MÜEZZiN

72-73, 122, 125-126, 143, 173, 177, 180, 186, 205, 219, 221. 244-246, 269, 307, 333; Kitabü Va/i:fi's-Sultan en-Naşır (nşr. Hüveyda ei-Harisl). Beyrut 1422/2001, s. 157-158, 214; İbn Haldun, Mu/i:addime (nşr. Derviş el-Cüveydl). Beyrut 1416/ 1996, s. 238, 393-394; Kalkaşendl, Şubf:ıu'l-a'şa, X, 266; XIV, 177 -178; Makrtzl, el-ljıtat, ll, 367-368, 394-395, 438-439; lll, 370; IV, 8-9, 13, 45-51, 163-165, 295-296, 409; Tecrid Tercemesi, ll, 567; Nuaymt. ed-Daris {f tarfl;i' l-medaris (nşr.

Ca'fer el-Hasenl). Kahire 1988, I, 228; ll, 130, 310-311; Nureddin ei-Halebl. insanü'l-'uyün, Beyrut, ts. (Darü 'l-ma 'rife). ll, 296 vd., 437, 525, 540; Topçular Katibi Abdülkadir (Kadri) Efen­di Tarihi (haz. Ziya Yılmazer). Ankara 2003, I, 20, 54, 285, 297, 653, 655; Evliya Çelebi. Seya­hatname (Dağlı). I, 224-226; V, 209; VII, 10, 33, 94, 182; VIII, 87, 208-209, 269, 287; IX, 13, 51, 87,119, 169,205,234,271, 285,313,377, 388; Hezarfen, Telhfsü'l-beyan (nşr. Sevim ilgürel). Ankara 1998, s. 94, 234; Tay/esanizade Hafız Abdullah Efendi Tarihi: istanbul'un Uzun Dört Yılı: 1785-1789(haz. Feridun M. Emecen). İstan­bul 2003, s. 69, 184, 278, 334; Hızır İlyas, Tarih-i Enderun, İstanbul 1276, s. 33, 48, 55, 122, 178-179, 190, 252-253, 307, 440-441, 446, 455; Mehmed Emin Behiç. Sevanihü'l-levayih (haz. Ali Osman Çınar, yüksek lisans tezi, 1992). MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, vr. 7b, 8' , 12•-b; D'Ohsson, Tableau general, VII, 9, 36; Mir'atü'l­Haremeyn, ll, 76, 90; Mecelle-i Umar-ı Belediy­ye, 1, 270-271, 478; ll, 579-580; VI, 3507, 3535; İbnülemin-Hüseyin Hüsameddin [Yasar] . Evka{-ı Hümayun Nezaretinin Tarihçe-i Teşkilatı ve Nüzzarın Teracim-i Ahvali, İstanbul 1335, s. 247; Mahmud Muhammed es-Sübkl. el-Menhe­lü'l-'~bü'l-mevrud, Riyad, ts . (ei-Mektebetü'l­islamiyye). IV, 125, 179, 193, 209-210; Türkiye Maarif Tarihi, 1, 40, 163; V, 1349; Uzunçarşılı, Kapukulu Ocak/arı, I, 232, 453; ll, 102; Barkan. Kanun/ar, s. 32, 36, 50, 384; a.mlf .. Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (haz. Hüseyin Özdeğer). İstanbul 2000, I, 689; ll, 764, 851,1037,1039,1043,1070,1108-1109, 1134; Ahmet Temir. Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur el­Dfn'in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi, Ankara 1959, s. 96, 101 , 126, 129, 134; Hasan el-Başa. el-Fünunü '1-is lamiyye ve'l-ve;:a'if 'ale'l­aşari'l-'Arabiyye, Kahire, ts. (Darü'n-nehdati 'I­Arabiyye). III , 1163-1168; Vehbe ez-Zühayll, el­Fı/i:hü'l-islamf ve edilletüh, Dımaşk 1405/1985, I, 533-562; Abdülhay ei-Kettant, et-Teratfbü '1-idariyye (Özel). I, 156-160; ll, 49-50; N. Beldice­anu. XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Dev­leti 'nde Tımar(trc . M. Ali Kılıçbay). Ankara 1985, s. 38; Dayfullalı Yahya ez-Zehranl, en-Nafa/i:at ve idfıretühfı fi'd-devleti'l-'Abbasiyye, Mekke 1406/ 1986, s. 206, 470; Feridun M. Emecen, XVI. Asır­da Manisa Kazası, Ankara 1989, s. 57, 87, 92, 95-97; İdris Bostan, Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XV//. Yüzyılda Tersane-i Amire, Ankara 1992, s. 48; a.mlf .. Kürek/i ve Yelkenli Osmanlı Gemile­ri, İstanbul 2005, s. 339; Sadi Kucur. Vakfiyelere Göre Sivas, Tokat ve Amasya'da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (doktora tezi , 1993). MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 19-22, 91-92; Raşid el­Kahtanl, Ev/i:a{ü's-Sultani'l-Eşref Şa'bfın 'ale 'l­/faremeyn, Riyad 1414/1994, s. 98-99, 120-121; Sadık Albayrak. Son Devir Osmanlı Uleması, İs­tanbul 1996, 1, 13, 121; ll, 275; Hasan Yüksel. Os­manlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfla­rın Rolü: 1585-1683, Sivas 1998, s. 76-77, 174,

