kiyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda … · mesih ve mehdîliğini iddia eden...

� i

T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

KIYAMET ALÂMETLERİ VE GELECEK HABERLERİ KONUSUNDA HADİSLERLE KİTABI MUKADDESİN

KARŞILAŞTIRILMASI

Tezi Hazırlayan

Bülent MALKOÇ

Tezi Yöneten

Prof. Dr. Salahattin POLAT

Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı

Hadis Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi

Eylül 2010 KAYSERİ

� i

�

�

� ii

ÖNSÖZ

Tekvin birinci bab birinci cümlede “Başlangıçta Allah gökleri ve yeri yarattı” denilerek

ilk yaratılış için bir başlangıçtan haber verilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ın

yaratıcı kudretine vurgu yapılarak evren ve evrenin içindeki varlıkların yaratılış

serüvenleri ana hatlarıyla anlatılmaktadır. Bu serüven içersinde insanın ayrı bir önemi

vardır. Çünkü insan akıllı ve halife olarak yaratılmıştır. Akıllı olması ona merak etmesi,

soru sorması ve bilgi öğrenme özelliği kazandırmıştır.

Yine kutsal kitaplarda yaratılışın başlangıcından bahsedildiği gibi birde bu yaratılışın

sonu üzerinde durulmaktadır. Yahudilik ve Hıristiyanlıkta Apokaliptik edebiyatta İslam

da ise klasik hadis kaynaklarının fiten ve melahim bölümlerinde kıyamet alâmetleri ve

gelecek haberleri konusu geniş bir şekilde işlenmiştir. İşte insan her dönemde bu sonun

zamanını merak etmiş gerek yaşadıkları dönemdeki peygamberlere bu sonla ilgili

sorular sorarak gerekse de etkileşimde oldukları kültürlerden sahip oldukları bilgilerle

bu sonun zamanını tahmin ederek çeşitli tarihler vermişlerdir. Tarih vermeye de devam

edilmektedir. 2012 filmi bununla ilgili olarak güncel bir örnektir.

Günümüz insanı için de bu problem devam etmektedir. Dinî, sosyal ve ekonomik gibi

sebeplerle kendilerini kıyamet tarikatları olarak isimlendiren oluşumlar bu gerçeği

yansıtmaktadır. Bu oluşumların liderleri, insanların dini duygularını suiistimal ederek

çok büyük ekonomik rantlar elde etmektedirler. Zamanı belli olmayan bu sondan dolayı,

Mesih ve Mehdîliğini iddia eden kimseler insanlığı kurtarmak adına ortaya çıkarak dini

duyguları istismar etmişler ve istismar etmeye de devam etmektedirler.

Kıyametin gerçekleşeceği zamanın önceden bilinememesi, insanları bu zamanın

yaklaştığını haber veren işaret ve olayları merak etmekten alıkoymamıştır. Bunun için

kıyamet ve alâmetleri konusu ilahi olan, ilahi olmayan bütün dinlerde canlılığını

korumaktadır. Kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda zaman zaman

birbirleriyle etkileşim içersinde de olmuşlardır.

Bu çalışmamızda; her dönemde canlılığını koruyan gelecekte de korumaya devam

edecek olan, hadislerle Kitab-ı Mukaddes’te ki kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri

konusunun karşılaştırması yapılarak ortak olan noktalar değerlendirilecektir.

� iii

Araştırmamız, giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, kullanılan

kaynaklar, amaç, yöntem ve konu ile ilgili yapılan çalışmalar üzerinde durulmaktadır.

Birinci bölümde, kavramsal çerçeve belirtilmiştir. Kıyamet, kıyamet alâmetleri, kitab-ı

mukaddes, israiliyât ve mesihiyât kavramlarının açıklaması yapılmaktadır.

İkinci bölümde, hadisler de ve Kitabı Mukaddes’te ki kıyamet alâmetleri, gelecek ve

dünyanın sonu ile ilgili haberler belirtilmiştir. Hadislerin tahrici yapılarak lafız

farklılıkları ile sened ve metin tenkidleri yapılmıştır. Kitab-ı Mukaddes’te ki kıyamet

alâmetleri belirtilmiştir. Araştırmanın sonunda genel değerlendirme ve sonuç kısmı yer

almaktadır.

