni, Navro‗z va Hdyit bayramlari, Vatan xizmatiga yuborish arafasidagi tadbirlar,

hosillar sayili, Xotin-qizlar bayrami, Konstitutsiya nishonlanadigan kun, aholining to‗y marosimlari,

yubileylari, xotira kunlari, salom va alik, gap-gashtak, hovli to‗ylari, hashar, ziyoratlar shular

jumlasidandir. Bu tadbirlardan barcha targ‗ibotchi va notiqlar ko‗ngildagidek foydalana olmayotirlar.

SHu sababli respublika Ma‘naviyat va ma‘rifat Kengashi qoshidagi targ‗ibotchilar guruhlari vakillari bu

muhim ishda o‗ta bilimdon va tadbirkor bo‗lishlari kerak. Binobarin, milliy g‗ururni ko‗tarish har bir

fuqaroning aqliy va mehnat faoliyatiga katta ruh bag‗ishlaydi. Bu esa bizga jamiyatimiz oldida turgan

qiyin muammolarni echishda yordam beradi.

Davlatimizning ezgu muddaosi va vazifalaridan biri bu - bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy,

demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishdir. Demak, milliy istiqlol g‗oyasi bilan bu vazifa

mushtarak bo‗lsa jamiyatimiz rivojlanishi, taraqqiy etishi tezlashadi. Ayniqsa, tinglovchilar va talabalar

bilan ish olib borish mobaynida milliy istiqlol g‗oyasining demokratik jarayonlar bilan chambarchas

bog‗langan jiddiy tushuntirish ishlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Ma‘lumki, shaxs faoliyati ko‗p qirralidir. Bu qirralar rivojlanipsh uning etuk xodim sifatida

shakllanishiga erdam beradi. SHu qirralardan biri shaxsning demokratiya to‗g‗risidagi bilimidir.

«Demokratiya» so‗zi va uning jamiyatda tutgan o‗rni qadimiy bo‗lsa ham, shaxs uchun

"yangi"dir. Inson alohida muhitda shaxs bo‗lib shakllanmaydi, balki ota-ona tarbiyasi, bolalar

bog‗chasi, maktab, o‗quv yurti va jamoada tarbiyalanadi. SHu sababli u demokratik jarayonlarga har xil

holatda duch keladi va undan o‗ziga hulosa qila boshlaydi. Demokratiya va milliy istiqlol g‗oyasining

shaxsda shakllanishi juda murakkab kechadi. CHunki, u o‗zining qadr-qimmatini yuqorida ko‗rsatilgan

atrof-muhitdan kelib chiqib anglay boshlaydi. O‗z qarashlarini, his-tuyg‗ularini shakllantiradi. Burch va

mas‘uliyatini sezadi. Demak, shaxsim manfaatni milliy istiqlol g‗oyasi bilan aloqada ekanligini jonli

qilib tushuntirish esa murabbiy o‗qituvchining asosiy vazifasi bo‗lishi lozim. Buning uchun u huquqiy

jihatlarni chuqur o‗rgangan bo‗lishi kerak.

«Aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo‗lga qo‗yish, bu orqali huquqiy madaniyatning

66

yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda, tom ma‘nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu

jamiyatning to‗g‗ri, demokratik yo‗ldan rivojlanishi uchun zarurdir. CHunki, huquqiy tafakkur

shakllanmasa, turli xil nomutanosibliklar kelib chiqadi» yoki ta‘kidlash lozimki, ko‗pgina kishilar

hozirgi kunda ham demokratik jarayonlar, huquk;iy qonunlar asosida shakllanishini yaxshi tushunib

etmayotirlar. Natijada, ba‘zida jamoada yashlaydigan rahbariyat bilan shaxslar o‗rtasida

kelishmovchiliklar ham ro‗y berib turibdi. SHu sababli, "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va

tamoyillari" dan dars beruvchi barcha o‗qituvchilarning o‗zlari ham huquqiy qonunlarni mukammal

bilishlari, "men huquqshunos emasman", deb turmasdan, har bir darsdayoq imkoniyat va zaruriyat

bo‗lganda tinglovchilarga huquqiy bilimlarni ham qisman bo‗lsa-da etkazishlari lozim. Bu vazifani

bajarish fidokorlikni, ijodiy yondashishni talab etadi. O‗qituvchining o‗zi milliy istiqlol g‗oyasi uchun

jonkuyar bo‗lmasa maqsadga erishib bo‗lmaydi. Aks

holda davr talabi-demokratik jarayon ham amalga oshmaydi. Binobarin, shaxs hayotda, ishlab

chiqarishda qatnashishi natijasida ko‗p narsa va hodisalarni hal eta oladi.

Zero, milliy istiqlol g‗oyasining hayotga tatbiq etilishi va demokratik tamoyillarni amal qilishi,

davlat, jamiyat, fuqarolarning o‗zaro munosabatlaridagi qonuniylikka asoslanadi. Bu uch sub‘ektning

manfaatlari o‗zaro mos tushgandagina osoyishtalik va barqarorlik, farovonlik amalga oshadi. O‗quv

jarayonida yoshlarga ana shu xususiyatlar turli yo‗llar bilan singdirila borilishi muhim ahamiyat

kasb etadi. Bunda milliy istiqlol g‗oyasi tamoyillaridai foydalanib, demokratiyaning turli

jarayonlari singdirilishi yaxshi samara beradi. U Konstitutsiya bilan ham bsjpanishi zarur. O‗zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy xususiyati ham shundaki, unda yuqoridagi sub‘ektlar ham

ustuvor yo‗nalishlar qilib belgilangan. SHunday ekan, bu sub‘ektlarning burch va mas‘uliyatlari ham

mavjud. Har bir fuqaro o‗zining burchini yaqqol anglashi lozim. Masalan, ijtimoiy guruh sifatida

talabalarning faoliyatini oladigan bo‗lsak, talabalar ham o‗z hukuqlariga, ya‘ni bepul va pulli o‗qishi,

erkinligi, yotoqxonalardan foydalanishi, saylovlarda qatnashishi, boshqaruvda ishtirok etishi, uyushma,

partiya va boshqa tashkilotlarga kirishi, dam olishi, xohlagan diniga e‘tiqod qilishi, mehnat qilishi, taklif

va shikoyat qilishi, kutubxonalardan, jamoat joylaridan foydalanishi, tazyiqlardan muhofaza qilinishi va

boshqalarga ega. Ularning burchlari esa ko‗proq vijdon amri bilan bog‗liqdir. Binobarin, milliy istiqlol

g‗oyasini tushunib etish ham talabaning burchidir. Ammo, burch elementlarini, mas‘uliyat

jarayonlarining shakllanishini talabaning shaxsiy ishidir, deb qo‗yish ham o‗rinsizdir. Kundalik

faoliyatda har bir o‗qituvchi tomonidan bu burch va mas‘uliyatlar ma‘lum imkoniyatlar topib "Milliy

istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar" darsining muammolarini o‗tayotganda talabaga

ko‗proq tushuntirilishi, ongiga sintdirilishi lozim.

Har bir oliy o‗kuv yurti talabasining burchi - bilim maskani nufuzi uchun kurashish, bilim

maskanidagi nojo‗ya bo‗ladigan harakatlarga loqayd bo‗lmasligi, bilim yurtining asbob-uskunalari,

laboratoriya jihozlarini ko‗z qorachig‗idek saqlashi, topshiriqlarni o‗z vaqtida bajarishi, jamoat joylarida

tartibni saqlatga ko‗maklashishi kabilardir. O‗z navbatida bular ham milliy istiqlol g‗oyasini hayotga

tatbiq etishning elementlaridir. Garchand burch va mas‘uliyat qonunlarda qat‘iy ko‗rsatilgan bo‗lmasa

ham, aslida bularga rioya qilish talabaning keyinroq etuk shaxs bo‗lishida muhim omil bo‗lib xizmat

qiladi. Burch deganda, faqat yukoridagi sohalar bilan cheklanib kolinmaydi. Jumladan, talabaning

yotoqxona, fakultet, yoki akademiya institut miqyosida bo‗ladigan jamoat ishlarida qatnashishi, shu

joylarni bezatishda ishtirok etishi, shahar va Respublika miqyosida o‗tkaziladigan tadbirlarda (talab

etilganda) hozir bo‗lishi kabilar ham talabada ijobiy xislatlarning jumladan, milliy istiqlol g‗oyasining

shakllanishiga yordam beradi. Fuqaroning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan omillar

turlichadir. Bular quyidagilardan iborat:

fuqarolarga qonuniy hujjat va me‘yorlarni "Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va

tamoyillar" doirasida o‗rgatish;

67

urf-odatlar, qadriyatlar, allomalar fikrlarini tushunarli qilib singdirib borish;

milliy burch tafakkurining dunyoviy burch tafakkuri bilan bog‗liqlig‗ini uqdirish;

o‗tiladigan dars va suhbat, muloqotlarda fuqaroning burch hamda mas‘uliyatlarini jonli tarzda

ko‗rgazmali qilib tushuntirish. Bunda "Ma‘naviyat" nashriyotidan chiqarilayotgan ko‗rgazmali

hurollardan foydalanish;

burch va mas‘uliyat haqida referat mavzularini tayyorlash hamda tegishli paytda fuqarolarga

tarqatish, ulardan shu sohada referat yozishni talab qilish;

jamiyat tarixida fuqarolar burchi va mas‘uliyatlarini

solishtirgan hrlda, ularni o‗zgaruvchanligiga diqqatni tortish;

burch va mas‘uliyatning milliy istiqlol g‗oyasini shakllanishi va jamiyat taraqqiyotidagi

ahamiyatini eslata borish;

shaxsiy manfaat bilan jamoat manfaatlarishshg mushtarakligi haqida suhbatlar o‗tkazish, shu

sohada yozilgan asarlar, yaratilgan filmlar tavsiya etish va boshqalar. Bu omillar umuman shaxs

faoliyatida demokratik jarayonni shakllantirishda ummondan bir tomchi xolos. Lekin ushbu omillar

bilan qonunlar o‗rganilishi, ularning ustuvorligini ta‘minlanishi amalga oshirilsa, nur ustiga a‘lo nur

bo‗ladi. Ayni paytda jamiyatimizni demokratlashtirish fuqarolar faoliyatiga ham bog‗likdir. Fuqarolar

jamiyatdagi turli sohadagi xodimlardir. Taraqqiyotni esa shu xodimlar harakatga keltiradi. Xodimlarda

milliy istiqlol g‗oyasining shakllanishi hamda huquqiy madaniyat va burch, mas‘uliyat birlashmasi

jamiyatning olg‗a qarab siljishi murakkab kechadi. CHunki, erkin shaxsni tarbiyalash bozor

munosabatlari bilan ham bog‗liqdir. O‗z navbatida bozor munosabatlari yangi ijtimoiy munosabatlarni

paydo qiladi.





O‗zbekistoi demokratik va ijtimoiy adolat jamiyati ekanligi, O‗zbekiston - kelajagi buyuk, mustaqil,


siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta‘minlab beradigan davlat

ekanligi ilmiy- nazariy jihatdan asoslab berildi.



O‗zbekistonning ichki sissatining negizi ekanligi, bunda inson manfaatlariga qaratilgan mehnatni

rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgan va aholining ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlarini


umuminsoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizning ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,

insonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar

ta‘riflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va

jamiyatning eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.

SHunday qilib, YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi rahnomaligida

o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunyod etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar


taraqqiyot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,

hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning munosib turmushini, huquqi va erkinligini


68

barkamolligini ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.


qilingan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

Mazkur Konstitutsiya bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning

funksiyalariga oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikadagi ijtimoiy xayot,

siyosiy institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura

davlat mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning

naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligini qonunga ko‗ra belgilab berdi.

O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasini chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda


davlat himoyasidadir, deyilgan. Unda inson huquqi davlat huquqidan ustun turadi. YUrtboshimiz

aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson manfaatlari va hukuqlari, uning

tinch-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i

lozim.

Asosiy qonunda belgilab qo‗yilganidek Respublikamizning barcha fuqarolari bir xil hukuk va

erkinliklarga ega. Ayni vaqtda unda yagona fuqarolik o‗rnatilgan. Haqiqatda ham Prezidentimiz

aytganlaridek, har bir shaxs faqat bir davlatning fukarosi bo‗la oladi. Ikki davlat fuqaroligiga mansublik

achinarli holdir.

Milliy istiqlol mafkurasi o„z mazmun-mohiyatiga ko„ra, O„zbekistonning ijtimoiy-siyosiy

taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh va qatlamlarning - butun xalkimiznipg

quyidagi umumiy manfaatlarini ifodalaydi:

-mamlakatning mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi;

-yurtning tinchligi, davlatning xarbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, informatsion taxdidlardan

muhofaza etilishi;

-mamlakatda fuqorolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muxitini ta‘minlash;

-har bir oila va butun xalkning farovonligi;

-jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyillariga amal qilishi.

Milliy istiqlol mafkurasi ana shu talablarga javob bergan taqdirdagina quyidagi asosiy

vazifalarni bajara oladi:

-mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurii shakllantirish ;

-hur fikrli, mutelik va jur‘atsizlikdan xoli bo‗lgan, o‗z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan

iisonni tarbiyalash;

-odamlarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning irodasini baquvvat qilish, iymon-e‘tiqodini

mustaxkamlashga xizmat qiladigan ma‘naviy muxit yaratish;

-vatandoshlarimiz tafakkurida o‗zlikni anglash, tarixiy xotiraga sadoqat, muqaddas

qadriyatlarimizni asrab-avaylash,

-vatanparvarlik tuyg‗usini kamol toptirish;

-xalqimizga xos bo‗lgan iymon e‘tiqod, insof-diyonat, sahovat, halollik, mehr-oqibat, sharmu-

xayo kabi fazilatlarni yanada yuksaltirish. Mamlakatimizning ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida

«O‗zbekiston - yagona vatan» degan tushunchani akllantirish va rivojlantirish.

(2 - ma‘ruza)

Milliy davlatchilik g‗oyalarining mazmun-moxiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.


69




siyosiy e‘tiqodidan qat‘iy nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta‘minlab beradigan davlat

ekanligi ilmiy- nazariy jihatdan asoslab berildi.



O‗zbekistonning ichki sissatining negizi ekanligi, bunda inson manfaatlariga qaratilgan mehnatni

rag‗batlantirish, kuchli mexanizmiga ega bo‗lgan va aholining ijtimoiy nochor bo‗lgan qatlamlarini


umuminsoniy qadriyatlariga sodiqlik, xalqimizning ma‘naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish,

insonning o‗z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi, vatanparvarlik kabi bosh g‗oyaviy tamoyillar

ta‘riflab berildi. Xalqning ma‘naviy ruhini mustahkamlash va rivojlantirish mamlakatda davlat va

jamiyatning eng muxim vazifasi ekanligini ko‗rsatib berildi.

SHunday qilib, YUrtboshimiz rahnomoligida erkni qo‗lga kiritgan halqimiz u kishi rahnomaligida

o‗z taraqqiyot yo‗lining, yangi jamiyat bunyod etishning o‗z andozalari xisoblangan bosh g‗oyalar


taraqqiyot yo‗li orqali, barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga asoslangan demokratik,

hukuqiy davlatni, fuqarolik jamiyatini, xalqning munosib turmushini, huquqi va erkinligini


barkamolligini ta‘minlashiga xizmat qiladigan jamiyatni qurishga kirishdik.


qilingan O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo‗ldi.

Mazkur Konstitutsiya bevosita I.A. Karimovning fuqaro huquqi mafkurasi, davlat va uning

funksiyalariga oid qarashlari asosida tayyorlandi. Bunda 12-modda bilan Respublikadagi ijtimoiy xayot,

siyosiy institutilar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanishi, hech qaysi mafkura

davlat mafkurasi sifatida o‗rnatilish mumkin emasligi deb belgilab qo‗yildi. Bu milliy mafkuramizning

naqadar demokratik va gumanistik xarakterga ega ekanligini qonunga ko‗ra belgilab berdi.

O‗zbekiston Konstitutsiyasi inson g‗oyasini chuqur va keng ifodalagan muhim xujjatdir. Unda


davlat himoyasidadir, deyilgan. Unda inson huquqi davlat huquqidan ustun turadi. YUrtboshimiz

aytganlaridek davlat, uning barcha organlari, mansabdor shaxslar inson manfaatlari va hukuqlari, uning

tinch-totuv hayoti va kelajagini tashkil etish va himoyalash kabi ulug‗vor maqsadlarga xizmat qilmog‗i

lozim.

Asosiy qonunda belgilab qo‗yilganidek Respublikamizning barcha fuqarolari bir xil hukuk va

erkinliklarga ega. Ayni vaqtda unda yagona fuqarolik o‗rnatilgan. Haqiqatda ham Prezidentimiz

aytganlaridek, har bir shaxs faqat bir davlatning fukarosi bo‗la oladi. Ikki davlat fuqaroligiga mansublik

achinarli holdir.

O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning


Insonning o‗zligini, dunyoda tutgan o‗rni va istiqbolini anglashga bo‗lgan ehtiyoj natijasida rivoj

topgan mafkuralar tarixiy tarakqiyot davomida va bir-biriga zid bo‗lgan manfaatlar ta‘sirida muayyan

ijtimoiy qatlamlar, davlatlarning boshqalar ustidan hukmronligini asoslovchi, uni ta‘minlashga xizmat

qiluvchi axamiyat kasb etdi.

70

Ijtimoiy-siesiy, madaniy - ma‘rifiy, ilmiy - texnik aloqalarning kengayishi va chuqurlashi

sharoitida bunday mafkura shakllari g‗oyaviy kurashning keskinlashuvi, global xarakter kasb etishiga va

dunyonish mafkuraviy manzarasining yangi sifatiy holatiga olib keldi.

Bugungi kunda aksariyat davlatlarning mafkurasi umuminsoniy qadri-yatlar va demokratik

tamoyillarga asoslansa-da, moxiyat e‘tibori bilan insoniyat istiqbolini belgilashda universallikka

da‘vogarlik qilayotgan, etnik, kupkonfessional xarakterga ega bo‗lgan mafkura shakllarining o‗ziga xos

ierarxiyasi yuzaga kelmoqda. Bu til, madaniyat, urf-odat, an‘analarning ta‘sirchan kuchi, inson

hayotidagi o‗rni va ahamiyati bilan belgilanadi.

Biz I.A.Karimov asarlaridagi metodolo a va oxir-oqibatda insoniyatning yagona birlik

sifatida erkin taraqqiy qilishiga katta xavf tugdiruvchi mafkura shakllaridan biri bo‗lgan shovinizmning

g‗ayriilmiy va g‗ayriinsoniy xarakteri, uning tarixiy ildizlari, yangidan jonlanishini keltirib

chiqarayotgan sabablarni taxlil kilamiz. SHovinizmning xavfi bunday pozitsiyada turgan kuchlarning

axborot orkali tazyiq ko‗rsatish imkoniyatlarining kengligi, geosiyosiy maqsadlarga erishshish yo‗lida

foydalanayotgan g‗oyaviy ta‘sir utkazish vosita va mexanizmlarining xilma-xilligi bilan belgilanadi.

Xususan, mamlakatimizga nisbatan o‗tish davridagi ijtimoiy-iqtisodiy kiyiichiliklarni bo‗rttirib

ko‗rsatish orqali aholining mavjud holatdan noroziligini uygotish yo‗li bilan siyosiy beqarorlikni keltirib

chikarish va mintaqa davlatlari o‗rtasida turli ziddiyatlarni yuzaga keltirishga urinishlarda, «bo‗lib

tashla va hukmronlik qil» degan g‗arazli geosiesiy tamoyilga amal qilinayotgani ko‗rsatib berilgan.

Bunda mintaqada gegemonlikka davogar bo‗lgan mamlakat borligini asoslash, ta‘bir joiz bo‗lsa.

shunday davlat obrazini yaratish yo‗lida ham jiddiy xarakatlar qilinmoqda. Bunday «obraz»larning

yaratilish millatlar va davlatlararo munosabatlarda nizoli vaziyatlarni yuzaga keltirgan. Hozirda bunday

«obraz»larning yaratilishi natijasida mamlakatlarning iqtisodiy, ma‘naviy-intellektual salohiyati jamiyat

taraqqiyotini ta‘minlash o‗rniga ana shu «obraz» ta‘sirining oldini olishga yo‗naltirilmokda. Natijada

asosiy maqsadga - muayyan davlatni zaiflashtirish orqali o‗z ittifokchisiga aylantirishga xarakat

kilinmokda.

«Imtiyozli hamkor»ni belgilash muayyan mintaqada razryadli geostrategik manfaatlarni amalga

oshirishga xizmat qiladigan yana bir tamoyil xisoblanadi.

Diniy, milliy birlik, madaniy yaqinlik, tarixan qaror topgan ij-timoiy-iqtisodiy aloqalar eki boshqa

sabablarga ko‗ra har bir davlat kim bilandir imtiyozli hamkorlik kiladi. Bu tabiiy holat. Ammo gap

«imtiyozli xamkor»dan mintaqa davlatlari o‗rtasida ayirmachilikni shakllantirish, «nomaqbul»

mamlakatlar imkoniyatlarini cheklash yo‗lida foydalanish, shu bilan birga «hamkor» davlatning

mintaqada qaysidir jihatdan ustun-likni ta‘minlashga qaratilgan intilishlar haqida bormokda. Aslida u

yoki bu ko‗rinishdagi ustunlikni ta‘minlash-ham asosiy maqsad emas. Bosh maqsad - muayyan

mintaqaga ta‘sir o‗tkazish platsdarmiga ega bo‗lishdir. Bunday platsdarmga ega bo‗lishga intilish esa

o‗z navbatida ushbu mintaqaning geostrategik imkoniyatlari bilan belgilanada. Amalda imtiyozli

xamkorni belgilashda ana shunday uzoqni ko‗zlovchi garazli geosiyosiy va geostrategik maqsadlar asos

kilib olinayotganini, «imtiyozli hamkor» tamoyili «bo‗lib tashla va hukmronlik qil» prinsipining

to‗ldiruvchisi sifatida chiqayotganini ko‗rsatmoqda.

Qayd etilgai tamoyillarning nazariy ifodasi sifatida chiqadigan g‗oyaviy qarashlar taxliliy muxim

axamiyatga egadir.

SHuningdek, uzoq vaqt davomida bir ittifoq - imperiya doirasida yashash natijasida yuzaga kelgan

iqtisodiy aloqadorlik va bog‗liqlik, ijtimoiy-madaniy hayotdagi muayyan yakinlik, o‗xshashlik,

umumiylikni mutlaklashtirdir. SHunga asoslangani bilan ajralib turuvchi va pan-sovetizm deb atalishi

mumkin bo‗lgan qarashlarning mohiyati, uning tarafdori bo‗lgan kuchlarning o‗z maqsadlarige erishish

yo‗lida ilgari sura-yotgan g‗oyalarini xam chukur urganish mumkin.

Inson ongi va qalbi uchun kurash keskin tus olayotgan hozirgi davrda e‘tikod umumiyligiga

71

asoslangan holda yakka mafkura hukmronligini ta‘miilashga harakat qilayotgan kuchlar ham bor.

Xususan, islom dinini qurol qilib olgan akidaparastlar ijtimoiy, milliy xususiyati, qaysi davlatga

mansubligidan qati nazar, barcha musulmonlarning ma‘naviy birligi hakidagi tasavvurlarga tayanib,

ularni yagona xalifalik ostida, sodda qilib aytganda, diniy asosda siyosiy birlashuvi g‗oyasini ilgari

suradilar Ular o‗z qarashlarini aksariyat xollarda diniy-ma‘naviy zamindagi uyg‗unlik mamlakatlarning

iqtisodiy, madaniy-ma‘rifiy, texnik sohalardagi hamkorligiga, xalklar taraqqiyotiga yo‗l ochadi, degan

shaklda taqdim etishga harakat qiladilar.

Ammo jiddiy e‘tibor beriladigan bo‗lsa, birinchidan, ular milliy suverenitetdan voz kechish yoki

uni yo‗kotish hisobiga yagona islom davlati tuzishni ko‗zlayotganlari ma‘lum bo‗ladi. Ikkinchidan,

musulmon xalifaligini tikllashga, uning to‗g‗ri ekanini asoslashga urinuvchilar, bu harakatlar aynan

milliy o‗z-o‗zini anglashning o‗sishiga qarshi qaratilganini yashiradilar. Zero, bu g‗oyani singdirish

yo‗lida xalqimizning islom diniga e‘tiqod qiliishga alohida urgu beriladi. Masalaning nozik jihati

shundaki, bunday kuchlar shu yo‗l bilan o‗z tariximiz, tilimiz, betakror madaniyatimiz, jahon xalklari

o‗rtasidagi o‗ziga xos o‗rnimiz, o‗z taraqqiyot yo‗limiz borligini tan olmaslikka harakat qiladilar.

SHuningdek, bugungi kunda aqidaparastlik, diniy ekstremistik xarakterdagi sekta va harakatlar

faoliyati jonlanganlining sabablari, inson hayoti va jamiyat taraqqiyotiga taxdidini urganish unga real

baxo berish bugungi kunning dolzarb muammolaridan biridir.

Hozirgi kunda til, madaniyat, urf-odatlardagi umumiylik, boshqacha aytganda, etnik birlikka

asoslangan holda yagona mafkuraviy maydonni yuzaga keltirish borasidagi qarashlar ham muxim

axamiyatga ega. Bunday qarashlarning shakllanish tarixi va ularning xar birining dunyoning mafkuraviy

manzarasida muayyan o‗rinni egallashga urinishi va konkret masalalarni, mintaqaviy va xalqaro

muammolarni hal kilishda, geostrategak maqsadlarni belgilashda «birodar» mamlakatlarga o‗zaro yon

bosishlik hollarida yaqqol namoyon bo‗lmokda.

Jahonning mafkuraviy sahnasida kechayotgan jarayonlar taxlili asosida dunyoning mafkuraviy

manzarasi yaxlit ijtimoiy fenomen sifatida ta‘rif-langan. Aksariyat mamlakatlarning ko‗p millatliligi, bir

tomondan, milliy sissat davlat kundalik siyosatining uzviy qismiga, ikkinchi tomondan, millatlar

o‗rtasidagi munosabatlarning xarakteri mamlakat taraqqiyotini belgilab beruvchi, unga kuchli darajada

ta‘sir ko‗rsatuvchi omillardan biriga aylanishiga olib keldi.

Aksariyat mamlakatlarga xos bo‗lgan bunday ko‗p millatlilikni tabiiy-tarixiy kup

millatlilik, deb atash maksadga muvofikdir. CHunki, u tabiiy ravshida kechgan va vaqt nuqtai

nazaridan nisbatan uzoq davom etgan tarixiy jarayonlarning hosilasi hisoblanadi.

Ikkinchi turdagi ko‗p millatlilikni shartli ravishda ijtimoiy-siesiy ko‗p millatlilik, deb atash

mumkin. U turli ijtimoiy-iqtisodiy omillar va bir xalqning ikkinchisi ustidan hukmronligini ta‘minlash,

u yoki bu millatning miqdoriy ustuvorligiga barham berish niyatida jamiyatning etnik tarkibini ataylab

murakkablashtirgan.

Respublikamiz aholisining etnik tarkibida sodir bo‗lgan o‗zgarishlar, ijtimoiy-siyosiy

ko‗p millatlilikning chukurlashib borishi sabablarini urganish muxim axamiyat kasb etadi.

Dunyoning turli nuktalarida milliy uygonish, etnik o‗z-o‗zini ang-lashning o‗sishi sodir

bo‗lmoqda.

Milliy differensiatsiya jarayoni nafaqat federativ davlatlar o‗rnida yangi mustaqil davlatlarning

paydo bo‗lishi shaklida, balki quyidagi ko‗rinishlarda ham namoyon bo‗lmoqda.

Tarixan millatlarning shakllanishi tabiiy-stixiyali tarzda - ob‘ektiv iqtisodiy, insoniy, madaniy

aloqalar zamirida yuzaga kelgan. Ammo hozirgi davrda ichki milliy munosabatlarni kuchaytirish,

mustaxkamlashda onglilik, aniq maqsadni ko‗zlab harakat qilishga va mustaqil milliy dav-latni tuzishga

bo‗lgan intilish kuchayib bormoqda. Bu o‗zining davlat tu-zilmalariga ega bo‗lgan millatlar tajribasi

ta‘sirida sodir bo‗lmokda.

72

Bugun integratsiya jarayonlari ham chuqurlashib bormokda va bunday holat dunyoning barcha

mintaqalarida kuzatilmokda, yaqin istikbolda insoniyatniig taqdiriga dahldor masalalarni xal etishda

chuqur integratsiyalashgan mintaqalarning o‗rni yuqori bo‗lishligi xakdir.

SHunday istiqboldan kelib chiqib, iiida I. A. Karimovning tashab-busi va bevosita ishtirokida

tuzilgan Markaziy Osiyo hamkorligi tash-kilotining mintaqamizning jahonda yuzaga kelayotgan

mintaqaviy integratsiya qutblarida munosib o‗rinni egallashiga imkon yaratilganligi asoslab berilgan.

Istiqlolning millatlar taqdiri va ular o‗rtasidagi munosabatlarga ta‘sirining o‗ziga xos

xususiyatlarini ochib berish uchun sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan ayrim respublikalardagi mavjud

voqelikni urganib chikish lozim.

O‗zbek milliy siyosati modeliga xos xususiyatlar Konstitutsiyamiz va amaldagi qonunlarimizda

o‗z ifodasini toptan va «etnik rang» kasb etgan tamoyillar va O‗zbekistonning tashqi siyosat sohasidagi

faoliyatida xam

Millatlararo munosabatlarni o‗ziga xos, murakkab va serkirra tizim sifatida qarash mumkin. Bu

o‗ziga xoslik boshqaruv jarayonida inobatga oli-nishi va, birinchidan, jamiyat milliy tuzilinshning

tarkibiy qismi xisoblangan etnoslarning ijtimoiy-siyosiy, iktisodiy, madaniy ehtiyoj va manfaatlarini

ro‗yobga chiqarish, ikkinchidan, millatlararo munosabatlarda kechayotgan jarayonlarni to‗gri baholash

hamda mavjud muammolarni hal kilishga qaratilgan, kompleks xarakterga ega chora-tadbirlarni ishlab

chiqishdek bir-biri bilan uzviy bog‗liq vazifalarni hal etishga xizmat kilishi zarur. Qayd etilgan

vazifalarning qanday maqsaddarni ko‗zlab hal etilishi mohiyat e‘tibori bilan stixiyalilikka deyarli o‗rin

qoldirmaydigan, ijobiy yoki salbiy mazmunga ega millatlararo munosabatlarning muayyan tipini

shakllantirishga asos bo‗lib xizmat qiladi.

Mazkur xulosadan kelib chiqqan holda, respublikamizda ijobiy mazmunga ega millatlararo

munosabatlarni qaror toptirish borasida olib borilayotgan harakatlar bugungi kunda o‗zining real

natijalarini bera boshlagani migratsiya jarayonlari barqarorlashuvi, aholi ongi va ruhiyatida o‗zgarishlar

sodir bo‗layotganligini kursatib turibdi. Tashqi migratsiya jarayonlarining barqarorlashuvi, birinchidan,

respublikamizda ko‗p millatlilikka buzuvchi kuch emas, balki yaratuvchilik qudratiga ega bulgan omil

sifatida qaralgani va baholangani natijasidir. SHuningdek o‗zbeklar va qoraqalpoqlar bilan asrlar

davomida birgalikda yashab kelgan tojik, qozok, kirgiz, turkman xalklari o‗rtasidagi aloqalarning

millatlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish, Markaziy Osiyo madaniy-ma‘naviy makonini

qaror toptirishdagi o‗rni va bu jarayonda «Turkiston - umumiy uyimiz» g‗oyasining ahamiyati katta

buldi.