496

233; Kemal Beydilli. Osmanlı Döneminde imam­lar ve Bir imarnın Günlüğü, İstanbul 2001 , s. 1-3, 29, 36-37,46-48, 51-54, 67-68; Osman G. öz­güdenli, "Bir ilhanlı Şehir Modeli: Rab'-i Reşldl'­de Meslekler, Görevliler ve Ücretler'', Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemle­rinde Esnaf ve Ekonomi Semineri, Bildiriler, İs­tanbul 2003, I, 116; Osman Turan. "Selçuk Ker­vansaraylan" , TTK Belleten, X/39 ( 1946), s. 482-483; Haluk Dursun. "20. Yüzyılda İstanbul'da Ca­mi Musikisi ve Müezzinler" , KAM, XVII/2 (1988).

s. 27-33; "E"im", Mv.F, ll, 367-369.

r

liJ MusTAFA SABRi KüçüKAşcı

MÜEZZİNOVİÇ, Mehmet (1913-1981)

Bosna- Hersekli epigrafi uzmanı. L ~

29 Temmuz 1913'te Saraybosna'da doğ­du. Babası, Müezzinoviç ailesine mensup bir alim olan Mustafa Efendi' dir. Dini eği­tim yanında özel hocalardan Türkçe. Arap­ça ve Farsça öğrendi. Gazi Hüsrev Bey Medresesi'nden (I 935) ve Yüksek İslam Şeriat- Teoloji Okulu'ndan (I 939) mezun oldu. Saraybosna'daki liselerde din dersi hacatığı yaptı (I 940- I 945) Gazi Hüsrev Bey Medresesi'nde müderrislik ve sekreterlik görevlerinde bulundu (I 94 5-1949) . Ardın­dan Saraybosna'daki devlet matbaasına musahhih olarak tayin edildi. Bosna- Her­sek Tarihi Abideler ve Tabiatta Nadir Eser­leri Koruma Derneği'nde görevtendirildi (I 951) ve kitabelerin kayıt ve çözümlen­mesi işiyle meşgul oldu. 1 Ocak 1980'de emekli oluncaya kadar bu vazifesini sür­dürdü. Müezzinoviç ayrıca babasından son­ra otuz altı yıl Saraybosna'daki Vekilharç Camii imamlığı yaptı ve Gazi Hüsrev Bey Camii'nde cüzhanlık görevini üstlendi.

