küçük Çocuklar baúkalarının İhtiyacını gözeterek … · eisenberg, van schyndel ve...

DOI: 10.7816/nesne-06-12-03 Nesne Psikoloji Dergisi (NPD), 2018, Cilt 6, Sayı 12, Volume 6, Issue 12

51 www.nesnedergisi.com

Küçük Çocuklar Başkalarının İhtiyacını Gözeterek

Yardım Ederler

Muhammed Şükrü AYDIN1, Ezgi ACUN2

ÖZ

Araştırmalar, yardım davranışının çocuklarda 12 ay gibi erken bir dönemden itibaren

görülmeye başlandığını ortaya koymaktadır. Ancak küçük yaşlardaki çocukların yardım

davranışlarının başkalarına fayda sağlamak için mi, yoksa başka nedenlerden dolayı mı

yapıldığı açık değildir. Bu problemi test etmek için araçsal yardım etme görevi kullanılarak

yetişkinin yere düşen nesneye ihtiyacı olup olmadığı ile nesnenin kendiliğinden yere düştüğü

ve yetişkin tarafından düşürüldüğü dört farklı koşul oluşturulmuştur. Denek içi desene sahip

çalışmada farklı koşullar tek bir senaryoda birleştirilmiş ve karşıt dengeleme yapılmıştır.

Çalışmaya yaşları 18-38 ay arasında değişen 43 çocuk (22 kız, 21 erkek) katılmıştır. Çalışmanın

bulguları, çocukların nesneye ihtiyaç olan durumlarda olmayan durumlara göre anlamlı olarak

daha fazla yardım ettiklerini göstermiştir. Ancak, yetişkinin nesneyi düşürme işinin faili olup

olmamasının yardım etme davranışında anlamlı bir farklılık yaratmadığı bulunmuştur. Ayrıca,

erkek çocuklarının nesneyi yetişkinin düşürmüş olduğu koşullarda ihtiyaç olup olmadığı fark

etmeksizin kız çocuklarına kıyasla daha fazla yardım ettikleri bulunmuştur. Sonuçlar,

çocukların araçsal yardım etme davranışlarının başkalarının ihtiyacını gözeterek

gerçekleştirildiğini destekler niteliktedir.

Anahtar Kelimeler: araçsal yardım, prososyal davranış, özgecilik

Aydın, M. Ş. ve Acun, E. (2018). Küçük çocuklar başkalarının ihtiyacını gözeterek

yardım ederler. Nesne, 6(12), 51-67.

1Araş. Gör., İstanbul Üniversitesi, Psikoloji Bölümü, muhammed.aydin(at)istanbul.edu.tr 2Araş. Gör., İstanbul Üniversitesi, Psikoloji Bölümü, ezgi.acun(at)istanbul.edu.tr

Aydın, M. Ş. ve Acun, E. (2018). Küçük çocuklar başkalarının ihtiyacını gözeterek yardım ederler. Nesne, 6(12), 51-67.

www.nesnedergisi.com 52

Young Children Help by Considering

Other’s Needs

ABSTRACT

Researches revealed that helping behaviors emerge as early as after children’s first

birthday of their life. However, in young children, it is not clear whether these behaviors are

performed in order to benefit other(s) or for another reasons. To study this problematic, an

instrumental helping task was used and four different conditions were designed depending on

whether the adult needs for the falling object or not and whether the object falls spontaneously

or the object is dropped by adult. In the within-subject design study, different conditions were

combined in a scenario and counter-balanced. Forty-three children (22 girl, 21 boy) aging

between 18-38 months participated in the study. The results of the study indicated that children

helped significantly more in the need conditions than in the no-need conditions. However, there

was no significant difference in children’s helping behavior either the agent of the falling object

is an adult or not. Results also showed that, regardless of need or no-need conditions, boys were

more likely to help the adult than girls in the conditions in which adult is an agent of the falling

object. These results are in line with researches that point out children’s instrumental helping

behaviors may occur by considering other’s needs.

Keywords: instrumental helping, prosocial behavior, altruism



Prososyal davranış, başkalarının yararı için gönüllü olarak yapılan

davranışlar şeklinde tanımlanmaktadır (Eisenberg ve Fabes, 1998). Çok küçük

yaşlardan itibaren çocuklarda diğer bireylerin çeşitli ihtiyaçlarına (hedefini

tamamlama ve teselli edilme gibi) cevap verme becerisi bulunmaktadır. İhtiyaçlara

göre verilen tepkiler de farklılaştığından prososyal davranışlar detaylandırılmıştır.

Prososyal davranışlar konusunda çocukların yardım etme davranışları daha çok

incelenmiş olmakla birlikte paylaşma, teselli etme ve işbirliği kurma gibi prososyal

davranış türleri de sıkça araştırılmaktadır (Örn. Pettygrove, Hammond, Karahuta,

Waugh ve Brownell, 2013; Rabinowitch ve Meltzoff, 2017; Yu, Zhu ve Leslie, 2016).

Prososyal davranışların çok yönlü ve karmaşık bir yapısının olması cevaplanması

gereken birçok soruyu beraberinde getirmektedir.

Başkasının yararına gerçekleştirilen davranışlar çocuğun karşısındaki kişinin

amaç, duygu ya da isteğine ilişkin farklı anlayışlar gerektirdiğinden çocuklarda

yardım etme, paylaşma, rahatlatma ve işbirliği gibi prososyal davranış türlerinin farklı

zamanlarda ortaya çıkması da muhtemeldir. En erken yaşlarda gözlenen prososyal

davranışın, yardım etme olduğuna ilişkin araştırma bulguları vardır (Warneken ve

Tomasello, 2006). Yardım davranışları, kendi imkânlarını başkalarının iyiliği için

kullanmak ya da başkasının tamamlayamadığı bir işte o kişinin amacına yönelik

olarak yükünü hafifletmek için yapılan eylemlerdir. Yardım etme davranışı yeni

yapılan çalışmalarda araçsal (instrumental), empatik (empathic) ve özgeci (altruistic)

olarak üç farklı şekilde ele alınmıştır (Örn. Svetlova, Nichols ve Brownell, 2010).