Ayni payt-da, milliy-madaniy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan institutsional asoslarning yuzaga

kelishi uchun ham tegishli shart-sharoitlar yaratildi. Millatlararo munosabatlarni yanada

takomillanggirish, milliy kadriyatlarni saqlab qolish va rivojlantirish borasidagi ishlarni izchil davom

ettirish hamda milliy-madaniy markazlar faoliyatini muvofiklashtirish, ularga tashkiliy va uslubiy

yordam berishni yo‗lga qo‗iish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 13 yanvardagi qarori bilan

Respublikada baynalmilal madaniyat markazining tashkil etilgani fikrimizning isboti bula oladi.

ansambllari faoliyati misolida ko‗rish mumkin.

YUrtimizda yashovchi turli millat va elat vakillarida yagona Vatan tuy-gusining shakllanib

borayotgani metodologik ahamiyatga ega. SHu nuktai nazardan qaraganda, turli millatlar va elatlar

vakillarining etnosiyosiy vatanlari bilan alokalarining kengayishi milliy o‗zlikni saqlab qolishga ishonch

tuygusining mustahkamlanshiga xizmat qiladi.

Genezisi nuqtai nazaridan insoniyat taraqqiyotining turli davrlariga taallukli bo‗lsada, bugungi

kunda din va millat hamda diniylik va mil-liylik murakkab o‗zaro bog‗liklikni tashkil etadi. Ma‘lumki,

din o‗zining integrativ funksiyasining kuchliligi bilan ajralib turadi. Dinlarning polietnik xarakterga

egaligi sharoitida esa bu nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. SHunday ekan, muayyan dinga xolis

73

yoki noxolis munosabat unga e‘tiqod qiluvchi etnoslar tomonidan tegishlicha anglanishi, baholanish va

millatlararo munosabatlarga ijobiy yoki salbiy ta‘sir kilishi mumkin.

Konstruktiv hamkorlik tarafdori bo‗lgan mo‗tadil diniy oqimlardan tortib, uz maqsadlariga

erishish yo‗lida hech qanday vosita va usullardan tan tortinmaydigan o‗ta radikal okimlargacha faoliyat

olib borayotgani bugungi kunda kuzatilmoqda.

Konkret sotsiologik tadqiqotlar natijalariga tayangan holda diniy ekstremizmning millatlararo

munosabatlarga ta‘sirini ko‗rsatib berish muximdir.

Mustaqillik sharofati tufayli ijtimoiy hayotning barcha sohalari qatori dinga, dindorlarga bo‗lgan

munosabat sohasida ham tub o‗zgarishlarga yo‗l ochilgani xam diniy bag‗rikenglik an‘analarining rivoji

uchun imkoniyat yaratgan omil bo‗ldi. Bu, birinchidan, bugungi kunda ulamolarning ijtimoiy hayotda

faol ishtirok etishlari, ikkinchidan, diniy urf-odatlar, an‘analar, qadriyatlarni saqlab qolish va

rivojlantirish uchun etarli shart-sharoitlar yaratib berilganida yaqqol ko‗rinmokda.

Noislomiy konfessiyalar faoliyati bilan bog‗liq ijobiy o‗zgarishlar ham buni tasdiklaydi. Istiqlol

sharofati tufayli tarixda birinchi marta Toshkentda pravoslav, Samarqandda esa protestantlar

seminariyasi faoliyat ko‗rsata boshlagani ham yuqoridagi fikrimizning isboti bo‗la oladi.

Respublikamizda pravoslavlikka e‘tiqod qiluvchilar miqdoran islom diniga mansub aholidan

keyin ikkinchi o‗rinda turadi. Ana shu holatni e‘tiborga oladigan bo‗lsak, bu ikki konfessiya vakillari

o‗rtasidagi mu-nosabatnin: ijtimoiy barqarorlik va millatlararo totuvlikni ta‘min-lashdagi o‗rni nechogli

muhim ekanligi oydinlashadi.

Millatlararo munosabatlarning xarakteri fuqarolarning e‘tiqod er-kinligi nechog‗li adolatni

ta‘minlanganiga ham bog‗likligini inobatga olib, Uzbekiston Reslublikasining yangi tahrirdagi «Vijdon

erkinligi va diniy tashkilotlar to‗g‗risida»gi qonunining ahamiyatiga ham urgu berish kerak.

Demokratik qadriyatlar, milliy istikdol g‗oyasi va millatlararo mu-nosabatlarnipg o‗zaro

aloqadorligini tadqik, etish jarayonida «davlat maf-kurasi» va «milliy mafkura» tushunchalarining

mazmuni qiyosiy taxlil qilingan va Konstitutsiyamizda mustahkamlab qo‗yilgan «Uzbekistan Res-

publikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar-ning xilma-xilligi asosida rivojlanadi.

Turli ijtimoiy institutlarning hamkorliqdagi faoliyati hamda ti-zimli va tadrijiy tarzda olib borilgan

mafkuraviy tarbiya natijasidagi-na milliy istiklol g‗oyasini kishilar qalbi va ongiga singdirishdek mu-

rakkab va serqirra jarayon ko‗zlangan natijani beradi. Xususan, fan, mada-niyat, madaniy-ma‘rifiy

muassasalar, oila, mahalla, mehnat jamoalari, siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlari, ommaviy

axborot vositalari kabi ijtimoiy institutlar bu jarayonda muhim o‗rinni egallaydi. Bu, bir tomondai,

ularning har birining kishilar ongiga ta‘sir o‗tkazishning o‗zi-ga xos va betakror usullarga ega ekani va,

boshka tomondan, har bir inson butun hayoti davomida oila, mahalla, ommaviy axborot vositalarining

mun-tazam ta‘siri ostida bo‗lishi bilan belgilanadi. SHuningdek, ko‗p millatlilik sharoitida yoshlar

ongida millatlararo totuvlik g‗oyasi ustuvor bo‗lishining ahamiyati va bu jarayonda ta‘lim

tizimining o‗rni masalasiga ham alohid e‘tibor berilgan.

Ta‘lim tizimi milliy tarix, madaniyat va an‘analarni o‗rgatish ja-rayonida boshqa xalqlarning

shunday belgi va sifatlariga nisbatan ham hurmat bilan munosabatda bo‗lishni tarbiyalaydi, ularni

o‗rganishga sharoit yaratadi. Bu ikki holat, ya‘ni o‗z millatini sevish, boshqa millatlarga hurmat bilan

munosabatda bo‗lish insonda yagona insoniyatga daxldorlik tuygusini kamol toptiradi, tashuvchisi turli

etnoslar bo‗lgan umuminsoniy qadriyatlarni asrab avaylashga o‗rgatadi, xalqlar o‗rtasidagi do‗stlikni

mustahkamlashga xizmat qiladi.

Mafkuraviy tarbiya jarayonida yoshlarni millatlararo muloqotning to‗laqonli sub‘ekti sifatida

shakllantirish ham alohida e‘tiborni talab qiladi.

SHuningdek, milliy istiklol g‗oyasini turli millatga mansub o‗quvchi va talaba yoshlar o‗rtasida

targ‗ib qilish borasidagi mavjud muammolarni tanqidiy tahlil etish asosida ularni hal qilishga qaratilgan

74

taklif-tavsiyalarni ishlab chiqish va bunga keng jamoatchilikni jalb kilmok kerak.

Hozirgi zamon kishisi ulkan axborotlar ummoniga ko‗milgan paytda, uzatilayotgan axborotlarning

ob‘ektivligi masalasiga alohida e‘tibor be-rish lozim. Axborotning ob‘ektiv emasligi, bir tomondan,

ularga ishonch-sizlikning shakllaniishga, boshqa tomondan, noto‗g‗ri tasavvurning ildiz otishiga va

jamiyatda kechayotgan jarayonlarning mohiyatini tushunmaslikka zamin yaratadi.

Milliy hayot, millatlararo munosabatlar keng ma‘nodagi ijtimoiy munosabatlar ta‘sirida bo‗ladi.

SHundan kelib chiqib, biz milliy istiqlol g‗oyasini kishilarimiz ongiga singdirish yo‗lida hal etilishi

lozim bo‗lgan vazifalar tahliliga alohida e‘tibor berilgan va mahalliychilik, kompaniyabozlik kabi

illatlarga qarshi kurashish bilan bog‗lik masalalarni Prezident I.A.Karimov asarlari va sotsiologik

tadqikotlar natijalariga tayanib baho bermog‗imiz kerak.

Mamlakatimizning kup millatliligi sharoitida titul millat sifatida milliy o‗zligimizni anglashimizda

yurtimiz fuqarolari hisoblanmish o‗zga el va elatlar vakillariga chuqur hurmat, ularning o‗zligini,

qadriyatlarini saqlab qolish va rivojlantirishga bo‗lgan intilishini har tomonlama qo‗llab-quvvatlashga

siyosiy-huquqiy, ma‘naviy-axlokiy javobgarlik, bir so‗z bilan aytganda, milliy mas‘uliyat tuyg‗usini

tarbiyalash xam nihoyatda muhimdir. Ana shundagina millatlararo totuvlik, yurtimizdagi tinchlik va

osoyishtalik barkaror bo‗ladi.

Milliy hayot va millatlararo munosabatlar sohasida onglilik va aniq maqsadni ko‗zlab harakat

qilish hollarining kuchayib borishi milliy differensiatsiya va integratsiya jarayonlari hamda aksariyat

hollarda tabiiy-tarixiy xarakterga ega bo‗lgan ko‗p millatlilikning ijtimoiy-siyosiy omil-lar ta‘sirida

yanada chuqurlashuviga sabab bo‗lmoqda. Bu, bir tomondan, dunyo-ning milliy asosda bo‗linishining

davom etishsa, ikkinchi tomondan, min-taqaviy integratsiya qutblarining yuzaga kelishiga zamin

yaratadigan milliy siyosatning o‗ziga xos modellarining shakllaniishga olib kelmoqda.

Hozirgi davrdagi davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.

XIX asrga kelib jahonda mustamlakachilik harakatlarining kengayib borishi Osiyo, Afrika,

Avstraliya va Amerikadagi ko‗plab yangi-yangi xalqlarning bo‗ysundirilishiga olib keldi. Zabt etilgai

hududlarda «Evropa - madaniyatlar o‗chog‗i» degan aqidaga asoslangan evropatsentrizm g‗oyasi,

irqchilik va millatchilik avj oldi. Jahondagi barcha xalqlar G‗arbning dini, ma‘naviyati, ma‘rifati,

urfodatlari va turmush tarzidan o‗rnak olishi lozim, degan aqida mustamlakachilarning asosiy g‗oyasiga

aylandi. Evropatsentrizm g‗oyalari turli hududlarda zo‗ravonlik yo‗li bilan tatbiq etildi. Bu g‗oya asosida

evropalashtirish (g‗arblashtirish) jarayoni avj oldi. G‗arbcha dunyoqarash va turmush tarzi keng targ‗ib

etila boshladi. XIX asrning ikkinchi yarmida dunyo xaritasi iqtisodiy va harbiy jihatdan ustun

mamlakatlar va ularga qaram bo‗lgan, aholisi qashshoq, mustamlaka o‗lkalarga bo‗linishi ta‘sirida G‗arb

xalqlarining boshqa xalqlarga nisbatan ustunligi g‗oyasi ilgari surildi. Bu kabi intilishlar XX asr va ayniqsa,

XXI asrning boshlariga kelib yanada avj olib, G‗arbdagi siyosiy kuch va markazlar SHarq jamiyatlariga

"erkinlik va demokratiyani olg‗a siljitish", "adolat va tartib o‗rnatish", "sivilizatsiyaga oshno etish" va

"ochiq jamiyat barpo etish" niqobi ostida amalga oshirilayotgan siyosatning asl mohiyati va maqsadlari,

avvalo, muayyan mamlakatlarni o‗ziga tobe etish, ularning er usti va er osti boyliklarini egallab olish,

milliy qadriyatlari, tarixi va ma‘naviyatidan judo etishga qaratilgan.

―Demokratiyani olg‗a surish‖.

Avvalo demokratiya niqobidagi tahdidlar xalqaro maydondagi turli siyosiy kuchlar tamonidan

ongli ravishda, uzoqni ko‗zlab amalga oshirilayotganini ta‘kidlash lozim. Ular uzoq va davomli

strategik rejalarga ega ekani ham bu fikrni tasdiqlaydi. Erkinlik, demokratiya, inson huquqlari kabi

jozibali g‗oyalarni niqob qilib olgan bu siyosiy kuchlar shu asosda dunyodagi xohlagan mustaqil

davlatning ichki ishlariga aralashib, g‗arazli maqsadlariga erishmoqchi bo‗ladi.

75

SHuning uchun ham bunday tahdidlardan ko‗zlangan maqsad ayrim qudratli davlatlar tomonidan

muayyan mamlakatlarni iqtisodiy, siyosiy va ma‘naviy jihatdan tobe qilishi, endigina rivojlanib

kelayotgan milliy davlat va hududlarning er osti hamda er usti boyliklarini egallab olish, dunyoning

ba‘zi mintaqalardagi tinch hayotni izdan chiqarib, bu erlarda aynan qudratli davlatlarning manfaatlariga

xizmat qiladigan kuchlarni hokimiyat tepasiga keltirish kabi mudhish oqibatlarni sodir etishdan

iboratdir.

Bir so‗z bilan aytganda, demokratiya niqobidagi tahdid mustaqil davlatni o‗zga bir davlatga

qaram qilishga qaratilgan xavf-xatardir. Bunday g‗arazli siyosatga ko‗plab misollar keltirish

mumkin. Misol uchun, sobiq YUgosloviya davlati erkinlik va demokratiya niqobi ostida bir necha

mayda davlatlarga bo‗lib yuborildi. Demokratik jamiyat qurish bahonasida Iroq va Afg‗onistonda

hamon urush alangasi o‗chgani yo‗q.

XIX asrning 80-yillaridan boshlab ayrim g‗arb g‗arb mamlakatlari yordamida YAponiyaning

Nagasaki va Xrosima shaharlarini megopolis shahrlarga aylantirish harakatlari boshlandi. Bu ikki

shaharda xorij mablag‗i hisobidan sanoat rivojlantirildi, g‗arbona turmush tarzi targ‗ib etildi. 1945 yilga

kelib esa aynan Nagasaki va Xirosima shaharlariga atom bombasi tashlangani ko‗pchilikka yaxshi

ma‘lum. Salkam oltmish yil davomida qurilgan shahar vayron qilib tashlandi va hozirga qadar davom

etib kelayotgan nurlanish kasaliga duchor qilindi.

SHu ma‘noda, chetdan bo‗ladigan ―mehribonchilik‖larni hamma vaqt ham beg‗araz deb

bo‗lmaydi. Jumladan, erkinlik va demokratiya niqobi ostidagi intilishlarni ham. Bu niqoblar, shunchalik

jozibaliki, ularning zararli mohiyatini darhol anglab olish qiyin. CHunki ular balandparvoz va‘dalarga

o‗ralgan bo‗ladi. Bunda ko‗pincha quyidagi usullar qo‗llanadi:

muayyan davlat uzluksiz va izchil ravishda xalqaro miqyosda yillab tanqid qilib boriladi;

mustaqil davlatning rahbariyati asossiz ravishda demokratiyani xush ko‗rmaslikda ayblanadi;

mustaqil davlat fuqarolari orasida manfaatparast, Vatan tuyg‗usidan bebahra kishilar topilib,

soxta demokratiya g‗oyalariga, aldanishga moyil odamlar guruhi shakllantiriladi;

boylikka o‗ch va hokimiyatparast ayrim kimsalar bilib-bilmay bunday g‗arazli siyosiy kuchlarga

xizmat qila boshlaydi, ular arzimas muammolarni ham yirik muammo sifatida ko‗rsatib, ayuhannos

solishadi;

vaqt o‗tib, ma‘lum bir sharoitlar etilgach, ―rangli inqilob‖ qilinib, hokimiyat tepasiga betayin va

beburd, xalq, Vatan manfaatlaridan begona, aksincha yot manfaatlarga xizmat qiladigan kimsalar

ko‗tariladi.

Bularning barchasi tadrijiy ravishda, shov-shuv ko‗tarilmasdan zimdan bamisoli tabiiy rivojlanish

zarurati shuni taqozo etayotgandek amalga oshiriladi. Qizig‗i shundaki, bu g‗arazli siyosiy o‗yinga

manfaatdor davlatlar, qani, nima bo‗lar ekan, voqealar rivoji bizning foydamizga ishlasa qo‗shilamiz,

bo‗lmasa, tinch turganimiz ma‘qul, degan qoidaga amal qilib, shunchaki tomoshabin bo‗lib turadi va

turli grantlar vositasida o‗z harakatchilarini moliyaviy ta‘minlash bilan cheklanadi. Zaruratga qarab, bu

harakatchi ularning faoliyati zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlab boriladi. Bunday siyosiy

kuchlarning vakili istalgan vaqtda dunyoning har qanday davlatiga etib bora oladi. Buning uchun

muayyan mablag‗, sharoit va imkon – barcha-barchasi muhayyo qilinadi.

Xullas, ana shunday makkorlik bilan o‗ylangan xatti-harakatlar, g‗oyaviy, moliyaviy, tashkiliy-

amaliy omillarning birgalikdagi qudratli kuchi orqali real hayotga mutlaqo to‗g‗ri kelmaydigan soxta

g‗oyalar ham sodda va ishonuvchan, mafkuraviy immuniteti to‗la shakllanmagan insonlar nazarida

bamisoli haqiqatga o‗xshab ko‗rina boshlaydi. Bunday aldanishlarga yo‗l qo‗ymaslik uchun doimiy

hushyorlik va ogohlik, ma‘naviy-ma‘rifiy ishlarni ilmiy asosda dunyodagi real holatlardan, mafkuraviy

kurash talablaridan kelib chiqqan holda olib borish zarur.

Demokratiya niqobida turli jozibali dastur va harakatlar bugungi kunda g‗arazli maqsadlarni

76

ko‗zlaydigan siyosiy kuchlarning eng maqbul va qulay kurash usuliga aylanib bormoqda. Bu usul

bamisoli ichi zaharga to‗la bo‗lgan asalni eslatadi. Ko‗pchilik sodda odamlar uni asal sifatida tasavvur

etib, aslida nima ekanligini bilmay, iste‘mol qiladi, ammo uning tarkibidagi zahar bir kun kelib qon

qustirishidan bexabar bo‗ladi.

Ta‘kidlash kerakki, demokratiya niqobidagi tahdidlarning mudhish oqibatlari keng ko‗lamdagi

hech narsa bilan o‗rnini qoplab bo‗lmaydigan ma‘naviy-ruhiy zarari bilan dahshatlidir. Bunday

zararlarning asosiy ko‗rinishlari haqida gapirganda, quyidagilarga alohida to‗xtalish o‗rinli bo‗ladi.

1. G„arazli maqsadlarni ko„zlaydigan kuchlar erkin turmush tarzi, iqtisodiy ma‟murlik va

farovon hayot va‟da qiladi. Bunday jozibali va‘dalar har qanday sodda kishini o‗ziga jalb qiladi.

Ayniqsa, rivojlanayotgan va o‗tish davridagi davlatlarning fuqarolari bunga tez ishonib qoladi. SHu

ma‘noda, demokratiya niqobidagi tahdidning birinchi zarari mustaqil davlatning fuqarolari ongini

yolg‗on va‘dalar bilan chalg‗itishdir.

2. Demokratiya niqobidagi tahdiddunyoqarashi hali to„liq shakllanmagan odamlar, avvalo

yoshlarni ma‟naviy jihatdan majruh qiladi. CHunki yolg‗on va‘dalarga ishongan odamda o‗z Vatani,

xalqi va jamiyatiga nisbatan ishonchsizlik paydo bo‗ladi. Ularda fidoyilik, tashabbuskorlik va

mehnatsevarlik ishtiyoqi asta-sekin so‗nib boradi. Eng yomoni – shaxsda o‗z jamiyatida o‗zini yolg‗iz

sezish ruhi paydo bo‗ladi. Bu esa jamiyatda parokandalikka, birlik va birdamlikka putur etishiga olib

keladi.

3. Demokratiya niqobidagi tahdid davlatning mustaqilligi, xalqning tinch-osoyishta hayotiga xavf

soladi. CHunki yot g‗oyalar ta‘sirida inson va davlat o‗rtasidagi munosabatlar murakkablashib,

mamlakat asta-sekin boshqalarga, iqtisodiy qaram bo‗lib boradi.

4. Demokratiya niqobi ostida mustaqil davlatga iqtisodiy tazyiq va cheklovlar e‟lon qilinadi. Bu

esa mamlakatning tashqi faoliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi.

Ma‘lumki, dastlabki yillarda, ―Erkinlik va demokratiyani olg‗a siljitish‖ degan doktrina asosida

sobiq SSSR hududida g‗oyaviy - informatsion tahdidlar avj olgan edi. SHuning oqibatida Ukraina,

Gruziya va Qirg‗iziston davlatlarida ―rangli inqilob‖lar amalga oshirilgan edi. Bugun, oradan ancha vaqt

o‗tgach, ana shu inqiloblar mazkur mamlakatlar aholisi uchun yangi-yangi muammo va tashvishlardan

boshqa hech narsa bermadi. Buni o‗sha mamlakatlarda kuzatilgan quyidagi holatlar ham tasdiqlab

turibdi.

Birinchidan bu mamlakatlarning iqtisodiyoti o‗nglanmadi, aksincha, ularda yalpi ishlab chiqarish

ko‗rsatkichlari pasayib ketdi. Mazkur davlatlar tashqi qarz batqog‗iga qotib qoldiki, bu esa iqtisodiy

qaramlik va nochorlik belgisidir.

Ikkinchidan mazkur davlatlarning o‗zlariga yon qo‗shni davlatlar bilan munosabati yomonlashdi.

Natijada bu mamlakatlarda ishlab chiqarish, transport, kommunikatsiya, yo‗l va ijtimoiy hayot sohalari

bilan bog‗liq jiddiy muammolar majmui kelib chiqdi.

Uchinchidan mavjud muammolarni hal qilish bo‗yicha yagona fikr va kelishuv bo‗lmagani uchun

mamlakatdagi siyosiy kuch o‗rtasida ham, rahbariyati orasida ham bo‗linish ro‗y berdi. Natijada davlat

boshqaruvida samaradorlik yo‗qoldi, boshboshdoqlik yuzaga keldi.

To„rtinchidan mazkur mamlakatlarning aholisi o‗rtasida bo‗linish yuz berdi, ma‘naviy-axloqiy muhit

izdan chiqa boshladi Odamlar bir - birlariga nisbatan ―Sen kim tamondansan?‖ deyish bilan so‗z

boshlaydigan bo‗lishdi va qo‗shni davlatlarda yashovchi qarindosh-urug‗lari bilan ko‗rishish baxtidan

judo bo‗ldi.

Aslida bu inqiloblar oldidan odamlarga qanday quruq va‘dalar berilgan edi? Lekin ularning

barchasi sarob bo‗lib chiqdi. Demak, demokratiya niqobidagi tahdidlarning zararli oqibatlari shu qadar

dahshatliki, ular milliy mentalitetni, o‗zlikni va Vatan taqdirini og‗ir ahvolga solib qo‗yadi. SHu

ma‘noda ―yana va yana bir bor xalqimizning ma‘naviy olamini bunday tahdidlardan asrash, hozirgi o‗ta

77

murakkab bir zamonda xalqaro maydonda sodir bo‗layotgan jarayonlarning tub mohiyatiga etib borish,

ular haqida xolis va mustaqil fikrga ega bo‗lish bugungi kunning eng dolzarb vazifasi‖dir Bu vazifa har

bir sog‗lom fikrli inson uchun birlamchi, hal qiluvchi ish bo‗lishi kerak.

―Rangli inqilob‖lar.

Rangli inqilob – deb ko‗pincha qator SHarqiy Evropa mamlakatlarida, mahalliy aholining

uyushtirgan, harbiylar ishtirok etmagan, ammo odatda siyosiy rejim almashinishi bilan tugallanadigan

ko‗cha tartibsizliklari va ommaviy namoyishlariga aytiladi. Ba‘zi ana shunday mamlakatlarda hatto

hokimiyat tepasidagi sulolalar ham almashadi. Hozirgi paytda aynan qanday hodisani rangli inqilob

nomi bilan atash to‗g‗risida yagona fikr mavjud bo‗lmasa ham, biroq barcha tadqiqotchilar Gruziyadagi

Atirgullar inqilobi va Ukrainadagi inqilob aynan rangli inqilob bo‗lganligini uqtiradilar. Ko‗pgina

tadqiqotchilar YUgoslaviyadagi Buldozerlar inqilobini ham shu nom bilan atash mumkin deb aytadilar.

Ba‘zilar fikricha, Qirg‗izistonda bo‗lib o‗tgan Lolalar inqilobini ham rangli inqiloblar sirasiga

kiritish mumkin. Ammo bu fikrga qarshi chiquvchilar ham yo‗q emas.

Qator OAV va boshqa manbalarda shu kabi inqiloblar ro‗yxati yanada kengroq beriladi:

2003 – Gruziyadagi Atirgullar inqilobi;

2004 – Ukrainadagi Zarg‗aldoq rang inqilob;

2005 – Qirg‗izistondagi Lolalar inqilobi;

2006 – Belorussiyada inqilob qilishga urinish;

2008 – Armanistondagi rangli inqilob qilishga urinish;

2009 – Moldaviyada rangli inqilob qilishga urinish.

Bu kabi inqiloblar oppozitsiya o‗zi mag‗lub bo‗lgan saylovlardan keyin amalga oshiradigan

ommaviy mitinglar, namoyish va ish tashlashlar shaklida amalga oshadi. Oppozitsiya bu hollarda saylov

qonunchiligi buzilganligi, bu saylovlar xalq irodasini ifoda etmasligini uqtirib ko‗chalarga chiqadilar.

Ommaviy chiqishlar yo qayta ovoz berish o‗tkazilishiga (Ukraina), yo hokimiyat idoralari binolarining

omma tomonidan bosib olinishiga olib keladi (YUgoslaviya, Gruziya, Qirg‗iziston).

Inqilob korrupsiyaga qarshi va radikal-demokratik shiorlar ostida o‗tadi. Bu holda Russo xalq

suvereniteti g‗oyalari asosiy o‗rin tutib, unda xalq (ko‗chaga ongli ravishda chiqqan fuqarolar) rejim

tomonidan aldangan, noto‗g‗ri yo‗lga olib kirilgan ommaga qarshi qo‗yiladi.

Inqilobdan oldin yoshlar tashkilotlari shakllantirilib, ular o‗z navbatida ―inqilob dala

otryadlari‖ni tashkil etadilar.

Inqiloblar qon to‗kishlarsiz o‗tadi. Ularda Gandi faoliyati va politsiyachilarga gullar ulashgan

xippilar harakati ta‘siri seziladi. Inqilob brendi (ramzi) sifatida ―tajovuzkor bo‗lmagan rang‖ (ya‘ni qizil

yoki qora emas) tanlanishi ham inqilob tinchlik yo‗li bilan amalga oshirilishiga ishora.

SHu bilan birga inqilob ishida harbiylar va politsiyaning aralashmasligi yoki qat‘iy va keskin

harakatlarga yo‗l qo‗ymasligi ham jiddiy rol o‗ynaydi. Biroq Qirg‗izistonda hukumat idoralariga tegishli

binolar kuch bilan egallanganidan so‗ng politsiya bilan ro‗y bergan to‗qnashuvlar va do‗konlar talon-

taroj qilinishi oqibatida bir qancha kishi jabrlangan (halok bo‗lganlar yo‗q).

Ba‘zilar ko‗cha namoyishlarining J.Sorosning ―Ochiq jamiyat‖, Garvard universiteti, Albert

Eynshteyn instituti, Xalqaro respublika instituti va Milliy demokratiya instituti (AQSH), Zo‗ravonliksiz

(Kuch ishlatilmaydigan) mojarolar xalqaro markazi, Londondagi Strategik tadqiqotlar xalqaro instituti

kabi jamg‗armalarning grant va stipendiyalari bilan bog‗liqligi to‗g‗risida uqtirmoqdalar. 2006 yilning

aprelida ―Moskovskie novosti‖ gazetasi savollariga javob bera turib, A.I.Soljenitsin shunday degan edi:

―NATO o‗zining harbiy apparatini ochiq-oydin rivojlantira borib, ham Evropa sharqi orqali, ham

Rossiya janubidan o‗rab olishga harakat qilmoqda. Bu yo‗lda rangli inqiloblarni moddiy va mafkuraviy

qo‗llab-quvvatlash va SHimoliy Atlantika manfaatlarining Markaziy Osiyoga tatbiq etilishi kabilardan

foydalanmoqda‖.

78

―Dunyo fuqaroligi‖. Kosmopolitizm - yunon, kosmopolites – “dunyo fuqarosi”) - dunyo

fuqaroligini da‘vo qilish, shuningdek, milliy va davlat suverenitetini rad etish, turli milliy an‘ana, madaniyat

hamda vatanparvarlik tuyg‗usidan voz kechish g‗oyasini ilgari suradigan qarash. Kosmopolitizmning

negizlari antik davr falsafasida vujudga kelgan. Qadimgi yunon faylasufi Laertiyning ta‘kidlashicha,

"kosmopolit" so‗zi ilk bor kiniklar ta‘limoti vakili sinoplik Diogen tomonidan qo‗llangan. Boshqa bir

yunon mutaffakiri Plutarxning fikriga ko‗ra, ushbu tushunchani kitionalik Zenon kiritgan. Epiktet nazarida

esa kosmopolitizm atamasining muallifi Suqrot bo‗lgan. Uning aytishicha, «Agarda faylasuflarning odam va

Xudoning o‗rtasida yaqinlik bor, degan fikrlari to‗g‗ri bo‗lsa, unda insonning vatani qaer degan savolga

Suqrotning men afinalik ham, karfagenlik ham emasman, men kosmopolitman, degan so‗zlari bilan

javob berish lozim» bo‗lgan. Bunday ma‘lumotlar Sitseron asarlarida ham uchraydi. Ayrim tadqiqotchilarning

fikriga ko‗ra, kosmopolitizm g‗oyalari sofistlar ta‘limotining tarafdorlari asarlarida ham ifodalangan. Antik

polisni inqiroziga sabab bo‗lgan Peloponess urushlari makedoniyalik Iskandar imperiyasining paydo

bo‗lishi, keyinchalik esa Rim hukmronligining kuchayishi turli mazmundagi kosmopolitik qarashlarni

keltirib chiqargan. Makedoniyalik Iskandar, Mark Avreliy bu g‗oyalarni yangi hududlarni qo‗lga kiritish

harakatlarida ko‗rgan bo‗lsa, stoiklar - Zenon va Kitiona kosmopolitizm idealini kishilarning hayotini

umumjahon qonunlari orqali amalga oshirish imkonini beradigan yagona ijtimoiy shaklni izlashda deb

bilgan. Bugungi kunda kishilik jamiyatining global yaqinlashuvi, avvalo, texnik taraqqiyot, transport

vositalari, aloqa va kommunikatsiya tarmoqlari, mikroelektronikaning rivojlanishi bilan bog‗liq.