Mehmet Müezzinoviç, 1972'de kurulan Anali Gazi Husrevbegove Biblioteke (Anali GHB) dergisinin redaksiyon heyeti üyesi ve teknik sorumlusu idi. Nase Sta­rine adlı derginin teknik redaktörlüğünü yaptı. Kasım Dobraca'nın vefatından (ö.

I 979) sonra onun hazırladığı Katalog Arapskih, Turskih-i Perzijskih Rukopi­sa adlı eserin ll. cildinin redaksiyon sorum­luluğunu üstlendi. Saraybosna'daki ilmi çevrelerde iyi bir hattat olarak tanınan Müezzinoviç'in Bosna- Hersek'teki kita­belerin tesbitinde büyük hizmetleri oldu. Bosna- Hersek' i birkaç defa baştan başa dolaştı ve birçok kitabeyi kaydetti. Ayrıca Makedonya, Sırbistan , Karadağ ve Koso­va'ya davet edildi. Buralarda ve bilhassa Kalkandelen, Ohri, Prizren, Kaçanik. İpek, Novi Pazar, Büelo PoUe ve Bar şehirlerin­de bulunan Osmanlı dönemine ait kitabe-

ler hakkında önemli araştırmalar yaptı . 14 Mayıs 1981 tarihinde vefat etti. Mehmet Müezzinoviç. Osmanlı dönemine ait epig­rafi ekolünün tek temsilcisi olarak kabul edilir. Başarılı çalışmalarından dolayı "Sa­raybosna şehrinin 6 Nisan ödülü" ile "Ve­selin Maslesa Ödülü"nü kazanmıştır.

Eserleri. 1. Islamska Epigrafika u Bos­ni i Hercegovini. Veselin Maslesa tara­fından neşredilen eserin ı. cildi Saraybos­na'daki kitabeleri içerir (Sarajevo I974) . ll. ciltte Doğu ve Orta Bosna'ya ait İslami epigrafi çalışmaları yer almıştır (Sarajevo 1977). lll. cilt Bosanska Krajina, Batı Bos­na ve Hersek bölgelerindeki kitabeleri ih­tiva eder (Sarajevo 1982). Eserde 1SOO'e yakın kitabenin Osmanlı Türkçesi ile asıl­ları ve Boşnakça çevirileri, 1800' e yakın ki­tabenin de kısmen orüinalleri ve çevirile­ri yer alır. Kitaba Osmanlı mimarisine ait eserler ve mezar taşlarıyla ilgili fotoğraf­lar da konulmuş , ciltlerin sonunda Bos­na - Hersek'te meşhur olan 100'den fazla epigrafi uzmanına yer verilmiştir. z. Ga­zi Husrevbegova Biblioteka u Saraje­vu (Sarajevo 1968). Bu broşürde Sarayo­va'daki Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi ta­nıtılmaktadır. 3. Stari Mostavi u Bosni i Hercegovini (Dzemal Celic ile birlikte, Sarajevo 1969). Akademikçevrelerde Bos­na- Hersek'teki tarihi köprüler hakkında yapılan ilmi bir çalışma olarak tanınmak­tadır. 4. Uloga Dzamije Mehmed-bega Stocanina u Formiranju Gornjeg Va­kufa-Povodom Nove Izgradnje Dza­mije (Gornji Vakuf'un inşası konusunda Mehmed Bey Stoçanin Camii'nin rolü­yenicaminin inşası münasebetiyle; Mu­hammed Hacıyahiç ile birlikte, Gornji Va­kuf 197 I ) . S. Gazi H usrevbegova Bibli­oteka (Mahmud Traljic ile beraber, Sara­jevo I982) . Gazi Hüsrev Bey Kütüphane­si'ni tanıtan broşürün Arapça ve İngilizce baskıları da mevcuttur.

