yuqumli bo'lmagan kasalliklar profilaktikasining gigiyenik asoslari 1 toshkent tibbiyot...
TRANSCRIPT
Yuqumli bo'lmagan kasalliklar profilaktikasining gigiyenik asoslari
1
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
Umumiy va radiatsion gigiena kafedrasi
Ma`ruzaning rejasi 1.Sog'liqni saqlash uchun sog'lom
turmush tarzining (STT) ahamiyati 2.STT tashkil etuvchi asosiy
elementlarga ta`rif Aholi o'rtasida stt shakllantirishda
uash tutgan o'rni Yuqumli bo'lmagan kasalliklar
profilaktikasining gigiyenik asoslari 2
Sog'lom turmush tarzi
Har bir mamlakat o'zining aholi salomatligiga nisbatan yondashuvlarni tubdan o'zgartirish imkonini beradigan global strategiyasini belgilab olish lozim.
salomatlik esa har bir insonning va har bir jamiyatning eng muhim qadriyatiga aylanmog'i kerak
3
sog'lom turmush tarzining asosida organizmga u yoki bu usulda ta`sir etishi mumkin bo'lgan omillarni har bir kishining bilishi va bu omillardan har bir shaxs o'zining salomatligi uchun ijobiy foydalanaolishi yotadi.
odamning hayot tarzi, uning sanitar savodxonligi, o'z-o'zini, o'z badanini va oqibat natijada-o'zining salomatligini boshqara olishi salomatlikni, jismoniy va ruhiy faollikni, umr ko'rish muddatini oshirishning muhim sharti hisoblanadi.
Aholi salomatligini yaxshilashga qaratilgan strategiya
5
. 1. inson -manfaatdorlik. 1-uzoq umr ko'rish 2-yaxshi yashash javobgarlik -sog'lom turmush tarziga (stt)
amal qilish
6
1-chi bosqichi
2.sog'liqni saqlash tizimi 1-jamiyat tomonidan sog'liqni saqlashga
yo'naltirilgan moliyaviy resurslardan samarali foydalanish
2-tizimdagi ishlar sifat va samarasi/g jamiyat tomonidan e`tirof etilishidan ma`naviy qoniqish
1.sog'liqni saqlashni profilaktika usuliga alohida e`tibor qaratish
2.aholi o'rtasida stt/g shakillanishida aholiga yordam berish
3.tibbiy xizmatlar sifatini oshirish
7
2-chibosqich
3. hukumat 1-jamiyat/g ravnaq topishi/g muhim omili-aholi
salomatligi darajasi/g yuksalishi 2-samarasiz sog'liqni saqlash tizimiga sarflanayotgan
davlat harajatlar/g kamayishi
1.profilaktik, birlamchi va shoshilinch tibbiy yordamni rivojlantirish
2.aholi o'rtasida stt/g shakillanishida aholiga yordam berish
3.ekologik barqarorlikni ta`minlash 4.iqtisodiy va odamlar/g stt amal qilib yashashi u/n
imkon beradigan daromadlar/g o'sishini ta`minlash
8
3-chibosqich
4.jahon 1.boy va kambag'al mamlakatlar o'rtasidagi tafovut
tufayli jahonda saqlanib turgan ziddiyatni kamaytirish
2.butun dunyo bo'ylab epidemiya/r, davolab bulmaydigan va davolash qiyin bo'lgan ijtimoiy kasall/g paydo bo'lishi va tarqalishi xavfini kamaytirish
1-global ekologik barqarorlikni ta`minlash 2-kambag'al mamlakat/r hukumatlariga aholi
salomatligini yaxshilash borasidagi ishlarda yordam ko'rsatish
9
4-chibosqich
STT uzoq yillar davomida chekish ichkilikbozlik kam harakatlanish - illatlari qarshi giyohvandlik oiv/oits yuqtirganlar soni chekuvchilar soni maktab o'quvchilari or/a ekologik muammolar turmush sharoitini yanada yaxshilashga qaratilgan
stt tarzi tushunchasini shakillantirish juda muhimdir
10
. aholida ham noto'g'ri turmush tarzi tufayli yuzaga kelgan barcha nuqsonlarni “har narsaga qodir va barcha foydalana oladigan tibbiyot” bartaraf etadi, degan eskicha qarashlardan qutulishda aholiga yordam berish vaqti etdi.
