Tayyorladi: “O`zbekiston tarixi” kafedrasi katta

o`qituvchisi S.To`lyaganova

REJA:

1.Turkistonni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi.2.Mustamlakachilik idora usulining joriy etilishi.3.Mustamlakachilarning iqtisodiy, madaniy sohadagi siyosati va amaliyoti.4.Mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik harakati.5.Jadidchilik harakati.

Adabiyotlar:

Karimov I.A “O’zbekiston XXI asr

bo’sag’asida… -T.: O’zbekiston,

1997, 49-69 betlar.

Usmonov Q., Sodiqov M.,

Burxonova S. O’zbekiston tarixi.

Darslik.. –T.: Iqtisod-moliya, 2006.

Ziyoev H. Turkistonda Rossiya

tajovuzi va hukmronligiga qarshi

kurash. -T.: Sharq, 1998. 79-340betlar.

O’zbekistonning yangi tarixi.

Birinchi kitob. Turkiston chorRossiyasi mustamlakachiligi

davrida.-T.: Sharq, 2000, 62-138

betlar.Murtazaeva R.X. IstoriyaUzbekistana. Uchebnik. -T.: 2005.

Tayanch so’z va iboralar: «Sharqni egalla» siyosati. Rossiya

harbiy

ekspeditsiyalari. Angliya

Rossiya raqobati. Harbiy istehkomlar.

Oqmasjid qal’asi. Toshkentga

hujum. Mulla Alimqul. Turkiston General

gubernatorligi. Fon Kaufman.

Zirabuloq jangi. Samarqand qo’zg’oloni.

Vassal. Xivaga yurish.

Gandimiyon shartnomasi. Qo’qon

xonligining tugatilishi. Boshqaruv

tizimi. Mustamlakachilik siyosati.

Toshkent o’zg’oloni Dukchi eshon.

1916 - yilgi qo’zg’olon. Mahmudxo`ja

Behbudiy

1.Turkistonni chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi.

«Sharqni egalla» siyosati. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri Turkistonni egallash edi. Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi.

1715 - yilda sharqiy chegaralarda Buxgolts rahbarligida, 1716-1717 - yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar tajovuzkorona harakat qildilar.

1721-1724 - yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda josuslik faoliyatini yuritdi.

XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning hududlarida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdi

1864 - yil 14 - sentyabrda Chimkentga

yangidan yurish

uyushtirdi va shaharni

bosib oldi.

1873 yil may oyida Xiva xonligi egallandi

1866 yil oktabrda Jizzax shahri egallandi.

1864 - yil may oyida

Qo’qon xonligiga bostirib

kirdi.

1868 yil 8-iyunda

Samarqand shahri

egallandi.

1865 yil 15 - iyun kuni Chernyaev Toshkentni

zabt etdi. Orenburg general-gubernatorligi

tarkibida Turkiston viloyati tuzildi, uning

harbiy gubernatori etib M.Chernyaev tayinlanadi.

• jhj

Rossiya imperiyasining Turkistonga bosqini.

1558-1559 - yillarda Antoni Jenkinson

boshliq elchilai Buxoroga yuborib josuslik

ma’lumotlari to’pladi

Ivan Grozniy Qozon (1552), Ashtarxon (1556), Sibir (1581-1590) xonliklarini

bosib oladi va endi Turkiston to’g’risida ma’lumotlar to’plashga kirishadi.

Rusiya hukumati XVII asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o’rganadi.

Rassiya imperiyasining Turkistonni bosip olishga

qaratilgan harakatlari.

inglizlar maxsus «afg’on siyosati»ni ishlab chiqib,

Afg’oniston amirini bo’ysundirish, Hirot va

Qandahorni inglizlar mulkiga aylantirish, ularda harbiy kuchlarni joylashtirishni

rejalashtiradi.

Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga

qarshi ittifoqqa uyushtirishga harakat

qildi.

Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik

ma’lumotlari to’plash maqsadida E.K.Mendorf 1824 - yildayoq Buxoroga

yuborilgan

1841-1842 - yillarda Angliya hukumati mayor Konollini

Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya

bilan yubordi.