Bu çalışmanın konusunun tespitinde ve tamamlanmasında yardımlarını ve desteklerini

esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. Salahattin Polat Bey’e teşekkür ederim.

Bülent Malkoç

Kayseri 2010

� iv

KIYAMET ALÂMETLERİ VE GELECEK HABERLERİ KONUSUNDA

HADİSLERLE KİTABI MUKADDESİN KARŞILAŞTIRILMASI

Bülent MALKOÇ

ÖZET

Tezimizin konusu kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda Hadislerle Kitabı

Mukaddesin karşılaştırılması ve ortak yönlerin değerlendirilmesidir. İnsanlar için

hayatlarını düzenlemede dinî kaynaklardan gelen bilgiler çok önemlidir. Hadisler de

Müslümanlar için yaşamlarını düzenlemede önemli bir yere sahiptir. Bu düşünceden

hareketle bu konu ile ilgili olarak Hadislerde İsrailiyât etkisi bu çalışmada test

edilmiştir. Bu tezde Kitâb-ı Mukaddes’te ki dünyanın sonu ve kıyamet alâmetleri olarak

değerlendirilen ayetler belirtilmekle yetinilmiştir. Kitâb-ı Mukaddes tenkidi

yapılmamıştır. Konu ile ilgili hadisler tahric edilerek şemaları yapılmıştır. Daha sonra

isnad-metin tenkitleri yapılarak Hadislerin sıhhati ile ilgili ulaşılan kanaat belirtilmiştir.

Sonuç olarak kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda hadislerle Kitâb-ı

Mukaddes arasında benzerlik olduğu tespit edilmiştir. Fakat benzerliklerin hadislere

kutsal kitaptan geçtiği şeklinde aceleci ve ön yargılı bir hükümle değerlendirilmesi

doğru değildir. Bunlar Hz. Peygamber (s.a.v.)’in kıyamet gerçeği ve sonrası için

insanların dikkatini çekme amacıyla ve uyarı niteliğinde beyanlar olarak

değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler: Hadis, Kitabı Mukaddes, kıyamet, kıyamet alâmetleri.

� v

THE COMPARASION BETWEEN THE HADITHS WHICH ARE ABOUT THE

APOCALYPTIC OMENS OF DOOMSDAY AND THE NEW AND OLD

TESTAMENT

Bülent MALKOÇ

ABSTRACT

In this study, It is compared with the hadiths which are about the apocalyptic omens of

the doomsday, and the Old and New Testament.It’s evaluated the similiar features of

both. The religious knowledge is very important for humans to manage their lives. Also

the hadiths are so important for muslims to manage their lives.In this respect it is

studied on about if the Jewish is affected on these hadiths. It is just mentioned about the

end of the world according to The Old and New Testament and the hadiths about the

omens of the doomsday. It is not ciriticized the Old and New Testament.It is put forth

the hadiths about this subject for consideration.Finally It is shown that the conclusion

of accuracy of the hadiths by using isnad-textual critisizm.

As a result we came in view that there are some similarities between the hadiths which

are about the apocalyptic omens of the doomsday and the Old and New Testament. But

it won’t be true to comment these similarities come from the Old and New Testament to

the hadiths by preconceived judgment.In our research . It is considered that they are

warnings which The Prophet Muhammet (S.A.V ) aimed to call attention to the humans

for the reality of doomsday and the happenings after it.

Key Words: Hadith, The Old and New Testament, Doomsday, Omens of Doomsday

� vi

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ.............................................................................................................................ii

ÖZET...............................................................................................................................iv

ABSTRACT .....................................................................................................................v

İÇİNDEKİLER ..............................................................................................................vi

KISALTMALAR .........................................................................................................viii

GİRİŞ ...............................................................................................................................1

A. Tezin Konusunun Sınırları ...........................................................................................1

B. Tezin Amacı ve Önemi.................................................................................................1

C. Tezin Metodu................................................................................................................2

D. Bu Konuda Yapılmış Çalışmalar..................................................................................2

E. Kaynaklar......................................................................................................................3

BİRİNCİ BÖLÜM

KAVRAMLAR VE TANIMLAR I. TEMEL KAVRAMLAR ...............................................................................................4