Müezzinoviç, M ula Mustafa Başeski ta­rafından Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olan Mecmua adlı eseri Boşnakça'ya tercüme etmiştir (Sarajevo 1968, 1981). Bir başka tercümesi de Livnolu Hacı Yusuf'un 161 S'­te yine Osmanlı Türkçesi ile kaleme aldığı hac seyahatiyle ilgili kitabıdır. Eser önce Zivot adlı dergide yayımianmış (XLV/41Sa­rajevo I974J. s. 439-477). daha sonra ki­tap halinde neşredilmiştir (Sara j ev o I 981 ) . Diğer bir çevirisi Üsküplü Hacı Mustafa'­nın yine hac seyahatine dair makalesidir (lslamska Misao, ll ısarajevo 19801. s. 24-40) Müezzinoviç'in vefatından kısa bir sü­re önce Mostar müftüsü Sıdkı Sarajlic'in Arapça kaleme aldığı bir eseri Boşnakça'-

ya tercüme ettiği ve bir Farsça sözlük ha­zırladığı da bilinmektedir (Tra ljiC, Istak­nuti Bosnjaci, s. I I 8).

Mehmet Müezzinoviç'in 1 OO'den fazla makalesi vardır. Bunların büyük bir kısmı Glasnik, El-Hidaje, Prilozi za Orijen­talnu Flol ogiju, A nali GHB, Nase Sta­rine, Takvim, Bakije -A lmanah, Prepo­rod, Islamska Misao, Z emzem , Odjek, Zivot gibi Saraybosna'da çıkan dergilerde ve yıllıklarda yayımlanmıştır. Ayrıca Prişti­

ne'de çıkan Starine Kosova i Metohije, Yenipazar'daki Novipazarski Zbornik, Zagreb'deki Bulletin za Likovnu Umjet­nost adlı dergilerde ve yıllıklarda da ma­kaleleri neşredilmiştir (Fajic. s. 145; Tral jic, Anali GHB, IX-X 1 I 983 ] , s. 329-333)

BİBLİYOGRAFYA :

Zejnil Fajic, "Mujezinovic, Mehmed hadzi" , Bibliogra{ıja Glasnika Vrhovnog Islamskog Staljesinstva u SFRJ od 1933. do 1982 Godine, Sarajevo 1983, s. 145; Mustafa Ceman, Bibliog­rafüa Bosnj acke Knjizevnosti, Zagreb 1994, s. 530, 588; Mahmud TraUic , Istaknuti Bosrıjaci,

Zagreb 1994, s . 113-127; a.mlf., "lslamska Epig­rafıka u Bosni i Hercegovini. Mehmed Mujezi­novic, lslamska Epigrafıka u Bosni i Hercegovi­ni, knj. !. ", Takvim, Sarajevo 1974, s. 300-301; a.mlf., "lslamska Epigrafıka u Bosni i Hercego­v ini , knj . ı (prikaz)", Glasnik VIS, XXXVIII/7-8 (ı 975 ). s. 375-377; a.mlf., "Merhum Hafız Mus­tafa ef. Mujezinovic", Takvim, Sarajevo 1976, s. 190-193; a.mıf.. "Sacuvana Ljepota Natpisa (Mehmed Mujezi novic, ıslamska Epigrafika, kn ji­ga ll. , Sarajevo ı 977) ", a .e. (ı 979). s. 332-334; a.mlf., "Hadzi Mehmed ef. Mujezinovic (Mer­hu m)", Glasnik VIS, XLIV/4 [1981). s. 423-427; a.mlf., "Kapitalno djelo [Mehmed Mu jezi novic, lslamska Epigrafika Bosne i Hercegovine. knj. llL , Bosanska Krajina , Zapadna Bos na i Hercego­vi na. Sarajevo 1 982)" , a.e., XLV/3 ( 1 982). s. 351-354; a.mlf .. "Hadzi jusuf Livnjak, Odazivam TI se Boze" , Takvim, Sarajevo 1982, s. 265-266; a.mlf .. "Prof. Mehmed ef. Mujezinovic", Ana/i GHB, IX-X (1983). s . 327 -333, 339; Muhamed Hadzijahic, "Marginalija uz najnoviju Mujezino­vicevu knjigu o islamskoj epigrafıci", Radio Sa­rajevo- TreC:i Program, Vll/20, Sarajevo 1978, s. 916-919; Rusmir Mahmutcehajic, "Kroz Groblja i Harfovlja (Mehmed MujezinoviC, lslamska Epig­rafika Bosne i Hercegovine. lstocna i Centra lna Bosna)", Zivot, XXVll/6, Sarajevo 1978, s. 728-730; a.mlf .. "Skica za tarih", Cas Sjecanja-Meh­med Mujezinovic 29.7.1913 - 1451981 (nşr.