Postkommunistik makonda mustaqil davlatlarning vujudga kelishi, ularning bozor iqtisodiyotiga o‗tishi va

jahon xo‗jalik aloqalari tizimiga faol kirishishi globallashuvning yana bir kuchli omiliga aylandi. Hozirgi

davrda globallashuv jarayonining kengayishiga aholining ijtimoiy-iqtisodiy faolligi, ayniqsa, ishchi

kuchining migratsiyasi sezilarli ta‘sir qilmoqda. Dunyoning birorta ham davlati migratsiya jarayonlaridan

chetda qolayotgani yo‗q. Buning ham o‗ziga xos sabablari bor. Avvalo, donor davlatlar, ya‘ni

migrantlarni etkazib beradigan mamlakatlarda aholining tez o‗sishi, mehnatga layoqatli bo‗lgan aholi

orasida ishsizlik darajasining yuqoriligi, maoshning pastligi, etarli darajada hayot kechirish uchun zarur

bo‗lgan yuqori ish xaqi to‗lanadigan ish topish va o‗z kasbiy mahoratini oshirish imkoniyatining

cheklangani shular jumlasidandir. Retsipient, ya‘ni qabul qiluvchi davlatlar uchun esa, qo‗shimcha arzon

ish kuchiga, yuqori malakali mutaxassislarga ehtiyoj, hayot sharoitlari va maoshning yuqori darajasi xos

bo‗lib, bu esa mehnat migratsiyasi uchun qulay sharoit yaratmokda. Aholining siljishi, o‗z navbatida,

ob‘ektiv hodisa bo‗lib, ma‘lum ma‘noda xalqaro aloqalar va iqtisodiy hamkorlikka ko‗maklashadigan

jarayonlarning rivojlanishiga, xalqaro transport va kommunikatsiya vositalarining takomillashuviga,

shuningdek, aholining xalqaro moliyaviy tuzilmalardan keng foydalanishiga, axborot tarqatish sur‘atiga

ijobiy ta‘sir etadi.

Kosmopolitи zm ( grek. κοσμοπολίτης — kosmopolit, Dunyo fuqarosi) — umuminsoniy

qadriyatlarni milliy qadriyatlardan ustun qo‗yuvchi, dunyo fuqaroligini targ‗ib qiluvchi dunyoqarash.

Grek shaharlarida siyosiy hayot inqirozi, undan keyingi falsafiy tafakkur rivoji vatanparvarlik

talablariga salbiy munosabatni paydo qildi. Agar ilgari odam o‗z shahrining fuqarosi bo‗lgan bo‗lsa,

endi shaharlarning mustaqilligi va ahamiyati yo‗qolib, o‗zini butun dunyo fuqarosi sifatida his qilish

boshlandi.

Bu o‗sha davrdagi rim davlatini dunyo davlati deb tushuntirishga ham mos kelardi. Aslida bu

g‗oya umuminsoniy monarxiyani barpo etish g‗oyalariga borib taqaladi.

Kosmopolitizm vatanparvarlik tuyg‗ularidan, milliy madaniyatdan, an‘analardan ―inson zotining

birligi‖ uchun voz kechishga chaqiradi. Buning uchun butun dunyo hukumatini tuzish orqali jahonni

egallab olmoqni ko‗zlovchi ayrim guruhlar manfaatini ifodalaydi. Xalqlarning mustaqillik uchun

kurashlarini susaytirishga xizmat qiladi.

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA

79

Kosmopolitizm vatan, yurt tushunchalarini – Er planetasi bilan, almashtirishga chaqiradi. U

shaxsni individuum sifatida tan olib, milliyligini ikkinchi darajali narsa, deb qaraydi. Milliylikni

umuminsoniylikka nisbatan ikkinchi darajali deb qaraydi.

Pasport grajdanina mira

«bespasportnыy brodyaga v chelovechestve»

Lotin maqoli «ubi bene, ibi patria» (gde xorosho, tam i otechestvo).

«Qaerda yashash yaxshi bo‗lsa, o‗sha joy Vatan» iborasi mazmun-mohiyati.

Xususan, kirinaiklarning kosmopolitik g‗oyasi ularning «qaerda yashash yaxshi bo‗lsa, o‗sha joy

Vatan» degan iborasida o‗z aksini topgan. O‗rta asrlarda katolik cherkovi keskin kosmopolitik

tendensiyalar tarafdori bo‗lgan. Uyg‗onish davrida dunyo fuqaroligi g‗oyalari feodal tarqoqlikka qarshi

yo‗naltirilgan edi. Bu g‗oyalar Dante Aligeri, Tomazo Kampanella, Petrarka, Piko dela Mirandello,

Rotterdamlik Erazm, Vives, Rable, Monten kabi mutafakkirlarning asarlarida o‗z aksini topgan.

Germaniyada bunday g‗oyalarni Lessing, Gyote, SHiller, nemis mumtoz falsafasi vakillari Kant va Fixte

ilgari surgan. Ularning kosmopolitizm vatanparvarlik tuyg‗ulari bilan mushtarak bo‗lib, milliy birlikka

erishish maqsadida yuzaga chiqqan. Keyinchalik kosmopolitizm keskin xarakterga ega bo‗lib, kapitalning

daromad orqasidan quvish manfaatlarini aks ettira boshlaydi. Jon Kennedi «Tinchlik korpusi»ni tashkil etib,

dunyoning turli joylariga ushbu tashkilotning yosh xodimlarini yubora boshlaydi, ularning maqsadi -

hammaga ingliz tilini o‗rgatish edi. Aslida, har qanday millat, katta-kichikligidan qat‘i nazar, insoniyatning

boyligidir va shu bois ularning tili, madaniy va boshqa xususiyatlarining yo‗q bo‗lib ketishi Er yuzidagi

milliy va genetik fondning, shaxs imkoniyatlarining qashshoqlashuviga olib keladi. Bu haqiqatni aslo

inkor etib bo‗lmaydi. Lekin shunga qaramay, AQSH Serbiyani aynan ushbu mamlakat ahli e‘tiqod

qiladigan pravoslav diniy mazhabida muqaddas hayit ayyomi hisoblangan kunda bombardimon qilgani

uning milliy-ma‘naviy an‘analarini nazarpisand qilmaganidan dalolat beradi. Jahon miqyosida yuz

berayotgan hozirgi jarayonlar milliy davlatlarning bir-biriga yaqinlashuvi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy,

mafkuraviy hamda madaniy jihatdan integratsiyalashuvini taqozo etmoqda. Ushbu tendensiyalar ma‘lum

darajada, kosmopolitizm ko‗rinishida bo‗lib, globallashuv jarayonlari ta‘sirida yanada yaqqol tus olmoqda.

Gegemonizm.

Gegemonizm (yunoncha, gegemoniya – “etakchilik”, “boshqarish”) — turli sohalarda, jumladan,

ma‘naviy sohada ham ustunlik va o‗z hukmiga bo‗ysundirishni anglatuvchi tushuncha. Gegemonizm

mohiyatan dunyo barqarorligini ta‘minlash yoki uni mustahkamlashga qaratilgan siyosatga zid hodisa

bo‗lib, ijtimoiy taraqqiyot, jamiyat barqarorligi va xavfsizligini izdan chiqaradi. Ba‘zi davlatlarning

barcha sohalarda ustunlik qilish va dunyoni o‗z hukmiga buysundirishga intilishi insoniyat tarixining turli

bosqichlarida salbiy oqibatlarni keltirib chiqargan. Gegemonizm biron-bir qudratli kuchning manfaatlarini

ustuvor darajada, bir tomonlama ta‘minlash maqsadini ko‗zlagani sababli u boshqa tomonning

manfaatlariga zid bo‗lib, ijtimoiy, siyosiy va ma‘naviy rivojlanishga putur etkazadi. Bunday adolatsizlik

etarli imkoniyatga ega bo‗lmagan davlatlar va millatlarning xalqaro jarayonlarda to‗laqonli ishtirok eta

olmasligiga sabab bo‗ladi. Natijada, tabiiy ravishda bunday mamlakatlar xalqlarida gegemonlikka

intilgan davlatlar va xalqlarga nisbatan nafrat, norozilik kayfiyati paydo bo‗ladi, dunyo hamjamiyatining

barqaror rivoji davlatlararo munosabatlarga salbiy ta‘sir etadi.

O‗zbek milliy davlatchilik g‗oyasining gumanistik mazmuni va demokratik xarakteri

Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, o‗z davlatchiligini qo‗lga kiritish, milliy va ijtimoiy

ozodlikka erishish hech qaerda engil va osonlikcha bo‗lmagan. Mustaqillikka erishgan har bir

mamlakat o‗z taraqqiyot yo‗lini izlaydi, yangi jamiyat barpo etishda o‗z andozasini ishlab

chiqishga intiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy vaziyat, odamlar o‗rtasida tarkib topgan

munosabatlar, ularning dunyoqarashi, jumladan diniy e‘tiqodi, ruhiyati va xulq-atvor normalari

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82_%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0

80

ham shuni taqozo etadi. Masalan, dunyoda ijtimoiy taraqqiyot yo‗lining turli variantlari mavjud.

Turkiya, Janubiy Koreya, SHvetsiya modellari va boshqalar bunga misoldir. Bir qancha

musulmon mamlakatlari va yangi industrial mamlakatlarning tajribasi ham shuni ko‗rsatadi.

Ikkinchi jahon urushidan so‗ng Ovrupo mamlakatlari va YAponiya xalq xo‗jaligini qayta tiklash

ham buning amaliy namunasi bo‗ldi.

O‗zbekiston boshqa davlatlar taraqqiyoti jarayonida to‗plangan va respublika sharoitiga

tadbiq qilsa bo‗ladigan barcha ijobiy va maqbul tajribalardan shak-shubhasiz samarali

foydalanadi. Gap biron-bir modelni, hatto u ijobiy natijalar bergan taqdirda ham, ko‗r-ko‗rona

ko‗chirib olish to‗g‗ri emas. Aksincha, aniq-ravshan vositalar va usullar qaysi mamlakat uchun

mo‗ljallangan bo‗lsa, o‗sha mamlakatning o‗ziga xos sharoitidagina ijobiy natija beradi.

Jahon va o‗zimizning amaliyotimizdan olingan barcha unumli tajribani rad etmagan holda

o„z ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy-huquqiy taraqqiyot yo„limizni tanlab olish respublikaning qat‟iy

pozitsiyasidir. Bu - o‗tmish yillarining xatolarini, davlat tuzilishining shakl va usullariga nisbatan

mavjud qarashlarni idrok etish natijasidir. Bu - tarkib topgan ijtimoiy voqelikka berilgan real

bahodir. Bu - O‗zbekiston xalqining ijtimoiy taraqqiyotiga, munosib turmush sharoitiga

intilishidir.

SHuni alohida ta‘kidlash zarurki, soxta inqilobiy sakrashlarsiz, fojiali oqibatlarsiz va

kuchli ijtimoiy larzalarsiz, evolyusion yo‗l bilan normal, madaniyatli taraqqiyotga o‗tish - tanlab

olingan yo‗lning asosiy mazmuni va mohiyatidir. Odamlarning ongi va turmushiga o‗nlab yillar

mobaynida, ko‗pincha zo‗ravonlik yo‗li bilan singdirilgan narsalarni bir zumda o‗zgartirish

mumkin emas. Buning uchun ijtimoiy guruhlar o‗rtasidagi munosabatlarning keskinlashuviga va

ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‗yishga barham berish bilan jamiyatni yangilash va o‗zgartirish

zarurligiga odamlarning o‗zini ishontirish, harakatga keltiruvchi kuchlarni va mehnatning

rag‗batlantiruvchi omillarini o‗zgartirish mumkin.

Mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning keskinligi, ularning o‗ziga xos xususiyati bu

muammolarni hal etishga alohida yondashuvni taqozo etadi. Turmush sharoiti va tarzining milliy

xususiyatlari, SHarq madaniyatiga mansublik ham shuni talab etadi.

O‗zbekistonning chinakam mustaqilligiga erishishdan iborat o‗z yo‗li respublikani

rivojlantirishning milliy istiqlol g‗oyasiga asoslangan quyidagi asosiy o‗ziga xos xususiyatlari va

shart-sharoitlarini har tomonlama hisobga olishga asoslanadi.

Avvalo, u aholining milliy-tarixiy turmush va tafakkur tarzidan, xalq an‟analari va urf-

odatlaridan kelib chiqadi. CHuqur ildizi o‗tmishdagi an‘anaviy jamoa turmush tarziga borib

taqaladigan kollektivchilik asoslari O‗zbekiston xalqiga tarixan xosdir. Kattalarni hurmat qilish,

oila va farzandlar to‗g‗risida g‗amxo‗rlik qilish, ochiq ko‗ngillilik, millatidan qat‘i nazar

odamlarga xayrixohlik bilan munosabatda bo‗lish, o‗zgalar kulfatiga hamdard bo‗lish va o‗zaro

yordam tuyg‗usi kishilar o‗rtasidagi munosabatlarning me‘yori hisoblanadi. O‗zbeklar diyoriga,

o‗z Vataniga mehr-muhabbat, mehnatsevarlik, bilimga, ustozlarga, ma‘rifatparvarlarga nisbatan

alohida hurmat-ehtirom - O‗zbekiston aholisiga xos fazilatlardir. Odamlarning turmush tarzida,

ruhiyatida, ma‘naviy-axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda, islomga e‘tiqod qiluvchi xalqlar bilan

yaqinlashish istagida ham shu omil namoyon bo‗ladi.

Mazkur mintaqaning qadimiy tarixi va madaniyati, bunda yashab o‗tgan SHarq

mutafakkirlari va faylasuflarining jahon madaniyatini rivojlantirishga qo‗shgan g‗oyat katta

hissalari ham bu erda yashayotgan odamlar turmushining barcha tomonlariga sezilarli ta‘sir

o‗tkazgan. O‗tmishdagi allomalarning bebaho merosi qanchadan-qancha avlodlarning ma‘naviy-

ruhiy ongini va turmush tarzini shakllantirgan edi va u hamon ta‘sir ko‗rsatmoqda.

Respublikadagi o„ziga xos demografik vaziyat - g„oyat muhim xususiyatlardan biridir.

81

Respublikamizda aholi va mehnat resurslari har bir yuksak sur‘atlar bilan o‗sib bormoqda.

Aholining yarmidan ko‗prog‗i qishloq joylarda yashaydi va asosan dehqonchilik bilan

shug‗ullanadi. Aholi tarkibida 60 foizdan ko‗prog‗i bolalar, o‗smirlar, 25 yoshgacha bo‗lgan yigit-

qizlar tashkil etadi.

O‗z ajdodlari qadimdan yashab kelgan joylarga bog‗langanlik, ko‗chib yurishga

moyillikning yo‗qligi respublika aholisiga xos xususiyatdir.

Respublikaning yana bir xususiyati - milliy tarkibining o„ziga xosligidir. Etnik tarkibda tub

aholi ustun mavqeni egallaydi. SHu bilan bir vaqtda respublika hududida o‗z madaniyati va

an‘anasiga ega bo‗lgan yuzdan ziyod millat vakillari yashab turibdi. O‗zbekistonning milliy-

madaniy jihatdan g‗oyat rang-barangligi milliy o‗zligini anglash va ma‘naviy qayta tiklanishning

kuchayib borishi bilan uzviy birlikda jamiyatni yangilash, uni ochiq jamiyatga aylantirish uchun

qudratli omil bo‗lib xizmat qiladi va respublikaning jahon hamjamiyatiga qo‗shilishi uchun qulay

sharoitlarni vujudga keltiradi.

Keyingi o‗n yillar mobaynida ma‟lum qadriyatlarga ega bo„lgan kishilarning muayyan

ijtimoiy ongi shakllanganligini ham e‘tiborga olmaslik mumkin emas. Bir tomondan, bu ijtimoiy

tenglikka, kafolatlangan mehnat qilish huquqiga, yalpi bepul ta‘lim va tibbiy xizmatga qat‘iy

tarafdorlikka intilishida namoyon bo‗lmoqda. Ikkinchi tomondan esa, yakkahokimlikdan iborat

ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi kelitirb chiqargan insonni mulkka egalikdan va xo‗jayinlik

tuyg‗usidan begonalashtirilganligi, tayyorga ayyorlik ruhiyati yuzaga keltirilganligida ko‗rinadi.

YAngilanish va ijtimoiy taraqqiyotning o‗zimiz tanlagan yo‗li -murakkab jarayon bo‗lib,

respublika ijtimoiy turmushining iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma‘naviy-madaniy va boshqa barcha

sohalarini qamrab oladi.

Xalq davlat hokimiyatining manbaidir. Uning xohish-irodasi davlat siyosatini belgilab

beradi. Bu siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O‗zbekiston barcha fuqarolarining munosib

turmushini ta‘minlashga qaratilgan.

YAngilangan jamiyatning siyosiy va davlat tuzilishi insonga uning siyosiy, iqtisodiy va

ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishini kafolatlab berganligi bilan xarakterlanadi.

Bu, siyosiy sohada quyidagilarni bildiradi:

- xalqning turmush tajribasiga, respublika aholisining milliy va madaniy an‘analariga,

barcha ijtimoiy guruhlari va qatlamlarining manfaatlariga mos keladigan haqiqiy demokratiya

prinsiplarini qaror toptirish. Xalq ham bevosita, ham o‗z vakillari orqali davlat hokimiyatini

amalga oshirishda to‗liq imkoniyatga ega bo‗lishi lozimligini;

- qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati vakolatlarini ajratish asosida milliy

davlatchilikni barpo etish. Jamiyatning siyosiy tizimini, davlat idoralarining tuzilmasini tubdan

yaxshilash, respublika hokimiyati bilan mahalliy hokimiyatning vakolatlari va vazifalarini aniq

belgilab qo‗yish, adolatli va insonparvar qonunchilikni vujudga keltirish lozim bo‗ladi.

Kuchli ijroiya hokimiyati bo‗lmasa, hatto eng demokratik yo‗l bilan qabul qilingan

qarorlar ham bajarilmasligi ham mumkin. Bu esa qonuniy qarorlarning ro‗yobga chiqarilishini,

fuqarolarning huquq va erkinliklari himoya qilinishini, siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga

tatbiq etilishini ta‘minlaydigan prezidentlik hokimiyatini mustahkamlash va rivojlantirishni taqozo

etadi;

- barcha fuqarolarning qonun oldidagi huquqiy tengligini va qonunning ustunligini,

jamiyat manfaatlari himoya qilinishi va aholining xavfsizligini kafolatlaydigan huquqiy davlatni

barpo etish. Qonuniylik va huquq-tartibot tantana qilmasa, shaxsning huquqlari va erkinliklari,

qattiq intizom, ichki uyushqoqlik va ma‘suliyat ustuvor bo‗lmasa, qonunlar va an‘analar hurmat

qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur etib bo‗lmaydi;

82

- O‗zbekistonda tug‗ilgan, uning zaminida yashayotgan va mehnat qilayotgan har bir kishi,

milliy mansubligidan va e‘tiqodidan qat‘i nazar, Respublikamizning teng huquqli fuqarosi

bo‗lishga munosibdir, degan insonparvarlik va vatanparvarlik qoidasini ro‗yobga chiqarish.

Avlod-ajdodlari yoki o‗zlari o‗tmishdagi fojiali voqealar sababli xorijga ketib qolishga majbur

bo‗lgan o‗zbeklar ham bemalol Respublikaning fuqarosi bo‗lishlari kerak. O‗zbekiston hududi

o‗zbeklarning milliy davlatchiligi bo‗lgan birdan-bir hudud ekanligini e‘tiborga olib, Respublika

o‗zbeklar qaerda yashamasin, ularning hammasi uchun madaniy va ma‘naviy markaz bo‗lib

qolishi lozim;

- ozchilikdan iborat millatlarning manfaatlari va huquqlarini himoya qilish, ularning

madaniyati, tili, milliy urf-odatlari va an‘analari saqlanishi hamda rivojlanishini kafolatli

ta‘minlash, davlat tuzilmalarining faoliyatida va jamoat turmushida faol qatnashish;

- bir mafkuraning, bir dunyoqarashning yakkahokimligidan qat‘iyan voz kechish, siyosiy

tashkilotlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini tan olish. Bironta ham mafkura mutlaq haqiqatni

bilishga da‘vo qilishi mumkin emas. Ma‘naviylik va insonparvarlik, respublika hududida

yashayotgan barcha xalqlarning an‘analari va urf-odatlarini, dini, tili va madaniyatini hurmat

qilish qoidalariga ustuvorlik berilishi;

- chinakam demokratiyaning zarur va qonuniy tarkibi sifatida ko‗ppartiyaviylikni amalda

shakllantirish. Ayni vaqtda hokimiyatni zo‗ravonlik bilan o‗zgartirishni maqsad qilib qo‗ygan,

respublikaning davlat mustaqilligiga, hududiy yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi chiqadigan, milliy

va diniy adovatni avj oldiradigan, konstitutsiyaviy tuzumga, xalqning demokratik erkinliklari va

ma‘naviy negizlariga tajovuz qiladigan partiyalar va jamoat harakatlari qonundan tashqari bo‗lishi

kerakligi.

Ijtimoiy va ma‘naviy sohada:

- insonparvarlik g‗oyalariga sodiqlik. Bu g‗oyalarning oliy maqsadi inson, uning hayoti va

shaxsiy daxlsizligi, erkinligi, shon-sharafi va qadr-qimmati, yashash joyini tanlash huquqi.

O‗zbekistonning kundalik hayotida inson huquqlarining Umumiy deklaratsiyasida

mustahkamlangan me‘yorlarni izchillik bilan, og‗ishmay qaror toptirish;

- ma‘naviyat va axloqiylikni qayta tiklash. Xalqlarning madaniy merosiga ehtiyotkorlik

bilan munosabatda bo‗lish. Noyob tarixiy yodgorliklarni saqlash va ta‘mirlash, o‗zbek xalqi

yaratgan va milliy boylik bo‗lgan san‘at asarlarini izlab topish va O‗zbekistonga qaytarish;

- qadimgi va zamonaviy madaniy boyliklarni, adabiyot va san‘atni bilish hamda

ko‗paytirish. Xalqning milliy madaniyati va o‗ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‗lmish o‗zbek

tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va to‗liq ro‗yobga chiqarish, Respublika

hududida yashovchi xalqlarning milliy madaniyatlari va tillariga o‗zaro hurmat bilan munosabatda

bo‗lish;

- hurfikrlilik, vijdon va din erkinligi qoidalarini qaror toptirish. Bir dunyoqarashning

yakkahokimligi yangilangan jamiyatga yotdir. Har bir inson o‗z e‘tiqodi va dinga amal qilish,

o‗zining diniy marosimlarini bajo keltirish huquqiga ega. Bugungi kunda din barcha illatlardan,

yolg‗on va riyokorlikdan poklanishga, yuksak axloqiy negizlar va ma‘naviy fazilatlarni qayta

tiklashga ko‗maklashmoqda. Islom - ota-bobolarimizning dini - musulmonlarning ongi, turish-

turmushining mohiyati, hayotining o‗zidir. Davlat har bir musulmon uchun muqaddas bo‗lgan

Makkaga haj qilishda zarur yordam beradi;

- ijtimoiy adolat qoidalarini ro‗yobga chiqarish, aholining eng nochor qatlamlari -

keksalar, nogironlar, etim-esirlar, ko‗p bolali oilalar, o‗quvchi-yoshlarning davlat tomonidan

ijtimoiy muhofazaga bo‗lgan kafolatli huquqlarini ta‘minlash. Eng taraqqiy etgan mamlakatlarda

insonni ijtimoiy muhofaza qilish tizimi keng qo‗llaniladi, bunga nihoyatda muhim ahamiyat

83

beriladi, bizning sharoitimizda esa bu - fuqarolar totuvligini saqlab qolish kafolatidir;

- hamma uchun ma‘qul sifatli tibbiy xizmatni ta‘minlash, onalik va bolalikni muhofaza

qilish, chaqaloqlar o‗limini kamaytirish, odamlar umrini uzaytirish bo‗yicha samarali chora-

tadbirlarni amalga oshirish. Aholiga yuqori malakali tibbiy yordam olish shakllarini erkin tanlash

imkoniyatlarini yaratish;

- umumiy ta‘lim olish, kasbni va tegishli maxsus tayyorgarlikni o‗tishni erkin tanlashda

barchaga baravar huquq berish. YAngi demokratik ta‘lim konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga

oshirish lozim bo‗ladi. Bunda o‗zbek xalqining va respublika hududida yashovchi boshqa

xalqlarning milliy, tarixiy va madaniy an‘analari, ma‘naviy tajribasi ta‘lim va tarbiya tizimimizga

uzviy ravishda kiritilishi zarur;

- ijodning barcha turlarini rivojlantirish, odamlarning iste‘dod va qobiliyatlarini namoyon

etish uchun shart-sharoitlarni yaratish, ma‘naviy mulkni himoya qilish. Kishilar shuni aniq va

ravshan anglab etishlari kerakki, ma‘naviy potensialni ildam rivojlantirmay turib, respublikaning

chinakam mustaqilligini va ravnaq topishini ta‘minlab bo‗lmaydi.

Fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta‟minlash, qonuniylik va huquq-tartibotni

qaror toptirish mana shunday siyosiy, davlat va konstitutsiyaviy tuzumga erishish kalitidir.

Mustaqil o‗zbek davlati - xalqimizning tarixiy yutug‗idir. O‗z davlati bilan faxrlanish va

fuqarolarning vatanparvarligi jahondagi ko‗pgina mamlakatlarning ilg‗or marralarga chiqib

olishida yordam bergan. Mamlakatimiz tuprog„ida yashab turgan va o„zini vatanparvar deb

hisoblagan har bir kishi uning yaxlitligi va birligini asrab-avaylashi shart.

4-mavzu. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni

shakllantirishning milliy g‗oyaviy negizlari(2 soat)

REJA:

1. Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar.

―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari

2. Milliy g‗oya O‗zbekiston xalqining asosiy maqsad va muddaolarining ifodasi

3.Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.

4. Milliy istiqlol g‗oyasining O‗zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda namoyon bo‗lishi va uning

o‗ziga xos rivojlanish xususiyatlari.

Tayanch tushunchalar

Milliy g„oya - inson va jamiyat hayotiga ma‘no-mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari

etaklaydigan fikrlar majmuidir. Milliy mafkura - milliy o‗zlikni anglatuvchi kuch. Milliy istiqlol

mafkurasining asosiy maqsadi - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish. Demokratiya -

xalq hokimiyati. Strategik maqsad - uzoqqa mo‗ljallangan umumiy aniq reja. Sotsial fenomen - ijtimoiy

hodisa.

Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan

ko‗zlangan maqsadlar

Milliy g‗oya - millatning o‗tmishi, buguni va istiqbolini o‗zida mujassamlashtirgan, uning tub

manfaatlari va maqsadlarini ifodalab, taraqqiyotga xizmat qiladigan ijtimoiy g‗oya shakli.

Milliy g‗oya o‗z mohiyatiga ko‗ra, xalq, millat taqdiriga daxldor bo‗lgan, qisqa yoki uzoq

84

muddatda hal etilishi kerak bo‗lgan vazifalar va mo‗ljallarni ham aks ettiradi. O‗z davrida (1941-1945

yillarda) fashistlar bosib olgan Fransiyada «Qarshilik ko‗rsatish» g‗oyasining milliy g‗oya darajasiga

ko‗tarilgani va Fransiyaning ozod etilishi bilan o‗z ahamiyatini yo‗qotgani fikrimizga dalil bo‗la oladi.

U yoki bu g‗oyaning milliy g‗oya sifatida maydonga chiqishi millatning o‗tmishi, mavjud

holati bilan bevosita bog‗liq. Ana shu ikki negizga tayangan holdagina u millatning qisqa yoki uzoq

vaqtda erishishi lozim bo‗lgan maqsad-muddaolari va mo‗ljallarini to‗g‗ri ifodalay olishi mumkin.

Har qanday milliy g‗oyada umuminsoniyat uchun ahamiyatli bo‗lgan g‗oyalar mavjud.

Masalan, «Milliy yarash» g‗oyasi fuqarolar, urushi ketayotgan davlatlar uchun xos hayotiy mazmunga

ega. YOki «Manfaatli hamkorlik» g‗oyasi dunyoning barcha mamlakatlari uchun birdek ahamiyatga

ega.

Milliy mafkura - millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‗lishi va rivojlanishini, erkin

va ozod taraqqiyotini g‗oyaviy asrash, ta‘minlashga qaratilgan qarashlar tizimi.

«Milliy mafkura»ni faqat bitta millat yoki xalqning mafkurasi, deb tushunish to‗g‗ri emas. U

muayyan jamiyat yoki davlatning umumiy mafkurasi ma‘nosini ham anglatadi. CHunki «milliy» sifati

«millat» so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, nafaqat muayyan etnik birlik, balki «davlat» ma‘nosini ifodalash

uchun ham xizmat qiladi. Masalan, «milliy daromad», «milliy qurolli kuchlar» birikmalarida u aynan,

«davlat» so‗zining ma‘nodoshi sifatida ishlatiladi.

Milliy istiqlol g‗oyasining hayotbaxshligi taraqqiyotning o‗zbek modelini amalga oshirishda

yaqqol namoyon bo‗ladi.

O‗zbek modelining asoschisi Islom Karimov rahbarligida amalga oshirilayotgan taraqqiyot

yo‗lining ko‗pchilik boshqa milliy modellardan farq qiladigan xususiyati shundaki, u faqat iqtisodiy

rivojlanish emas, balki keng ma‘nodagi milliy tiklanish va ijtimoiy taraqqiyot modelidir. SHu sababdan

u iqtisodiyot bilan bir qatorda davlat qurilishi, ijtimoiy soha va ma‘naviyatni, jamiyat hayotining barcha

sohalarini qamrab oladi.

Biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz, degan masala Prezidentimizning «O‗zbekiston XX1

asrga intilmoqda» (1997), «O‗zbekistonda demokratik o‗zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‗nalishlari» (2002), «Bizning bosh maqsadimiz

- jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» (2005) kabi

asarlarida ayniqsa o‗zining tugal va mukammal ifodasini topdi. Unda qurilajak yangi jamiyatning ilmiy-

falsafiy konsepsiyasi, jamiyat hayotini tubdan isloh etishning navbatdagi strategik vazifalari asoslab

berilgan. Ana shu masalalarni bajarish milliy istiqlol g‗oyasining pirovard maqsadlarini belgilaydi va bu

maqsadlarga etishga xizmat qiladi.

Bizning bosh strategik maqsadimiz - ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot, bozor

iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Bozor iqtisodiyoti, eng avvalo,

ko‗pmulkchilikka va ular o‗rtasidagi raqobatga tayanadi. Unda mulkning barcha qonuniy shakllari teng

huquqqa ega bo‗lib, bu huquq davlat tomonidan kafolatlanadi.

Ko‗pmulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotini joriy qilish orqali yurtimizda yashaydigan

barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat‘iy nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish,

rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kabi kafolatlangan turmush darajasi va erkinliklarni ta‘minlash

- davlatimiz siyosatining mazmun-mohiyatini ifodalaydi.

Bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‗tish va ularni amalga joriy qilishning tayyor andozasi

yo‗q. Bizning mamlakatimiz iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishi, qazilma boyliklari va iqlim sharoiti,

tabiiy resurslari, xalqimizning mentaliteti, aholi tarkibi va o‗sishi biror mamlakatnikiga aynan

o‗xshamaydi. Boshqa davlatlarda yaxshigina samara beradigan taraqqiyot modeli bizda hech qanday

natija bermasligi ham mumkin edi. Tanlab olingan bu yo‗l hamda unga xos milliy istiqlol g‗oyasining

strategik maqsadlari jamiyat hayotining iqtisodiy sohasidagi jarayonlarni o‗zida aks ettiradi.

85

Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligini mustahkamlash istagi-umumiy taqdir va

kelajak, O‗zbekistonda yashaydigan barcha fuqarolarning ijtimoiy taraqqiyotini ta‘minlashni nazarda

tutadi. Bu sohada ham hayotni yanada yuksak pog‗onaga ko‗tarilishga da‘vat etadi. Bugungi hayotiy,

zarurat ana shuni taqozo etmoqda. Har bir kishining farovonligi xalq farovonligi va faoliyatining

asosidir.

Jamiyatimiz ijtimoiy munosabatlar xarakteriga, davlat va ijtimoiy institutlar jamoat

tashkilotlarining o‗zaro ta‘siriga ko‗ra, fuqarolik mamlakatiga aylanmoqda. Unda ijtimoiy guruhlar,

qatlamlar o‗rtasida ijtimoiy hamkorlik, barcha millat va elatlararo o‗rtasida tinch-totuvlik, umummilliy

mushtaraklik yanada mustahkamlanmoqda.