A. Tenkid ve Tahric ..........................................................................................................4

B. Kitab-ı Mukaddes .........................................................................................................5

C. İsrailiyât ve Mesihiyât ................................................................................................11

D. Kıyamet ......................................................................................................................20

E. Âhir Zaman.................................................................................................................24

F. Alâmet.........................................................................................................................28

II. HADİSLERDE İSRAİLİYÂT VE MESİHİYÂT ETKİSİNE DAİR

TARTIŞMALARIN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ................................................35

İKİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE VE KİTAB-I MUKADDES’TE KIYAMET ALÂMETLERİ VE

GELECEĞE YÖNELİK HABERLER

A. Herc İle İlgili Rivayetlerin Tahrici ve Tenkidi...........................................................40

B. Kitabı Mukaddes’te Herc İlgili Rivayetler .................................................................48

C. Kıyametten Önce Büyük İki Grubun Savaşacağını Belirten Rivayetler ....................49

Ç. Kitab-ı Mukaddes’te Savaşın Olacağını Belirten İşaretler.........................................52

D. Ye’cüc ve Me’cüc’le İlgili Rivayetler........................................................................53

E. Kitab-ı Mukaddes’te Ye’cüc ve Me’cüc.....................................................................59

F. Güneş Battığı Yerden Doğmadıkça Kıyametin Kopmayacağına Dair Rivayetler......62

� vii

G. Kitab-ı Mukaddes’te Konu İle İlgili Rivayetler .........................................................65

Ğ. Fitne Zamanından Haber Veren Rivayetler ...............................................................66

H. Kitab-ı Mukaddes’te Fitne İle İlgili Haberler ............................................................71

Değerlendirme.................................................................................................................72

I. Hadislerde Mehdî.........................................................................................................72

İ. Kitab-ı Mukaddes’te Mesih .........................................................................................79

J. Hadislerde Deccâl........................................................................................................95

K. Kitab-ı Mukaddes’te Deccâl ......................................................................................95

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...............................................................................99

KAYNAKLAR ............................................................................................................104

ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................109

� viii

KISALTMALAR

AÜİFD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

bkz. : Bakınız

c. : Cilt

çev. : Çeviren

DiA. : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

EÜSBE. : Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

HÜİFD. : Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Hz. : Hazreti

M.Ö. : Milattan Önce

M.S. : Milattan Sonra

s. : Sayfa

SÜSBE. : Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

SDÜİFD. : Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

yy. : Yüzyıl

trs. : Tarihsiz

� 1

GİRİŞ

A. Tezin Konusunun Sınırları

Araştırmamızın konusu olan kıyamet alâmetleri hadislerde fiten ve melâhim kitaplarında

konu edilmişlerdir. Fiten hadisleri ile kıyametin kopmasından önce özellikle

Müslümanlar arasında gerçekleşecek olan dâhili ihtilaf, savaş, karışıklık, her türlü

felaket ve uzak geleceğe ait haberler kastedilmektedir. Bu rivayetler hadis

kaynaklarında fiten ve melâhim kitaplarının yanında imâre, rikâk, megâzî, menâkıb,

mehdî, eşrâtû’s-sa’at ve kıyâm’s-sa’at gibi kitap veya bâb başlıkları altında da

zikredilmişlerdir.

Kıyamet alâmetleri konusu alan bakımından çok geniştir. Araştırmanın belirli bir

zamanda tamamlanması gerekmektedir. Bunun için kıyamet alâmetleri ile ilgili yapılan

çalışmalardaki hadisler hariç tutularak araştırma sınırlandırılmıştır. Konu ile ilgili

yapılan çalışmalar ilgili bölümde belirtilmiştir.

B. Tezin Amacı ve Önemi

Çoğu inanç sistemlerine göre evreni ve evrenin içindekileri yaratan Allah’tır. Aynı

şekilde buna son verecek olan da yine Allah’tır. İslam’ın dışındaki ilahi dinlerde de

dünyanın ölümünden, kıyametten, bu büyük ölümden sonraki diriliş ve hesap gününden

bahsedilmektedir. Kıyametin zamanı ve belirtileri konusu da insanların her zaman

dikkatini çekmiştir. Kur’an’da kıyametten bahsedilmesi, Peygamberimize (s.a.v) bu

konuda sorular sorulmuş olması konunun önemini göstermektedir.