aholi o'z sog'ligini asrab-avaylashga o'rganishi lozim.
bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda odamlar bebaho boylik-sog'ligini qadrlashga bolaligidan o'rganadi
11
. g'arb madaniyati aholi stt asoschilaridan buyuk hakim ibin sino jst(voz) inson/g uzoq va sog'lom umr ko'rishi/g -
50 % ortig'i turmush tarzi b/n bog'liq ekan. aholini stt ga targ'ib qilish va jamiyat/g har bir
a`zosi/g ongiga salomatlik falsafasini singdirish qo'yidagi muhim yo'nalishlarni taqazo etadi.
12
yo'nalish-1 stt shakillantirish- inson hayoti/g barcha
tomonlarini qamrab oladigan kompleks jarayondir.
shu bois stt keng ko'lamli yondashuv, ma`naviy ruhiy jismoniy tibbiy jihatlarini hisobga olishi zarur
13
yo'nalish-2 stt inson hayoti/g har bir davriga istisnosiz tarzda
singdirib borish lozim. ishni esa oilani shakillantirishdan boshlash k/k zero, tug'ilajak farzand/g jismoniy va ma`naviy
sog'lomligi ota-onasidan boshlanadi “oila” markazi mahallalarda oilalar b/n shug'ullanadigan
jamoatchilik guruhlari kelin-kuyovlar/g tibbiy ko'riklardan o'tkazish mentaliteti.avlodlardan.yaxshi an`analar
14
yo'nalish-2... stt shakllantirishdagi keyingi bosqich ayol/g
homiladorlik davrida inson/g bachadon ichidagi rivoji,
tug'ilishi va ulg'ayishidan iborat. go'dakni ona suti b/n boqish/g foydali jihatlarini
unutmaslik va izchil targ'ib qilish darkor. go'daklik, bolalik va o'smirlik-inson turmush
tarz/g, umuman salomatlig/g shakillanishida juda muhim davrlardir
15
. inson shaxsini shakillantirishda bolalar
bog'chasi va maktab yoshidan bolada sportga qiziqishni o'yg'otish muhim o'rin tutadi
stt joriy qilishda inson/g o'z ma`suliyati oshishi b/n ahamiyatli:
bu yoshlik, etuklik(o'rta yosh), keyinchalik keksalik(qarilik)
tadqiqotlar: etuk va o'rta yoshdagi stt/g samarasi umr/g ancha oldingi davrlarida kechirilgan turmush tarziga bevosita bog'liq
16
yo'nalish-3 aholiga stt joriy etishda zarur yordam ko'rsatilishi
lozim. bunday ishlar doimiy va izchil amalga oshirilishi,
ushbu jarayonga nafaqat davlat tashkilotlari, balki jamoatchilik, nodavlat va halqaro muassasalar ham keng jalb qilinishi lozim.