Ijtimoiy taraqqiyotga intilayotgan, siyosiy va iqtisodiy hayotni erkinlashtirish yo‗lidan

borayotgan har qanday jamiyat huquqiy madaniyati yuksak, ozod va erkin shaxsni tarbiyalashga intiladi.

Zero, shundagina demokratiya, fikr va vijdon erkinligi, plyuralizm va inson huquqlarini ta‘minlash,

gumanizm va umuminsoniy qadriyatlarga amal qilib yashash tamoyili jamiyat hayotining asosiy

mezoniga aylanadi. CHunki demokra-tiyaning ijodkori, amalga oshiruvchisi, rivojlantiruvchisi -

insondir. Demokratiya - faqat xalq hokimiyati bo‗lib, qolmay, u ayni paytda har bir inson, har bir jamoa

va butun xalqning o‗z mamlakati kelajagi, o‗z taqdiri oldidagi mas‘uliyati hamdir.

O‗z navbatida demokratiya, siyosiy hayotni erkinlashtirish orqali fuqarolardan o‗z

manfaatlarini davlat va jamiyat manfaati bilan uyg‗unlashtirishni, yuksak siyosiy madaniyatga ega

bo‗lishni talab qiladi.

Partiyalarning jamiyat siyosiy hayotida faol ishtirok etishi, eng avvalo, parlament Qonunchilik

palatasi ishida o‗z vakillari orqali ishtirok etuvchi partiyalarning demokratik qonunlar qabul qilish va

ularni hayotga tatbiq etish borasida faollik ko‗rsatishi, parlament orqali ijroiya hokimiyat faoliyatini

nazorat qilib borishi turli manfaatlar, kuchlar o‗rtasidagi muvozanatni vujudga keltiruvchi asosiy

omildir. SHu boisdan ham Prezident Islom Karimov 2005 yil 27 yanvarda O‗zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasining birinchi yig‗ilishida «Parlament - jamiyat hayotining ko‗zgusi»

mavzuidagi nutqida ta‘kidlaganidek, «bugungi Qonunchilik palatasida qonunlarni ishlab chiqish

partiyalar vakolatiga topshirildi va barchamiz buni yaxshi anglashimiz lozim. Bugungi kunda

mamlakatimizda parlamenti o‗z fraksiyalariga ega bo‗lgan quyidagi 5 ta partiyaga ega:

1. O‗zbekiston xalq demokratik (O‗zXDP) partiyasi (1991 yil 1 noyabr).

2. O‗zbekiston «Adolat» sotsial demokratik partiyasi (1995 yil 18 fevral).

3. O‗zbekiston Milliy tiklanish demokratik partiyasi (1995 yil 3 iyun).

4. O‗zbekiston Fidokorlar milliy demokratik partiyasi (1998 yil 29 dekabr, 2000 yil 14 aprelda unga

«Vatan taraqqiyoti» partiyasi qo‗shilib qayta nomlandi).

5. O‗zbekiston liberal-demokratik partiyasi (2003 yil 15 noyabr).

Milliy istiqlol mafkurasining asosiy maqsadi: ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot

barpo etishidir.

Xalq ommasini milliy g‗oya atrofida birlashtirish, kishilarni ma‘naviy-ruhiy jihatdan ulug‗vor

ishlarga tayyorlash va safarbar etishdan iborat. Pirovard natijada bunga erishishning yo‗llari, vositalari

va usullari ham ushbu maqsaddan kelib chiqadi.

Prezidentimiz Islom Karimov mustaqillikning dastlabki yillari-dayoq milliy istiqlol g‗oyasi va

mafkurasini shakllantirish zarurati haqida qayg‗urgan edi. CHunki «Milliy mustaqil davlat bor ekan,

uning musta-qilligi va erkinligiga, an‘ana va urf-odatlariga tahdid soladigan, uni o‗z ta‘siriga olish,

uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o‗z manfaati yo‗lida foydalanishga qaratilgan

intilish va harakatlar doimiy xavf sifatida saqlanib qolishi muqarrar». YUrtboshimiz 2005 yil 14 mayda

Oqsaroyda 12-13 may kunlari Andijon shahrida ro‗y bergan voqealar munosabati bilan mahalliy va

86

xorijiy ommaviy axborot vositalari uchun o‗tkazilgan matbuot anjumanida ham ta‘kidlaganidek, «har

bir davlatning o‗z tarixi bor, o‗ziga xos shart-sharoiti bor. SHuning uchun ham ayrim voqealarni

«atirgul rangli inqilob», boshqasini - «apelsin rangli inqilob», uchinchisini - «lolarang inqilob» deb

atashga bo‗lgan urinishlar mutlaqo samarasizdir» Demak, milliy g‗oyaning zarurligi, eng avvalo,

mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlash uchun zarurdir. Uning zarurati quyidagi maqsadlarni

amalga oshirish bilan bog‗liq holda namoyon bo‗ladi:

1. Oldimizga qo‗ygan olijanob maqsad-muddaolarimizga, ya‘ni ozod va obod Vatan, erkin va

farovon hayot barpo etish.

2. Eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo‗lish.

3. Foyaviy bo‗shliq paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗ymaslik.

4. Uzoq davrlar mobaynida odamlar ongida hukmron bo‗lgan begona va yot g‗oyalarning

yanada qaytadan tiklanishiga yo‗l qo‗ymaslik.

5. Xalqimiz tabiatiga zid bo‗lgan o‗zga g‗oyalardan, ayniqsa, yosh avlodni himoya qilish.

6. Har qanday tajovvuzkor g‗oyalarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol avlodni

voyaga etkazish zaruratining mustaqillikni mustahkamlashdagi o‗rnini anglash orqali harakat dasturiga

ega bo‗lish.

7. Mustaqillikni davlatimizning har bir fuqarosida Vatan taqdiri uchun ma‘ullik tuyg‗usi

bo‗lishi uchun ham zarur.

Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsadlar-ning keng qamrovli

ilmiy-nazariy va amaliy yo‗nalishlari Prezident Islom Karimov asarlarida, nutq va ma‘ruzalarida

o‗zining aniq konseptual ifodasini topgan.

Demak, milliy g‗oyaning negizidagi muhim ustuvor maqsad - mustaqillikni bundan buyon

ham asrab-avaylash, himoya qilish va mustahkamlash bo‗lib qolaverar ekan, uning zarurligi hech bir

davrda o‗z ahamiyatini yo‗qotmaydi

Milliy g‗oya O‗zbekiston xalqining asosiy maqsad

va muddaolarining ifodasi

O‗zbekistonda yangi jamiyat barpo etilmoqda. Jamiyat deganda biz odamlar uyushib, jamoa va

xalq bo‗lib yashaydigan ijtimoiy-siyosiy tuzumni tushunamiz. YAngi jamiyat deganda esa xalqning

maqsad-muddaolari va manfaatlari asosida barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati tushuniladi.

O‗zbekistonda barpo etilayotgan ana shu jamiyatning ma‘no-mazmunini Prezidentimiz Islom Karimov

2005 yil 28 yanvarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasida

quyidagicha ifodalab berdi: «Bizning asosiy uzoq muddatli va strategik vazifamiz avvalgicha qoladi - bu

demokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurish jarayonlari va bozor islohotlarini yanada chuqurlashtirish,

odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlash yo‗lidan og‗ishmay, izchil va qat‘iyat bilan

borishdir»

Strategik maqsad - uzoqqa mo‗ljallangan umumiy aniq rejani ifodalaydi.

Xalqimizning yangi jamiyat barpo etish yo‗lidagi orzu-intilishlari uning milliy g‗oyasi va

mafkurasini shakllantirishni hayotiy zaruratga aylantirdi. «CHunki milliy g‗oya bo‗lsa, maqsad

oydinlashadi. Ezgu maqsad esa har bir kishini safarbarlikka da‘vat etadi, jamiyatni yanada birlashtiradi.

O‗z milliy g‗oyasi, milliy mafkurasiga ega bo‗lgan davlat mustahkam, qudratli va obod bo‗ladi»

Tushuncha deb, narsa-hodisaning asosiy qonuniyatlari, belgi-xususiyatlarini o‗zida aks

ettiradigan bilim va tasavvurlarga aytiladi.

Tamoyil deganda esa narsa-hodisalarning mohiyati va namoyon bo‗li-shiga xos ustuvor

xususiyatlar tushuniladi. Demak, milliy istiqlol g‗oyasining asosiy tushuncha va tamoyillari deganda,

87

milliy g‗oyamizning asosiy qonuniyat hamda belgilarini o‗zida aks ettiradigan bilim va tasavvurlarni,

uning mohiyati va namoyon bo‗lishiga xos ustuvor xususiyatlarni anglaymiz.

Har qanday mafkura muayyan asosiy maqsadlarga xizmat qiladi, bu yo‗lda xilma-xil

vazifalarni bajaradi. Mustaqillikni mustahkamlashda milliy g‗oyadan ko‗zlangan maqsad jamiyatdagi

barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz

hududiy yaxlitligini ta‘minlashdan iborat. Bu yo‗lda, xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, mafkuraning asosiy

maqsad va vazifalari quyidagilarda namoyon bo‗ladi:

1. Odamlarni muayyan g‗oyaga ishontirish va mo‗ljallash funksiyasi.

2. SHu g‗oya atrofida kishilarni uyushtirish va birlashtirish funk-siyasi.

3. Foyani amalga oshirish uchun safarbar etish.

4. Kishilarni ma‘naviy-ruhiy jihatdan rag‗batlantirish.

5. Foyaviy tarbiyalash.

6. Foyaviy immunitetni shakllantirish.

7. Harakat dasturi bo‗lish.

8. Amortizatsiyalash, ijtimoiy keskinlikni yumshatish funksiyasi.

9. Muayyan ijtimoiy guruh manfaatlarini ifoda etish va himoyalash funksiyasi.

Milliy g‗oyada O‗zbekiston xalqining mamlakatimiz rivojida belgilab olgan asosiy maqsad va

muddaolarining ifodasi mujassamlashgan.

Birinchidan, o‗z kelajagini ko‗rmoqchi va qurmoqchi bo‗lgan har qanday davlat yoki jamiyat,

albatta, o‗z milliy g‗oyasiga suyanishi va tayanishi zarurligi bilan bog‗liq. Davlat tizimi, uni boshqarish

va olib borilayotgan siyosat aniq ifodalangan mafkura asosida qurilmog‗i lozim. «...Oldin g„oya paydo

bo„ladi, undan keyin g„oya asosida mafkura, mafkura asosida esa tizim, siyosat paydo bo„ladi»

(Karimov I.A. Asarlar. T.8. 464-465-betlar). Demak o‗z milliy g‗oyasiga tayanmagan jamiyat inqirozga

uchrab, o‗z yo‗lini yo‗qotadi.

Ikkinchidan, milliy g‗oya asosida O‗zbekiston xalqining, odamlari ongi, tafakkurini

o‗zgartirmasdan turib ko‗zlangan oliy maqsad - ozod va obod jamiyatni, erkin va farovon hayotni barpo

etib bo‗lmaydi. Buning uchun esa, odamlar muayyan g‗oyaga ishonishi va tayanishi zarur. Bu jarayon

o‗z-o‗zidan harakatga kelmaydi. Ishontirmoq uchun u ilmiy va hayotiy, to‗g‗ri ekanligiga e‘tibor berish

kerak, maqsad va muddaolarni ifodalashi lozim.

Uchinchidan, milliy g‗oyaning zarurligi millatning o‗zligini to‗la anglash jarayoni bilan

bog‗liq. O‗zligini anglagan millat ajralib ketishga emas, balki millatlarning ma‘rifatlashish jarayoni

mustahkamlanib boradi. Milliy g‗oyada bugungi hayotning eng dolzarb muammolari, strategik

maqsadlari bilan dialektik bog‗lanishi uning yashash shartidir.

To„rtinchidan, bugun bizning tarixiy o‗zgarishlar davrida totalitar tuzumdan erkin demokratik

bozor munosabatlariga asoslangan demokratik tuzumga o‗tish sharoitida yashayotganligimizdan kelib

chiqmoqda. O‗tish davrida o‗ziga xos murakkab g‗ov va to‗siqlarga duch kelish tabiiy jarayon. Demak,

milliy g‗oya mustaqillikni mustahkamlash g‗oyasining o‗zagi bo‗lgan - tanlagan taraqqiyot yo‗limizning

to‗g‗ri, adolatli va haqqoniy ekanligiga ishontirish orqali bunyodkorlik ishlariga xalqni safarbar etish

uchun xizmat qiladi.

Mustaqillikni mustahkamlash, avaylab-asrash, himoya qilishda milliy g‗oyaning o‗rnini boshqa

biron bir omil bosolmaydi. SHu boisdan ham davlat siyosatining ustuvor yo‗nalishlari, maqsad va

vazifalarini ma‘naviy jihatdan ta‘minlash, bugungi kunda mamlakatimiz uchun o‗ta dolzarb masaladir.

Prezident Islom Karimov «Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,

mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir» ma‘ruzasida ta‘kidlaganidek, «mustaqillikni

mustahkamlash, jamiyatni demokratlashtirish va yangilash biz uchun hamisha birinchi darajali ustuvor

88

maqsad va vazifa bo‗lib qolaveradi».

Ana shu asosiy maqsadlardan tashqari, milliy istiqlol mafkura-sining mazmun-mohiyatidan

kelib chiqadigan o‗ziga xos maqsad va vazifalari ham bor. Bularni Prezidentimiz Islom Karimov

ko‗rsatib bergan va ular quyidagilardan iborat:

– «Xalqni buyuk kelajak va ulug‗vor maqsadlar sari birlashtirish;

– mamlakatimizda yashayotgan, millati, tili va dinidan qat‘iy nazar, har bir fuqaroning yagona

Vatan baxt-saodati uchun mas‘uliyat sezib yashashga chorlash;

– ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyat va an‘analari-mizga munosib bo‗lishga

erishish;

– yuksak fazilatli va komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchilik ishlariga da‘vat etish,

shu muqaddas zamin uchun fidoyilikni hayot mezoniga aylantirish - milliy istiqlol mafkurasining bosh

maqsadidir» (Karimov I.A. Asarlar. T.9. 222-bet).

Ana shu yuqoridagi maqsadni amalga oshirish uchun bir qator quyidagi vazifalarni bajarish

lozim:

1) Mustaqil va erkin tafakkurni shakllantirish. Buning uchun tafakkur to‗la ozod bo‗lishi lozim.

2) Jamiyatda sog‗lom ma‘naviy muhitni yaratishdan iborat. Bu hurfikrlilik bilan uzviy bog‗liq

bo‗lgan jarayondir.

3) Millatning o‗zligini anglashi, muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylashi, vatanparvarlik kabi

tuyg‗ularni kamol toptirish.

4) Imon-e‘tiqod, insof-diyonat, sahovat, halollik, mehr-oqibat, sharmu hayo kabi fazilatlarni

yuksaltirish.

5) Mamlakat ko‗p millatli xalqi ongi va qalbida «O‗zbekiston - yagona Vatan» degan

tushunchani shakllantirish va mustahkamlash.

6) Milliy istiqlol g‗oyasini xalq ongi va qalbiga singdirish uchun eng zamonaviy, qulay

mafkuraviy vosita va usullardan foydalanish lozim.

7) Milliy mafkura hayot hodisalariga hozirjavob bo‗lishi, yot va zararli g‗oyalarning hurujiga

o‗z vaqtida javob berishi kerak.

8) Har bir yurtdoshimizning intellektual-ma‘naviy salohiyatini ro‗yobga chiqarish zarur.

9) Kishilarni yaratuvchilik faoliyatiga safarbar etishi darkor, chunki u g‗oyaviy himoya vositasi

hamdir.

Umuman, milliy istiqlol mafkurasining barcha vazifalari yagona maqsadga - Vatanimiz

mustaqilligini mustahkamlash, yurtimizda ozod va obod Vatan barpo etish, erkin va farovon jamiyat

qurish uchun xizmat qiladi. Mafkuraning asosiy maqsadi ushbu yo‗lda xalqimizni jipslashtirish, kishilar

ongida mustaqil dunyoqarash va ogohlik xissini tarbiyalash, komil insonni voyaga etkazish,

fuqarolarimizda begona va buzg‗unchi g‗oyalarga qarshi mustahkam mafkuraviy immunitetni

tarbiyalash bilan uzviy bog‗liq bo‗lib qolaveradi.

Milliy istiqlol g‗oyasining tarixiy ildizlari - xalqimizning moziy sinovlaridan o‗tib kelayotgan

boy madaniy va ma‘naviy merosi, milliy qadriyatlari, urf-odat va an‘analari, qo‗shiqlari, bayram va

marosimlaridagi ozodlik, erkinlik uchun ruhi, ota-bobolarimizning mustaqillik yo‗lida ko‗rsatgan

jasorati, bunyodkorlik ishlari hamda ularni amalga oshirishda ma‘naviy ruh bergan tafakkur tarzida

namoyon bo‗ladi.

Milliy istiqlol g‗oyasining tarixiylik tamoyili xalqimiz ruhini, dahosini aks ettiruvchi o‗lmas

qadriyatlar bilan uzviy bog‗liqdir. Xususan, buyuk ajdodimiz, sohibqiron Amir Temurning sog‗lom

ma‘naviyat mahsuli bo‗lgan «Kuch - adolatdadir» degan shiori milliy g‗oyaning tarkibiy qismiga

aylanib ketgan. U mamlakat birligini ta‘minlash, markazlashgan davlat barpo etishda, ayoniqsa, uni

89

odillik bilan boshqarishda ma‘naviy - mafkuraviy asos bo‗lib xizmat qilgan.

Bundan necha asrlar avval yaratilib, hozirga qadar yurtimiz ko‗rkiga-ko‗rk bag‗ishlab

kelayotgan qadimiy obidalar, osori atiqalar xalqimizning yuksak salohiyati, kuch-qudrati, bunyodkorlik

an‘analaridan dalolat bo‗lib qolmoqda. Ular Vatanimizning shonli tarixi to‗g‗risida yaqqol tasavvur va

tushunchalar beradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan har bir inson qalbida g‗urur-iftixor tuyg‗ularini

uyg‗otadi. «Bugun bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyat paydo bo‗ldiki, - deb yozadi Islom

Karimov, - biz bosib o‗tgan yo‗limizni tanqidiy baholab, milliy davlatchiligimiz negizlarini aniqlab,

buyuk madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz ildizlariga qaytib, o‗tmishimizdagi boy

an‘analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog‗imiz kerak». (Karimov I.A. Asarlar. T.3. 7-b.) Bu

vazifa esa tarixiy xotirani tiklash evaziga amalga oshadi.

Mustaqillik tafakkuri va yangicha dunyoqarashni shakllantirishning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari.

Istiqlol mafkurasi - har bir kishining jamiyat hayotidagi faoliyati, yurti, millati, o‗zi va oilasi

oldidagi burch va mas‘uliyatini qay darajada his etayotgani va bajarayotganini belgilaydigan ma‘naviy

mezon hamdir.

Milliy istiqlol mafkurasining yurtimizda yashovchi har bir fuqaro uchun qadrliligi shundaki,

uning mohiyatida umuminsoniy tamoyillar yotadi.

Milliy istiqlol mafkurasi manfaatlar tizimi bilan uyg‗un bog‗langan bo‗lib, u quyidagi holatlar

bilan ifodalanadi:

1. Mamlakat hududiy yaxlitligi va mustaqilligini saqlab, chegara-larimiz butunligi va

daxlsizligini ta‘min etishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda bu yurtimizning fazo va vaqtdagi

umumiy birligini ta‘minlovchi manfaat.

2. YUrtning tinchligi va osoyishtaligi, ya‘ni davlatimizning harbiy, iqtisodiy (energetik),

ekologik, informatsion va g‗oyaviy tahdidlardan muhofazalanganligi.

3. Mamlakatda fuqarolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muhitini ta‘minlash

manfaati.

4. Har bir oila va butun xalqning farovonligini ta‘minlash, ya‘ni badavlatlilik manfaati.

5. Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyilini ta‘minlanishi.

«Milliy istiqlol mafkurasi turli siyosiy partiya va ijtimoiy guruhlar mafkurasidan ustun

turadigan sotsial fenomen - ijtimoiy hodisadir. Bu mafkurada biron-bir dunyoqarash

mutlaqlashtirilmaydi yoki u mavjud siyosiy hokimiyatni mustahkamlash maqsadida siyosiy qurolga

aylan-tirilmaydi». Balki, u o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy

taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, millat va qavmlar, guruh va qatlamlarning

yuqorida qayd etilgan umumiy manfaat-larini ifodalaydi.

Har qanday mafkura singari milliy istiqlol mafkurasi ham o‗ziga xos amal qilish tamoyillariga

ega. Bu tamoyillar, umuminsoniy va milliy qadriyatlar uyg‗unligi, xalqaro andoza va talablarga moslik,

xalqning barcha qatlamlari maqsad-muddolarini o‗zida ifoda etish bilan tavsiflanadi. Ular bir-birini

taqozo etadi, o‗zaro bog‗liqlik va aloqadorlikda namoyon bo‗ladi.

Mafkuramiz tom ma‘nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun quyidagi talablarga javob

berishi zarur:

- inson qalbi va ongiga ijobiy ta‘sir etadigan tushuncha va tuyg‗ular, go‗zal va hayotiy g‗oyalar

tizimini o‗zida mujassam etishi, ya‘ni bu mafkura har bir fuqaroning ezgu niyatlarini ro‗yobga

chiqarishga imkoniyat yaratadigan eng maqbul yo‗lni ko‗rsata olishi;

- millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch-e‘tiqod manbai bo‗lishi, ya‘ni

u tom ma‘noda so‗z bilan ishni, nazariya bilan hayotni birlashtira olishi, O‗zbekistonda yashovchi

90

barcha xalq, millat, elat, ijtimoiy qatlam va din vakillariga birday taalluqli bo‗lishi;

- har qanday ilg‗or g‗oyani o‗ziga singdirishi va har qanday yovuz g‗oyaga qarshi javob bera

olishi, ya‘ni ikkiyuzlamachilikdan holi va jamoatchi-likning ob‘ektiv fikriga tayanuvchi mafkura

bo‗lishi;

- zamon va davr o‗zgarishlariga qarab, o‗zi ifodalaydigan manfaat, maqsad-muddaolarni

amalga oshirishning yangi-yangi vositalarini tavsiya eta olishi, ya‘ni yangicha vaziyatga tez moslasha

oladigan hozirjavob va ijodiy bo‗lishi.

Milliy istiqlol g‗oyasining O‗zbekiston mustaqilligini mustah-

kamlashda namoyon bo‗lishi va uning o‗ziga xos rivojlanish

xususiyatlari

Milliy istiqlol mafkurasi keng xalq ommasining manfaatlarini, maqsad va ideallarini ifoda

etadi. «Milliy istiqlol mafkurasi, o‗z mazmun-mohiyatiga ko‗ra, O‗zbekistonning ijtimoiy-siyosiy

taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruh va qatlamlarning-butun xalqimizning

umumiy manfaatlarini ifodalaydi».

Milliy istiqlol mafkurasi

1. O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar, demokratiya

tamoyillariga asoslanadi.

2. Xalqning asrlar davomida shakllangan yuksak ma‟naviyati, an‟ana va udumlari, ulug„

bobokalonlarning o„lmas merosidan oziqlanadi.

3. Adolat va haqiqat, erkinlik va mustaqillik g„oyalari hamda xalq-ning ishonch va e‟tiqodini

aks ettiradi.

4. YUrt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta‟minlashga xizmat qiladi.

5. Jamiyat a‟zolarini, aholining barcha qatlamlarini O„zbekiston-ning buyuk kelajagini

yaratishga safarbar etadi.

6. Millati, tili va dinidan qat‟iy nazar, mamlakatning har bir fuqarosi qalbida ona Vatanga

muhabbat, mustaqillik g„oyalariga sadoqat va o„zaro hurmat tuyg„usini qaror toptiradi.

7. Jamoatchilik qalbi va ongiga fikrlar xilma-xilligi, vijdon erkinligi tamoyillariga rioya qilgan

holda ma‟rifiy yo„l bilan singdiriladi.

8. U har bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el-yurt oldidagi burch va mas‟uliyatini qay

darajada ado etayotganini belgilaydigan ma‟naviy mezondir.

9. Bu - O„zbekistonda istiqomat qiladigan va o„z taqdirini shu muqaddas zamin bilan

bog„lagan har bir kishining «Vatanim menga nima berdi» deb emas, balki «Men Vatanim ravnaqi

uchun nima qilyapman» degan mas‟uliyat tuyg„usi bilan yashashi demak.

Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki bo‗sh qolgan mafkura

mafdonini bizga begona, yot g‗oyalar egallashi ayon bo‗ldi. «Hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim

salbiy holatlar, nojo‗ya xatti-harakatlar, yovuz ishlar, avvalo, mafkuraviy bo‗shliq tufayli sodir

bo‗lmoqda», degan edi Prezidentimiz Islom Karimov.

Milliy istiqlol g‗oyasining mustaqillikni mustahkamlaщda namoyon bo‗lish jarayoni o‗zining

bir qator quyidagi xususiyatlariga ega:

1. Bugungi kunda odamlar «Mafkura poligonlari yadro poligonlari»ga nisbatan ko„proq

kuchga ega ekanligini anglab etmoqda.

2. Harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiqni sezish, ko„rish, oldini olish mumkin. Ammo g„oyaviy

tazyiqning ta‟siri va oqibatlarini tezda ilg„ab olish qiyin.

91

3. Ongni, tafakkurni o„zgartirmasdan turib hech bir jamiyat o„z oliy maqsadiga erisha

olmaydi, chunki milliy g„oya - millat tafakkuri va ongining mahsuli, siyosiy ong darajasi har bir

millatning rivojini belgilaydigan omillardandir. Milliy mafkura, avvalo, o„zligimizni, muqaddas an‟ana-

larimizni anglashga yordam berishi shart.

4. Jamiyatimizda mavjud bo„lgan xilma-xil fikrlar, har qanday insonning e‟tiqodi va

dunyoqarashidan qat‟iy nazar ularning barchasini milliy bayroq atrofida birlashtiradigan, eng buyuk

maqsadlar sari chorlaydigan bo„lishi lozim.

5. Milliy mafkura har qanday tajovuzkor millatchilik va shunga o„xshagan unsurlardan,

boshqa xalq, millat, elatlarni kamsitish kabi qarashlardan xoli bo„lib, jahon hamjamiyatida munosib

izzat qozonishi zarur.

6. Milliy g„oya, birinchi navbatda yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalamog„i

darkor.Mustaqil O‗zbekistonning taraqqiyoti va buyuk kelajagi bir qancha muhim vazifa va

muammolarni hal etishga bog‗liq. SHunday vazifalardan biri milliy istiqlol mafkurasiga ishonch va

e‟tiqodni mustah-kamlashdan iborat. Bu bir qator shart-sharoitlardan kelib chiqadi:

1) Mustaqillikning dastlabki yillarida eski, yagona mafkuradan butunlay voz kechilayotgan,

hali yangi mafkura ishlab chiqilmagan va shakllanmagan, ilmiy asoslanmaganligi bilan bog‗liq edi.

2) Hech qanday jamiyat mafkurasiz yashay olmaydi. Odamlar qandaydir sog‗lom bir g‗oyaga

muhtoj bo‗ladi.

3) Demokratik jamiyat qurish jarayonida mustaqillikni mustah-kamlash uchun milliy mafkura

suv va havodek zarur. Milliy g‗oya - jamiyat hayotining barcha sohalarini o‗zida qamrab oladi. SHu

boisdan ham Prezident Islom Karimov mustaqillikning ilk yillarida, 1993 yildayoq «Milliy istiqlol

mafkurasini yaratish va hayotimizga tatbiq etish» zarurligini uqtirgan edi (Karimov I.A. Asarlar. T.1.

203-bet).

O‗zbekiston uchun milliy istiqlol mafkurasining tarixiy zarurligi va uning demokratik jamiyat

qurishdagi o‗rni bir qator quyidagi muammolarni hal etish bilan ham bog‗liqdir:

1. Milliy istiqlol mafkura kishilarda milliy madaniyatning, milliy ongning, milliy g„ururning

usishi va rivojlanishini ta‟minlash omili sifatida mustaqillikni mustahkamlashda muhim yahamiyatga

ega.

2. Milliy istiqlol mafkurasi kishilarda milliy birdamlik va hamjihatlik tuyg„usini

shakllantirishga, tarbiyalashga xizmat qiladi.

3. Milliy istiqlol mafkurasi xalqni sevishga, qadrlashga da‟vat etadi, mustaqillik

barqarorligini ta‟minlab odamlar ongi va qalbiga chuqur singdiradi.

O‗zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini yaratishda 30 ga yaqin xorijiy davlatlardagi qonunchilik

tajribalari o‗rganildi. Kommunistik mafkuradan, sinfiylikdan, partiyaviylikdan holi bo‗lgan asosiy

qonun yaratildi. Prezident Islom Karimov milliy istiqlol g‗oyasi va mafkurasini yaratishda ko‗plab

asarlar yozdi va ularni sharxlab bera oldi.

4. Mamlakatimiz siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini

erkinlashtirish borasida bir talay ishlar amalga oshirildi.

5. Ko„ppartiyaviylik yanada shakllanib bormoqda.

6. Muxolifat konstitutsiyaviy mezon doirasida faoliyat ko„rsatib, aniq dasturiy hujjatga ega

bo„lishi kerak.

7. Haqiqiy muxolifatning vujudga kelishi uchun, uning hokimiyat bilan g„oyaviy va amaliy

takliflar kirita oladigan bo„lishi lozim.

Mustaqillikni mustahkamlashda O‗zbekiston milliy istiqlol mafku-rasining ilmiy-nazariy

jihatlari quyidagi xulosalarda o‗z ifodasini topadi:

- Mafkura O‗zbekiston jamiyati hayotida juda zarur, chunki mafkura bo‗lmasa, odam, jamiyat,

92

davlat o‗z yo‗lini yo‗qotishi muqarrar.

- XX asrda yashagan zamondoshlarimiz ko‗p sinovlar, azob-uqubatlar, fojialar, urushlar,

qatag‗onlarni boshidan kechirdi.

- Insoniyat tarixida axborot asri deb tan olingan XXI asrda ham turli mafkuralarning o‗zaro

kurashi shiddatli tus olmoqda.

Milliy istiqlol g‗oyasi butun jamiyat, butun millat, butun o‗zbekis-tonliklar uchun xizmat

qiladi. Milliy qadriyatlarimizni baholaganda, ularning milliy g‗oyaga nechog‗lik mos ekanini nazarda

tutamiz. Lekin biz baholash jarayonida faqat alohida bir inson, muayyan ijtimoiy guruh manfaatini

emas, balki umuminsoniy jamiyatimiz, barcha o‗zbekistonliklar manfaatini nazarda tutamiz. SHu bois,

yuqorida zikr etilgan mezon va tamoyillardan foydalanib, O‗zbekistonimizni jahondagi eng ilg‗or

davlatlar qatoriga qo‗shishga harakat qilinmoqda. Bu mamlakatimizning jahondagi nufuzini, uning

kelajagini belgilaydi.

5 – mavzu. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari. O‗zbek

iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish (2 soat).

Reja

1. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.

2. «O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy

tavsifi

3.Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va ularning «O‗zbek modeli»da namoyon bulishi.

4.―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.

Tayanch tushunchalar:

Taraqqiyot konsepsiyasi, ozodlik, milliy ozodlik, shaxsiy ozodlik, farovonlik, bosh maqsad, vatan

ravnaqi, vatan, milliy g„oya, erkinlik, taraqqiyot konsepsiyasi, ozodlik, milliy ozodlik, shaxsiy ozodlik,

farovonlik, bosh maqsad, vatan ravnaqi, vatan, milliy g„oya, erkinli,bunyodkorlik, tadbirkorlik.