Kulturno Drustvo Bosnjaka "Preporod"). Sarajevo 1996, s. 3-13 (aynı maka le için bk. Odjek, XXXIV/ 23, Sarajevo ı98ı. s. 18-26); Kasim Hadzic, "Mer­hum H. Mehmed Ef. Mujezinovic", Takvim, Sa ­rajevo 1982, s. 267 -269; Enes Pelidüa. "Nauc­ni doprinos Mehıneda Mujezinovica", Pregled, LXXII/lO, Sarajevo 1983, s . 1035-1 039.

li! MUHAMMED Aımçi

MÜFAHARE

L (bk. FAHR).

_j

MÜFEKKİRE ( Q j:.;.oJ 1 )

Duygu planında idrak edilen imajları

çeşitli birleştirme ve ayırma işlemleriyle akıl için yeniden üreten

düşünme gücünü belirten

L

eski psikoloji terimi (bk. DUYU; HAYAL).

MÜFESSER ( .,.:.Wl )

_j

Hükme açık biçimde delalet eden, te'vil ve tahsis ihtimali taşımayan lafız

anlamında usiil-i fıkıh terimi. L _j

Tefslr masdanndan türetilen ve sözlük­te "açıklanmış" anlamına gelen müfesser kelimesi Hanefi usul terminolojisinde hük­me te'vil ve tahsis ihtimali taşımayacak derecede açık biçimde delalet eden lafzı ifade eder. Kelime Kur' an-ı Kerim'de ve hadislerde geçmemekle birlikte bir ayette (ei-Furkan 25/33) ve birçok hadiste (Wen­sinck, el-Mu'cem, "fsr" md.) tefsir kelime­sine rastlanır. iki hadisin rivayetinde biri ravi Ya'la b. Memlek'in (Tirmizi, "Şevabü'l­.[\ur'an", 23; Nesa!. " İftitiıl:ıu'ş-şalat", 83,

"1\ıyamü ' l-leyl", 13). diğeri Buharl'nin ("Ze­kat", 55) değerlendirme ifadesi içinde ol­mak üzere müfesser kelimesi geçmekle beraber bunların sözlük anlamında kulla­nıldığı görülmektedir.

Fıkıh usulünde Kitap ve Sünnet'teki ifa­delerin yorumuyla ilgili kurallar belirlenir­ken lafız değişik açılardan ayınma tabi tu­tulmuştur. Hanefi usulcülerinin açıklık ba­kımından yaptığı "zahir. nas, müfesser, muhkem" şeklindeki dörtlü tasnif içinde müfesser muhkemden sonra açıklık dü­zeyi en yüksek lafız türünü ifade eder. Se­rahsl'nin müfesseri tanıtmak üzere yap­tığı izahı. "Has ise te'vil, am ise tahsis ihti­mali bırakmayacak şekilde açıklanmış olup kendisiyle neyin kastedildiği zahir ve nas­tan daha ileri düzeyde bir açıklıkta bili­nen lafız" şeklinde özetlemek mümkün­dür (Uşul, ı. 165) Alaeddin es-Semerkan­dl müfesseri tanımlarken sözü söyleyenin amacı hakkında kati delil bulunduğu için başka bir manaya gelme ihtimalinin orta­dan kalkmış olması unsuruna ağırlık ve­rir ve bu sebeple ona "mübeyyen" ve "mu­fassal" adlarının da verildiğini belirtir (Mi­zanü 'l-uşul, s. 35 1 ) . Bir lafız kendi slgasın­daki açıklık düzeyi sebebiyle müfesser sa­yılabileceği gibi, başlangıçta te'vile açık ol­duğu veya sözün sahibinden izah gelme-