1838-1842 va 1878-1880 - yillarda Afg’onistonga ikki

marta bosqinchilik urushlari uyushtirdi. Biroq Afg’onistonni

bo’ysundira olmadi.

1831-1833-yillarda mazkur kompaniya leytenanti

Aleksandr Berns Hindistondan

Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh

sifatida yuborilgan

Alglya hukumatining Turkistonni eggallash

yo`lidagi harakatlari

Qoqon xonligi

1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan Amir Muzaffar o`rtasida Zirabuloq shartnomasi tuzildi. Buxoro amirligi Rossiyaning vassaliga, ya’ni xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar

qilaolmaydigan davlatga aylantirildi. Sulhga binoan Xo’jand, O’ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi,

amir oltin hisobida 125 ming tilla (500 ming rubl) tovon to’lash, rus savdogarlari uchun amirlikda qulay sharoit yaratish majburiyatini oldi.

1868-yil 13-fevralda Kaufman bilan Xudayorxon o`rtasida shartnoma tuzildi. xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari

Rossiya tasarrufiga o’tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo’qon xonligining barcha

hududlarida hechqanday moneliksiz faoliyat yuritish, karvonsaroylarga ega bo’lish huquqi berilgan edi.

1876-yil fevral oyida Qoqon xonligi tugatildi

Xiva xonligi

Buxoro amirligi

1873-yil 12- avgustda Kaufman bilan Muhammad Rahmxon o`rtasida Gandimiyom shartnomasi

tuzildi. Shartnomaga muvofiq Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga aylantirildi. Amudaryo quyi oqimining o’ng tomonidagi yerla

r Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritildi, xonlikka oltin hisobida 2 million 200 ming so’m tovon to’lash yuklatildi. Rossiya savdo-sanoatchilari Xiva xonligida bojsiz savdo qilish, xonlik hududida yer olish, sanoan korxonalari qurish xuquqini oldi. Xon o’zini Rossiya podshohining

itoatkor xizmatkori, deb tan olishga majbur bo’ldi.

Rassiya imperiyasining

Turkistonni bosip olishining natijalari

Mustamlakachilarining iqtisodiy siyosati va amaliyoti.

Turkistonni paxta

xomashyosi etishtiradigan

bazaga aylantirish

Rossiya agrar siyosatining

bosh maqsadi, deb belgilandi. 1885-1916 - yillarda paxta ekiladigan yer maydoni 40

ming tanobdan 550 ming tanobga

ko’paydi.

Turkiston xomashyo

bazasida savdo-sanoat yuritish, zavod-fabrikalar

qurishga intiluvchilarga

Rus-Osiyo banki, Moskva

savdogarlar banki, Rossiya davlat banki pul

qarz berib turdi. . 1908 - yilda

o’lkada 378 ta sanoat

korxonalari faoliyat yuritgan bo’lsa, 1917 - yilda ularning soni Buxoro

amirligi va Xiva xonligida qurilgan

korxonalarni ham qo’shib hisoblaganda

1200 taga etgan

Etishtirilayotgan xom-ashyoni

tashib ketish maqsadida Temir yo’l qurilishini boshlab yubordi

1880-1889 – yillarda

O’rta Osiyo temir yo’li,

1890-1905 – yillarda

Toshkent-Orenburg temir yo’li

qurildi

Turkistonni doimiy egasi bo’lish uchun

«ko’chirish» siyosatini qo’llandi. 1875 -

yildayoq Avliyoota

tumanida 8 ta rus

qishlog’i vujudga kelgan bo`lsa,

1910 124 taga yetdi.

o’lkaning barcha

hosildor yerlari Rossiyaning

daromad manbaiga

aylantirildi. Yer solig’i XIX asr

oxirida 4 million so’mni tashkil etgan bo’lsa, 1916 - yilda 38 million so’mdan oshib

ketdi.

Turkiston Rossiyaning

jahon bozorlarida o’tmaydigan

tovarlari sotiladigan

bozorga aylantirildi Turkiston nafaqat Rossiya

davlatining, shuningdek,

rossiyalik savdo-

sanoatchilar manfaatiga

xizmat qiladigan o’lkaga

aylantirildi.