O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.

Mustaqillik – buyuk huquq. Undan foydalanmagan, uni mustahkamlashga harakat qilmagan

xalq mustaqillikka munosib emas.

O‗zbekistonda istiqlolning birinchi kunlaridan ana shu tarixiy imkoniyat ishga tushirildi. Etti

emas, etmish marta o‗ylab, o‗lchab, etti xil (ba‘zi hollarda 12 variantdagi) echimning eng maqbul, eng

to‗g‗risi belgilab olindi

―O‗zbek modeli‖ yigirma ikki yil davomida davrning barcha sinovlaridan o‗tib, o‗zini oqladi.

Uning g‗alabasidan bugun har bir xonadon bahramand.

Ayting: dunyodagi eng kam foizli kreditlarga berilayotgan namunaviy uy-joylar; ―Afrosiyob‖

poezdi; sportda erishayotgan g‗alabalarimiz; odamlarimiz umrining 6 yilga uzaygani; ming-minglab

maktab, litsey-kollejlar, tibbiyot muassasalari; ravon temir yo‗llar va avtomagistrallar; eng zamonaviy

sanoat korxonalari; fermerlar; dunyodagi eng kuchli tengdoshlari bilan turli sohalarda bellashib, g‗olib

chiqayotgan yoshlarimiz...

Axir, bularning barchasi ―O‗zbek modeli‖ning mahsuli emasmi?

Buni xorijliklar ham bilib qolishdi. SHuning uchun jahonning ko‗zga ko‗ringan arboblari,

tibbiyot, ta‘lim-tarbiya, tadbirkorlik sohasi rahbarlari, olimlari Toshkentga, xalqaro konferensiyalarga

kelib, ish o‗rganib ketishayotir. Bu – ularning foydasiga.

Eng muhimi, ―O‗zbek modeli‖ yaratayotgan ―O‗zbek mo‗‗jizasi‖ni ochiq ko‗zlar ko‗rdi. Ishondi.

93

Tan oldi.

SHuning uchun bo‗lsa kerak, atoqli siyosatshunos Zbignev Bjezinskiy o‗zining mashhur ―Buyuk

shaxmat taxtasi‖ kitobida O‗zbekistonning kelajagi buyukligini uning Amir Temur asos solgan, poytaxti

Samarqand bo‗lgan buyuk saltanatning to‗g‗ridan-to‗g‗ri vorislari ekanligi, rahbariyati hamda ko‗p sonli

mehnatsevar xalqi bilan bog‗laydi. U O‗zbekiston xalqining g‗oyaviy hamjihatligi duch kelayotgan

muammolarning samarali hal qilinishiga omil bo‗layotganini, mamlakatning mustaqillik yillarida

erishayotgan yutuqlarini e‘tirof etar ekan, O‗zbekiston endi hech qachon, birorta davlatga qaram

bo‗lmasligini ta‘kidlaydi erishgan barcha yutuqlarimizning hayotbaxsh manbai bo‗lib kelayotganiga

alohida e‘tibor berishni tavsiya etadi.

Darhaqiqat, har bir inson – bebaho boylik. Olloh insonni eng aziz va mukarram qilib yaratdi.

Insongacha va u yaralgandan keyin nima paydo bo‗lgan bo‗lsa, barchasi inson uchun. SHunday ekan, er

yuzida insondan ulug‗ nima bo‗lishi mumkin?!

Mustaqillik Stalindan qolgan ―Davlat – mashina, odam – uning bitta vintchasi‖, degan teskari

mantiqqa qurilgan qoidani bekor qildi. Xalq davlatga emas, davlat xalqqa xizmat qilishi qat‘iy belgilab

qo‗yildi. CHunki xalq – davlatning asosiy manbai.

Ana shu adolatdan kelib chiqib ―Islohot – islohot uchun emas, avvalo inson uchun‖ degan da‘vat

yangradi. Millionlab minnatdor odamlarning hayoti, farovon ro‗zg‗ori, zamonaviy avtomobillari,

korxonalari shundan so‗zlamoqda. Ijtimoiy himoyalangan minnatdor oilalar, mulkdorlar, fermerlar,

o‗g‗il-qizlarimiz, fuqarolarimiz har bir tuman, shahar, mahalla, qishloqlarda islohotlardan bahramand.

Qarorda mustaqillik arafasida va dastlabki yillarida mamlakatimiz keskin ijtimoiy muammolar

girdobida qolib ketgan tahlikali yillar eslangan. O‗sha qaltis paytda vaziyatni ijobiy tomonga burish

uchun qilingan amaliy ishlar mohiyatini teran aks ettirish tavsiya etilgan.

Darhaqiqat, o‗sha yillar voqealarining tasviri, ularni ko‗rgan odamlarning guvohliklari hozir olib

qolinmasa, keyin ularni tiklash qiyin bo‗ladi. Bu kelajak avlodlarga mustaqillik osmondan

tushmaganini, qanday og‗ir mashaqqat va qattiq mehnat, iztiroblar evaziga kelganini hujjatli, badiiy

vositalar bilan tushuntirish, ko‗rsatish uchun juda zarur.

«O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy

tavsifi

Hozirgi kunda O‗zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqei muntazam oshib

bormoqda. Mamlakatimizda turli mulkchilik shakllarini rivojlantirish va investitsion muhitni tartibga

soluvchi mexanizmlarning ishlab chiqilishi xorijiy investorlar uchun qulay investitsion muhit

yaratilishiga olib keldi. Bunda mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy

rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlarning maqsadi va vazifalari,

ularni amalga oshirish yo‗llarining aniq hamda to‗g‗ri ko‗rsatib berilganligi yutuq va marralarning

salmoqli bo‗lishiga imkon yaratdi. Iqtisodiyotning yoqilg‗i-energetika, mashinasozlik, metallurgiya,

kimyo sanoati, qishloq xo‗jaligi va boshqa strategik tarmoqlari rivojlanishi uchun davlat tomonidan faol

qo‗llab-quvvatlash siyosatining olib borilishi natijasida mamlakatimizda energetika va don mustaqilligi

kabi muhim vazifalar hal qilindi. Mashinasozlikning jadal sur‘atlar bilan rivojlanishi mahsulot ishlab

chiqarish hajmining yangi tovar nomenklaturasi (avtomobillar, radioelektronika, elektrotexnika

mahsulotlari va boshqalar) bo‗yicha o‗sishiga sharoit yaratdi.

Mamlakatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirish, bozor islohotlarini

chuqurlashtirish asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish, aholining umumiy bandligini oshirish, kichik

biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish oldimizda turgan eng dolzarb muammolardan

biridir. Prezident Islom Karimov ta‘kidlaganidek: ―Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik biz uchun

94

o‗tkir bo‗lib turgan aholi bandligi va uning daromadlarini oshirish muammolarini hal etishda

o‗ziga xos lokomotiv, mamlakatimizda eng yirik mehnat bozori, mulkdorlarning o‗rta sinfini

shakllantirishning asosiy omili, millionlab odamlar uchun daromad va farovonlik manbai

hisoblanadi‖.

SHu sababli kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‗llab-quvvatlashni rag‗batlantirish

mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy ustuvor yo‗nalishlaridan biri deb

belgilangan. YAqin istiqbolda kichik biznes mamlakatimizda iqtisodiyotni uzluksiz rivojlantirishning

eng muhim omili, taraqqiyot yo‗lidan olg‗a etaklaydigan ijtimoiy harakatlantiruvchi kuch bo‗lib qoladi.

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, qo‗llab-quvvatlashdagi davlatning oqilona

iqtisodiy siyosati tufayli mamlakatimizda qulay makroiqtisodiy muhit yaratildi. Jumladan, xususiy mulk

va tadbirkorlik huquqini himoya qilish borasidagi qonunchilik mustahkamlandi. Bunda biznesni

ro‗yxatga olish, ayrim faoliyat turlari bo‗yicha litsenziya va ruxsatnomalarni berish jarayonlari

soddalashtirildi, davlatning biznes faoliyatiga aralashuvi cheklandi, tadbirkorlik sub‘ektlari

topshiradigan hisobotlarning barcha shakllari va muddatlari keskin qisqartirildi, soliq stavkalari

unifikatsiya qilindi, talab yuqori bo‗lgan moddiy-texnik resurslardan keng foydalanishga imkon

beradigan barqaror bozor mexanizmi shakllandi.

Hozirgi kunning eng muhim vazifasi – mamlakatimizda ijtimoiy hayotning barcha sohalarida yuz

berayotgan islohotlarni yangi pog‗onaga ko‗tarishdan iborat. Ijtimoiy-iqtisodiy sohada demokratik

bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish yaqin istiqbolga

mo‗ljallangan bir qator muhim vazifalarni o‗z ichiga oladi, ularni aholi iste‘mol talabini oshirish,

ijtimoiy soha va xizmatlar sektorini rivojlantirish, infratuzilmaviy, transport va kommunikatsion

ob‘ektlarni ishga solish bo‗yicha loyihalarni jadal amalga oshirish, ish haqini muntazam oshirib borish

hisobiga bajarilishi belgilab qo‗yilgan.

Prezidentimiz Islom Karimov ta‘kidlaganidek, ―ayni paytda biz o‗z vaqtida tanlab olgan

iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to‗g‗ri ekanini va amalda o‗zini to‗la oqlaganini

hayotning o‗zi yana va yana tasdiqlab bermoqda‖. Jahonda umume‘tirof etilgan rivojlanishning

―o‗zbek modeli‖ hamda qabul qilingan ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning ustuvor yo‗nalishlarini

izchil amalga oshirish natijasida, jahon iqtisodiyotida yuz berayotgan inqirozli holatlarga qaramay, 2012

yilda mamlakat iqtisodiyotini o‗stirishning yuqori sur‘atlari barqarorligi va makroiqtisodiy muvozanat

ta‘minlandi. SHu bilan birga, Prezident Islom Karimov ta‘kidlaganidek, keyingi yillarda ijtimoiy sohani

yanada rivojlantirish, mamlakatimiz aholisining daromadlari va turmush darajasini muttasil oshirib

borish doimiy e‘tibor markazida bo‗ldi.

Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari va ularning «O‗zbek modeli»da namoyon

bo‗lishi.

Istiqlolning ilk kunlaridanoq O‗zbekistonda jamiyatning barcha sohalarini demokratlashtirish,

ma‘naviy qadriyatlarni tiklash jarayoni bosqichma-bosqich rivojlanmoqda. Demokratik huquqiy davlat

qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish tizimli tarzda amalga oshirilmoqda. YAngi

Konstitutsiyaning qabul qilinishi siyosiy va huquqiy tizim, davlat organlari va fuqarolik jamiyati

institutlari rivojlanishining yuridik mezonlarini belgilab berdi.

O‗zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy rivojlanishida ikki alohida bosqichni ko‗rsatish

mumkin. Ularning har biri mamlakatimiz tarixida o‗ziga xos o‗ringa ega.

Birinchi bosqich, 1991 – 2000 yillar: birlamchi konstitutsiyaviy islohotlar va milliy huquqiy

davlatchilik hamda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotining asoslarini shakllantirish bosqichi. Bu

95

bosqichda O‗zbekistonda demokratik huquqiy davlat va ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotining

konstitutsiyaviy asoslari belgilab olinib, inson huquqlarini ta‘minlash, ularga rioya qilish va himoya

qilish davlat siyosati shakllandi. SHu yillarda O‗zbekiston BMTning inson huquqlari bo‗yicha 6 ta

asosiy hujjatiga qo‗shildi.

Konstitutsiyaviy rivojlanishning birinchi bosqichi xususiyatlari quyidagilardan iborat:

birinchidan, barqaror konstitutsiyaviy tartib o‗rnatildi.

ikkinchidan, iqtisodiy sohada mulkchilikning barcha shakllari, jumladan, xususiy mulkning

tengligi, tadbirkorlik erkinligi o‗rnatilib, ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor munosabatlari rivojlanishi uchun

zarur shart-sharoit va kafolatlar yaratildi. erkinligisiz mavjud bo‗la olmaydi;

uchinchidan, siyosiy sohada ham huquqiy davlatchilikning eng zarur mezonlariga muvofiq

erkinlik ta‘minlandi. Mamlakatda siyosiy va mafkuraviy hurfikrlilik, so‗z va axborot erkinligi

shakllandi. Fuqarolar jahon hamjamiyati tomonidan e‘tirof etilgan barcha siyosiy huquq va erkinliklarga

ega bo‗ldi;

to„rtinchidan, davlat tuzilishi sohasida huquqiy davlatchilikning muhim belgisi – hokimiyat

vakolatlari bo‗linishi prinsipi asosida davlat organlari tizimi shakllantirildi.

2001 – 2010 yillarni qamrab olgan ikkinchi bosqich ham muhim ahamiyatga ega. Bu faol

konstitutsiyaviy huquq ijodkorligi davri bo‗ldi. Bu bosqichning xususiyatlari quyidagilardan iborat:

birinchidan, qonun qabul qilishda davlat va mahalliy manfaatlarni e‘tiborga oladigan ikki palatali

parlamentni shakllantirish hamda faoliyat yuritish asosida qonun chiqaruvchi hokimiyatning roli va

ta‘sirini kuchaytirish;

ikkinchidan, siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining qarorlar qabul qilishdagi rolini

kuchaytirish, davlat tuzilmalari faoliyatining monitoringini amalga oshirishda nodavlat tashkilotlarning

rolini oshirish;

uchinchidan, sud tizimini liberallashtirish va insonparvarlashtirishga qaratilgan tub islohotlar

o‗tkazish, o‗lim jazosini bekor qilish, sud hokimiyatining mustaqilligini ta‘minlash, advokatura rolini

oshirish;

to„rtinchidan, inson huquqlari bo‗yicha ta‘lim sohasida ma‘rifiy ishlarni rivojlantirish.

Ikkinchi bosqichda islohotlar natijasida mamlakatning oliy qonun chiqaruvchi organi – ikki

palatali Oliy Majlis shakllandi. Prezident vakolatlari bir qismining Senatga berilishi hamda Bosh vazir

huquq va vakolatlarining kengaytirilishi, ikki palatali parlament vakolatini kengaytirish va qonun

chiqaruvchi hamda ijroiya hokimiyatlari o‗rtasidagi muvozanatni saqlash bilan bog‗liq masalalarni hal

qilishda muhim ahamiyat kasb etdi. Boshqacha aytganda, Konstitutsiya bir ijtimoiy-siyosiy tizimdan

boshqa tizimga larzalarsiz o„tishga yordam berdi, “o„zbek modeli”ning mustahkam huquqiy asosiga

aylandi.

Konstitutsiya barqaror bo‗lishi kerak, ammo u mutlaq o‗zgarmas, qotib qolgan dogma ham emas.

U hayotga mos va xos ravishda, mamlakat taraqqiyotining burilish pallalari va xalq istak-xohishlariga

ko‗ra muayyan tartibda o‗zgartirib turiladi. Bosh qomusimizning hayotiyligi ham aslida shunda. Hozirga

qadar Konstitutsiyaga 6 marta o‗zgartishlar kiritildi. Ushbu o‗zgartirishlar jamiyatda ijtimoiy islohotlar

tadrijiy yo‗l bilan jadal amalga oshirilayotganligini anglatadi. Bu borada Konstitutsiyani o‗rganish

borasida Prezidentimiz 2001 yil 4 yanvarda qabul qilgan ―O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‗rganishni tashkil etish to‗g‗risida‖gi farmoyishining ahamiyati nechog‗li yuksak ekanini e‘tirof etish

joiz.

Sud-huquq tizimidagi islohotlar. O‗zbekistonda amalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi

islohotlarni shartli ravishda quyidagi 5 bosqichga bo‗lish maqsadga muvofiq:

Birinchi bosqichda (1991-1995 yillar) – sud-huquq tizimini isloh kilishning milliy strategiyasi

belgilab olindi va konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. Bunda Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul

96

qilinib, respublikadagi davlat idoralarining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijroiya va sud

hokimiyatiga ajratish tartibi asosida qurilishi belgilab berildi.

Bundan tashqari, jahon tajribasi hisobga olingan holda mamlakatimizda birinchi marta

Konstitutsiyaviy sud hamda xo‗jalik sudlari tashkil etildi. O‗zbekiston Respublikasining ―Prokuratura

to‗g‗risida‖gi (1992), ―Sudlar to‗g‗risida‖gi (1993) qonunlari, Xo‗jalik-protsessual kodeksi (1993),

Jinoyat kodeksi (1994), Jinoyat-protsessual kodeksi (1994), Ma‘muriy javobgarlik to‗g‗risidagi kodeksi

(1994), ―Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan hatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga

shikoyat qilish to‗g‗risida‖gi (1995), ―Konstitutsiyaviy sud to‗g‗risida‖gi (1995) va boshka qonunlar

qabul qilindi.

Ikkinchi bosqichda (1996 – 1999 yillar) – mavjud tajriba va qonunchilikni tahlil kilish asosida

sud-huquq tizimi islohotlarini chuqurlashtirish, odil sudlov tizimini demokratlashtirish, sud jarayonida

ayblov va himoyaning amalda tengligini ta‘minlash maqsadida advokatura mavqeini ko‗tarishga

qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirildi.

Ushbu bosqichda O‗zbekiston Respublikasining Fukarolik kodeksi (1996), Fuqarolik-protsessual

kodeksi (1997), Jinoyat-ijroiya kodeksi (1997), yangi tahrirdagi Xo‗jalik-protsessual kodeksi (1998),

―Advokatura to‗g‗risida‖gi (1997), ―Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy

himoyasi to‗g‗risida‖gi (1998) qonunlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‗zbekiston

Respublikasi xo‗jalik sudlari tarkibini takomillashtirish to‗g‗risida‖gi hamda ―Xo‗jalik sudlari qarorlari

ijrosini ta‘minlashga oid chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi farmonlari qabul qilindi.

Uchinchi bosqichda (2000 – 2004 yillar) – sudlarni ixtisoslashtirish, jinoiy jazolarni

liberallashtirish, odil sudlov sifatini oshirish, ishlarni ko‗rish muddatlarini qisqartirish, fuqarolik va

jinoiy ishlarni ko‗rib chiqishning apellyasiya tartibini joriy etish, kassatsiya tartibini isloh qilish, sud

qarorlari ijrosini ta‘minlashni takomillashtirishning huquqiy mexanizmlari yaratildi.

―Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‗g‗risida‖gi (2001), ―Jinoiy jazolarning

liberallashtirilishi munosabati bilan O‗zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi, Jinoyat- protsessual

kodeksi hamda Ma‘muriy javobgarlik to‗g‗risidagi kodeksga o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritish

haqida‖gi (2001) qonunlari, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 19 mart kungi

―O‗zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi va

―Sudyalarni tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo‗yicha Oliy malaka komissiyasini tuzish

to‗g‗risida‖gi farmonlari qabul qilindi.

To„rtinchi bosqichning (2005 – 2010 yillar) asosiy vazifalari – mustaqillik yillarida to‗plangan

tajribani tahlil etish va umumlashtirish, sudlarning haqiqiy mustaqilligi va erkinligini, insonning yashash

huquqi hamda boshqa konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini ta‘minlash, sud va huquqni muhofaza

qilish organlari xodimlarining mas‘uliyatini kuchaytirish bo‗yicha huquqiy asoslarni takomillashtirish

va aniq chora-tadbirlarni belgilashdan iborat bo‗ldi.

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 10 martdagi ―Jamiyatni demokratlashtirish va

yangilash, mamlakatni isloh qilish hamda modernizatsiyalash maqsad va vazifalarini amalga oshirish

Dasturi to‗g‗risida‖gi PQ-24-sonli qarori bilan cud-huquq tizimini isloh qilish va yanada

erkinlashtirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo‗nalishlarini amalga oshirish Konsepsiyasi

tasdiqlandi.

Mazkur Konsepsiyada belgilab berilgan ustuvor yo‗nalishlarning hayotga tatbiq etilishi borasida

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining qator farmon, qaror va farmoyishlari qabul qilindi.

1. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 1 avgustdagi “O„zbekiston Respublikasida

o„lim jazosini bekor qilish to„g„risida”gi Farmonida o„lim jazosining jinoiy jazo turi sifatida bekor

qilinishi va uning o„rniga umrbod yoki uzoq muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi kiritilishi

nazarda tutilgan.

97

2. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya

berish huquqini sudlarga o„tkazish to„g„risida”gi Farmoniga ko„ra, jinoyatni sodir etishda gumon

qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqining sudlar

vakolatiga o„tkazilishi belgilandi.

3. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 8 noyabrdagi “YUridik kadrlarni

tayyorlash va qayta tayyorlash o„quv dasturlarini tahlil qilish va baholash bo„yicha ishchi guruhini

tuzish to„g„risida”gi Farmoyishi bilan asosiy e‟tibor sud va huquqni muhofaza qilish organlari

xodimlari mas‟uliyatini kuchaytirishga qaratildi.

Mamlakatimizda advokatura faoliyatini demokratik tamoyillar asosida isloh qilish, ayblov va

himoyaning tengligiga amalda erishish uchun bir qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bu boradagi

dastlabki hujjatlar sifatida ―Advokatura to‗g‗risida‖gi va ―Advokatlik faoliyatining kafolatlari va

advokatlarning ijtimoiy muhofazasi to‗g‗risida‖gi qonunlarni keltirish mumkin. SHuningdek,

O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yilning 1 maydagi ―O‗zbekiston Respublikasida

advokatura institutini yanada isloh qilish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖gi Farmoni sud-huquq tizimini

liberallashtirish jarayonining mantiqiy davomi bo‗ldi.

Beshinchi bosqich (2010 yildan keyin). O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining O‗zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatning qo‗shma majlisidagi ―Mamlakatimizda

demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖

mavzusida qilgan ma‘ruzasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqib, amalga oshirilgan

tadbirlarni qayd etish mumkin. Hozirgi kunda Konsepsiyada ta‘kidlangan takliflar asosida:

1) O„zbekiston Respublikasining “Tezkor-qidiruv faoliyati to„g„risida”gi Qonuni (qabul qilingan

sana 25.12.2012; kuchga kirish sanasi 26.12.2013);

2) O„zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to„g„risida”gi qonunga o„zgartish

va qo„shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 24.12.2012, kuchga kirish sanasi

25.12.2012);

3) O„zbekiston Respublikasining “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish munosabati bilan

O„zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o„zgartish va qo„shimchalar kiritish

to„g„risida”gi Qonuni (qabul qilingan sana 18.09.2012, kuchga kirish sanasi 19.09.2012);

4) “Mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinadigan normativ-huquqiy

hujjatlar loyihalarini tayyorlash, yuridik-texnik rasmiylashtirish va huquqiy ekspertizadan o„tkazish

tartibi to„g„risida”gi Yo„riqnoma (O„zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2013 yil 1

fevralda ro„yxatdan o„tkazildi, ro„yxat raqami 2420);

5) O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 2 avgustdagi “Sud tizimi xodimlarini ijtimoiy

muhofaza qilishni tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to„g„risida”gi Farmoni;

6) O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 29 dekabrdagi “O„zbekiston Respublikasi

Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo„yicha oliy malaka

komissiyasi faoliyatini takomillashtirish to„g„risida”gi Farmoyishi;

7) O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 10 dekabrdagi “Sudlar faoliyatiga

zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to„g„risida”gi Qarori.

Xulosa qilish mumkinki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan sud-huquq tizimi islohoti doimiy

rivojlanib borish xususiyatiga ega bo‗lib, davlatning strategik maqsadi va ijtimoiy taraqqiyotning asosiy

yo‗nalishlarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.

Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish. Bu borada 2012 yilning asosiy yakunlari va 2013 yilda

O‗zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan O‗zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida rivojlantirishning quyidagi eng muhim ustuvor vazifa

va yo‗nalishlari belgilab berildi:

98

– iqtisodiy o„sishning barqaror yuqori sur‟atlarini, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va

mamlakat iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish;

– iqtisodiyotni va uning etakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan

yangilashni jadallashtirish, bu boradagi ishlar ko„lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni

diversifikatsiya qilish;

– yo„l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish;

– mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim

sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish hamda xorijiy investitsiyalarni

keng jalb etish, ishbilarmonlik muhiti jozibadorligini yanada kuchaytirish;

– yangi ish o„rinlari tashkil etish va mamlakatimiz aholisi bandlik darajasini yanada oshirish;

– aholining hayot darajasi va sifatini izchil oshirib borishni ta‟minlash.

Jahon xo‗jaligida globalizatsiya jarayonlarining chuqurlashuvi sharoitida milliy iqtisodiyotlarning

o‗zaro bog‗liqligi kuchaymoqda. Bu o‗z navbatida jahon bozorida raqobat muhitini oshirib, moliyaviy

beqarorlik davlatlarni milliy iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish hisobidan barqaror iqtisodiy

rivojlanish yo‗llarini izlashga undamoqda. 2000 – 2012 yillarda erishilgan iqtisodiy o‗sishning eng

muhim belgisi uni barqaror darajaga egaligi hisoblanadi. Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, ―bizning

qanday og‗ir qiyinchiliklar, muammo, tahdid va sinovlarni engib o‗tishimizga to‗g‗ri kelgani

hammamizga yaxshi ma‘lum. Lekin bularning barchasiga qaramasdan, O‗zbekiston iqtisodiyoti

20 yil davomida 3,5 barobardan ziyod o‗sdi. Agarki shu davrda mamlakatimiz aholisi qariyb 9

million kishiga ko‗payib, 30 millionga yaqinlashib borayotganini inobatga oladigan bo‗lsak,

o‗tgan davr mobaynida yalpi ichki mahsulotning jon boshiga 2,5 barobar oshganining o‗zi ko‗p

narsadan dalolat beradi. Bu haqda so‗z borganda, 2008 yildan buyon davom etayotgan global

moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida O‗zbekistonda 2008-2012 yillarda, ya‘ni oxirgi besh yilda

yalpi ichki mahsulotning yillik o‗sish sur‘ati dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida 8,2 foizdan kam

bo‗lmagan darajani tashkil etgani, makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarning barqarorligi va

mutanosibligi, davlat byudjeti va to‗lov balansining profitsit bilan bajarilishi, eksport va oltin-

valyuta zahiralarining ko‗payishi ta‘minlanayotganini aytishning o‗zi kifoya. Osiyo taraqqiyot

bankining ma‘lumotlari bo‗yicha, mamlakatimiz aholisining daromadlari keyingi uch yilda 3

barobar ko‗paygan‖.

6-rasm. YAlpi milliy mahsulotning o„sish sur‟ati (% hisobida).

YAIMning yillik o‗sish sur‘ati 10 %zdan kam bo‗lmasa, mamlakat YAIM hajmi 7 yilda 2 marta

ko‗payadi. O‗zbekiston hukumati mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov rahbarligida 2005 yildan

boshlab amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va chuqur tarkibiy o‗zgarishlarni

amalga oshirish siyosatini ana shu talablarni hisobga olgan holda ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli amalga

oshirmoqda (6-rasm).

Ta‘lim tizimidagi keng ko‗lamli islohotlarning mohiyati va ahamiyati. O‗zbekistonda olib

borilayotgan islohotlardan maqsad yurtimizda sog‗lom va barkamol, bilimli, yuksak ma‘naviy-axloqiy

fazilatlarga ega bo‗lgan avlodni shakllantirishdan iborat. Aynan shu maqsadga erishish uchun

mamlakatimizda 1997 – 2010 yillarda keng miqyosdagi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga

oshirildi. Uning zamirida aholining uzluksiz ta‘lim olishini ta‘minlash, 12 yillik majburiy ta‘limga,

jumladan, 9 yillik maktab ta‘limi va undan keyingi 3 yillik o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limiga

bosqichma-bosqich o‗tildi. Bu davr oralig‗ida 1500 dan ziyod o‗rta maxsus kasb-hunar kollejlari va

akademik litseylar qurib bitkazildi. Ta‘limning barcha bosqichlarida o‗quv dasturlari qayta ko‗rib

99

chiqildi va zamonaviy xalqaro talablarga mos holga keltirildi. 2004 – 2010 yillarda Maktab ta‘limini

rivojlantirish umummilliy davlat dasturi amalga oshirildi. Bu davr mobaynida 7800 tadan ziyod

umumta‘lim maktabi yangitdan qurildi, ta‘mirlandi va rekonstruksiya qilindi, ularning umumiy soni esa

9860 taga etdi.

―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni.

O‗zbekistonning o‗ziga xos taraqqiyot yo‗li – ―o‗zbek modeli‖ o‗tgan davr mobaynida

yurtimizda yashayotgan har bir inson, oila, butun jamiyatimiz hayotida sinovdan o‗tib, barcha yutuq va

muvaffaqiyatlarimizning bosh mezoniga aylandi. Ayniqsa, ―o‗zbek modeli‖ mamlakatimizning jahon

hamjamiyatidagi o‗rni va nufuzi yanada mustahkamlanib borayotgan ayni kezlarda dunyoning taraqqiy

topgan demokratik davlatlar safidan joy olishdek ulug‗ maqsad ro‗yobiga ishonchimizni orttirmoqda.

Bu kabi ulkan marralarni zabt etishning mas‘uliyatini teran anglash, unga daxldorlikni chuqur his

etgan holda munosib yashash uchun safarbar etib kelinayotgan zarur imkoniyatlar jarayonida, avvalo,

mustaqil va erkin fikrlaydigan, dunyo ilm-fani yutuqlarini puxta o‗zlashtirgan, zamon bilan hamnafas

sog‗lom va barkamol avlodni tarbiyalash masalasiga davlat siyosati darajasida ustuvor ahamiyat

berilmoqda. Mustaqillikning ilk davridan boshlab bu ezgu maqsad yo‗lida ta‘lim-tarbiya, sog‗liqni

saqlash, sport sohalari rivojiga oid tizimli islohotlarning amalga oshirib kelinayotgani mamlakatimiz

yoshlarini bugungi va ertangi hayotimizning hal qiluvchi kuchiga aylanishi uchun mustahkam poydevor

bo‗lmoqda.

Har bir yurtning kuch-qudrati, intellektual salohiyati ta‘lim tizimidagi islohotlarda namoyon

bo‗ladi. YUrtboshimizning ―YUksak marralarni ko‗zlagan har qanday millat, xalq uchun ta‘limni

rivojlantirish hayot va mamot masalasidir‖ degan so‗zlari zamirida ayni hayotiy haqiqat borligi ta‘lim-

tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan islohotlarda o‗z tasdig‗ini topmoqda. Zero, fan-ta‘lim jadal

rivojlanib, inson tafakkurining yangi qirralari kashf etilayotgan ayni paytda O‗zbekiston ta‘lim modeli

ana shunday yutuqlarga integratsiyalashuv imkoniyatini berayotgani diqqatga sazovordir. Bu borada

mamlakatimiz bosib o‗tgan yo‗l va bugungi kunimizni muqoyasa etsak, ayni yo‗nalishdagi

muvaffaqiyatli qadamlarimiz zalvorini yanada kengroq tasavvur etamiz.

Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan esa ta‘lim-tarbiya sohasining yaxlit, uzluksiz tizimini

shakllantirish va mustahkamlash, jumladan, umumiy o‗rta ta‘limdan boshlab o‗rta maxsus, kasb-hunar

hamda oliy ta‘limgacha bo‗lgan barcha bosqichlarda yuksak bilimli, malakali kasb tayyorgarligiga ega

bo‗lgan avlodni tarbiyalash jarayonini tubdan isloh qilish va uni jahon talablari asosida takomillashtirish

ishlari izchil yo‗lga qo‗yildi. Ayniqsa, uzluksiz ta‘lim tizimida kadrlar tayyorlash milliy modelini joriy

etishning me‘yoriy va ilmiy-nazariy asosi bo‗lgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining qabul qilinishi

muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur andoza uzluksiz ta‘lim orqali yosh avlodni yuksak ma‘naviyatli,

kasb-hunarli, Vatan ravnaqiga munosib ulush qo‗shadigan, xalq farovonligi yo‗lida xizmat qiladigan,

mustaqillik tamoyillariga sodiq barkamol avlodni tarbiyalashdek ezgu maqsadga xizmat qiladi. Eng

muhimi, ta‘lim tizimidagi uzluksiz milliy model maktabgacha ta‘lim, umumiy o‗rta ta‘lim, o‗rta

maxsus, kasb-hunar ta‘limi, oliy ta‘lim, oliy o‗quv yurtidan keyingi ta‘lim tizimini kompleks ravishda

qamrab olganligi bilan xarakterlidir. Bunda, eng muhimi, kadrlar tayyorlash tizimida tashkil etiladigan

ta‘lim-tarbiya jarayonining zamon talablariga mos ravishda tashkil etilishi ta‘minlanmoqda.

Mamlakatimizda jahonning etakchi oliy o‗quv yurtlari filiallari tashkil etilgani yurtimizda ilm-fan

sohasidagi ilg‗or yutuq va tajribalarni keng ommalashtirish, kadrlar malakasi va mahoratini

yuksaltirishda alohida o‗rin tutmoqda. SHu nuqtai nazardan olib qaraganda, ayni vaqtda Toshkent

shahrida faoliyat ko‗rsatayotgan Xalqaro Vestminster universiteti, Turin politexnika universiteti,

Singapur menejmentni rivojlantirish instituti, M.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universiteti,

100

G.V.Plexanov nomidagi Rossiya davlat iqtisodiyot universiteti, I.M.Gubkin nomidagi Rossiya neft va

gaz universitetining filiallarida talabalar jahon ta‘limi standartlari bo‗yicha ta‘lim olayotgani e‘tiborga

molikdir. SHuningdek, ta‘lim muassasalarining Evropadagi ta‘lim jamg‗armasi, Germaniyadagi

Texnikaviy hamkorlik tashkiloti, YAponiyadagi JAYKO xalqaro tashkiloti, Koreyaning KOYKA

agentligi, YUNESKO, Jahon banki, TASIS-TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSH, Angliya, Fransiya,

YAponiya, Xitoy va boshqa davlatlar oliy ta‘lim vazirliklari bilan hamkorlik tobo

Kadrlar tayyorlash milliy modelidan mustahkam o‗rin olgan jismona sog‗lom, ma‘nan barkamol

shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish ezgu g‗oyasi mamlakatimizda aholi, ayniqsa, yoshlarning

salomatligini mustahkamlash va muhofaza qilish, sog‗lom turmush tarzini shakllantirish borasida olib

borilayotgan keng ko‗lamli chora-tadbirlar samarasida h am o‗z aksini topmoqda. ra kengayib

bormoqda.

101

SEMINARLAR UCHUN MATERIALLAR

1 – mavzu. Milliy g‗oyaning nazariy-metodologik Milliy g‗oya va mafkura paradigmalarini

shakllantirishning nazariy-metodologik masalalari.

Mavzuning maqsadi: Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari to‗g‗risida to‗liq

tushuncha xosil qilish.

Talaba bilishi lozim: 1. G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon bo‗lish

shakllari va rivojlanish xususiyatlari.

2.Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va predmeti.

3.Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.

4.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari

Motivatsiya: Milliy g‗oyaning jamiyat hayotidagi o‗rni, insoniyat taraqqiyotida turli xil g‗oyalarning va

mafkuralar turlarining yaratilishi, ularning asoslari qaerdaligini bilishdan iborat.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, milliy g‗oya: asosiy tushuncha va

tamoyillar,psixologiya hamda dinshunoslikning 6,7-mavzulari bilan bog‗liq.

Dars usullari

O‗quv topshiriq:

Berilgan ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida blits o‗yin o‗tkaziladi. Ushbu

o‗yinda talabalar guruhlarga bo‗lingan xolda jadvalni to‗ldirishlari kerak.

Jadval algoritmik ketma-ketlikda to‗ldiriladi. Avval talaba yakka xolda fikrlarning ketma-

ketligini belgilaydi so‗ngra gurux bilan ketma-ketligini belgilaydi. O‗qituvchi tomonidan to‗g‗ri ketma-

ketlik e‘lon qilinganidan keyin talaba yakka va guruxdagi xatosini to‗g‗rilaydi. Katta sondan kichigini

ayiradi. Jami ballar soni xisoblanadi. Kam natija to‗g‗ri javob xisoblanadi.

Gurux

baxosi

Gurux

xatosi

To‗g‗ri

javob

YAkka

xato

YAkka

baxo

Fikrlar tartibi

Paradigma nima?

Milliy dunyoqarash

―Fikrga qarshi fikr, g‗oyaga qarshi

g‗oya, jaxolatga qarshi ma‘rifat

bilan kurashish‖ iborani qanday

tushinasiz?

Inson faolligi

G‗oyalar shakllanishi

Milliy mafkura va dunyoqarash

Diniy e‘tiqod

Milliy mentalitet

Xalq e‘tiqodi shakllanadi

Milliy ong

102

Ozodlik

Ijtimoiy – siyosiy g‗oyalar va

plyuralizm

Nazorat savollari:

1.G‗oya va mafkura tushunchasining mohiyati, mazmuni, namoyon bo‗lish shakllari va rivojlanish

xususiyatlarito‗g‗risida nimalarni bilasiz?

2. Ideologiyaning tadqiqot ob‘ekti va predmetini ayting.

3. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyati.

4.Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.O‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: «O‗zbekiston», 2010.

2.Karimov I.A. ―YUksak ma‘naviyat - engilmas kuch‖. - T.: Ma‘naviyat. 2008.

3.Karimov I.A. O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va

taraqqiyot kafolatlari. T.6. T.: «O‗zbekiston», 1997. 125-135, 149-162-betlar.

4.Karimov I.A. Barkamol avlod - O‗zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.6. T.: «O‗zbekiston», 1997.

324-346-betlar.

5.Karimov I.A. Jamiyat mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat etsin. T.7. T.:

«O‗zbekiston», 1999. 84-102-betlar.

6.Karimov I.A. «Milliy g‗oya: asosiy tushuncha va tamoyillar: asosiy tushuncha va tamoyillar»

risolasiga so‗z boshi. T.9. T.: «O‗zbekiston», 2001. 220-224-betlar.

7.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining «Milliy g‗oya targ‗iboti va ma‘naviy-ma‘rifiy ishlar

samaradorligini oshirish to‗g‗risida»gi qarori. «Xalq so‗zi» gazetasi. 2006 yil 26 avgust.

8.Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy- mafkuraviy, g‗oyaviy asoslari) -

T.:―Istiqlol‖, 2003.

9.Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.

10.O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.: ―Akademiya‖,

2010.

11.O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,

erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.

2 – mavzu. Jamiyat taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari va mafkuraviy tamoyillari

Mavzuning maqsadi: Turli xil g‗oya va mafkuralarning tarixiy va nazariy asoslari to‗g‗risida to‗liq

tushuncha xosil qilish.

Talaba bilishi lozim:

1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari.

2.Inson omili to‗g‗risidagi dastlabki g‗oyaviy-siyosiy qarashlar:

3.Milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining yaratilishi, uning ijtimoiy- falsafiy asoslari.

Motivatsiya: G‗oya va mafkuralarni aosiy mazmuniga qarab bo‗linish sabablari, inson omilini o‗rnini

bilishdan iborat.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari, pedagogika , psixologiya kabi fanlar bilan

bog‗liq.

103

O‗quv topshiriq:

«Nima uchun?» texnikasidan foydalanib savolning javoblarini jadval-sxemalariga yozib

to„ldirish.

«Nima uchun?» «Nima uchun?» «Nima uchun?»

«Nima uchun?» «Nima uchun?»



―Нима учун билим ва

адолат

биргаликда

бўлиши

керак?‖

―Нима учун

И.А. Каримов

миллий

ғоянинг

асосчиси?‖

104

T – sxema jadvali asosida I.A. Karimovning Milliy g‗oyani boyitgan asosiy asarlari? savolining

muhokamasi

echimlar muommolar

Nazorat savollari:

1.G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari qanday?

2.Milliy va umuminsoniy g‗oyalar, ularning rivojlanish xususiyatlari. G‗oyalarning harakatlantiruvchi

motivlari va mexanizmlarini mohyatini tushuntiring.

3.Davlat va jamiyat qurilishiga doir dastlabki g‗oya va mafkuralar qaysi?

4.―Ijtimoiy tuzum‖ tushunchasi. Adolatli tuzum, demokratik jamiyat g‗oyalarining ijtimoiy-tarixiy

ildizlari va rivojlanish bosqichlarini ko‗rsating.

5.Modernizm, uning g‗oyaviy-mafkuraviy mazmuni nimadan iborat?

Foydalanilgan adabiyotlar:


2.Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.


4.Mistiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.

5.Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun darslik). -


3 - mavzu. Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

Mavzuning maqsadi:. G‗oyaviy kurash sharoitida milliy g‗oyaga ehtiyojning ortib borishini

ko‗rsatishdan iborat


1.Milliy istiqlol g‗oyasining strategik yo‗nalishlari, vazifalari va istiqbollari.

2.Milliy istiqlol g‗oyalari va mafkurasining dunyoviy xarakteri va uni takomillashtirish

kafolatlari.

3. Milliy ideologiyaning mazmun-mohiyatini.

4.Davlat va jamiyat qurilishing g‗oyaviy-mafkuraviy masalalari.

Motivatsiya:.mafkuraviy kurashlar avj olgan hozirgi davrda milliy g‗oyaning istiqbollari vazifalarini,

kelajakni bilish.


bog‗liq.

O‗quv topshiriq:

«Blits-so‗rov» savollarining jadvali savol-javob vaqtida to‗ldiriladi

105

№ Savollar Javoblar

1. Milliy mafkura - mamlakatimizda yashayotgan barcha

fuqarolarniig burch va mas‘uliyatini qay darajada ado etayotganini

belgilaydigan ma‘naviy mezonini ko‗rsating.

2. Milliy mafkuraning tamal toshini qo‗ygan tarixiy shaxs kim?

3. Umuminsoniy qadriyatlarning mazmun - mohiyati,?

4. Komillikning asosiy mezonlari?

5. Umuminsoniy qadriyatlar deganda nimani tushunasiz?

6. Mafkuraviy poligon tushunchasi nimani anglatadi?

7. G‗oyaviy kurash natijalari.

8. G‗oyaviy kurash salbiy oqibatlari

―G‗oya va mafkuralarni turkumlashtirish tamoyillari, ularning yo‗nalishlari?‖savolini

FSMU jadvalida echish:

Savol O‗zbekistonda davlat va jamiyat qurilishiga doir

g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlarning rivojlanish

bosqichlari

(F)Fikringizni bayon eting

(S)Fikringiz bayoniga sabab

ko‗rsating

(M)Ko‗rsatgan sababingizni

isbotlovchi dalil keltiring

(U)Fikringizni umumlashtiring

2. Milliy g„oya g„oyaviy kurash doirasida umumxalq manfaatlarning ifodasimi?

T – sxema asosida savollarga ―Ha‖ yoki ―yo‗q‖ javobi beriladi.

1. Mamlakat mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi.

2. YUrt tinchligi, davlatning harbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, infor-matsion tahdidlardan

muhofaza etilishi.

3. Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‗layotgan kurashlar ko‗p narsani hal

qiladi.

4. YOt mafkuraviy ta‘sirga ayrim yoshlar kirib ketmasligi uchun mafkuraviy immunitetni kuchaytirish

kerak.

5. Mamlakatda fuqarolararo va mamlakatlararo totuvlik, ijtimoiy bar-qarorlik muhitini ta‘minlash.

6. Odamning qalbida ikkita kuch - bundyokorlik va vayronkorlik hamisha o‗zaro kurashadi.

7. Har bir oila va butun xalqning farovonligi.

106

8. Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyil-lariga amal qilish.

9. Qudratli davlatlar, ayrim siyosiy markazlar inson ongini zabt etib, o‗ziga qaratish uchun

kurashmoqda.

10. Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim

salbiy holatlar mafkuraviy bo‗shliq tufayli yuz bermoqda.

Xa Yo‗q

Nazorat savollari:

1. Milliy — ma‘naviy kadriyatlarning ko‗rinishlarini qaysilar

2.Milliy mentalitet tushunchasi qanday

3.Milliy mafkuraning dunyoviy xarakteri qanday?

4. Milliy g‗oyaning umumbashariy tamoyillari qaysilar?

5.Mafkuraivy poligonlar tushunchasini tushuntiring.

6.Inson qalbi va ongi uchun kurash tushunchasini g‗oyaviy manipulyasiya bilan aloqadorligi.


1.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.






. (2 – mashg„ulot)

Mavzuning maqsadi:. G‗oyaviy kurash sharoitida milliy g‗oyaga ehtiyojning ortib borishi


1.O‗zbekiston tarixidagi dastlabki g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlar.

2.O‗zbek milliy davlatchilik mafkurasining ijtimoiy-siyosiy mohiyati va rivojlanish bosqichlari.

3. Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning milliy davlatchilik mafkurasining

shakllanishidagi o‗rni.

4. Islom Karimovning davlat va jamiyat qurilishiga doir g‗oyaviy-mafkuraviy qarashlari


kelajakni bilish.


bog‗liq.

.

O‗quv topshiriq:

107

―Nima uchun ?‖ texnikasidan foydalanib ―Ezgu fikr , ezgu so‗z , ezgu amal g‗oyalari, ularning

milliy davlatchilik mafkurasining shakllanishidagi o‗rni qanday va nima uchun?‖ savolini

echish.



O‗quv topshiriq:

2. Milliy g„oya g„oyaviy kurash doirasida umumxalq manfaatlarning ifodasimi?

T – sxema asosida savollarga ―Ha‖ yoki ―yo‗q‖ javobi beriladi.

1.Mamlakat mustaqilligi, hududiy yaxlitligi, sarhadlar daxlsizligi.

2.YUrt tinchligi, davlatning harbiy, iqtisodiy, g‗oyaviy, ekologik, infor-matsion tahdidlardan muhofaza

etilishi.

3.Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‗layotgan kurashlar ko‗p narsani hal

qiladi.

4.YOt mafkuraviy ta‘sirga ayrim yoshlar kirib ketmasligi uchun mafkuraviy immunitetni kuchaytirish

kerak.

5.Mamlakatda fuqarolararo va mamlakatlararo totuvlik, ijtimoiy bar-qarorlik muhitini ta‘minlash.

6.Odamning qalbida ikkita kuch - bundyokorlik va vayronkorlik hamisha o‗zaro kurashadi.

7.Har bir oila va butun xalqning farovonligi.

8.Jamiyatda adolat ustuvorligi, demokratiya, o‗z-o‗zini boshqarish tamoyil-lariga amal qilish.

9.Qudratli davlatlar, ayrim siyosiy markazlar inson ongini zabt etib, o‗ziga qaratish uchun kurashmoqda.

10.Mafkura dunyosida bo‗shliqqa yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi. CHunki hozirgi paytda ro‗y berayotgan ayrim

salbiy holatlar mafkuraviy bo‗shliq tufayli yuz bermoqda.

Xa Yo‗q

O‗quv topshiriq:

―Эзгу фикр , эзгу сўз

, эзгу амал ғоялари,

уларнинг миллий

давлатчилик

мафкурасининг

шаклланишидаги

ўрни қандай ва

нима учун?‖

108

―Muammoli savolni yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar asosida echish.

―Muammoli vaziyat turi‖ ―Muammoli vaziyat‖ sabablari Vaziyatdan chiqib ketish

xarakatlari

1. Mafkuraviy tarbiyaning

zaruriyati nimada?

Yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar:

G„oyaviy tarbiya; mafkuraviy tarbiya; targ„ibot-tashviqot; bog„cha, maktablar; maxalla, oila,

mexnat jamoalari, siyosiy partiyalar; nodavlat tashkilotlari; ommaviy axborot vositalari; aloqa

kommunikatsiyalari; ilm- fan; milliy urf-odatlar, marosimlar va bayramlar va h.z

Nazorat savollari:

1. Zardo‗shtiylik ta‘limotida mafkuraviy qarashlar qay tarzda ifodalanadi?

2. Jamiyat manaviy xayotini takomilashtirishda milliy g‗oyaning roli qanday?

3. Nima uchun g‗oyaviy kurash - O‗zbekiston jamiyati uchun xavf – xatar tug‗dirmoqda?

4.Mamlakatni modernizatsiyalashtirish jarayonida milliy g‗oyaga bo‗lgan extiyojni ortirishi

5. Ma‘naviyat, fan va ta‘lim-tarbiya sohalaridagi islohotlarning maqsad-muddaolari

6. Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari

7. Hozirgi davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha

dunyoqarashni shakllantirish


1.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002.






6.Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi. -T.: 2002

4-mavzu. Mustaqillik tafakkuri va yangi dunyokarashni shakllantirishning milliy g‗oyaviy

negizlari.

Mavzuning maqsadi:. Ellat, millat, fuqaro tushunchalar dialektikasi to‗g‗risida bilimlarni xosil qilish,

mustaqillikni mustahkamlash borasida bilimlarni ko‗paytirish.


1.Hozirgi davrda g‗oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning tarixiy zaruriyati, imkoniyatlari va muammolari.

2.G‗oyaviy ta‘lim-tarbiya tamoyillari. ―Mustaqillik tafakkuri‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va

namoyon bo‗lish xususiyatlari.

3.―YAngi dunyokarash‖ tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va namoyon bo‗lish xususiyatlari.

4.Mamlakatimizda iktisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari


109

kelajakni bilish.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari,O‗zbekiston tarixi, pedagogika , psixologiya

kabi fanlar bilan bog‗liq.

FSMU texnologiyasi yordamida “Mustaqillik tafakkuri, uning mazmun - mohiyati namoyon

bo„lish xususiyatlari ?”savolini yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar asosida echish:

Yo‗naltiruvchi uslubiy tavsiyalar: Rivojlanishda, ilm-fan taraqqiyotida, milliy g‗oya: asosiy

tushuncha va tamoyillar va mafkurasining bosh va asosiy g‗oyalarida, allomalarni etishib chiqishida,

ma‘nviy qadriyatlarda, mudofaa qobiliyatini mustaxkamlashda, mulkdorlar sinfini shakllantirishda,

ijtimoiy faollikni oshirishda xamkorlikni shakllantirishda, ijtimoiy adolatni o‗rnatishda va x.z.

Savol “Mustaqillik tafakkuri, uning mazmun -

mohiyati namoyon bo„lish xususiyatlari nimadan

iborat?”

(F) Fikringizni bayon eting

(S) Fikringiz bayoniga sabab ko‗rsating

(M) Ko‗rsatgan sababingizni isbotlovchi

dalil keltiring

(U) Fikringizni umumlashtiring

O‗quv topshiriq:

“KLASTER” YORDAMIDA IZOHLANG

Ma‘naviy qadriyatlar va

milliy o‗zlikni anglashning

shakllari

Davlatchilikni

shakllantirish va mudofaa

qobiliya-tini

mustahkamlash

Bozor munosabatlari-ni

qaror toptirish va

mulkdorlar sinfini

shakllantirish

Demokratik institut-larni va

fuqarolik jamiyati asoslarini

shakllantirish

Mustaqillik tafakkuri Kuchli ijtimoiy siyosat va

aholi ijtimoiy faolligini

oshirish

Inson salohiyati, ijtimoiy va

ishlab chiqarish

infrastrukturasi

Keng ko‗lamli o‗zgarishlar

va hamkorlik kafolatlari

Jahon

hamjamiyati bilan

hamkorlik

O‗quv topshiriq:

―T – sxema‖

110

O‗zbekiston mustaqilligiga xavf soladigan millatchilik xavf xatarini belgilang.

Birlamchi Ikkilamchi

Nazorat savollari:

1. G‗oyaviy – mafkuraviy munosabatlarni muqobillashish deganda nima tushunasiz?

2. Muvofiqlashish tendensiyasi xamda ularning qonuniyatlarini qanday tushunasiz?

3. "Mustaqillik tafakkuri‖tushunchasini tushuntiring?

4. Tolerantlik deganda nima nazarda tutiladi?

5. ―YAngi dunyoqarash‖ tushunchasini tushuntirib bering?

6. Hozirgi davrda jamiyatimiz a‘zolari, ayniqsa yoshlarda mustaqillik tafakkuri va yangicha

dunyoqarashni shakllantirishda samarali natijalarga erishlayotgani

7. Mamlakatimizda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy barqarorlikning ma‘naviy-ma‘rifiy negizlari


1. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish.

-T.:Uzbekiston, 2010.

2. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002


4.Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007


.

5–mavzu. Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.O‗zbek iqtisodiy

modelini shakllantirish va amalga oshirish .

Mavzuning maqsadi:. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirish to‗g‗risida bilimlarni

shakllantirish.


1.O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish.

2.Bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning tamoyillari va qonuniyatlari.

3.―O‗zbek modeli‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy asoslari va ijtimoiy-siyosiy mohiyati.

4.―O‗zbek modeli‖ - SHarqona demokratik jamiyat qurishning o‗ziga xos konsepsiyasi.

Motivatsiya:. O‗zbekistonda ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish zaruriyatini bilish.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: ma‘naviyat asoslari,O‗zbekiston tarixi, pedagogika, iqtisodiyot

nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq

«Blits-so‗rov» savollarining jadvali savol-javob vaqtida to‗ldiriladi


1. Ijtimoiy - iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor yo‗nalishlari va

111

vazifalarini ayting?

2. Axolini turmush darajasini baholashning qanday mezonlari

mavjud?

3. Modernizatsiya, globallashuv,optimallashtirish tushunchalariga

ta‘rif bering?

4. ―O‗zbek modeli‖ning konseptual mazmunini qanday tushunasiz?

5. Davlat – bosh islohatchi tamoyilini tushuntiring?

6. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyoti va SHarqona demokratiya

tushunchalarini izohlang?

7. Demokratik g‗oyalarning rivojlanish xususiyatlari bo‗yicha

gapiring?

«Kaskad» texnikasi

Ushbu texnologiya g‗oyalar tizimini ishlab chiqishga ko‗mak beradi:

Asosiy maqsadi: aniq va ijodiy fikrlash qobiliyatini faollashtirish.

Nazorat savollari:

1. O‗zbek iqtisodiy modelini shakllantirish va amalga oshirishning asosiy vazifalari.

2. Ijtimoiy-iqtisodiy sohani isloh qilishning ustuvor yo‗nalishlari va vazifalari qanday?

3. «O‗zbek modeli»ning konseptual mazmuni, undagi asosiy tamoyillarning g‗oyaviy-mafkuraviy tavsifi

qanday?

4.Insoniyat hayotidagi demokratik jamiyat qurishning qanday modellarini bilasiz?

5. ―O‗zbek modeli‖ning jahon ijtimoiy-siyosiy ta‘limotlari taraqqiyotida tutgan o‗rni qanday?


1.I.A.Karimov.O‗zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida- T.:O‗zbekiston, 2011

2. I.A.Karimov.‖YUksak ma‘naviyat – engilmas kuch‖ - T.:O‗zbekiston, 2008

Ижтимоий - иқтисодий соҳани ислоҳ

қилишнинг устувор

йўналишлари ва

вазифаларини айтинг?

112


4. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi (Uquv-

uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.

5. Karshiboev M. Taraqqiyotning o‗zbek modeli. -T.:―Ijod dunyosi‖, 2002.

6 – mavzu. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning g‗oyaviy-mafkuraviy axamiyati.

Mavzuning maqsadi:. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik

jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ning tushunchalarini tarixiylik, mantiqiylik, analiz va sintez,

qamrovlik va funksional taxlil yondoshuvlar asosida yoritib berish.


1.O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va milliy ishlab chiqarishning o‗ziga xosligi.

2.O‗zbekiston iqtisodiyotining barqaror va mutanosib rivojlanishini ta‘minlash.

3.―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi‖da belgilangan ustuvor yo‗nalishlar va vazifalar.

4.Konsepsiyaning O‗zbekistonning taraqqiyot istiqbollarini belgilashdagi o‗rni.

5.Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining kelgusi bosqichlari: bundan 5-10-20-30 yildan keyingi xayot

tavsifi.

Motivatsiya:. O‗zbekistonning istiqboldagi har tomonlama rivojlanishi haqida aniq tasavvurga ega

bo‗lish.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik,O‗zbekiston tarixi, iqtisodiyot nazariyasi kabi

fanlar bilan bog‗liq

1-o‗quv topshiriq BBB organayzeri

B/B/B

jadvali№

Mavzu savollari Bilaman Bilishni

istayman

Bilib

oldim

1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning

roli.

2. O‗zbekistonning iqtisodiy salohiyati va

milliy ishlab chiqarishning o‗ziga

xosligi.

3. Davlat xokimiyati va boshqaruvni

demokratlashtirish.

4. Sud – huquq tizimini isloh etish.

5. Axborot sohasini islohetish.

6. Saylov huquqini va qonunchiligini

ta‘minlash

7. Fuqarolik jamiyati institutlarini

rivojlantirish

8. Demokratik bozor islohatlarini va

iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada

chuqurlashtirish.

«Blits-so‗rov» savollari

113


1. Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirish Jamoat tashkilotlari,mahalla,

oila. ..davom eting

2. Davlat xokimiyati va boshqaruvi tizimiga qanday

o‗zgartirishlar kiritildi?

Konstitutsiyaning93,96,...davom

eting

3. O‗lim jazosi qachondan bekor qilindi? 2008 yilning 1 yanvaridan

4. Oliy jazo qanday jinoyat turlariga qo‗llanadi? Javobni to‗g‗ri toping.

“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”mavzusida asoslangan esse

yozing.

Topshiriqni bajarish tartibi:

1. Mazkur mavzu yuzasidan o‗z nuqtai nazaringizni bayon eting.

2. Nuqtai nazaringizni asoslash uchun dalillar kiriting.

3. Mavzu yuzasidan aniq xulosalar chiqaring.

Nazorat savollari:

1. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish deganda nimani tushunasiz?

2.Sud-huquq tizimidagi islohatlar nimalarni nazarda tutgan?

3.Axborot sohasini isloh etish, axborot va so‗z erkinligini ta‘minlash borasidagi vazifalar nimadan

iborat?

4.Saylov huquqini ta‘minlash va saylov qonunchiligini takomillashtirishdagi islohatlar nimani nazarda

tutadi?

5.Fuqarolik jamiyati institutlarini rivojlantirishning ustuvor vazifalari.

6. Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari.

7. O‗zbekistondagi ma‘naviy-madaniy va ma‘rifiy taraqqiyotning holati va istiqbollari qanday?




114


rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil

12 noyabr


4. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi (Uquv-

uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.


7 – mavzu. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.O‗zbekistonning

rivojlangan davlatlar qatoriga o‗tish strategiyasi, uning g‗oyaviy asoslari va dolzarb vazifalari.

Mavzuning maqsadi:. Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashib borayotganligini

ko‗rsatish, bunda olib borilayotgan islohatlarning natijadorligiga erishish haqida ma‘luomtlar berishdan

iborat.


1.Milliy iqtisodiyotning dunyo xo‗jaligiga integratsiyalashuvi.

2.O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda

O‗zbekistonning roli va o‗rni.

3.Islom Karimov hozirgi zamon va jahon hamjamiyatining rivojlanish tamoyillari to‗g‗risida.

4.O‗zbekistonni dunyoning eng rivojlangan davlatlari darajasiga ko‗tarilishining fundamental asoslari.

5.Mamlakatimiz mustaqilligini va milliy xavfsizligimizni yanada mustahkamlash, barqaror taraqqiyotni

ta‘minlash

Motivatsiya:. O‗zbekistonning istiqboldagi har tomonlama rivojlanishi haqida aniq tasavvurga ega

bo‗lish.

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik, iqtisodiyot nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq

. O‗quv topshiriq:

―Nima uchun?‖ texnikasidan foydalanib “Nima uchun O„zbekistonning etakchi bazaviy

tarmoqlarini modernizatsiyalash lozim”?savolini echish.



“Нима учун

Ўзбекистоннинг

етакчи базавий

тармоқларини

модернизациялаш

лозим”?

115

«Baliq skeleti» texnikasi

Ushbu texnologiya katta muammolarning echimini topishga qaratilgan. YUqori qismida

muammolar turi yozilsa, pastki qismida esa misollar bilan izohlanadi.

Nazorat savollari

1. O‗zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatining asosiy yo‗nalishlari

2. Modernizatsiya, globallashuv va optimallashtirish tushunchalari

3. Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan samarali foydalanish borasidagi islohotlar

4. ―O‗zbek modeli‖ning tadrijiy taraqqiyot konsepsiyasining amalga oshirilishi

5. O‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi bo‗yicha amalga oshirilayotgan ishlar





rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‗zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil

12 noyabr

4. Mamashokirov S., Tog‗aev SH. Erkin va farovon xayot qurilishining g‗oyaviy- mafkuraviy

masalalari. -T.:―Ma‘naviyat‖, 2007.

5. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,



2010.

8 – mavzu. Milliy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqotni tashkillashtirish hamda aniq

maqsadlarga yo‗naltirish usullari.

Mavzuning maqsadi:. O‗zbekistonda g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot institutsionl

tizimining yutuq va muammolar borligini anglab olishdan iborat.


1.Foyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot-tashviqot tushunchalari, ularning funksional mazmuni, o‗zaro

bog‗liqligi va boshqa ta‘lim-tarbiya shakllari bilan aloqadorliklari.

Миллий иқтисодиётнинг

дунё

хўжалигига

интеграциялаш

уви

116

2.O‗zbekistonda axborot xavsizligini ta‘minlash

3.Ma‘naviy-mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va amalga oshirishda kadrlarning o‗rni.

4.Davlat va jamiyat taraqqiyotida g‗oyaviy ta‘lim-tarbiya va targ‗ibot- tashviqotning o‗rni.

Motivatsiya:. G‗oyaviy mafkuraviy ishlarni tashkillashtirish va boshqarishning demokratik asoslarini

izohlab beradi

Fanlararo va fan ichidagi bog‘liqlik: huquqshunoslik, iqtisodiyot nazariyasi kabi fanlar bilan bog‗liq

“O„zbek mentaliteti” mavzuida aniq fatklarga tayangan holda esse yozish

Topshiriqni bajarish tartibi:

1. Mazkur mavzu yuzasidan o‗z nuqtai nazaringizni bayon eting.

2. Nuqtai nazaringizni asoslash uchun dalillar kiriting.

3. Mavzu yuzasidan aniq xulosalar chiqaring.

O‗quv topshiriq:

Berilgan ma‘lumotlarni o‗zlashtirish darajasini aniqlash maqsadida blits o‗yin o‗tkaziladi. Ushbu

o‗yinda talabalar guruhlarga bo‗lingan xolda jadvalni to‗ldirishlari kerak.

Jadval algoritmik ketma-ketlikda to‗ldiriladi. Avval talaba yakka xolda fikrlarning ketma-

ketligini belgilaydi so‗ngra gurux bilan ketma-ketligini belgilaydi. O‗qituvchi tomonidan to‗g‗ri ketma-

ketlik e‘lon qilinganidan keyin talaba yakka va guruxdagi xatosini to‗g‗rilaydi. Katta sondan kichigini

ayiradi. Jami ballar soni xisoblanadi. Kam natija to‗g‗ri javob xisoblanadi.