Yardım etme davranışlarının bir alt türü olan “araçsal yardım etme”

(instrumental helping) davranışı, bireyin karşısındaki kişinin hedefe ulaşamayan

davranışlarını gözlemleyip sorunları belirleyerek ihtiyacını nasıl gidereceğine dair

çıkarımlarda bulunup harekete geçmesini gerektiren davranışlardır. Çocukların ilk

yaşlarından itibaren görülen bu davranış, diğer yardım davranışlarına kıyasla daha

erken ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni olarak, çocukların amaçları ve onlara yönelik

hareketleri daha erken anlamaları gösterilmektedir (Svetlova ve arkadaşları, 2010).

Erken yaşlardan itibaren görülmeye başlanan yardım davranışlarının altında

yatan nedenler üzerine çeşitli görüşler mevcuttur. Bazı araştırmacılara göre çocuklar

niyetli olarak diğerlerinin yararına davranışlar sergilemektedir (Örn. Hepach, Vaish,

Grossmann ve Tomasello, 2016). Batson (2011), insanların özgeci davranışlar

gösterme motivasyonlarının kaynağı olarak empatik ilgi gösterebilme becerilerini

göstermektedir. Bir diğer ifadeyle, yardıma ihtiyacı olan bir kimsenin refahını

gözetmeyle ortaya çıkan başkaları odaklı duygulara sahip olmak çocukları harekete

geçirmektedir. Eisenberg, Spinrad ve Knafo-Noam (2015) da benzer şekilde

sempatinin –stres altında ya da yardıma ihtiyacı olan kimseye karşı ilgilenme ve

üzüntü hissetme- bu tür davranışların görülmesinin altında yattığını ileri sürmüşlerdir.



Yaşamın ilk yılında amaca yönelik basit eylemleri anlamalarından hemen

sonra niyetli ve niyetsiz eylemleri de birbirinden ayırt ederek yardım davranışı

sergilemeleri (Carpenter, Akhtar ve Tomasello, 1998), çocukların araçsal yardım etme

konusunda aslında erken dönemden itibaren hazır olduklarını göstermektedir.

Warneken ve Tomasello (2014), çocukların başkalarının amaca yönelik eylemlerini

anlamalarının yanı sıra, yardım etme ve karşısındaki kişiyi rahatlatma gibi bir

prososyal davranış sergileme eğilimi taşıdıklarını öne sürmektedir. Çocukların

yetişkinin farkında olmadığı durumlarda dahi mevcut problemi ortadan kaldırmaya

yönelik eylemleri (Warneken, 2013), keyif aldıkları bir etkinlikle meşgulken bunu

sonlandırarak yardım etme davranışında bulunmaları (Warneken ve Tomasello,

2008), yardım davranışlarının görülmesinin yetişkinin talebi olup olmamasına göre

değişmediği (Warneken ve Tomasello, 2013) şeklindeki bulgular araştırmacıların bu

yöndeki açıklamalarını güçlendirmektedir.

Yakın zamanda yapılan bir başka araştırmada, çocukların diğerlerinin

ihtiyacını karşılamaya yönelik girişimlerde bulunurken farklı dengeleri gözettikleri ve

otomatik bir yardım davranışı gerçekleştirmedikleri sonucuna ulaşılmıştır (Martin,

Lin ve Olson, 2016). Bu çalışmada, 5 yaşındaki çocuklar yardım davranışında

bulunurken bir yetişkinin isteği eğer onun için olumsuz sonuçları beraberinde

getirecekse çocukların yetişkinin isteğini yerine getirmeyip alternatif yardım

eylemlerine giriştikleri bulunmuştur. Bu sonuçlar, çocukların bir kimsenin isteğine

koşulsuz bir şekilde olumlu cevap vermedikleri ve bir kimsenin yararına olabilecek

durumları dikkate aldıklarını göstermektedir.

Buraya kadar sunulan araştırmalardan çıkan bulgular, küçük çocukların

başkalarının yararını göz önünde bulundurarak niyetli olarak yardım davranışında

bulundukları iddiasını güçlendirmektedir. Yardım davranışlarının altında yatan

nedenlere ilişkin farklı bir açıklama ise, çocukların yardım davranışlarının başkalarına

fayda sağlamak için gerçekleşmiyor olabileceği şeklindedir. Rheingold (1982),

çocukların özellikle ev ortamında ebeveynleriyle rutin olarak yapılan bir işte aktif bir

şekilde bulunmaları, onların yardım etme niyetine sahip olmalarından ziyade

yetişkinlerle birlikte yapılan bir aktiviteye katılma isteklerini gösteriyor olabileceğini

belirtmiştir. Bebeklerin bu aktiviteleri memnuniyet ile yapması, bu davranışların

ebeveynler için empatik bir endişe besleme motivasyonu ile yapılmadığını

düşündürmektedir. Bazı araştırmacılar, ev ve arkadaş ortamında gerçekleştirilen

eylemlerin yaşadığımız kültürün bir parçası olma ve onun pratiklerini öğrenme gibi

normatif kurallara dayalı olabileceğini ifade etmişlerdir (Örn., Lopez, Najafi, Rogoff

ve Majia-Arauz, 2012). Bir bakıma, çocuklar kendilerini aile ve toplumun üyesi

olarak hissetmek için önemsenen değerleri yerine getiriyor olabilirler. Araçsal yardım

davranışının incelendiği çalışmalarda kullanılan yere düşen nesnenin kaldırılması,

dolabın kapısının açılması gibi görevler aslında çocukların ev ve sosyal ortamlarında



sıklıkla karşılaştığı durumlardan bazılarıdır. Bu gibi örnekler çocukların yardım etme

olarak değerlendirilen davranışlarındaki motivasyonun başkalarının ihtiyacını dikkate

alıp faydasını gözetmek olmayabileceği, çevresindeki insanlarla birlikte bir şeyler

yapıyor olma ve kendisini o çevrenin bir üyesi olarak görme motivasyonundan

kaynaklanabileceğini akla getirmektedir. Kendini çevrenin bir üyesi olarak görmek

orada meydana gelen bir problemi (örneğin masada duran kalemin yere düşmesi gibi)

düzeltmeye dair girişimleri de kapsadığından, prososyal davranışın normatif bir yönü

olabileceğine işaret etmektedir.