1 Karimov I.A.: «Bu salbiy oqibat tashqaridan olib kirilgan sivilizatsiya natijalaridan ko’ra bir necha barovar ortiq edi».1

Mustamlakachilar-ning

ma`naviy-madaniysiyosati va amaliyoti

Turkiston general-gubernatorligining Farg’ona viloyati harbiy-gubernatori Skobelev shunday deb yozgan edi: «Millatni yo’q qilish uchun uni qirish

shart emas, uning madaniyatini, san’atini, tilini yo’q qilsang bas, tez orada o’zi tanazzulga

uchraydi». Turkistonda ana shunday yovuz qarashlarga mos siyosat va amaliyot yuritildi.

Turkistonning noyob tarixiy, ma’naviy, madaniy boyliklari talon-taroj qilindi. 1870 - yilda Toshkentda kutubxona va 1876 – yilda muzey

tashkil etilgan

Islom diniga e’tiqod, ruhoniylar, masjid va madrasalar oyoq osti qilina bordi. Rossiya ma’murlari musulmon muassasalari, madrasa ishlariga aralashib,

ularning faoliyatini tobora cheklab bordi.

Maorif va madaniyat sohasida ruslashtirish siyosati yuritildi. 1884 - yilda Toshkentda dastlabki «rus-tuzem maktabi» ochildi. o’lka xotin-qizlarini ruscha hayot tarziga

o’rgatish masalasiga alohida o’rin berilgan edi. Shu maqsadda shaharlarda xotin-qizlar Ambulatoriyalari tashkil etilib, ularda rus shifokorlari faoliyat ko’rsatdi.

Chor ma’murlari mahalliy aholiga Rossiyaning ulug’vorligini ko’rsatish, yevropacha turmush tarziga qiziqtirish uchun Rossiyaning markaziy

shaharlariga sayohatlar uyushtirdilar.

1880-1883 - yillarda Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va

Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar

Chorizm mustamlakachilik

zulmiga qarshi milliy ozodlik

harakatlari

1916-yil Xalq qog`aloni

1898-yil Andijon qozg`aloni

1892-yil Toshkent qozg`aloni

Turkiston jadidlarining

faoliyati

«Usuli jadid» maktablarini tashkil etdilar. 1903 - yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi.

Milliy darsliklar yozdilar Munavvar qorining «Adibi avval», «Adibi soniy», M.Behbudiyning «Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muxtasari tarixi

islom», «Jug’rofiya», A.Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», «Maktab gulistoni»

Milliy teatrga asos soldilar1913 - yilda «Turon» truppasi tuzildi. «Padarkush», «To’y», «Zaharli hayot», «Juvanmarg», «Baxtsiz

kuyov» pessalari qo`yildi.

Milliy matbuotga asos soldilar. «Xurshid», («Quyosh»), va «Oyina» jurnallari “Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» «Samarqand» gazetalari chop

etildi

Talabalarni chet ellarga o`qishga yuborish tashabusi bilan chiqdilar. Yoshlarni Germaniya Misr, Turkiya, Rossiyaning markaziy

shaharlariga o`qishga yubordilar

Hayriya jamiyatlari tashkil etildi. 1909 yil “jamiyati hayriya”,1910-yil “Bolalar tarbiyasi”

Turkiston jadidlari

“Yosh Buxoroliklar”

Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov,

Abdulla Avloniy va boshqalar

Polvonniyoz xoji Yusupov, Bobooxun Salimov

Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jaev

“Yosh Xivaliklar”

General-gubernator Kengashi

Turkiston general-gubernatorligi boshqaruvi

General gubernator

Buxoro amirligiXiva xonligi

Ma’muriy va nazorat

bo’limi

Viloyat harbiy

gubernatorligi

Turkiston rayon

muhofaza bo’limi General-gubernator

mahkamasi Turkiston

harbiy okrugi

Soliq va shahar mablag’lari

bo’limi

Moliyaviy- xo’jalik bo’limi

Maxsus bo’lim

 

Turkiston general -gubernatorligi

Buxoro amirligi

Xiva xonligi

Ettisuv

Sirdar

yo

Samarqand

Farg’ona

Kaspiyorti

Toshkent Chimkent Avliyoota Qozoli Perov

Qo’qon Andijon Namangan Marg’ilon O’sh

Verniy, Kopol, Lepsin,Jarkent, Pishpek, Prjevalsk

Samarqand, Jizzax, Kattaqo’rg’on, Xo’jand

Asxabod, Krasnovodsk, Marv, Tajan, Mang’ishloq

Har bir uezd bo’lis (volost) va ovullarga bo’lingan

O’lkaning ma’muriy - hududiy tuzilishi.