Gurux

baxosi

Gurux

xatosi

To‗g‗ri

javob

YAkka

xato

YAkka

baxo

Fikrlar tartibi

Oila

Mahalla

Ta‘lim-tarbiya muassasalari

Fan va ilmiy muassasalar

Haqqoniy yozilgan tarix

Asori-atiqalar

Xalq og‗zaki ijodi

Qadimiy yozma manbalar

Din va diniy qadriyatlar

”O„zbekistonda ma‟naviy – mafkuraviy ishlar bo„yicha mutaxassislar tayyorlashning yo„lga

qo„yilishi ,uning tashkiliy – uslubiy asoslari”mavzusi bo„yicha

B/B/B jadvali

117

Bilaman Bilishni istayman Bilib oldim

1 2 3

Nazorat savollari

1. Milliy tarbiyaning bosh maqsadini tushuntiring.

2. Milliy g‗oyani fuqarolar ongiga singdirish vositalari qanday?

3. Milliy g‗oyani fuqarolar ongiga singdirish yo‗alishlarini ko‗rsating.

4. ―Mafkuraviy tarbiya‖ tushunchasining mazmuni va namoyon bo‗lish xususiyatlari.

5. Milliy g‗oyani rivojlantirishda ommaviy va siyosiy tashkilotlarning ahamiyati.






4. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish bosqichlari,



2010.

118

TALABALAR MUSTAQIL TA‘LIMINING MAZMUNI VA HAJMI

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi ‖ bo‗yicha talabaning

mustaqil ta‘limi shu fanni o‗rganish jarayonining tarkibiy qismi bo‗lib, uslubiy va axborot resurslari

bilan to‗la ta‘minlangan.

Talabalar auditoriya mashg‗ulotlarida professor-o‗qituvchilarning ma‘ruzasini tinglaydilar, misol va

masalalar echadilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt

qiladi, uy vazifa sifatida berilgan misol va masalalarni echadi. Bundan tashqari ayrim mavzularni

kengroq o‗rganish maqsadida qo‗shimcha adabiyotlarni o‗qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu

bo‗yicha testlar echadi. Mustaqil ta‘lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi.

Uyga vazifalarni bajarish, qo‗shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o‗rganish,

kerakli ma‘lumotlarni izlash va ularni topish yo‗llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib

ma‘lumotlar to‗plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to‗garak doirasida yoki mustaqil ravishda

ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma‘ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan

bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. SHuning

uchun ham mustaqil ta‘limsiz o‗quv faoliyati samarali bo‗lishi mumkin emas.

Uy vazifalarini tekshirish va baholash amaliy mashg‗ulot olib boruvchi o‗qituvchi tomonidan,

konspektlarni va mavzuni o‗zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma‘ruza darslarini olib

boruvchi o‗qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi.

―Milliy g‗oya: O‗zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasi‖ fanidan mustaqil ish

majmuasi fanning deyarli barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 4 mavzu ko‗rinishida

shakllantirilgan:

1.Prezident Islom Karimov - milliy istiqlol g‗oyasi konsepsiyasining asoschisi.

2. Demokratiyaning zamonaviy shakl-ko‗rinishlari va bu boradagi mafkuraviy qarashlar va ta‘limotlar.

3. O‗zbekiston taraqqiyotining hozirgi bosqichi, undagi ijtimoiy- ikqisodiy va siyosiy o‗zgarishlar

mohiyati.

4. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini

rivojlantirish konsepsiyasi‖, undagi asosiy yunalishlar va vazifalar.

119

KEYSLAR BANKI

1-Keys.

1. Inson hayoti har narsadan ustundir. Faraz qiling siz o‗ta qimmatbaho, antikvar buyumlar

saqlanadigan muzey o‗qituvchisisiz. Muzeyga to‗satdan bosqinchilar hujum qilib qoldi. Siz inson hayoti

oliy qadriyat ekanligi prinsipiga amal qilgan holda o‗z vazifangizni tashlab qochib qoldingiz. YA‘ni siz

bu bilan o‗z hayotingiz va bosqinchilar hayotini – inson hayotini saqlab qoldingiz.

Keys echimi uchun taklif etilgan g‗oyalar taqdimoti uchun chizma namunasi

Muammo (asosiy va kichik

muammolar)

Echim Natija

Savollar:

1. Bu vaziyatda qanday ma‘naviy dilemma o‗rtaga chiqyapti?

2. Antikvar buyumni saqlab qolish uchun jon fido qilish axloqning inson hayoti oliy qadriyat ekani

haqidagi prinsipga zid emasmi? Aksincha bo‗lsa-chi?

3. Agar aksincha bo‗lganda, ya‘ni siz antikvar buyumni saqlab qolish uchun bosqinchini otib

o‗ldirsangiz, inson hayotini o‗sha buyumdan qadrsiz ko‗rgan bo‗lmaysizmi? SHunday

hisoblasangiz, fikringizni asoslang?

4. Ushbu vaziyatni baholashda qaysi axloqiy tushunchalar qo‗l keladi?

2-Keys

Toshkent shahridagi OTMdan birining auditoriyalaridan biriga dars jarayonidan tashqi ko‗rinishi

shubhali bir yosh yigitning kirib qolgani kuzatilgan. Dars olib borayotgan o‗qituvchi uning darsda

o‗tirishiga ruxsat bergan. Notanish yigit dars asnosida o‗qituvchiga diniy savollar bilan murojaat qilgan,

ayrim savollarga o‗qituvchi javob olmasligi o‗zaro kelishmovchilikka sabab bo‗lgan. Mazkur yigitning

vaziyati ekspertlar tomonidan prozelitizmning olib keluvchi holat deb baholangan.

120

Keyslarga javob bering:

1. Bu vaziyatda o‗qituvchining tutgan yo‗li to‗g‗rimi?

2. Prozelitizm haqida nimalarni bilasiz?

3. Bu o‗rinda notanish yigit tomonidan qaysi me‘yoriy-huquqiy xujjatlarning talablari buzilgan?

4. Agar siz ushbu ushbu vaziyatda bo‗lsangiz nima qilgan bo‗lar edingiz?

3-Keys

Mamlakatimizning Farg‗ona vodiysidagi tumanlardan birida Adliya vazirligining ro‗yxatidan

o‗tmagan, ammo ilgari masjid sifatida qurilgan bino bor edi. Odamlar binodan masjid sifatida

foydalanib kelishar, ibodatlar amalga oshirilar edi. Mazkur bino keyinchalik Tuman hokimiyati

tasarrufiga o‗tkazildi va oradan yana bir necha muddat o‗tganidan keyin yana boshqa bir tashkilot

tasarrufiga o‗tkazildi. Bu esa odamlarda muayyan norozilik kayfiyatini uyg‗otdi.

Keyslarga javob bering

1. Masjidlar Adliya vazirligi ro‗yxatidan o‗tkazilmasdan faoliyat olib borishi to‗g‗rimi?

2. Tuman hokimining buyrug‗i to‗g‗ri chiqarilganmi?

3. Odamlar tuman hokimining qarorini o‗zgartirish va binodan yana masjid sifatida foydalanish

huquqiga egami?

4. Bu o‗rinda odamlar tomonidan qaysi me‘yoriy-huquqiy xujjatlarning talablari buzilgan?

5. Agar siz ushbu ushbu vaziyatda bo‗lsangiz nima qilgan bo‗lar edingiz?

4-Keys

Keyslarga javob bering:

1. Ma‘naviyat qaysi turlarga bo‘linadi?

2. Milliy, mintaqaviy va umuminsoniy ma‘naviyatnig farqi nimada?

2.Islom Karimov o‘zining hajmi jihatdan kichik bo‗lsa ham, ammo mamlakatimizda yangi jamiyat

qurishning ilmiy-nazariy asoslarini o‘zida aks ettirilishi jihatdan mukammal, fundamental dastur bo‗lgan

«O‗zbekistonnnig o‗z istiqloli va taraqqiyoti» nomli asarida O‗zbekistonni ma‘naviy – ma‘rifiy

rivojlantirishning strategik vazifalarini belgilab berdi. Bu asar O‗zbekistonda yangi jamiyat qurishning

ilmga asoslangan dasturi hisoblanadi. Chunki unda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotni qayta qurish

sohasida ilgari surilgan barcha g‗oyalar o‗tgan davrda o‗zining ifodasini topdi va jamiyatimiz tubdan

yangi bosqichga ko‗tarildi. Islom Karimov mustaqil O‗zbekistonni rivojlantirishning milliy -ma‘naviy

tiklanish konsepsiyasini yaratdi va uni o‘zining «O‗zbekistonnnig o‗z istiqloli va taraqqiyoti» nomli

asarida ilk marta e‘lon qildi. «O‗zbekistonni yangilash va rivojlantirishning o‗z yo‗li to‗rtta asosiy

negizga asoslanadi» – deb ko‗rsatdi. Islom Karimov ushbu asarida mamlakat milliy-ma‘naviy

taraqqiyotini amalga oshirishlarinig quyidagi yo‘nalishlarini belgilab berdi. Bular:

- umuminsoniy qadriytlarga sodiqlik;

- xalqimizning ma‟naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish;

- insonning o„z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi;

- vatanparvarlik.

Asarda mamlakat taraqqiyotining muhim omillari yoritib berilgan. Jumladan, Islom Karimov

mamlakat taraqqiyoti dunyo xalqlari tomonidan e‘tirof etilgan qadriyatlarga bog‘liq ekanligini ta‘kidlab

shunday yozadi: «Mustaqil O„zbekistonning kuch-qudrati manbai – xalqimizning umuminsoniy

121

qadriyatlarga sodiqligidir.

Jadvalni to‘ldiring:

Vaziyat turi Vaziyatning kelib chiqish

sabablari

Mazkur vaziyatda Siz

qanday qaror qabul qilasiz

122

TESTLAR

1. Qaysi davlat mustahkam, qudratli va obod bo‗ladi?

a) o‗z milliy g‗oyasi, milliy mafkurasiga ega bo‗lgan;

b) o‗z milliy mafkurasiga ega bo‗lgan;

v) o‗z qudratli armiyasiga ega bo‗lgan;

g) o‗z milliy g‗oyasiga ega bo‗lgan;

d) harbiy qurolli kuchlariga ega bo‗lgan davlat.

2. Ijtimoiy hayot nimalar asosida rivojlanadi?

a) siyosiy institutlar asosida;

b) siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligi asosida;

v) mafkura va fikrlar xilma-xilligi asosida;

g) mafkuralar asosida;

d) iqtisod asosida.

3. Milliy istiqlol mafkurasining bosh g‗oyasi nima?

a) ozod va obod Vatan;

b) xalq farovonligi;

v) ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot;

g) erkin hayot;

d) mustaqillik.

4. Bizning bosh strategik maqsadimiz nimalardan iborat?

a) bozor iqtisodiyotiga utish;

b) erkin demokratik davlat barpo etish;

v) fuqarolar jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirish;

g) bozor iktisodiyotiga asoslangan erkin demokratik davlat barpo etish, fukarolik jamiyatining

mustaxkam poydevorini shakllantirish;

d) javob yo‗q.

5. Milliy istiklol mafkurasining asosiy goyalari.

a) komil inson, bagrikenglik, totuvlik;

b) dinlararo bagrikenglik, Vatan ravnaki, yurt tinchligi;

v) xalk farovonligi, ijtimoiy xamkorlik, millatlararo totuvlik, komil inson;

g) b va v;

d) hamma javob to‗g‗ri.

6. Mafkuraviy immunitet deganda nimani tushunasiz.

a) ona-Vatanga sadokat;

b) mukaddas dinimizga sog‗lom munosabat;

v) boy tariximizga sog‗lom munosabat;

g) a, b, v;

d) bo‗ysunish.

7. Ma‘naviy barkamol inson deganda qanday odamni tushunasiz?

a) Milliy va umuminsoniy ma‘naviy qadriyatlarni chuqur egallagan va unga amal qilgan ziyoli

shaxs;

b) Adabiy, san‘at, falsafa, xuquqka doir chuqur bilimga ega bo‗lgan kishilar;

123

v) Jamiyatda mavjud barcha qonun-qoidalarni, axloq me‘yorlarni mukammal o‗zlashtirgan shaxslar;

g) Diniy bilimlarni chukur o‗zlashtirgan, unga to‗la amal qiladigan shaxs;

d) Jaholatga qarshi ilg‗or g‗oya bilan kurashadigan shaxs.

8. Bizga yot g‗oyalarga qarshi qanday kurashmok lozim?

a) g‗oyaga karshi g‗oya, jaxolatga karshi nafrat bilan;

b) g‗oyaga karshi g‗oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi ma‘rifat bilan;

v) fikrga karshi fikr, yot g‗oyaga karshi qonuniy kurash bilan;

g) jaholatga qarshi ilg‗or g‗oya bilan;

d) qat‘iylik bilan.

9. Vayronkor g‗oyalar deganda kanday g‗oyalar nazarda tutiladi?

a) mustaqillik, millatchilik, bosqinchilik;

b) terrorchilik, mustabidlik, jaholatparastlik, vatansizlik, yovuzlik;

v) aqidaparastlik, bosqinchilik, irqchilik, maxalliychilik, millatchilik;

g) b va v;

d) barcha javoblar to‗g‗ri.

10. Bunyodkor g‗oyalar kaysilar?

a) ozodlik, tinchlik, do‗stlik, hurfikrlik;

b) bag‗rikenglik, vatanparvarlik, mustaqillik, adolat, hamkorlik;

v) birdamlik, ma‘rifatparvarlik, xalqparvarlik, insonparvarlik;

g) barchasi;

d) hech biri.

11. Vayronkor g‗oyalar nimalarga xizmat kiladi?

a) davlatni tanazzulga olib keladi;

b) jamiyat, xalk, davlatning tanazzuliga sabab buladi, g‗ayriinsoniy maqsadlarga hizmat qiladi;

v) jamiyat ravnaqiga xalaqit beradi;

g) g‗ayriinsoniy maqsadlarga xizmat kiladi;

d) quroliga.

12. Kaysi g‗oyalar tarakkiyotga xizmat kiladi?

a) mustaqillik g‗oyalari;

b) vatanparvarlik g‗oyalari, tinchlik g‗oyasi;

v) bunyodkor g‗oyalar;

g) barchasi;

d) sinfiy g‗oyalar.

13. Xozirgi davrda mafkuraviy jarayonlar qanday xususiyatlarga ega?

a) integratsiyalashish, globallashish, differensiyalashish;

b) demokratiyalashish, milliy chegaralar kilib kuymaslik, insonparvarlashish;

v) jamiyat xayotining xamma sohalariga ta‘sir ko‗rsatish, siyosiylashish;

g) barchasi;

d) hech biri.

14. Nimalar Uzbekiston xavfsizligiga ta‘sir kilishi mumkin?

a) mintaqaviy mojarolar, diniy ekstremizm va fundamentalizm, ekologik muammolar;

b) etnik va millatlararo ziddiyatlar, korrupsiya va jinoyatchilik, maxalliychilik, urug-aymokchilik;

v) milliy gururning yukligi;

g) a va b;

d) dengizdan uzoqlik.

15. Milliy istiklol g‗oyasining tarixiy ildizlari?

124

a) xakkoniy yozilgan tarix, buyuk mutafakkirlar merosi, xalkning tarixiy xotirasi, san‘at va

adabiyot durdonalari, milliy kaxramonlar xayoti, faoliyati merosi, milliy davlatchilik an‘analari,

yozma manbaalar, kadimiy adiblar, xalk og‗zaki ijodi;

b) madaniy merosimiz, an‘analar, adabiyot va san‘at;

v) milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlar, diniy manbalar;

g) tarixga doir asarlar, yodgorliklar.

d) ibtidoiy jamoa tuzumi.

16. Milliy istiklol goyasining falsafiy ildizlari?

a)jaxon falsafa durdonalari, dunyoviy kashfiyotlar, milliy ahloqiy qarashlar;

b) diniy-iloxiy qadriyatlar, ma‘rifatparvarlik g‗oyalari;

v) kadimgi shark va Markaziy Osiyo falsafasi va ahloqshunosligi;

g) b va a.

d) din.

17. Foyalarning turlari?

a) diniy, ilmiy, vayronkor g‗oyalar, zamonaviy;

b) diniy, ilmiy, falsafiy, badiiy, tabiiy;

v)diniy, ilmiy, falsafiy, badiiy, ijtimoiy-siyosiy, milliy, umuminsoniy;

g) umuminsoniy, milliy, mintakaviy, iktisodiy.

d) qadimiy.

18. Milliy kanday g‗oya?

a) xalkning tub manfaatlarini ifoda etadigan;

b) maksad sari birlashtiradigan;

v) safarbar etadigan;

g) barchasi.

d) to‗g‗rit javob yo‗q.

19. Foyaviy bushlik nima?

a) oldingi mafkura utmishga aylangach, uning o‗rnini bosadigan ilg‗or g‗oyaviy tizimning xali

shakllanmagan holati;

b) yangi g‗oya paydo bulmagan holat;

v) eski g‗oya o‗z o‗rnini bo‗shatib bermagan holat;

g) o‗zga mafkura ta‘sir eta boshlagan holat.

d) yangi g‗oyani qabul qiluvchi holat.

20. Dinlararo bag‗rikenglik deb nimaga aytiladi?

a) xilma-xil e‘tiqodga ega bo‗lgan kishilarning xamkorligi;

b) bir zamin, bir Vatanda hamjixat bo‗lib yashash;

v) olijanob g‗oya va niyatlar yo‗lida umr kechirish;

g) barchasi.

d) to‗g‗ri javob yo‗q.

21. Milliy istiklol mafkurasini xalkimiz ongi va qalbiga singdirish usullari nimalardan iborat?

a) ta‘lim-tarbiya, ko‗rgazmalilik, uzluksizlik, yangi pedagogik texnologiyalar;

b) ilg‗or tajriba, malaka, shaxsiy qobiliyat, kat‘iylik;

v) tarixiy-mantiqiy izchillik, targ‗ibot-tashviqot, keng kamrovlilik, maqsadga

yunaltirilganlik, ishonchlilik, ilmiylik;

g) a va b.

d) kuch.

22. Islom dini kanday goyaga asoslangan?

125

a) kupxudolilik;

b) nasroniylik;

v) yakka xudolik;

g) buddiylik.

d) zoroastrizm.

23. Qadriyatlar nima?

a) Ijtimoiy tarakkiyotiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadigan omillar;

b) Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyotga ijobiy ta‘sir

ko‗rsatadigan moddiy, ma‘naviy, diniy, axloqiy, falsafiy boyliklar

majmui;

v) Odamlar ma‘naviyatini oshirishga qaratilgan ishlar majmui;

g) Ongdagi mafkuraviy bo‗shliqni to‗ldirishga qaratilgan g‗oyaviy-tarbiyaviy ma‘naviy-mafkuraviy

ishlar majmui;

d) Ta‘lim-tarbiyadagi ko‗rgazmalilik.

24. Umuminsoniy qadriyatlar nima?

a) Barcha millatlar, elatlar va xalqlarning maqsad, intilishlarining yaxlitligi,

umumiyligini ifodalaydi;

b) Davlatning maksadlarini ifodalaydi;

v) Iqtisodiy taraqqiyotni amalga oshirish;

g) Ijtimoiy taraqqiyot va xalk birligi;

d) YAngi g‗oyani qabul qiluvchi holat.

25. G‗ayriinsoniy g‗oyalarni xususiyatlarini sanab o‗ting

a) G‗oyaviy yakkahokimlikga intilish, ijtimoiy, ziddiyatlarni quvvatlash;

b) Demokratiya qadriyatlarini tan olishlik;

v) Fikrlar plyuralizmini qo‗llab-quvvatlash;

g) Jamiyatda ijtimoiy siyosiy barqarorlikni yoqlash;

d) Davlatning maksadlarini ifodalash.

26. Ekstremizm nima?

a) Ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi muammolarni hal etishda o‗ta keskin chora-

tadbirlar fikr va qarashlarni yoqlovchi nazariya va amaliyot;

b) Diniy davlatni barpo etish harakatlari;

v) Dunyoviy davlatni barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar;

g) Jamiyatda ijtimoiy siyosiy barqarorlikni yoqlash;

d) Odamlar ma‘naviyatini oshirishga qaratilgan ishlar majmui.

27. Ta‘lim sohasidagi islohotning ikkinchi bosqichi nechanchi yillarni o‗z ichiga oladi?

a) 2000-2003 yillar;

b) 2001-2006 yillar;

v) 2001-2005 yillar;

g) 2002-2005 yillar.

d) 2003-2007 yillar.

28. Agar O‗zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida ta‘lim to‗g‗risidagi

qonun xujjatlaridagidan o‗zgacha qoidalar belgilangan bo‗lsa, unda qanday qoidalar

qo‗llaniladi?

a) Ta‘lim to‗g‗risidagi O‗zbekiston qonuni qoidalari qo‗llaniladi;

b) Birlashgan Millatlar tomonidan belgilangan qoidalar qo‗llaniladi;

v) Xalqaro shartnoma qoidalari qo‗llaniladi;

126

g) Vazirlar Mahkamasi qarori qo‗llaniladi.

d) Qulay qoidalar.

29. Hozirgi vaqtda o‗z ta‘sir doirasini kengaytirayotgan siyosiy kuchlar qanday vositalardan

foydalanmoqda?

a) Siyosiy vositalar;

b) Mafkuraviy vositalar;

v) Diniy vositalar;

g) Zamonaviy texnika vositalari;

d) Qulay qoidalar.

30. Globallashuv jarayoni nima?

a) Jamiyatning barcha soxalarini rivojlanish jarayoni;

b) Millat va milliy uzlikning rivojlanish jarayoni;

v) Davlatlarni rivojlanish jarayoni;

g) Axborot oqimining tezlashuvi va intensivlashuvi, universal

texnologiyalari bilan bog‗liq umumbashariy jarayonlar;

d) Dunyoviy davlatni barpo etishga qaratilgan chora-tadbirlar.

31. Nodavlat ta‘lim muassasalariga qabul qaysi tartibda amalga oshiriladi?

a) O‗z ustavlarida belgilangan tartibda;

b) Vazirlar Mahkamasining alohida qaroriga asosan;

v) Davlat o‗quv yurtlari uchun belgilangan tartibda;

g) Muassasa rahbariyati belgilangan tartibda.

d) Hammasi to‗g‗ri.

32. O‗zbekiston Respublikasida qaysi mafkura davlat mafkurasi bo‗lishi mumkin?

a) Milliy istiqlol mafkurasi;

b) Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi bo‗la olmaydi;

v) Jamiyat barcha a‘zolarining manfaatlarini ifoda etadigan;

g) Zamonaviy rivojlangan demokratik mamlakatlar mafkurasi.

d) Foydali mafkura.

33. Ta‘lim to‗g‗risidagi qonun nechta moddadan iborat?

a) 40 ta;

b) 46 ta;

v) 34 ta;

g) 32 ta.

d) 35 ta.

34. Magistratura ta‘limi:

a) bakalavriatdan keyingi kamida 3 yillik hunar ta‘limi;

b) aniq mutaxassislik bo‗yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriat negizida

ta‘lim muddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta‘lim;

v) bakalavriatdan keyingi bir yillik ta‘lim;

g) fundamental uch yillik ta‘lim.

d) besh yillik ta‘lim.

35. Jadidchilarning asosiy g‗oyasi nimadan iborat bulgan?

a) Jamiyatni rivojlantirish;

b) Moddiy ne‘matlar ishlab chiqarishga asosiy omil sifatida qarash;

v) Jamiyat taraqqiyotidagi asosiy omil ilm-fan, ma‘rifat deb bilish;

g) Geografik muhit-jamiyat taraqqiyotini belgilaydi;

127

d) Jamiyat barcha a‘zolarining manfaatlarini ifoda etish.

36. Islom fundamentalizmi tushunchasi nima?

a) Jamiyat a‘zolariga diniy saboq berishni izchil tashkil etish kerakligi to‗g‗risidagi qarashlar;

b) Qur‘on va xadislar har qanday dunyoqarashning asosidir deb tushunuvchi kishilar mafkurasi;

v) Barcha ijtimoiy munosabatlar shariat qonunlari asosida qayta qurilishi shart deb hisoblovchi

kishilarning qarashlari;

g) Islom dinini boshqa dinlardan ustun qo‗ying.


37. I.Karimov fuqarolik jamiyatining eng muhim belgilari deb nimalarni e‘tiborga olish

to‗g‗risida ta‘kidladi?

a) Ko‗p partiyaviylik, markazlashgan davlatchilik, tenglik;

b) Qonun ustuvorligi, shaxs kamoloti uchun shart-sharoit, inson erkinligi uchun

ijtimoiy makon;

v) Milliy manfaatning ustuvorligi, sinfiy tabaqalanishning zarurligi, umuminsoniy manfaatlarning

ustuvorligini e‘tirof etish;

g) Ko‗ppartiyaviylik va milliy g‗oya.

d) Demokratiya.

38. O‗zbekistonning haqiqiy boyligi nima? degan savolga I.Karimov qanday javob bergan?

a) Mamlakat hududlarining xom-ashyolarga nihoyatda boyligi nazarda tutilgan;

b) Kishilarimizning jismonan sog‗ligi va ma‘naviy kamoloti nazarda tutilgan;

v) Farbning ilg‗or texnologiyasi va fanini o‗zlashtirib olishga qodir iqtidorli yoshlar nazarda tutiladi;

g) Ilmiy-texnika rivoji.

d) Tabiat boyligi.

39. SHo‗ro zamonidan qolgan ta‘lim-tarbiya tizimiga xos kamchiliklar nimadan iborat?

a) Kommunistik mafkuraning yakkaxokimligi, o‗quv dasturlarining haddan tashqari

murakkablashtirilganligi;

b) Mafkuraviy qarashlardan kutilmaganlik, uzluksz ta‘lim-tarbiyaning echilmaganligi va

taraqqiy etgan demokratik davlatlar talablariga javob bera olmasligi;

v) SHo‗ro mafkurasi sarqitlarining saqlanib qolishi, milliy ta‘limning inkor etilishi;

g) Ta‘lim-tarbiya tizimining dialektik-materialistik dunyoqarashga asoslanishi, zamonaviy jahon

andozalariga to‗g‗ri kelmasligi va diniy ta‘limning.


40. Qaysi ta‘lim turida o‗qish qonunda ixtiyoriy deb belgilangan?

a) Akademik litsey yoki kasb-xunar kollejida;

b) Umumiy o‗rta maktabda;

v) Oliy o‗quv yurtida;

g) To‗g‗ri javob yo‗q.


41. Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismlari.

a) shaxs, fan;

b) davlat va jamiyat, shaxs, fan;

v) fan, ishlab chiqarish va shaxs;

g) shaxs, fan, davlat va jamiyat, uzluksiz ta‘lim va ishlab chiqarish;

d) to‗g‗ri javob yo‗q.

42. Diniy ekstremizm nima?

128

a) Dinning va diniy dunyoqarashning millat va jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini bo‗rttirib

ko‗rsatish;

b) O‗zi e‘tiqod qiladigan diniy dunyoqarashni mutlaq haqiqat deb tushunuvchi kishining mafkurasi;

v) Milliy o‗zlikni anglash faqat diniy dunyoqarash orqaligina ro‗y beradi deb tushunish;

g) Hokimiyat uchun zo‗rlik bilan kurashuvchi diniy-siyosiy harakat.

d) Kuch ishlatish.

43. Polietnik davlatlarning asosiy belgilari?

a) Ikki yoki undan ortiq etnik guruhlarning ixtiyoriy tarzda bir davlat tarkibida yashashi;

b) Muayyan davlatning yagona bir millatdan tashkil topishi;

v) Ikki yoki undan ortiq etnik guruxlarning bir davlat doirasida faoliyat olib borishi;

g) Urug‗-aymoqchilik rivojlanganligi.

d) Millatlararo kurash.

44. Hozirgi zamondagi g‗ayriinsoniy g‗oyalarni asosiy ko‗rinishlarini ko‗rsating

a) Kosmopolitizm, irqchilik;

b) Paneronizm, demokratiya;

v) Kommunizm, panturkizm;

g) Neofashizm, bag‗rikenglik;

d) Urug‗-aymoqchilik, fashizm.

45. Oliy majlis qanday organ?

a) Qonun chiqaruvchi;

b) Ijro etuvchi;

v) Nazorat qiluvchi;

g) a, b, v.


46. O‗zbekiston xalqining kimlar tashkil qiladi?

a) Respublikadagi o‗zbek millati vakillari;

b) O‗zbekistonda 5 yildan ortiq yashagan turli millat vakillari;

v) O‗zbekistonda tug‗ilgan fuqarolar;

g) Millatidan qat‘iy nazar O‗zbekiston Respublikasi fuqarolari.

d) Barcha o‗zbeklar.

47. Respublikada istiqomat qilayotgan fuqaroligi bo‗lmagan shaxslar bilim olishda O‗zbekiston

Respublikasi fuqarolari bilan teng huquqga egami?

a) Ha, agar Respublikada 5 yildan ortiq istiqomat qilsa;

b) Ega emas;

v) Teng huquqga ega;

g) Ha, agar 3 yildan ortiq istiqomat qilsa.

d) Barcha hollarda.

48. Quyidagi ta‘limlardan qaysi biri respublikada majburiy hisoblanadi?

a) umumiy o‗rta ta‘lim va o‗rta maxsus kasb-hunar ta‘limi;

b) umumiy o‗rta ta‘lim;

v) boshlang‗ich ta‘limga;

g) oliy ta‘limga.

d)ixtiyoriy.

49. O‗zbekistonda kuchli ijtimoiy siyosatning tub mohiyati nimalarda ko‗rinadi?

a) Ijtimoiy tabaqalar o‗rtasida mumkin qadar tenglik prinsipining joriy

qilinishida;

129

b) Millatlararo hamjihatlikni va xalqaro totuvlikni vujudga keltirishda;

v) Kam ta‘minlangan ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini himoya qilish orqali ijtimoiy

barqarorlikni ta‘minlashda;

g) Qariyalar va bolalarni ijtimoiy himoya qilishda.

d) Barchaga bir xil g‗amxo‗rlikda.

50. O‗zbekiston tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirishda qanday tamoyillarga

amal qilmoqda?

a) Faqat umuminsoniy manfaatlar inobatga olinadi;

b) Faqat milliy manfaatlar asosida ish yuritiladi;

v) Sinfiy va umuminsoniy manfaatlarga asoslanadi;

g) Umuminsoniy va milliy manfaatlarning mushtarakligi asosida ish yuritiladi.

d) Barcha manfaatlarga.

51. Fuqarolik jamiyati asoslarini barpo etishning eng muhim tarkibiy qismi bo‗lib nima

hisoblanadi?

a) Ong va tafakkurning shaxsni turli buzg‗unchi g‗oyalardan himoya qila olish qobiliyat;

b) Ma‘naviyat va ma‘rifat sohasidagi shaxsni muntazam kamol toptirish borasida uzluksiz ish

olib berish;

v) G‗ayriinsoniy g‗oyalar majmui;

g) Siyosiy g‗oyalar to‗qnashuvi;

d) Barchasi.

52. Buzg‗unchilik g‗oyalarni toping

a) Bosqinchilik, millatchilik, yovuzlik;

b) Vatansizlik, yovuzlik, ozodlik;

v) Mahalliychilik, do‗stlik, birdamlik;

g) Adolat, tenglik, irqchilik;

d) Barchasi.

53. Mustaqil O‗zbekiston mafkurasi qanday nomlanadi?

a) Xalq mafkurasi;

b) Milliy mafkura;

v) Miliy istiqlol mafkurasi;

g) Istiqlol mafkurasi;

d) Adolat mafkurasi.

54. O‗zbekiston jahon hamjamiyati uchun qanday mamlakat?

a) Markaziy Osiyodagi eng katta mamlakat;

b) SHarq darvozasi;

v) Bozor iqtisodiyotiga qadam qo‗ygan mamlakat;

g) Dunyo uchun ochiq mamlakat.

d) Boy tabiatga ega mamlakat.

55. «Islom omili» nima?

a) zamonga moslashuv;

b) islomning siyosiy faollashuvi jarayoni;

v) o‗z tarixi va an‘analariga murojat etish;

g) milliy ongni o‗sishi.

d) islom rivoji.