“salomatlik ” institutlari
17
O`zR aholisining kasallanishi tarkibidagi asosiy kasallik shakllari (2001-2005yy)
kattalar: nafas organlari kasalliklari, qon aylanish sistemasi kasa-klari, ovqat hazm qilish a`zolari kas-klari, chiqaruv organlari kas-klari, asab va sezgi organlari kas-klari, onkologik kas-klar, jarohatlanishlar, teri va teri osti kletchatkasi kas-klari, yuqumli kas-r
18
-2- 14 yoshgacha bolalarda nafas olish organlari kasalliklari, xazm organlari endokrin kasalliklari, chiqaruv organlari kasalliklari, asab sistemasi va sezgi a`zolari kas-ri, jarohatlar va zaxarlanishlar, yuqumli kasalliklar Xx-asr/g 70-y o'rtalari va 80-y “tsivilizatsiya/g
xatosiga doir kasalliklar” yaponiya-germaniya-aqsh
19
STT nima? STT – kundalik turmushda gigienik me`yorlarga
rioya qilish, qoida va talablarga bo'ysinish bilan o'z salomatligini boshqarish
STT asosiy vazifalari – sog'liqni saqlash, jismoniy va ruhiy faollik, umr ko'rish muddatini uzaytirish
20
STT tashkil etuvchi asosiy elementlar
oqilona ovqatlanish oqilona tuzilgan kun tartibi, mehnat va dam olish
tartibi chiniqish va jismoniy tarbiya bilan shug'ullanish badan, kiyim-bosh, oyoq kiyimlari gigienasi
talablariga rioya qilish turar-joylar gigienasi muvofiq mehnat va dam olish sharoitlari zararli odatlardan voz kechish oila va ishda eng muvofiq psixologik iqlim yaratish odamlar o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilash
21
birlamchi profilaktika – bu organizmda kasallikdan oldin yuzaga keladigan har qanday negativ o'zgarishlar, shu jumladan funktsional xarakterga ega bo'lgan o'zgarishlar, gomeostazning holati, organizmning himoya funktsiyasini pasayishi, biokimyoviy jarayonlarning holatini buzilishini oldini olishga qaratilgan tadbirlar majmuasidir. birlamchi profilaktikada insonning gigienik yashash sharoitlari asosiy rolni o'ynaydi, shuning uchun gigienik xavfli omillar birlamchi ahamiyatga egadir
ikkilamchi profilaktika – odam organizmida bor bo'lgan, ammo kasallik ko'rinishida hali namoyon bo'lmagan klinik belgilarni oldini olishga qaratiladigan tadbirlar majmuasidir. ikkilamchi profilaktika ham gigienik va ham davolovchi tadbirlar sifatida ahamiyatga egadir
uchlamchi profilaktika – kasallikning surunkali shaklga, uning qaytalanishi va bemorni nogironlikka olib kelishini oldini olishga qaratilgan tadbirlar majmuasi hisoblanadi. uchlamchi profilaktikada bemorlarni sifatli davolash asosiy o'rinni egallaydi, shu bilan birga bemorning yashash tarzi, kasallikni kelib chiqishida rol o'ynagan asosiy gigienik omillar albatta hisobga olinishi shart.
ovqatlanish madaniyatini shakllan/da uash vazifalari
1. harbir shaxs ongiga ovqatlanish printsiplarini etkazish:
-fiziologik ehtiyojlarga muvofiqligi -muvozanatlashganligi -oqilona ovqatlanish tartibi -turli hildagi sabzovot va mevalarni ratsionga qo'shish -ovqatlanishda yil fasli va ahol/g milliy ananalarini xisobga olish -faqat rafinadlashtirilgan mahsulotlardan foydalanmaslik -issiq ovqat va ovqat mahsulotlari/g zararsizligini ta`minlash 2. ovqatlanishni muvofiqlashtirish masalalarida aholiga
konsulьtativ yordam ko'rsatish
uash vazifalari
25
kun tartib/g ahamiyati kun tartib/g fiziologik asoslari- odam/g kun davomidagi
faoliyatlar/g ketma-ketligi va davomiyligiga nisbatan fiziologik reaktsiyalar asosida stereotip/g shakllanishi
insonga bog'liq bo'lgan kun tartibi/g asosiy elementlari: -etarlicha uyqu -ma`lum vaqtda uyqudan uyg'onish -ertalabki badan tarbiya va yuvinish -belgilangan vaqtlarda ovqatlanish -jismoniy tarbiya va sport bilan shug'ullanishga vaqt ajratish -toza havoda bo'lish -uyquga o'z vaqtida yotish uash- vazifalari
26
badanni chiniqtirish printsiplari
1. badantarbiya qancha erta boshlansa, shuncha samarali bo'ladi
2.badantarbiyada asta-sekinlik printsipiga rioya qilish ya`ni engil mashqlardan og'ir mashqlarga astalik bilan o'tish.
3.badanni chiniqtirish muntazam bo'lishi kerak; uni uzib qo'yish, yangitdan boshlash demakdir.
4.eng samarali chiniqish, agar chiniqtiruvchi omillardan kompleks foydalanilganda sodir bo'ladi.