MÜ FESSER

den aniaşılamayacak durumda bulundu­ğu halde daha sonra hiçbir kapalılık taşı­mayacak şekilde açıklanmış olan lafızlar da müfesser kapsamına girer. Bazı ahkam ayetlerindeki "semanln" (seksen) ve "sela­se" (üç) gibi sayı bildiren lafızlarla müşrik­lerle savaş hakkındaki ayette (et-Tevbe 9/ 36) tahsis ihtimalini ortadan kaldıran "kaf­feten" (topyekün) lafzı müfesserin birinci türü için verilen örnekler arasında yer alır.

Müfesserin ikinci türü için "salat" (namaz) gibi dini terime dönüştürülen ve içeriği başka açıklama gerektirmeyecek ölçüde açık hale getirilen lafızlar örnek verilebilir (ayrıca bk. MÜCMEL) Öte yandan müşte­rek, müşkil ve mücmellafızlar da kati de­Hile ihtimal veya işkali ortadan kaldıracak şekilde açık hale getirildiğinde müfesse­re dönüşmüş olur (a.g.e., s. 35 1 ). ikisinin de beyana konu olması yönünden müfes­ser ile müewel terimleri arasında benzer­lik bulunmakla birlikte müfesserde açık­

lamayı yapan bizzat şari'dir ve lafız kesin bir biçimde açıklandığı için artık başka manaya gelme ihtimali yoktur; müewel­de ise lafzın manası müctehidin zann-ı ga­libi ve ictihadı ile ortaya çıkarılır ve bu ma­na kesin olmadığı için başka bir mananın kastedilmiş olma ihtimali varlığını korur (ayrı ca bk. MÜEWEL)

Müfesserin hükmü, neshi hakkında de­lil bulunmadığı takdirde delalet ettiği ma­naya uygun olarak amel etmenin gerekli olmasıdır. Te'vil ve tahsis ihtimaline kapalı olmakla birlikte müfesser neshi kabil arneli bir hükümle ilgiliyse nesih ihtimaline açık­tır (Şemsüleimme es-Serahsl, I, 165); an­cak bu ihtimal Hz. Peygamber'in hayatta bulunduğu süre ile sınırlıdır. Onun vefatın­dan sonra sadece müfesser lafızlar değil

bütün naslar nesih açısından muhkem ni­teliğinde olup nesih ve iptale kapalıdır. La­fızların açıklık düzeyi bakımından bu şe­kilde sıralamaya tabi tutulmasının pratik sonucu aynı konuda iki farklı seviyede lafız bulunması halinde ortaya çıkar. Böyle bir durumda müfesser zahir ve nassa, muh­kem de müfessere tercih edilir (örnekler için bk. M. Edlb Sa lih, 1, 187- I 96; Zekiy­yüdd in Şa'ban , s. 374-375)

Hanefiler dışındaki usul çevrelerinde mü­fesser için yapılmış tanımiara rastlanmak­la beraber ( İbn FCırek. s. 147; ibn Hazm, 1, 43; Bad, s. 48) mütekellimln metodunu benimseyen usulcülerin eserlerinde mü­fesser Hanefiler'deki gibi yaygın bir kulla­nıma konu olmamış ve yerleşik bir terim haline gelmemiştir. Onlardan bazıları mü­fesseri "tefsire ihtiyacı bulunmayan" ve

497