56. SHovinizmning kelib chiqish sabablari nimada?

130

a) milliy mumtozlik;

b) boshqa millatlarga ishonmaslik;

v) o‗zaro madaniyatli hamkorlik qilishga tayyor emaslik va xoxlamaslik;

g) millatlar o‗rtasida adovat solish.

d) g‗ayri dinlar hukmronligi.

57. Mafkuraviy poligon nima?

a) Er yuzining turli mintaqalari xalqlarining ongi va qalbi turli

g‗oyalarni sinash maydoni;

b) Ong va tafakkurning shaxsni turli buzg‗unchi g‗oyalardan himoya qila olish

qobiliyati;

v) G‗oyalar majmui;

g) G‗ayriinsoniy g‗oyalar majmui;

d) Energetika ob‘ektlarining maydoni.

58. Markaziy Osiyo mamlakatlari integratsiyasining xususiyatlari nimada?

a) yagona iqtisodiy makon;

b) energetika ob‘ektlarining o‗ziga xosligi;

v) etakchi tarmoqlarning mushtarak emasligi;

g) mustaqil davlatlar qurish g‗oyalari.

d) hammasi to‗g‗ri.

59. Biz qanday jamiyat barpo etmoqdamiz?

a) axborotlashgan jamiyat;

b) rivojlangan kapitalistik jamiyat;

v) bozor iqtisodiyotiga asoslangan adolatli jamiyat;

g) bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat.

d) kuchli jamiyat.

60. O‗zbekiston Respublikasida ta‘limning qaysi bosqichi majburiy?

a) Umumiy o‗rta ta‘lim;

b) Umumiy o‗rta, shuningdek o‗rta maxsus, kasb-hunar ta‘limi;

v) Oliy ta‘lim;

g) Kasb-hunar ta‘limi.

d) Hech biri.

61. Davlat ta‘lim standartlari nima?

a) fanlar ro‗yxati;

b) mutaxassislik malaka tasnifi;

v) ta‘lim mazmuniga hamda sifatiga qo‗yiladigan talablar;

g) ta‘lim xalqaro mezonlari.

d) javob yo‗q.

62. I.Karimov tomonidan mamlakat barqarorligining asosiy shartlari deb qanday shartlar

nazarda tutilgan?

a) Mamlakatimiz aholisining mintaqa aholisi tarkibidagi miqdoriy salmog‗i;

b) Milliy qadriyatlar, tariximizning chuqur ildizi, milliy o‗zlikni anglash, umuminsoniy manfaatning

ustuvorligini e‘tirof etish;

v) Kuchli ijtimoiy siyosat va odamlarni da‘vat etuvchi ijtimoiy omillarni ro‗yobga chiqarish;

g) Kadrlar tayyorlash va sog‗liqni saqlash bo‗yicha milliy dasturni qabul qilish.

d) Ko‗rsatilganlarni hammasi.

131

63. I.Karimov tomonidan korrupsiya va jinoyatchilikka qarshi kurashning asosiy strategik

yo‗nalishlari qilib nimalar olingan?

a) Siyosiy, huquqiy xalqaro tashkilotlar tajribasi;

b) Iqtisodiy, huquqiy jazolarni yanada kuchaytirish, korrupsiya va jinoyatchilikka qarshi kurash

muhitini yaratish;

v) Inson huquqlari deklaratsiyasi moddalariga rioya qilinishini ta‘minlash;

g) Ta‘lim-tarbiyani kuchaytirish.

d) Hammasi.

64. Maxalliychilik va urug‗-aymoqchilikning eng katta salbiy oqibati deganda asosan nimani

tushunish kerak?

a) Milliy ma‘naviy barqarorlikka raxna soladi;

b) Boshqa etnik guruxlarda ishonchsizlikni keltirib chiqaradi;

v) Mamalakatning xalqaro obro‗siga putur etkaziladi;

g) Qonun buzilishiga olib keladi.

d) Ziddiyat kuchayadi.

65. I.Karimov fikricha: «Odam o‗zining chinakam mulkdor deb xis qilmas ekan» bunday paytda

u ... (to‗g‗ri javobni toping)

a) Ishlab chiqarish samaradorligi uchun, jamiyat barqarorligini saqlab qolish uchun

kurashmaydi;

b) Milliy qadriyatlarning ahamiyatini etarli darajada olaolmaydi;

v) Umumxalq mulkini asrab-avaylashning uddasidan chiqa olmaydi;

g) CHinakam vatanparvar bo‗laolmaydi.

d) Boyimaydi.

66. «Siyosiy partiyalar mavjudligining eng asosiy va birdan bir prinsipi» qilib nimalar belgilab

berilgan?

a) Davlatning konstitutsiyaviy meyorlarini hurmat qilish va ularga rioya etish;

b) Xalq manfaatini himoya qilish va uni qonun orqali muxofaza qilish;

v) Turli ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy kundalik ongi darajasidagi kayfiyatlarni mafkura sifatida

shakllantirish;

g) Ma‘lum guruh manfaatlarini ifoda qilish.

d) Hokimiyatni egallash.

67.Aholini ijtimoiy himoyalashni yaxshilash Respublikada qanday muhim vazifalarni xal etishga

bog‗liq deb bilasiz?

a) Ishlab chiqarishni barqarorlashtirishning davlat tomonidan belgilangan reja asosida rivojlantirilishi;

b) Davlat mablag‗lari bilan bir qatorda mehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari va

jamg‗armalarining mablag‗larini kengroq jalb etish;

v) Odamlarning kuch va qobiliyatlaridan jamiyat ravnaqi yo‗lida to‗laroq foydalanish mexanizmini

vujudga keltirish;

g) b va v xollarida.

d) Turizmni kuchaytirish.

68. O‗zbekiston bozor munosabatlariga o‗tishda eng avvalo nimaga e‘tibor berdi?

a) iste‘molga;

b) raqobatga;

v) chetdan olingan qarzlarni to‗lashga;

g) investitsiyani ko‗paytirishga.

d) kredit berishga.

132

69. Bozor iqtisodiyotiga o‗tishda islohotlar qachon sezilarli samara beradi?

a) ekologiya muammolari xal bo‗lganda;

b) Rossiya bilan O‗zbekiston o‗rtasidagi iqtisodiy munosabatlar yanada chuqurlashsa;

v) baynalmilallashuv va milliy xususiyatlar yo‗q bo‗lganda;

g) chinakam mulkdorlar sinfi shakllanganda.

d) milliy ong kuchaysa.

70. Respublikamiz iqtisodiy mustaqilligini ta‘minlashning muhim tayanchi nima?

a) Respublika chegaralarini mustahkamlash;

b) Markaziy Osiyo hamdo‗stligini mustahkamlash;

v) Narkotik moddalar ishlab chiqarish va ular bilan savdo qilishni tugatish;

g) Iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‗zgarishlarni amalga oshirish.

d) Qurolsizlanish.

71. Respublikada ijtimoiy-demografik ahvolning muhim xususiyatlaridan biri nimada?

a) Islom dini omilining kuchayishida;

b) «Sovuq urush» barxam topganligida;

v) Markaziy Osiyo mintaqasini yadroviy qurollardan xoli hudud deb e‘lon qilinishida;

g) Jamiyatning asosi bo‗lgan kuchli oila tizimi tashkil topganligida.

d) Ko‗p bolalik.

72. O‗zbekiston jahon hamjamiyati bilan hamkorlik qilganida nimalarga amal qiladi?

a) integratsiyani chuqurlashtirishga;

b) ichki ishlariga aralashmaslikka;

v) o‗z mahsulotlarini ko‗proq eksport qilishga;

g) bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka.


73. O‗zbekiston o‗zining tashqi aloqalarini qanday asosda tashkil etmoqda?

a) NATO doirasida;

b) EHHT doirasida (Evropa xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti);

v) Xalqaro valyuta fondi orqali;

g) Tashqi aloqalarini ham ko‗p tomonlama, ham ikki tomonlama asosda tashkil etish orqali.

d) BMT doirasida.

74. G‗oya nima?

a) Inson tafakkurida vujudga kelajak, ijtimoiy kuchga ega bo‗lgan, ruhiyatga kuchli ta‘-sir

etkazib, jamiyat va odamlarni harakatga keltiradigan, ularni maqsad-muddao sari etaklaydigan

fikr;

b) Muayyan guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, maqsad va intilishlarini,

ijtimoiy-ma‘naviy tamoyillarining ifoda etadigan g‗oyalar, ularni amalga oshirish usul va vositalari

tizimi;

v) Biron-bir mamlakat xalqining tub manfaatlarini ifoda etadigan, uni o‗z oldiga qo‗ygan maqsadlari

sari birlashtiradigan va safarbar etadigan eng ilg‗or nsonparvar fikr majmuasi;

g) Tarixiy jihatdan zaruriyat hisoblangan g‗oyalar;

d) Milliy ong, milliy xis-tuygu.

75. Buyuk davlatchilik shovinizmi va agressiv millatchilikning moxiyati nimada?

a) milliy ayirmachilik;

b) millatlar borasida adovat solishni targib qilish;

v) yirik davlatlarning uz munosabatlarini ustunlik asosida amalga oshirishi;

133

g) ezilgan xalkning maxalliy millatchiligi formasi.

d) kuch ishlatishda.

76. Korrupsiya va jinoyatchilik kanday okibatlarga olib keladi?

a) Jamiyat ma‘naviy axlokiy asoslarini emiradi;

b) isloxatlarga karshilik kursatmadi;

v) fukarolar xukuk va erkinliklari ximoyasini pasaytiradi;

g) fukarolarning tadbirkorligiga tusiklik kiladi.

d) urushga.

77. Maxalliychilik va urug-aymokchilik - u kanday tushuncha?

a) bu etnik birlik tushuncha;

b) bu kon-karindoshlik alokalari;

v) kondoshlik rishtalari bilan boglangan ijtimoiy gurux birligi o‗ringa qo‗yadigan uyushmalar;

g) davlat tuzilmalarida tor guruxchilik manfaatlari birinchi o‗ringa qo‗yadigan uyushmalar.


78. Mustakillikning ma‘naviy zaminlari kaysilar?

a) milliy ong, milliy xis-tuygu;

b) milliy bardamlik;

v) milliy uzligini anglash;

g) xammasi.

d) hech biri.

79. Milliy siyosat kanday koidalarga amal kiladi?

a) shaxs xukukining ustuvorligi;

b) milliy xukuklarning ustuvorligi;

v) millatlararo munosabatlar - shaxs va milliy ozchilik xukuklarini ta‘minlash;

g) ijtimoiy ximoyalash.


80. Maxalliychilik va urug-aymokchilikning davlat manfaatlariga kanday taxdidi bor?

a) maxalliychilik kayfiyatini shakllantiradi;

b) xududiy farkni mutlax xodisa darajasiga ko‗tarish;

v) maxalliychilik, guruxbozlikni vujudga keltiradi;

g) mamlakat yaxlitligiga putur etkazadi.

d) shaxslar iqtisodiga zarar keltirar.

81. Tashki siyosiy va iktisodiy munosabatlarni shakllantirishning asosiy prinsiplari:

a) mafkuraviy karashlar umumiyligi;

b) davlat ichki normalarining ustuvorligi;

v) ikki tomonlama tashki alokalar;

g) uzaro manfaatlarni xisobga olgan xolda,

d) foydalilik.

82. Mintakaviy mojaro. Bu kanday mojaro?

a) ikki mamlakat urtasidagi echilmagan muammolar;

b) bu ikki va undan ortik chegaradosh davlatlar urtasidagi siyosiy karama-karshilik;

v) aloxida olingan davlat ichidagi mojaro;

g) bir necha mamlakatlar urtasidagi va darajasidagi tarixiy, siyosiy, etnik muammolar.

d) qurolli mojaro.

83. «Milliy ma‘naviy qadriyatlar» deganda nimani tushunasiz?

a) Muayyan millatga tegishli bo‗lgan barcha (axloqiy, diniy, badiiy, madaniy, huquqiy, siyosiy)

134

ma‘naviy merosni;

b) O‗zbek millatiga tegishli barcha og‗zaki va yozma badiiy, ilmiy, falsafiy ta‘limotlarni;

v) Faqat bir millat tomonidan yaratilgan, avloddan avlodga etib ;

g) Badiiy adabiyot, teatr, musiqa, me‘morchilik soxasida yaratilgan barcha yodgorliklarni.

d) Barchasi to‗g‗ri.

84. «Milliy ong nima?

a) Faqat biror millatga xos bo‗lgan milliy ruxiyot, kayfiyat, tuyg‗ular, qarashlar, nazariyalar va

g‗oyalar majmuasi;

b) Muayyan millatning ilg‗or kishilari tomonidan ishlab chiqilib, ushbu millat kishilari o‗rtasida

yoyilgan ijtimoiy-siyosiy qarashlar;

v) Biron-bir millatga tegishli bo‗lgan ong;

g) Millatning ravnaqi uchun xizmat qiladigan, uning mustaqilligini ta‘minlovchi g‗oyalar.

d) Millatni ulug‗lovchi g‗oya.

85. «Milliy g‗urur» nima?

a) Biror millat vakilining millatga tegishli bo‗lgan madaniy yodgorliklar, osori-atiqalar, milliy

qahramonlar, tarixiy shaxslar mavjudligidan mamnunlik xissiyotlari;

b) Biror millatning yoki millat vakilining boshqa bir millatga yoki millat vakiliga nisbatan afzalligini

xis etish;

v) Insonning o‗z millati erishgan yutuqlaridan, g‗alabalaridan, muvaffaqiyatlaridan g‗ururlanish;

g) Biror millat yashaydigan hududning kattaligi, er osti qazilmalari ko‗pligidan g‗ururlanish, iftixor

qilish.

d) Millatni o‗rganish.

86. Vatan tuyg‗usi deganda nimani tushunasiz?

a) O‗zi tug‗ilib, voyaga etgan, avlodlar qoni to‗kilgan Vatanni sevish, e‘zozlash, uni himoya qilish,

uning ravnaqi uchun mehnat qilish, undan fahrlanish;

b) Vatan uchun jon fido qilgan vatandoshlarini eslash, moddiy va ma‘naviy, milliy qadriyatlarni

eslash;

v) Kishi tug‗ilib o‗sgan joyi, mahalla, el-yurt, qarindosh, yaqin insonlarni sog‗inish;

g) Vatanni doimo eslab yurish, avlodlar yashab o‗tgan va dafn etilgan joylarni ziyoratqilish, yaqin

oshna-og‗aynilarni sog‗inish xissiyotlari.


87. «Demokratiya va ma‘naviyat» nisbatlariga munosabatingiz qanday?

a) Demokratik tartiblar ma‘naviy etuklik natijasidir;

b) Demokratiya va ma‘naviyat bir-birlariga daxlsiz;

v) Demokratiya - siyosiy termin bo‗lganligi uchun uning ma‘naviy hayotga bog‗liq joyi yo‗q;

g) Demokratiya va ma‘naviyat bir-birlarini istisno qiladi.

d) Turli vaqtlarda sodir bo‗ladi.

88. Buyuk davlatchilik shovinizmi Prezident I.Karimovning qaysi asarida bayon etilgan?

a) Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillari;

b) O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot

kafolatlari;

v) Ma‘naviy yuksalish yo‗lida;

g) Buyuk kelajagimizni o‗z qo‗limiz bilan quramiz.

d) ―YUksak ma‘naviyat-engilmas kuch‖ .

89. Faqat eng kuchli, ta‘sirchan, zalvorli fikrlargina...

a) kuch bo‗la olishi mumkin;

135

b) mafkura bo‗la olishi mumkin;

v) g‗oya bo‗la olishi mumkin;

g) ma‘rifat bo‗la olishi mumkin.

d) foydali.

90. Qaysi g‗oya mazmuniga ko‗ra iymon-e‘tiqodning negizini tashkil etadi?

a) diniy g‗oya;

b) badiiy g‗oya;

v) falsafiy g‗oya;

g) milliy g‗oya.

d) barchasi.

136

GLOSSARIY

Milliy g‗oya - millatning o‗tmishi, buguni va istiqbolini o‗zida mujassamlashtirgan, uning tub

manfaatlari va maqsadlarini ifodalab, taraqqiyotga xizmat qiladigan ijtimoiy g‗oya shakli.

Milliy mafkura - millatning etnoijtimoiy birlik sifatida mavjud bo‗lishi va rivojlanishini, erkin va

ozod taraqqiyotini g‗oyaviy asrash, ta‘minlashga qaratilgan qarashlar tizimi.

«Milliy mafkura»ni faqat bitta millat yoki xalqning mafkurasi, deb tushunish to‗g‗ri emas. U

muayyan jamiyat yoki davlatning umumiy mafkurasi ma‘nosini ham anglatadi. CHunki «milliy» sifati

«millat» so‗zidan kelib chiqqan bo‗lib, nafaqat muayyan etnik birlik, balki «davlat» ma‘nosini ifodalash

uchun ham xizmat qiladi. Masalan, «milliy daromad», «milliy qurolli kuchlar» birikmalarida u aynan,

«davlat» so‗zining ma‘nodoshi sifatida ishlatiladi.

Istiqlol mafkurasi - har bir kishining jamiyat hayotidagi faoliyati, yurti, millati, o‗zi va oilasi

oldidagi burch va mas‘uliyatini qay darajada his etayotgani va bajarayotganini belgilaydigan ma‘naviy

mezon hamdir.

Milliy istiqlol mafkurasining yurtimizda yashovchi har bir fuqaro uchun qadrliligi shundaki, uning

mohiyatida umuminsoniy tamoyillar yotadi.

Globallashuv - turli mamlakatlar iqtisodi, madaniyati, ma‘naviyati, odamlari o‗rtasidagi o‗zaro

ta‘sir va bog‗liqlikning kuchayishidir.

Buyuk davlatchilik shovinizmi - (SHovinizm - fran. burjua mil-latchiligining o‗ta reaksion

formasi). SHovinizm siyosati boshqa millat va xalqlarga nafrat va dushmanlikni avj oldirishga

qaratilgan. SHovinizm go‗yo to‗laqonli bo‗lmagan boshqa millatlar va irqlar ustidan hukmronlik

qilishga da‘vat etilgan bir millatning alohidaligini («mumtozligini») targ‗ib etadi.

SHovinizm ba‘zi ko‗p sonli millatlarning nafaqat ko‗p millatli imperiya doirasida, balki uni

o‗rab turgan jo‗g‗rofiy - siyosiy makonda ham o‗zining mutlaq hukmronligini o‗rnatish uchun kurashda

namoyon bo‗ladi.

Buyuk davlatchilik shovinizmi boshqa millatlar va mamlakatlar bilan o‗zaro madaniyatli

hamkorlik qilishga tayyor emaslikdan kelib chiqadi. Uning ifodachilari harbiy imperiyalardir.

Immunitet – lotincha (immunitatis) so‗zidan olingan bo‗lib, biror narsadan xalos, ozod va forig‗

bo‗lish, qutilishni, muayyan kasallikni qo‗zg‗atuvchi virusga, dardga qarshilik ko‗rsatish qobiliyatini

(masalan, inson tanasi immuniteti) bildiradi. ―Immunitet‖ so‗zining ma‘nosi organizmning doimiy ichki

barqarorligini saqlash uning turli xususiyatlarga va ta‘sirlaridan himoyalanishi, qarshilik ko‗rsatishi,

rezistentligini dildiradi. SHuningdek, u daxlsizlik ma‘nosini xam anglatadi, (masalan, deputatlik

immuniteti, diplomatik immuniteti).

Immunitet turlari – aslida organizmni infeksion agentlar va boshqa yot moddalardan himoya

qilish omillari tabiati bo‗yicha uchga bo‗linadi:

1. Filogenetik immunitet – anatomik va fiziologik belgisiga ko‗ra nasldan naslga o‗tadigan

himoyaviy rezistentligi. Bunda organizm yuqumli kasalliklarga chidamli bo‗ladi.

2. Tug‗ma immunitet – (turga xos, tabiiy), nisbatan chidamli, nasldan naslga o‗tadigan xarakterga

ega.

3. Orttirilgan immunitet – hayot davomida orttirilgan immunitet. U o‗z-o‗zidan namoyon

bo‗lmaydi. Uning namoyon bo‗lishi uchun ichki yoki tashqi g‗oyaviy ta‘sir bo‗lishi kerak.

Apologetika - yunoncha apologetikos - ximoya qilish ma‘nosini anglatadi. Iloxiyotda tafakkur

dalillari yordamida diniy ta‘limotni ximoya qilish va oklash bilan bog‗liq bo‗lgan soxa. Dinning

mohiyatini akidalar tizimi xususiyatlari, axlokiy prinsiplari, ijtimoiy xayotdagi roli va ahamiyatini

taxlil klish asosida uni falsafiy materialistik va genetik tankiddan ximoya klishni o‗z oldiga asosiy

vazifa kilib kuyadi.

137

Mafkuraviy immunitet – ma‘naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni

tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‗unchi xarakterdagi g‗oyaviy tashabbuslarga bardosh bera

oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo‗l keladi. Davlat va millatning ma‘naviy birligi, ma‘naviy

sog‗lomligini himoya qiluvchi g‗oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. ―Mafkuraviy immunitet‖

tushunchasini birinchi bor Prezidentimiz Islom Karimov ishlatgan va unga quyidagicha ta‘rif bergan:

(2000 y 8 iyunda ―Fidokor‖ gazetasi muxbiri savollariga javoblarida - ―Milliy istiqlol mafkurasi – xalq

e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir‖ nomli suxbatida) ―Ma‘lumki har qanday kasallikning oldini

olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimiz

yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga sog‗lom munosabatni

qaror toptirishimiz, ta‘bir joiz bo‗lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur‖

(Karimov I.A. Asarlar. T.8. 494-bet)

Mafkuraviy profilaktika – xilma-xil shakllarda ijtimoiy institutlar tomonidan amalga

oshiriladigan g‗oyaviy-tarbiyaviy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ma‘naviy ishlar majmui, ya‘ni ta‘lim-

tarbiya tizimini qamrab oladi.

Mafkuraviy immunitet tarkibi:

1. mafkuraviy bilim;

2. his-tuyg‗u;

3. iroda;

4. ko‗nikma;

5. malakalar

Ma‘naviyat, axloq - odob va ma‘rifat mohiyatan mushtarak tushunchadir. Ma‘naviyatni axloq

- odobsiz va ma‘rifatsiz, ma‘rifatni esa ma‘naviyatsiz va axloq - odobsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.

Ular o‗z tabiati va mohiyatiga ko‗ra botinan bir - biri bilan chambarchas uzviy bog‗liq hamda

yaxlit tizimdir.

Milliy g‗oyaning umumbashariy tamoyillari - milliy mahdudlik, agressiv millatchilik va

shovinizmdan xoli bo‗lish;

urush olovini yoqish, o‗zga millatlarga zulm o‗tkazishdan xoli bo‗lish, mamlakatlararo beqarorlikni

vujudga keltirish vositasiga aylanmaslik;

adolat, tenglik, tinchlik, bunyodkorlik va demokratiya g‗oyalarini o‗zida ifoda ettirish;

jahon xalqlari yaratgan sivilizatsiya yutuqlarini asrash va keyingi avlodga etkazishda ma‘naviy-ruhiy

omil bo‗lish;

insoniyatga xavf solayotgan global muammolarning tahdidini keng tashviqot qilish va unga qarshi

kurashda jahon xalqlari birligini vujudga keltirishga xizmat qilish;

diniy bag‗rikenglik g‗oyalarini o‗zida ifodalash;

inson xaq-huquqlari, shaxs erkinligi va hur fikrlilikni himoya qilish;

qonun ustvorligini, millatlararo hamjihatlilikni va siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va

mustahkamlashga asos bo‗lish;

har bir millatning urf-odatlari, an‘analari va qadriyatlarini hurmat qilish, ilg‗or tajribalarini o‗rganish

va o‗z millati erishgan yutuqlarini ularga etkazish;

vayronkor va turli g‗arazli g‗oyalarga qarshi kurash va bunyodkor g‗oyalar rivojlanishining

omili bo‗lish kabilardir. Ular o‗z mazmun va mohiyati jihatdan har bir milliy g‗oya uchun xos bo‗lgan

umuminsoniy tamoyillardir.

Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot g‗oyasining negizlari

Ozod Vatan – o‗z taqdirini o‗zi mustaqil hal etish huquqini to‗la ro‗yobga chiqara olgan

millatning yashash makoni bo‗lib, jahon hamjamiyatida o‗z o‗rniga, nufuziga va mavqeiga ega bo‗lgan

mamlakatdir.

138

Obod Vatan – fuqarolari erkin va ozod yaratuvchanlik faoliyati bilan band bo‗lgan, to‗la ijtimoiy-

siyosiy xavfsizlikda farovon hayot qurish ishtiyoqida yashayotgan hududdir.

Erkin va farovon hayot – odamlarning yuqori darajadagi moddiy va ma‘naviy ne‘matlarga erkin

tarzda, o‗zlarining bor qobiliyatlari va imkoniyatlari evaziga erishishidir.

YOshlar - erkin va farovon hayot bunyodkorlari- Bunday odamlarning ma‘naviy dunyosi juda

―mo‗rt‖ va moddiylik asosiga qurilgan. Bir tomonlama, insoniy mohiyatdan yiroq, Vatanidan begona

―meni‖ga egadir. Har bir inson o‗z ―meni‖ga albatta ega bo‗lishi tabiiy holat. Lekin uning ―meni‖ boshqa

―insonlar‖ ―meni‖ bilan, xalqi, millatining ―borlig‗i‖ bilan mushtarak holda shakllanadi. Haqiqiy

Vatanparvar insonlar o‗zining ―meni‖ni Vatanining taqdiridan, millati, xalqining madaniy

qadriyatlaridan, orzu-istaklaridan ayri holda tasavvur eta olmaydi. ―Men‖ning o‗ziga xosligi ana shu

milliy ruhiyatga tayansa, unga amal qilib umuminsoniy mohiyat kasb etsagina kishi o‗zining haqiqiy

―meni‖ga ega bo‗ladi. Albatta har bir inson uchun Vatandan aziz va mo‗‗tabar, muqaddas makon yo‗q.

Vatan degani kindik qoni to‗kilgan shunchaki joy emas, u undan ko‗ra aziz bo‗lgan xalqining o‗tmishi,

buguni va kelajagi hamdir. SHuning uchun ham ―Vatan‖ muqaddas. Vatan uchun har bir inson o‗zligini

baxshida etsa, Vatan obodligi, ozodligi yo‗lida, o‗zining farzandlik burchini ado etgan bo‗ladi. ―Vatan

uchun chala ish qilib bo‗lmaydi‖. Vatan uchun chala ish qilish, bu eng katta gunohdir. YOki, uning

uchun hech narsa qilmaslikdir.

Erkin hayot - bu insonning o‗zi ixtiyori, qobuliyatini erkin namoyon etish va eta olishidir. Hayot

erkin bo‗lgan joyda taraqqiyot bo‗ladi. SHunda inson o‗z salohiyatini yuzaga chiqara oladi. Uning

salohiyati taraqqiyotning muhim omiliga aylanadi. Erkin hayot insonga qobuliyatini, salohiyatini yuzaga

chiqarishga, o‗zi sevgan kasb, mehnat faoliyatini erkin tanlash bilan shug‗ullanishga va hammaga bir xil

imkoniyat yarata olingan hayotdir. Bu farovon hayotga erishishning muhim o‗lchovidir. Ana shunday

hayotni yaratishni o‗zining oldida maqsad qilib qo‗ygan mamlakatda, fuqarolar ozod va obod Vatanga

ega bo‗ladilar. Bu uning milliy istiqlol g‗oyasining bosh g‗oyasi ekanligi, shubhasiz chuqur falsafiy

ma‘no va ahamiyat kasb etadi.

139

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‗YXATI

Asosiy adabiyotlar:

1. O‗zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. –T.: O‗zbekiston 2015.

2. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. «Barkamol avlod yili» Davlat

dasturi to‗g‗risida. 2010 yil 27 yanvar, P.-1271-son.


rivojlantirish konsepsiyasi‖ O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning

O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‗shma

majlisidagi ma‘ruzasi. 2010 yil 12 noyabr.

Qo‗shimcha adabiyotlar:

1.Karimov I.A. Asarlar to‗plami.1-23 tomlar. - T.:O‗zbekiston, 2015.

2. Abilov U. O‗zbekiston taraqqiyotining optimistik ruxi (Ma‘naviy- mafkuraviy, g‗oyaviy

asoslari) -T.:―Istiqlol‖, 2003.

3. Avesto. Tarixiy-adabiy yodgorlik / Asqar Maqkam tarjimasi. -T.:―SHarq‖, 2001.

4. Azamat Ziyo.O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:SHarq, 2000.

5. Boboev X,. O‗zbek davlatchiligi tarixi. -T.:Fan, 2004. 1-kitob.


7. Byukenen T. Smert Zapada. -M.:Gardariki, 2004.

8. YOkubov A. ―Qutadgu bilig‖da davlatchilik konsepsiyasi. -T.:―Meros‖, 1997.

9. Gafarli M.M. Kasaev A.CH. Rivojlanishning o‗zbek modeli: tinchlik va barkarorlik -

taraqqiyot omili. -T.:O‗zbekiston, 2000.

10. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. V tryox tomax. -T.:Uzbekiston, 2009.

11. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. -T.: 2002.



13. Milliy istiqlol g‗oyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. -T.: 2002.

14. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. -T.: 2002.

15. Milliy istiqlol g‗oyasi (Uzbekiston Respublikasi Oliy ta‘lim bakalavriat boskichi uchun

darslik). -T.:―Akademiya‖, 2005.

16. Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (Uquv qullanma). - T.:―YAngi asr

avlodi‖, 2002.


18. Musaev F. Demokratik davlat qurishning falsafiy-huquqiy asoslari. - T.:O‗zbekiston, 2007.

19. Mustaqillik mafkurasi va O‗zbekistonda demokratik jamiyat qurishning iqtisodiy, ijtimoiy va

ma‘naviy negizlari. -T.:―Universitet‖, 2001.

20. Mustaqil O‗zbekiston taraqqiyotining g‗oyaviy asoslari. -T.:―SHark‖, 2001.


22. Nazarov K. Ergashev I. Milliy g‗oya va rahbar ma‘naviyati. -T.:Akademiya, 2007.

23. Ravshanov F. Ma‘naviy taraqqiyotga tahdidlar. -T.:―Muharrir‖, 2010.

24. Tog‗aev SH. Milliy g‗oyaning davlat va jamiyat qurilishiga doir mazmunini yoritish masalasi

(Uquv-uslubiy qullanma). -T.:TAQI bosmaxonasi, 2007.

25. Eshov B. O‗zbekiston davlatchiligi tarixi. -T.:―MARIFAT‖, 2009.

140

26. O‗zbekistonda davlat qurilishi sohasidagi islohotlar va huquqiy siyosat: rivojlanish

bosqichlari, erishilgan natijalar va istiqbollar. - T.:―Akademiya‖, 2010.

27. O‗zbekiston: siyosiy islohotlar strategiyasi, erishilgan natijalar va istiqbollar. -T.:

―Akademiya‖, 2010.

28. Uljaeva SH. Amir Temur va temuriylar davrida milliy davlatchilikning rivojlanishi. -T.―Fan‖,

2005.


30. Xasanov S., Dustjonov T. O‗zbekiston demokratik taraqqiyot yo‗lida. -T.: 2004.

Internet saytlari

9. www.gov.uz.

10. www.press-service.uz.

11. www.bilim.uz.

12. www.philosophy.ru.

13. www.filosofiya.ru.

14. www.philosophy.nsc.ru.

15. http // philosophy.albertina.ru.

16. www.history.ru.

17. www.philosophy.com.

http://www.philosophy.com/

milliy gµoyaoµzbekistonning ijtimoiy- iqtisodiy...

Documents