Bu durum da geleceğe ve dünyanın sonuna dair Hz. Peygamber’in gerçekte neler

söylediği, nelerin ona söylettirildiği, söylediklerinin değiştirilip değiştirilmediğinin

� 2

araştırılması ve sağlam verilere dayanarak belirlenmesi Müslümanların inançları, dünya

görüşleri ve davranışları açısından son derece önemlidir.

Bu çalışmada, kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda hadislerde israiliyât

ve mesihiyât etkisi olup olmadığı araştırılacaktır. Bunlarla ilgili olarak hadislerdeki

etkileşim şüphesi ve iddialarının test edilmesinin tespit edilip değerlendirilmesi

amaçlanmaktadır.

C. Tezin Metodu

Tezimizin konusu kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleridir. Kitabı Mukaddeste

konumuzla ilgili tespit edilen ayetler karşılaştırma amacıyla alınmıştır. Hadisler için

tahric, isnad-metin tenkidi prensipleri gözetilmiştir. Ulaşılabilen Hadislerin metinlerinin

tamamı alınmıştır. Aynı metin özellikleri taşıyanlar aynı harf grubu içersinde

değerlendirilmiştir. Bunlar içersinde ki metin farklılıkları da harf grubunun yanına

numara verilerek ifade edilmiştir. Metinlerin ardından isnad şemaları yapılmıştır. İsnad

şemaları sayfa düzeni nedeni ile parçalı olarak verilmiştir. Râviler sika, ihtilaflı ve zayıf

râviler olarak gruplandırılmıştır. İsnad da yer alan raviler ile ilgili değerlendirmeler ricâl

kitaplarından ulaşılarak yapılmıştır. Senedin muttasıl olup olmadığını tespitte râvilerin

ölüm yılları ve hoca-talebe ilişkisi olup olmadığına bakılmıştır. Tespit edilenlerde ilgili

yerlerde belirtilmiştir. Râvinin sika oluşu veya zayıflığı belirtilmiştir. Bunların sonunda

da metinle ilgili oluşan kanaat belirtilmiştir.

D. Bu Konuda Yapılmış Çalışmalar

Kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri ile ilgili olarak bazı çalışmalar yapılmıştır.

Konu ile ilgili olarak Mustafa Ertürk’ün Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği)

adlı çalışması 1995 yılında MÜSBE tamamlanmış doktora çalışmasıdır. Ertürk bu

çalışmasın da hadisler de metin tenkidi ve prensipleri, Kur’an’da Hz. Peygamber’in

gayb bilgisi ve vahiy-sünnet ilişkisi ve Buhâri’de yer alan sadece bir fiten hadisinin

(havz) tahric ve değerlendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Ahmet Emin Seyhan, Hadislerde

Kıyamet Alâmetleri (Envâru’l-Âşikîn Örneğinde) isimli eser 1999 yılında SDÜSBE’de

doktora çalışması olarak yapılmıştır. Bu çalışma da XV. yy. Osmanlı Popüler Dînî

Edebiyatındaki Fiten Hadislerinin Tahric ve Tenkidi (Envâru’l-Âşikîn Örneğinde)

� 3

yapılmaktadır. Envâru’l-Âşikîn’de geçen ve kıyamete kadar olması beklenen olayları

anlatan hadislerin, kıyamet alâmetlerinden bahseden hadislerin, kıyamet gününü tasvir

eden hadislerin ve cennet-cehennemi tasvir eden hadislerin tahric-tenkidi yapılmaktadır.

İlgili bölümlerin sonunda bir değerlendirme sunulmaktadır. Mehmed Ali Durmuş’un

Haberlerin Ağında Mehdî isimli çalışması 2000 yılında AÜSBE’de Mehdî Hadislerinin

Tedkiki başlığı ile sunulan yüksek lisans tezidir. Burada Mehdî ile ilgili rivayetlerin

sened ve metin tenkidi yapılarak Mehdî hadislerinde çelişkiler, abartılar ve uydurma

faktörleri dile getirilmektedir. Deccâl İle İlgili Hadisler Ve Değerlendirilmesi başlıklı

yüksek lisans tezi EÜSBE’de 2002 yılında İhsan Yeğen tarafından tamamlanmıştır.