Bu çalışmada, çocukların, yardım etme olarak nitelendirilen davranışlarının

başkalarının yararına mı yoksa “yere düşen nesne kaldırılır” şeklinde bir davranış

kuralına bağlı olarak normatif nedenlerle mi gerçekleştirildiği probleminin

araştırılması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, çocukların davranışlarının altında

yatan nedenleri bulabilmek adına araştırmacılar tarafından geliştirilen dört farklı

araçsal yardım görevi kullanılmıştır. Görevler, çocukların yetişkinin nesneye ihtiyacı

olan ve olmayan ile kendiliğinden yere düşen ile yetişkinin nesneyi yere düşürmüş

olduğu durumlardaki nesneyi yerden kaldırma davranışlarına bakarak bu

davranışların hangi amaçla ortaya çıktığını değerlendirmektedir. Nesneye ihtiyacın

olduğu ve nesneyi yetişkinin yere düşürmüş olduğu koşulların başkalarının yararına

yardım etme görüşünü destekleyeceği, ihtiyacın olmadığı ve nesnenin kendiliğinden

düştüğü koşulun normatif nedenler ile yardım etme görüşünü destekleyeceği

düşünülmektedir. Nitekim, Hepach, ve arkadaşları (2016), 2 yaş çocuklarının

yetişkinin araçsal hedefinin tamamlanması motivasyonu ile yardım ettiğini

belirtmektedirler. Bu bakımdan yetişkinin hedefin tamamlanması motivasyonunun

nesneyi yetişkinin düşürmesi ile ölçülebileceği düşünülmüştür.

Bununla birlikte, yapılan araştırmalar yardım davranışlarındaki cinsiyet

farklılıkları açısından tutarsız sonuçlar bildirdiği ve çalışmalar daha çok batı

ülkelerinde yapıldığı için (Newton, Goodman ve Thompson, 2014; Svetlova ve

arkadaşları, 2010; Warneken ve Tomasello, 2007) bu araştırmada çocukların farklı

koşullardaki araçsal yardım etme davranışlarında cinsiyet farklılıklarının görülüp

görülmediği de incelenecektir.

Yöntem

Katılımcılar

Araştırmaya Ankara’da bir devlet kurumuna bağlı gündüz bakım evi ve

İzmit’te özel bir gündüz bakım evi olmak üzere Türkiye’nin iki farklı şehrinden

toplam 43 çocuk katılmıştır (21 erkek ve 22 kız). Çocukların yaşları 18-38 aylık (ort

= 29.7, S = 5.8 ay) arasında değişmektedir.



Materyaller

Araştırmadaki dört farklı koşuldaki araçsal yardım etme davranışını ölçmek

amacıyla her bir oyunda farklı nesneler kullanılmıştır. Dört farklı koşul ve bu

koşullarda kullanılan nesneler Şekil 1’de gösterilmektedir.

Koşullar Yetişkinin İhtiyacı Olmadığı Koşul Yetişkinin İhtiyacı Olduğu Koşul

Nesneyi

Düşürenin Yetişkin

Olduğu

Koşul

A-Mandal

B- Yapboz

Nesneyi Düşürenin

Yetişkin

Olmadığı Koşul

C- Gözlük

D- Tren

Şekil 1. Araçsal Yardım Etme Davranışının Değerlendirildiği Koşullar

İşlem

Araştırmacılar uygulamaya başlamadan önce çocukların sınıflarına giderek

yaklaşık 10 dakika zaman geçirmiştir. Öncelikle araştırmacı öğretmenler tarafından

çocuklara tanıtılmıştır. Daha sonra araştırmacı çocuklarla birlikte zaman geçirerek

uygulamalardan önceki uyum sürecine yardımcı olmuştur. Uygulamalar çocukların

kendi okullarında bulunan gürültüden uzak ve boş bir odada gerçekleştirilmiştir. Bu

odada araştırmacının ve katılımcı çocuğun karşılıklı oturacağı bir masa ve iki sandalye

bulunmaktadır. Çocuklar tek tek uygulamaya alınmış ve her bir uygulama yaklaşık 7-

8 dakika sürmüştür.



Denek içi desene sahip olan araştırmada sözü edilen dört koşul karşıt

dengeleme yapılarak uygulanmıştır. Dört farklı koşulun iki farklı oyunda sunulduğu

bu araştırmada, her bir oyun iki koşul içermektedir. Bunlardan ilki olan yapboz

oyunundaki iki farklı koşul şu şekildedir: Bir mandalı ve 10 parçalı yapbozu içeren

bu oyunda, araştırmacı önce mandalı göstererek, “Bak, burada bir mandal var, seninle

oynamadan önce çamaşırları asıyordum, o da burada kalmış. Artık ona ihtiyacım yok”

diyerek mandalı masaya koyar. Daha sonra, yapbozu ve parçalarını göstererek,

araştırmacı “Bak, burada 10 parçalı bir yapboz var. Hadi birlikte tamamlayalım!” der.

Araştırmacı, çocuk ile birlikte üç parçayı koyduktan sonra başka bir yapboz parçasını

alırken mandalı masadan kazara yere düşürür. Mandal, çocuğun yakınına düşer ve

araştırmacının ulaşamayacağı bir mesafededir. Araştırmacı nesnenin yere düştüğünün

farkında olduğuna dair çocuğa herhangi bir ipucu vermemektedir. Çocuğun mandalı

yerden kaldırması yardım davranışı olarak kodlanmaktadır (nesneye ihtiyacın

olmadığı ve nesneyi düşürenin yetişkin olduğu koşul). Yardım davranışının

gerçekleşip gerçekleşmemesinden bağımsız olarak yapboz oyunu devam ettirilir.

Yapbozda sekiz parçayı yerleştirdikten sonra, araştırmacı masadaki bir yapboz

parçasını kazara yere düşürür. Yapboz parçası çocuğun yakınına düşer ve

araştırmacının ulaşamayacağı bir mesafededir. Araştırmacı nesnenin yere düştüğünün

farkında olduğuna dair çocuğa herhangi bir ipucu vermemektedir. Çocuğun yapboz

parçasını yerden kaldırması yardım davranışı olarak kodlanmaktadır (nesneye

ihtiyacın olduğu ve nesneyi düşürenin yetişkin olduğu koşul).

Tren oyunundaki iki farklı koşul ise şu şekildedir: İki adet mıknatıslı tren, 10

adet ray, bir adet büyük mıknatıs ve bir adet ipli gözlük içeren bu oyunda, büyük

mıknatıs masanın altında çocuğun göremeyeceği bir şekilde durmaktadır. Araştırmacı

önce gözlüğü göstererek, “Bak, burada bir gözlük var, seninle oynamadan önce kitap

okuyordum, o da burada kalmış. Artık ona ihtiyacım yok” diyerek gözlüğü masaya

koyar. Daha sonra tren oyununu gösteren araştırmacı, “Bak, burada bir tren oyunu

var. Hadi önce rayları birbirine takalım sonra da trenleri üzerinde gezdirelim!” der.