27
jismoniy tarbiya va sport jismoniy tarbiya – jismoniy mashqlarni bajarish, ular/g bajarilish
xarakteri va davomiyligi -yoshga, -shaxs/g holatiga, -yil fasliga, -turmush sharoitlariga bog'liq -ertalabki badantarbiya, -piyoda yurish, -engil yugurish, -ishlab chiqarishga oid gimnastika, davolash gimnastikasi). jismoniy tarbiya bilan hamma shug'ullanishi mumkin! sport – yuqori jismoniy va ruhiy yuklama bilan ta`riflanadi, shu/g
uchun sport bilan shug'ullanishda shaxs/g sog'ligini xisobga olinishi shart!
uash-vazifalari 28
badan, kiyim-bosh, oyoq kiyimlari gig. shakllantirishda uash tutgan o'rni
aholida badan terisi, soch, shilliq pardalar va shaxsiy gig. elementlar/g kasalliklarni oldini olishdagi ahamiyati
shaxsiy gigiena mahoratlariga erta yoshlikdan o'rgatish badan terisi, og'iz bo'shlig'i va sochlarga qo'llanadigan
vositalardan foydalanish bo'yicha maslaxatlar berish kiyim-bosh va oyoq kiyimlarini to'g'ri tanlashda
maslaxatlar berish uash-vazifalari
29
odam/g o'ziga bog'liq bo'lgan turar-joy, ish joylaridagi gig. omillar
yashash joylari: -xonalar/g ichki yuzalarini oqilona pardozlanishi -yashash joylari/g tozaligi - shamollatilishi -santexnika, elektr va gaz asboblaridan to'g'ri foydalanish - xonalar/g oqilona yoritilganligi -tinchlikni saqlash ish joylari: -ish dastgoxlari/g to'g'ri joylashtirilishi -ish joylari/g tozaligi -shhv foydalanish uash-vazifalari
30
odamlarda zararli odatlarga o'rganmaslik yoki ulardan voz kechish mahoratlarini shakllantirishda uash tutgan o'rni
zararli odatlar: eng muhim zararli odatlar: -chekish, -alkogolga ruju qo'yish, -giyohvandlik boshqalar: -quyuq choy yoki kofe, -gazlashtirilgan salqin ichimliklar, -teleko'rsatuvlarni uzoq muddatli ko'rish, -kompьyuterlarda uzoq o'tirish, -etarlicha uxlamaslik, -nonushta qilmaslik, -passiv dam olish uash-vazifalari
31
-2-
uash tutgan o'rni: -kundalik ish zararli odatlar/g zarari haqida
uyushgan jamoa va shaxslarga tushuntirish bu ishlarni ishonchli va ko'rgazmali bo'lishi
32
yoshga oid psixogigiena/g muhim jihatlari
-oilada eng muvofiq psixologik iqlimni yaratish -optimal psixologik yuklamalarni ta`minlash -bolalar va o'smirlarda o'qishga ijobiy munosabatlarni
shakllantirish -ruhiy holatga negativ ta`sir etuvchi omillarni yo'qotish -oqilona kun, ovqatlanish, ish bilan mashg'ul bo'lish, to'la
qiymatli dam olishni ta`minlash -oilada, oila a`zolarida yuqori ijodiy faollik va bolalarda
o'qishga bo'lgan qiziqishlarni shakllantirish bo'yicha tarbiyaviy ishlar.
33
mehnat psixogigienas/g asosiy tomonlari
-oqilona ovqatlanish, aktiv dam olish va bunda toza havoda bo'lish, hamda o'rtacha jadallikdagi jismoniy mehnat;
-ish joylarini to'g'ri tashkil qilish: yaxshi yoritilishi, ish joylarini qulay jihozlanishi, qo'shimcha jihozlarni to'g'ri joylashtirish (ishga oid adabiyotlar, kartoteka);
-ish maqsadini to'g'ri belgilash, asosiy ishga diqqat-e`tiborni qaratish;
-kasb tanlashda shaxs/g psixologik imkoniyatlarini xisobga olish
-ishlab chiqarish dizaynidan foydalanish; -ruhiy xotirjamlantirish xonalarini yaratish -ta`til muddatlaridan to'g'ri foydalanish.