Vassallar

V i l o ya t l a r

U e z d l a r

Turkiston general –

gubernatorlari

K.P. fon Kaufman - 1867-1881G.A. Kolpakovskiy - 1881-1882

M.G.Chernyaev - 1882-1884N.O.Rozenbax - 1884-1888A.V.Vrevskiy - 1889-1898S.M.Duxovskiy - 1898-1901N.A.Ivanov - 1901-1904P.N.Tevyashov - 1904-1905D.I.Subbotich - 1905-1906I.I.Grodekov - 1906-1908P.I.Mishchenko - 1908-1909A.V.Samsonov - 1909-1913Flug, Martson - 1913-1916A.N.Kuropatkin - 1916-1917

Sinov savollari

1. O’zbek xonliklarida josuslik ishlari bilan shug’ullangan chor Rossiyasi elchilari, ekspeditsiyasi haqida nimalarni bilasiz?1. Chor Rossiyasi nima uchun xonlik chegaralarida harbiy istehkomlar qurdi?2. Shunday istehkomlar qayerlarda barpo etilgan?3. O’rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati qanday bordi? 4. Chor Rossiyasi bosqini qanday boshlandi?5. Chimkentdagi janglar qanday bordi? 6. Toshkent mudofaasi haqida nimalarni bilasiz? 7. Amir lashkar Alimqul jasorati haqida so’zlang? 8. Jizzax mudofaasi, jang natijalarini bilasizmi?9. Turkiston general-gubernatorligi qachon tuzildi, uning hududlarini bilasizmi? 10. Zirabuloq jangi haqida nimalarni bilasiz? 11. Samarqand qo’zg’oloni haqida so’zlang.12. Kaufman bilan amir Muzaffar o’rtasida qachon shartnoma tuzildi, uning shartlarini bilasizmi?13. Kaufmanning Xiva xonligiga yurishi, uning natijalari haqida so’zlang.14. Gandimiyon shartnomasi qachon tuzildi, uning shartlarini bilasizmi?15. Qo’qon xonligida ko’tarilgan qo’zg’olonlarning sabablari, rahbarlari, natijalarini bilasizmi?16. Qo’qon xonligining taqdiri nima bo’ldi? 17. Mustamlakachilar qanday idora usulini joriy etdilar?

18 Mustamlakachilarning iqtisodiy siyosati va amaliyoti haqida nimalarni bilasiz?19.Mustamlakachilar ma’naviy-madaniy sohada qanday siyosat yuritdilar? 20.Mustamlaka so’zining ma’nosi nima?21.Jahonda qaysi davlatlar mustamlakachi davlat deb hisoblanadi va nima uchun?22.Turkistonda chor Rossiyasining mustamlakachiligi davri qaysi yillarni qamrab oladi?23.Milliy ozodlik harakati deganda nimani tushunasiz, uning sabablari nimada?24.Toshkent qo’zg’olonining sabablari, natijalarini bilasizmi?25.Andijon qo’zg’oloni haqida nimalarni bilasiz?26.Qanday voqea 1916 - yilda Turkistonda qo’zg’olon ko’tarilishiga turtki bo’ldi, uning asosiy sababi nimada edi?27.Jizzax qo’zg’oloni haqida nimalarni bilasiz?28.1916 - yilgi qo’zg’olonning ahamiyati nimada?29.Jadidlar harakati nima va u Turkistonda qachon boshlangan?30.Kimlar Turkistonda jadidlar harakatiga rahnamolik qildilar?31.Mahmudxo’ja Bexbudiy faoliyati haqida so’zlang?32.Munavvar qori Abdurashidxonov faoliyati haqida nimalarni bilasiz?33.Jadidlar qanday gazeta va jurnallarni nashr etganlar?34.Jadidlar qanday g’oyalarni ilgari surishgan?