Üç rayın birleştirilmesinden sonra, araştırmacı masanın altından gözlüğün ipini çeker

ve yere düşürür. Araştırmacı nesnenin yere düştüğünün farkında olduğuna dair çocuğa

herhangi bir ipucu vermemektedir. Çocuğun gözlüğü yerden kaldırması yardım

davranışı olarak kodlanmaktadır (nesneye ihtiyacın olmadığı ve nesneyi düşürenin

yetişkin olmadığı koşul). Yardım davranışının gerçekleşip gerçekleşmemesinden

bağımsız olarak tren oyunu devam ettirilir. Raylardan 8 tanesini birleştirdikten sonra,

araştırmacı mıknatıslı trenlerden birini büyük mıknatıs yardımıyla masadan yere

düşürür. Mıknatıslı tren çocuğun yakınına düşer ve araştırmacının ulaşamayacağı bir

mesafededir. Araştırmacı nesnenin yere düştüğünün farkında olduğuna dair çocuğa

herhangi bir ipucu vermemektedir. Çocuğun treni yerden kaldırması yardım davranışı

olarak kodlanmaktadır (nesneye ihtiyacın olduğu ve nesneyi düşürenin yetişkin

olmadığı koşul).



Bulgular

Araştırmanın amacı, 18-38 aylık çocukların araçsal yardım etme

davranışlarının yetişkinin ihtiyacı olup olmamasına ve nesnenin yetişkin tarafından

mı yoksa kendiliğinden mi düştüğüne göre nasıl farklılık göstereceğinin

incelenmesiydi. Bununla birlikte, 18-38 aylık çocukların araçsal yardım etme

davranışlarındaki cinsiyet farklılıklarının saptanması da amaçlanmıştı. Sonuç çıkarıcı

analizlere geçmeden önce araçsal yardım etme davranışı görevlerinden elde edilen

betimsel istatistiklere ilişkin sonuçlar Tablo 1’de gösterilmiştir.

Bu sonuçlara göre, çocukların %69.8’inin yetişkinin nesneye ihtiyacı olduğu

ve nesneyi yetişkinin yere düşürdüğü yapboz koşulunda yardım davranışı

gösterdikleri bulunmuştur. Çocukların %55.8’inin ise yetişkinin nesneye ihtiyacı

olduğu ve nesnenin kendiliğinden yere düştüğü tren koşulunda yardım davranışında

bulundukları sonucuna ulaşılmıştır. Bunları sırasıyla yetişkinin nesneye ihtiyacın

olmadığı ve nesneyi yetişkinin yere düşürdüğü mandal koşulu (%30.2) ile yetişkinin

nesneye ihtiyacın olmadığı ve nesnenin kendiliğinden yere düştüğü gözlük koşulunun

(%18.6) takip ettiği görülmüştür.

Sonuç çıkarıcı analizlere geçildiğinde, verilerin normal dağılım göstermediği

bulunmuştur. Bu nedenle, dört farklı araçsal yardım etme davranışı koşulları arasında

anlamlı fark olup olmadığını değerlendirmek için non-parametrik Friedman testi

kullanılmıştır. Friedman testinin sonuçları, dört koşuldaki araçsal yardım etme

davranışı ortalamaları (tren=2.74; gözlük=2, mandal=2.23, yapboz=3.02) arasında

anlamlı bir farklılık olduğunu göstermiştir (x2(3)= 39.06, p< .001).

Her bir koşul arasındaki farklılıkları görmek üzere yapılan non-parametrik Wilcoxon

analizi sonucunda, yapboz ve tren (T=19.5, Z=-1.73, p>.05) koşulları ile mandal ve

gözlük (T= 10, Z= -1.67, p>.05) koşulları arasında anlamlı bir farklılık olmadığı

bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, çocukların araçsal yardım etme davranışlarının

yetişkinin nesneye ihtiyacı olduğu ve yetişkinin nesneye ihtiyacı olmadığı her iki

durumda da nesnenin kim tarafından yere düşürüldüğünün anlamlı bir farklılık ortaya

çıkarmadığını göstermektedir. Ancak, tren ve gözlük (T= 9.5, Z= -3.77, p<.001)

koşulları arasında tren koşulu lehine; tren ve mandal (T=16, Z= -2.84, p<.01)koşulları

arasında tren koşulu lehine; yapboz ve gözlük (T= 0, Z= -4.69, p<.001) koşulları

arasında yapboz koşulu lehine; yapboz ve mandal (T= 0, Z= -4.12, p<.001)koşulları

arasında yapboz koşulu lehine anlamlı farklılık olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Buna

göre, çocukların yetişkinin ihtiyacı olduğu durumlarda yetişkin ihtiyacı olmadığı

durumlara kıyasla daha fazla araçsal yardım etme davranışında bulundukları

görülmüştür.



Tablo 1

Cinsiyet ve yaş gruplarına göre araçsal yardım etme davranışı frekansları

Yaş (aylık)

Toplam 18-23 24-27 28-32 33-34 35-38

*Mandal

Yardım Etmeyen

Erkek 0 3 2 3 3 11

Kız 5 2 4 3 5 19

Toplam 5 5 6 6 8 30

Yardım Eden

Erkek 3 2 1 2 2 10

Kız 0 1 0 0 2 3

Toplam 3 3 1 2 4 13

*Yapboz

Yardım Etmeyen

Erkek 0 2 0 0 0 2

Kız 4 0 3 2 2 11

Toplam 4 2 3 2 2 13

Yardım Eden

Erkek 3 3 3 5 5 19

Kız 1 3 1 1 5 11

Toplam 4 6 4 6 10 30

*Gözlük

Yardım Etmeyen

Erkek 2 3 3 3 4 15

Kız 5 2 4 3 6 20

Toplam 7 5 7 6 10 35

Yardım Eden

Erkek 1 2 0 2 1 6

Kız 0 1 0 0 1 2

Toplam 1 3 0 2 2 8

*Tren

Yardım Etmeyen

Erkek 2 2 1 0 3 8

Kız 3 0 3 2 3 11

Toplam 5 2 4 2 6 19

Yardım Eden

Erkek 1 3 2 5 2 13

Kız 2 3 1 1 4 11

Toplam 3 6 3 6 6 24

Not: Mandal: nesneye ihtiyacın olmadığı ve nesneyi düşürenin yetişkin olduğu koşul; Yapboz: nesneye