34
yuqori nafas yo'llarini nospetsifik kasalliklarini gigienik «xavfli» omillari
- chekish - havoni chang va kimyoviy vositalar orqali
ifloslantirish - noqulay yashash sharoitlarini mavjudligi - noto'g'ri ovqatlanish - chiniqtiruvchi muolajalar qabul qilmaslik - jismoniy tarbiya va sportning aholi orasida kam
foydalanishi - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past darajada
targ'ibot qilish
o'sma kasalliklarini kelib chiqishida sababchi gigienik omillar:
- chekish - havoni chang va kimyoviy vositalar orqali
ifloslantirish - noqulay yashash sharoitlarini mavjudligi - noto'hri ovqatlanish - spirtli ichimliklarni ko'p iste`mol qilish - yuqori darajada ruhiy asab zo'riqishi - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past
darajada targ'ibot qilish
oshqozon o'sma kasalligini keltirib chiqaruvchi xavfli omillar (assesorova yu.yu., 2012 y)
noto'g'ri ovqatlanish - chekish - spirtli ichimliklarni ko'p iste`mol qilish - yuqori darajada ruhiy asab zo'riqishi - gipodinamiya - xavoni chang va kimyoviy vositalar orqali
ifloslantirish - suv va ovqat maxsulotlarini ifloslanishi - nomuvofiq ishlash sharoiti - aholi orasida sanitar oqartuv ishlarini past darajada
targ'ibot qilish
buyrak va siydik yo'li kasalliklariga sabab bo'luvchi omillar (inogamova v.v., 2013y)
tibbiy-biologik omillar: irsiyati; boshdan o'tkazgan kasalliklari (surunkali tonzillit, allergik kasb kasalliklar, virusli gepatit, bolalar kasalliklari, oshqozon ichak yo'lining noinfektsion kasalliklari).
ijtimoiy-gigienik omillar: ishchi kasbi bilan bog'liqligi (ayollarda uy bekasiga xam tegishli) ma`lumotini past darajaligi ko'p bolali oilalar temir betondan qurilgan axoli turar joy binolarida qishda sovutuvchi
mikroiqlim, yozda qizdiruvchi mikroiqlimni bo'lishi turar joylarda issiq suv bilan ta`minlanmaganligi taom tarkibida sho'r va achchiq maxsulotlarni iste`mol qilish mehnatning zararli omillari bilan muloqati (sovutuvchi mikroiqlim,
og'ir mehnat, chang va kimyoviy moddalar bilan muloqati).
oila va nikox psixogigenasi/g asosiy muammolari
-er-xotin/g o'zoro shaxsiy xususiyatlarini tushunmaslik -er va xotin o'rtasidagi teng xuquqiylik printsiplariga
rioya qilmaslik, uy ishlarini noto'g'ri taqsimlanishi - bo'sh vaqtlardan to'g'ri foydalana olmaslik -avlodlar o'rtasidagi mojorolar -er va xotin o'rtasidagi o'zoro jinsiy munosabat
qoniqmalari sharoitlarini bilmaslik -intim munosabatlarda eski sarqitlarga, taqiqlangan
odatlar/g ta`siri - .
39
odamlarni keksayishga (qarilikka) tayyorlashda uash roli
qarilar bilan ishlaganda ularning diqqatini quyidagi jihatlarga qaratish kerak:
-harbir odamning ertami-kechmi qarishi va buni harbir odam anglab etishi kerak, chunki bu ob`ektiv jarayon
-keksayishga o'rganish kerak: - o'zini ruhiy jihatdan keksayishga tayyorlash va qarilikni
pessimistik reaktsiyalarsiz qabul qilish -pensiyaga qiqishga oldindan tayyorlanish -qarish jarayonida unga bo'lgan talablarni pasaytirish,
keksayishni sun`iy tarzda to'xtatishga urinmaslik; -qarilikda yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni saqlashga xarakat
qilish, sport mashqlari bilan faol shug'ullanish -jamoa shaklida yashashda yakka yashashga nisbatan qarilik
kechroq keladi
40
1220 yil
muxammad shoh j.mangu berdi turkan xatun buxoro samarkand xorazm-140 yil o'lmaslik dorisi qarimaslik dorisi
41