ihtiyacın olduğu ve nesneyi düşürenin yetişkin olduğu koşul; Gözlük: nesneye ihtiyacın olmadığı ve nesneyi düşürenin yetişkin olmadığı koşul; Tren: nesneye ihtiyacın olduğu ve nesneyi düşürenin

yetişkin olmadığı koşul



Araştırma grubunu oluşturan çocukların yaş aralıklarının (18-38 aylık) geniş

olması nedeniyle birbirine yakın yaş grupları oluşturularak her bir araçsal yardım etme

koşulunda yaş farklılıkları olup olmadığı incelenmiştir. Buna göre gruplar şu şekilde

oluşturulmuştur: 18-23 aylık grubu (n=8); 24-27 aylık grubu (n=8); 28-32 aylık grubu

(n=7); 33-34 aylık grubu (n=8) ve 35-38 aylık grubu (n=12). Araçsal yardım etme

koşullarının her birinde görülen yardım davranışlarının yaşlara göre farklılık gösterip

göstermediğini incelemek üzere non-parametrik Kruskal-Wallis tek yönlü varyans

analizi uygulanmıştır. Analiz sonuçları mandal (H(4)= 1.37, p>.05), yapboz (H(4)=

3.19, p>.05), gözlük (H(4)= 3.83, p> .05) ve tren (H(4)= 4.02, p>.05) koşullarının yaş

grupları açısından anlamlı farklılık ortaya çıkarmadığını göstermiştir. Araçsal yardım

etme koşullarında yaş grupları arasında anlamlı bir farklılık bulunmaması nedeniyle

her bir araçsal yardım etme koşulu için yaşlara göre ayrı analizler yapılmasına gerek

duyulmamıştır.

18-38 aylık çocukların her bir araçsal yardım etme koşulundaki cinsiyet

farklılıklarını incelemek üzere non-parametrik Mann-Whitney U testi analizi

gerçekleştirilmiştir. Sonuçlara göre, yapboz (U= 137.5, Z= -.77, p<.01) koşulu ve

mandal (U= 152.5, Z= -2.4, p<.05) koşulunda erkek çocukları, kız çocuklarına kıyasla

anlamlı olarak daha fazla yardım davranışında bulunmuştur. Ancak, gözlük (U= 186,

Z= -1.62, p> .05) ve tren (U= 203.5, Z= -.77, p>.05) koşullarında erkek ve kız

çocukları arasında anlamlı farklılık bulunmadığı görülmüştür. Buna göre, erkek

çocuklarının nesneyi yetişkinin düşürmüş olduğu koşullarda ihtiyaç olup olmadığı

fark etmeksizin daha fazla yardım ettikleri sonucuna ulaşılmıştır.

Tartışma

Bu çalışmada 18-38 aylık çocukların araçsal yardım etme davranışlarının

başkalarına yarar sağlamak amacıyla mı yoksa normatif nedenlerle mi ortaya çıktığı

araştırılmıştır. Bununla birlikte çocukların araçsal yardım etme davranışlarındaki

cinsiyet farklılıkları da incelenmiştir. Sonuçlar, çocukların yetişkinin nesneye ihtiyacı

olduğu durumda diğerlerine kıyasla daha fazla yardım ettiklerini göstermiştir. Ayrıca

erkek çocuklarının kız çocuklarına göre yetişkinin nesneye ihtiyacı olduğu ve ihtiyacı

olmadığı durumlarının her ikisinde de, nesnenin yetişkinin tarafından düşürüldüğü

koşullarda (yapboz ve mandal koşulları) daha fazla yardım ettikleri bulunmuştur.

Araştırmanın temel sorunsalını tartışmadan önce, araçsal yardım etme

davranışına ilişkin bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göz atmakta yarar vardır.

Çalışmanın bulguları, diğer araştırmalara (Örn. Hepach, Haberl, Lambert ve

Tomasello, 2017; Schuhmacher, Collard ve Kärtner, 2017) benzer şekilde çocukların

erken yaşlardan itibaren yardım ettiklerini göstermiştir. Araştırmacıların bilgisine



göre, Türkiye’de daha önce yapılan ve yardım davranışı içeren çok kısıtlı sayıdaki

araştırmalar incelendiğinde (Örn. Aydın ve Karakelle, 2016; Sunar ve Fidancı, 2016),

en erken 3 yaşındaki çocukların çalışmaya dahil edildiği ve yardım davranışlarının bu

yaştan itibaren görüldüğü belirtilmiştir. Bu çalışmada ise 18 aylık çocukların araçsal

yardım etme davranışında bulundukları sonucuna ulaşılmıştır. Benzer sonuçların

farklı kültürlerde yetişen çocuklardan gelmesi yardım ve prososyal davranış alanında

çalışan araştırmacılara katkı sağlaması bakımından önemlidir.

Bulgular, çocukların araçsal yardım etme davranışlarında ihtiyaç durumunu

gözettiklerini ve buna göre eyleme geçtiklerini göstermektedir. Yardım

davranışlarının yetişkinin ihtiyacı olduğu koşullarda (yapboz ve tren koşulları) daha

fazla ortaya çıkması, Martin ve arkadaşlarının (2016) çocukların otomatik bir şekilde

yardımda bulunmadıkları, farklı dengeleri dikkate aldıkları yönündeki açıklamalarını

destekler niteliktedir. Yetişkinin nesneye ihtiyacı olmadığı koşullarda yardım

davranışlarının daha az görüldüğü şeklindeki bulgular, 3 yaş ve öncesindeki

çocukların yardım davranışlarının yere düşen nesnenin kaldırılması gerekir gibi

normatif nedenlerle değil, başkalarının yararını göz önünde bulundurarak ortaya

çıktığını akla getirmektedir. Bu durum, Warneken ve Tomasello’nun (2006; 2014) da

ifade ettiği gibi, çocukların amaca yönelik eylemleri anladıkları ve başkalarının

yararına davranışlar gösterme eğilimi taşıdıklarını düşündürebilir. Nesneye ihtiyaç

olan ve olmayan koşullar kendi içerisinde değerlendirildiğinde (yapboz ve tren;

mandal ve tren), nesnenin yetişkin tarafından düşürülmesinin ya da kendiliğinden

düşmesinin anlamlı fark yaratmaması, çocuklar açısından nesneye ihtiyaç duyulup

duyulmadığı konusunun daha çok önem taşıdığını gösteriyor olabilir. Nesnenin

düşürülmesi konusunda literatürde, bu araştırmadaki gibi bir ayrım yapılarak bu

durum test edilmemiş olduğu için, nesneyi yetişkinin kazara düşürmesi ile nesnenin

kendiliğinden yere düşmesi açısından fark olup olmadığı görülmek istenmiştir.

Araştırma bulgusunda, ihtiyaç olan ve yetişkinin düşürdüğü nesnenin (yapboz) en çok

yardım edilen olması, ihtiyaç olmayan ve kendiliğinden düşen nesnenin ise en az

yardım edilen olması (gözlük), yetişkinin düşürdüğü durumların başkasının faydası

göz önünde bulunarak yardım edildiği düşüncesini akla getirebilir ancak bu yorumu

güçlendirmek için daha fazla araştırma bulgusuna ihtiyaç vardır.

Ancak, araştırma bulgularının çocukların başkalarının yararına davrandığını

desteklediğini belirtirken, araçsal yardım etme davranışını ölçmek için oluşturulan

görevlerdeki ihtiyaç koşullarının çocukların bir amacı tamamlama doğrultusunda

eylemde bulunma istekleri ile karışıyor olabileceği sorununu da göz önünde

bulundurmak gerekmektedir. Eisenberg, Van Schyndel ve Spinrad’ın (2016) bu

konudaki açıklamalarına göre, çocukların bir görevi tamamlama şeklinde amaçlarının

olduğu ve bunların prososyal davranışı harekete geçirdiği şeklindedir. Bu çalışmada

kullanılan görevlerin (örn. yapboz ve tren koşulu) doğasında, benzer şekilde



çocukların hedefi tamamlama istekleri de yer alıyor olabilir. Roessler ve Perner

(2015), küçük çocuklarda gelişmekte olan zihin kuramı becerileri ile araçsal yardım

etmenin eş zamanlılık gösterdiğini belirtmektedir. Gelişmekte olan zihin kuramı

becerilerinden dolayı küçük çocuklar kendi hedefleri ile başkalarının hedefini tam

olarak ayıramadığı için yetişkine yardım ediyor olabilirler. Buna göre, kendi hedefi

ile bir başkasının hedefinin tamamlanmasının küçük çocuklar için fark etmediği,

önemli olanın hedefin tamamlanması olduğu gibi pratik nedenler araçsal yardım etme

davranışına eşlik ediyor olabilir. Araştırmalarda, görev tamamen yetişkinin ihtiyacına

göre düzenlense bile küçük çocukların yardım etme davranışının altında özgeci

eğilimlerinin değil bu tür pratik nedenlerin yatabileceği göz önünde

bulundurulmalıdır.

Küçük çocukların ihtiyaç olduğu durumlarda daha fazla yardım ettikleri

bulgusu, onların yardım etme niyetine sahip olmalarından ziyade yetişkinlerle birlikte

yapılan bir aktiviteye katılma isteklerinin olabileceği görüşü (Rheingold, 1982) ile

uyumlu değildir. Prososyal davranışlarda sosyal etkileşimi vurgulayan açıklamalar,

çocukların diğer bir insanla etkileşime girdiğinde memnun kaldıklarını ve diğerleriyle

etkileşimin bir yolu olarak prososyal davranışlara katıldıklarını belirtmektedir

(Paulus, 2014). Çocuklar küçük yaştan itibaren sosyal etkileşimde bulunur ve aktif bir

biçimde diğerleriyle sosyal etkinliklere katılır. En azından bazı prososyal davranışlar,

diğerine fayda sağlama üzerine saf bir prososyal motivasyondan değil diğerleriyle

etkileşime girmek ve sosyal yakınlık kurmak gibi basitçe bir sosyal motivasyondan

kaynaklanabilir. Bu fikri destekleyici bir bulgu, sosyal yakınlığı tetiklemenin

çocukların yardım davranışına katılma eğilimini artırdığı şeklindedir. Paulus’un

(2014) araştırmasında, yardım görevine geçmeden önce 18 aylık bebeklere sosyal

yakınlığı tetikleyecek iki insan figürünün yüz yüze ve yakın durduğu, sosyal yakınlığı

tetiklemeyecek tek bir insan figürünün olduğu, iki insanın birbirlerine arkalarını

dönerek uzak durduğu ve alakasız bir nesnenin olduğu nötr fotoğraflar gösterilmiştir.

Birbirine yakın duran insanların fotoğraflarının gösterildiği koşuldaki bebeklerin

%80’inin, diğer koşullardaki çocukların ise %40’ının araçsal yardım davranışında

bulunduğu görülmüştür (Over ve Carpenter, 2009). Mevcut araştırmada ise nesneye

ihtiyacın olduğu koşullar, sosyal yakınlığı tetiklemiş olabilir ve bu koşullarda küçük

çocukların daha fazla yardım ettiği bulgusunun altında yetişkinin yararını gözetmenin

yanı sıra yetişkinle ortak aktivite yapmaktan duyulan memnuniyeti devam ettirme

yatıyor olabilir. İlerideki araştırmalar için bu iki görüşün farkını daha iyi test

edebilecek görevlerin geliştirilmesi önerilmektedir.

Bu çalışmanın diğer sonuçlarına göre, kız ve erkek çocuklarının araçsal

yardım etme davranışlarında iki koşulda anlamlı farklılık görülmezken (gözlük ve tren

koşulları), diğer ikisinde erkek çocukları lehine anlamlı farklılık olduğu

görülmektedir. Bir diğer ifadeyle, erkek çocukları, nesnenin yetişkin tarafından



düşürülmüş olduğu koşullarda (yapboz ve mandal koşulları) yetişkinin ihtiyacı olup

olmadığına bakılmaksızın kız çocuklarına göre daha fazla yardım girişiminde

bulunmuşlardır. Literatüre bakıldığında ise önceki çalışmalarda kız çocuklarının

erkeklere kıyasla daha fazla prososyal davranış gösterdikleri genel olarak kabul

edilmektedir (Bkz. Eisenberg ve Fabes, 1998). Bu açıdan değerlendirildiğinde, bu

çalışmadaki sonuçların literatürden gelen açıklama ve bulgulara ters yönde olduğu

ortadadır. Bununla birlikte, güncel bazı çalışmalardan özellikle küçük yaşlardaki kız

ve erkek çocuklarının yardım davranışları arasında fark olmadığına dair gelen

bulguları ise kısmen destekler niteliktedir. Örneğin, Svetlova ve arkadaşları (2010),

18-30 aylık çocukların özgeci, eyleme ve duyguya dayalı yardım etme davranışlarını

laboratuvar ortamında gözlemlemişler ve yardım davranışının üçü için de cinsiyetin

anlamlı bir farklılık yaratmadığı sonucuna ulaşmışlardır.

Çalışmanın cinsiyet farklılıkları konusunda önemli bir bulgusu, iki farklı

koşulda erkek çocuklarının daha fazla yardım davranışında bulunmalarıdır. Bazı

araştırmacılar erkek çocuklarının, kızlara göre daha fazla prososyal davranış

sergiledikleri türler olduğunu ve cinsiyet farklılıklarının prososyal davranışın türüne

göre değiştiğini belirtmektedirler (Örn. Kumru, Carlo ve Edward, 2004). Fakat bütün

koşullarda sadece araçsal yardım etme davranışının test edildiği göz önüne alınırsa,

ortaya çıkan cinsiyet farklılıklarının bu şekilde açıklanmasının mümkün olmadığı

söylenebilir. Çalışmadan çıkan sonuca göre, erkek çocuklarının nesneyi yetişkinin

düşürmüş olduğu koşullarda ihtiyaç olup olmadığı fark etmeksizin daha fazla yardım

ettikleri görülmüştü. Bir başka ifadeyle, erkek çocukları nesnenin nasıl yere düştüğü

konusuyla daha fazla ilgili olabilirler. Yine de, bu farklı bulgunun yorumlanması

kolay görünmemektedir.

Ayrıca bu çalışmanın cinsiyet farklılıklarına ilişkin bulgularının, çocukların

erken yaş dönemlerinde ortaya çıkan yardım davranışlarında sosyalleşme süreçlerinin

etkili olabileceği görüşüne kanıt sağlamadığı ifade edilmelidir. Belki de burada kritik

olan konu, sosyalleşme süreçlerinin çocuklarda ne zaman etkisini gösterdiğidir.

Ergenlik ve okul dönemindeki çocukların yardım, paylaşma ve diğer prososyal

davranışlarında cinsiyet farklılıkları olması bu açıdan bakıldığında normal

karşılanabilir. Çünkü bireyin okula başlamasına paralel bir şekilde giderek artan akran

ilişkileri ve sosyal kuralların öğrenilmesi, sosyalleşme süreçlerinin etkisini daha fazla

göstermesine olanak sağlayabilir. Belki de Warneken ve Tomasello’nun (2006; 2014)

da belirttiği gibi, küçük yaş çocuklarında sosyalleşme süreçlerinin yardım davranışına

yeteri kadar katkı sağlayamayacağı, okul ile birlikte etkisini hissettirmeye başladığı

şeklinde bir yorum yapmak doğru olabilir.

Yardım davranışlarındaki cinsiyet farklılıkları üzerine yapılan açıklamalar ve

bulgular bütün olarak değerlendirildiğinde, bu çalışmanın sonuçlarının çocukların



yardım davranışlarında görülen cinsiyet farklılıkları konusundaki tutarsızlıklara bir

yenisini daha eklediği ifade edilebilir. Yine de, bu yaşlardaki çocukların farklı türdeki

prososyal davranışları incelenerek cinsiyet farklılıklarına bakılmasında ayrıca fayda

vardır. Bu çalışmada araçsal yardım etme davranışı bakımından kız ve erkek çocukları

arasında farklı sonuçlar ortaya çıkmıştır ancak başka bir prososyal davranış türü, farklı

örüntüleri beraberinde getirebilir. Örneğin, empatik yardım etme davranışında kız

çocuklarının daha iyi olması beklenebilir. Aile üyelerinin kız çocukları ile kurmuş

oldukları ilişkiler, onları yetiştirme biçimleri ve yüklemiş oldukları roller nedeniyle,

duygular ile yakın ilişkili olan rahatlatma ve empatik yardım etme davranışlarının kız

çocuklarında daha fazla görülebileceği söylenebilir. Bu nedenle gelecekte yapılacak

araştırmalarda kültürler arası çalışmalar tasarlanarak, farklı prososyal davranış

türlerinin hangi kültürlerde daha kolay görüldüğü ve cinsiyet farklılıkları açısından

nasıl bir yol izlediği sorusu araştırılabilir. Sonuçlar bütün yönleriyle ele alındığında,

batı kültürü dışından gelen bu tür farklı bulguların araştırmacılar için her açıdan önem

taşıdığını söyleyebiliriz.

Çalışmanın kısıtlılıkların biri, temel analizler için yeterli olsa da, katılımcı

sayısının 18-38 aylık arası gibi uzun bir yaş dönemini kapsamasıdır. Bu durumun

gelişimsel dönüm noktalarının gözden kaçmasına neden olacağı düşünülebilir. Her ne

kadar bütün araçsal yardım davranışı koşulları için yaş gruplarına bölünerek analizler

gerçekleştirilse de, bu durumdaki katılımcı sayısının çok az olduğu göze

çarpmaktadır. Bu nedenle, yaş farklılıkları ve hangi yaşta nasıl bir ilerleme

görülebileceği konusunda bu çalışmadan kesin bir sonuca varmanın doğru olmayacağı

söylenebilir. Ayrıca görevler uygulanırken, nesneyi yerden kaldırmadığı için “yardım

etmedi” olarak kodlanan bazı çocuklar nesne için sözel olarak “düştü” diyerek ya da

jestleriyle işaret ederek nesnenin yere düştüğünü bildirmişlerdir. İlerideki

çalışmalarda, araştırmacıların bu tür bir bildirimi “yardım etmedi” şeklinde kodlama

ile ilgili kritik düşünmesi, farklı bir kodlama türü yapılıp yapılamayacağını göz

önünde bulundurması önem taşımaktadır. Görevler ile ilgili göz önünde

bulundurulması gereken bir diğer konu ise, farklı ölçümler tek bir senaryoda olmasına

rağmen bu ölçümlerin birbirinden bağımsız olduğunun görülememesidir. Kontrol

koşullarının eklenmesi, bu sorunun üstesinden gelinmesine yardımcı olacaktır.

Sonuç olarak, 18-38 aylık çocukların araçsal yardım etme davranışlarının

hangi nedenlerle ortaya çıktığının incelendiği bu çalışmanın bulgularına göre,

çocukların yardım davranışları normatif nedenlerden ziyade, karşısındaki kişinin

ihtiyacını gözeterek ve o kişiye yarar sağlama amacını taşıyarak

gerçekleştirilmektedir.



Kaynaklar

Aydin, M. S. ve Karakelle, S. (2016). 3-4 yaş çocuklarında zihin kuramı ve kendini

düzenleme becerisinin yardım davranışları üzerindeki etkisi. Nesne, 4(8),

205-226.

Batson, C. D. (2011). Altruism in humans. Oxford, UK: Oxford University Press.

Carpenter, M., Akhtar, N. ve Tomasello, M. (1998). Fourteen-through 18-month-old

infants differentially imitate intentional and accidental actions. Infant

Behavior and Development, 21(2), 315-330.

Eisenberg, N. ve Fabes, R. A. (1998). Prosocial development. In W. Damon (Series

Ed.) & N. Eisenberg (Volume Ed.), Handbook of child psychology: Vol. 3

Social, emotional, and personality development (5th ed.,pp. 701– 778). New

York, NY: Wiley.

Eisenberg, N., Spinrad, T. L. ve Knafo-Noam, A. (2015). Prosocial development. In

M. Lamb (Ed.) & R. M. Lerner (Vol. Ed.), Handbook of child psychology

and developmental science: Socio emotional processes (Vol. 3, 7th ed.,pp.

610–656). New York, NY: Wiley.

Eisenberg, N., Van Schyndel, S. K. ve Spinrad, T. L. (2016). Prosocial motivation:

Inferences from an opaque body of work. Child Development, 87(6), 1668-

1678.

Hepach, R., Haberl, K., Lambert, S. ve Tomasello, M. (2017). Toddlers help

anonymously. Infancy, 22(1), 130-145.

Hepach, R., Vaish, A., Grossmann, T. ve Tomasello, M. (2016). Young children want

to see others get the help they need. Child Development, 87(6), 1703-1714.

Kumru, A., Carlo, G. ve Edwards, C. P. (2004). Olumlu sosyal davranışların ilişkisel,

kültürel, bilişsel ve duyuşsal bazı değişkenlerle ilişkisi. Türk Psikoloji

Dergisi, 19, 109-125.

Lopez, A., Najafi, B., Rogoff, B. ve Majia-Arauz, R. (2012). Collaboration and

helping as cultural practices. In J. Valsiner (Ed.), The Oxford handbook of

culture and Psychology (pp. 869–884). New York, NY: Oxford University

Press.

Martin, A., Lin, K. ve Olson, K. R. (2016). What you want vs. what’s good for you:

Paternalistic motivation in children’s helping behavior. Child Development,

87(6), 1739–1746.

Newton, E. K., Goodman, M. ve Thompson, R. A. (2014). Why do some toddlers help

a stranger? Origins of individual differences in prosocial behavior. Infancy,

19(2), 214-226.



Over, H. ve Carpenter, M. (2009). Eighteen-month-old infants show increased helping

following priming with affiliation. Psychological Science, 20(10), 1189-

1193.

Paulus, M. (2014). The emergence of prosocial behavior: why do infants and toddlers

help, comfort, and share?. Child Development Perspectives, 8(2), 77-81.

Pettygrove, D. M.,Hammond, S. I., Karahuta, E. L., Waugh, W. E. ve Brownell, C. A.

(2013). From cleaning up to helping out: Parental socialization and children's

early prosocial behavior. Infant Behavior and Development, 36(4), 843-846.

Rabinowitch, T. C. ve Meltzoff, A. N. (2017). Synchronized movement experience

enhances peer cooperation in preschool children. Journal of Experimental

Child Psychology, 160, 21-32.

Rheingold, H. L. (1982). Little children’s participation in the work of adults, a nascent

prosocial behavior. Child Development, 53, 114–125.

Roessler, J. ve Perner, J. (2015). Pro-social cognition: helping, practical reasons, and

‘theory of mind’. Phenomenology and The Cognitive Sciences, 14(4), 755-

767.

Schuhmacher, N., Collard, J. ve Kärtner, J. (2017). The Differential role of parenting,

peers, and temperament for explaining interindividual differences in 18-

months-olds’ comforting and helping. Infant Behavior and Development, 46,

124-134.

Sunar, D. ve Fidanci, P. E. (2016). Farklı türdeki özgecil davranışların erken gelişimi:

Paylaşma, yardım etme ve bağış yapma. Türk Psikoloji Dergisi, 31(78), 26.

Svetlova, M., Nichols, S. R. ve Brownell, C. A. (2010). Toddlers’ prosocial behavior:

From instrumental to empathic to altruistic helping. Child Development,

81(6), 1814-1827.

Warneken, F. (2013). Young children proactively remedy unnoticed accidents.

Cognition, 126(1), 101-108.

Warneken, F. ve Tomasello, M. (2006). Altruistic helping in human infants and young

chimpanzees. Science, 311(5765), 1301-1303.

Warneken, F. ve Tomasello, M. (2007). Helping and cooperation at 14 months of age.

Infancy, 11(3), 271-294.

Warneken, F. ve Tomasello, T. (2008). Extrinsic rewards undermine altruistic

tendencies in 20-month-olds. Developmental Psychology, 44, 1785–1788.

Warneken, F. ve Tomasello, M. (2013). Parental presence and encouragement do not

influence helping in young children. Infancy, 18(3), 345-368.



Warneken, F. ve Tomasello, M. (2014). The developmental and evolutionary origins

of human helping and sharing. In D. A. Schroeder, & W. G. Graziano, The

oxford handbook of prosocial behavior. Oxford University Press.

Yu, J.,Zhu, L. ve Leslie, A. M. (2016). Children's sharing behavior in mini‐dictator

games: The role of in‐group favoritism and theory of mind. Child

Development, 87(6), 1747-1757.

küçük Çocuklar baúkalarının İhtiyacını gözeterek … · eisenberg, van schyndel ve...

Documents