İslam’da deccâl düşüncesinin kaynağı ve deccâl ile ilgili hadislere genel yaklaşım

tartışmaları sunulduktan sonra deccâl ile ilgili hadisler ve tahlilleri yapılmaktadır. 2007

yılında AÜSBE’de Aziz Taşbolotov tarafından Ye’cüc ve Me’cüc Hakkındaki

Hadislerin İsnad ve Metin Açısından Tahlili başlığı ile yüksek lisans tezi olarak

çalışılmıştır. Ye’cüc ve Me’cüc ile ilgili rivayetlerin senedleri verilerek tenkidleri

yapılmıştır. Konu ile ilgili yapılan çeşitli yorumlar verilerek çalışma sonuç kısmı ile

tamamlanmıştır. Yine 2007 yılında AÜSBE’de Süleyman Altuntaş tarafından Kıyamet

Alâmetleri (On Alâmeti Bir Arada Zikreden Rivayetlerin Tahlili) adı ile yüksek lisans

tezi olduğu tespit edilmiştir. Kıyamet ile ilgili kavramsal çerçeveden sonra kıyametin

kopması ile ilgili on alâmeti bildiren rivayetler ve Tahlilleri yapılmaktadır.

E. Kaynaklar

Hadislerin tahrici yapılırken klasik hadis literatürüne müracaat edilmiştir. Kütüb-i Sitte

ile birlikte İmam Malik’in Muvatta’ına, Abdürrezzâk’ın Musannefi, Humeydî, Ahmet b.

Hanbel, Bezzar ve Ebû Ya’la’nın Müsnedlerine ve Taberânî’nin Mu’cem’lerine

müracaat edilmiştir. Sened ve metin tenkidinde Mizzi’nin Tehzibül Kemal’i, Ukaylî’nin

Kitâbu’d-Duafâ, İbn Ebî Hâtim’in Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dil, Zehebî’nin Mîzânu’l-İtidâl

eserlerine müracaat edilmiştir. İbn Hacer’in Tehzîbû’t-Tehzîb, Takrîbû’t-Tehzîb ve

Lisânû’l-Mîzân adlı eserlerine sıklıkla müracaat edilmiştir. Ayrıca Hadisler ve ravilerin

halleri ilgili olarak taramalarda el-Mektebetû’ş-Şamile programından da

faydalanılmıştır.

� 4

BİRİNCİ BÖLÜM

I. TEMEL KAVRAMLAR

A. Tenkid ve Tahric

Hadislerdeki kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri ile Kitab-ı Mukaddes’te zikredilen

kıyamet alâmetlerinin benzer olanlarının tespit edilip değerlendirilmesinde bu iki

kaynağın, problemleri ile beraber çok iyi etüt edilmesi gerekmektedir. Ayrıca bu iki

kaynağın etkileşimde olma ihtimalleri de göz önünde bulundurulmalıdır. Bundan dolayı

disiplinler arası ilişkilerde ön plana çıkan çok anlamlı ve boyutlu olan metin tenkidi

kavramının çok iyi bilinmesi gerekmektedir.

Tenkid kelimesi, Arapça nkd kökünden gelmektedir. Sözlük anlamı olarak ‘bir şeyi

değerlendirmek, iyisini kötüsünden ayırmak, eliyle incelemek kusurları ortaya dökmek’

anlamlarına gelmektedir.1 Hadis tenkidinde ki amaç hadislerin sahih olup olmadıklarını

tespit etmektir. İslam dininin ikinci kaynağı olan hadislerin kaynağının Hz. Peygamber

(s.a.v.) olup olmadığının araştırılmasıdır. Hadis tenkitçiliği, Sened tenkitçiliği ve metin

tenkitçiliği olmak üzere ikiye ayrılır. Sened tenkidi, hadisin senedinde ki ravilerin

güvenilirliğinin ve Senedde ki ittisalin tespitidir. Metin tenkidinin farklı tanımları

yapılmıştır. Metin tenkidi hadisin metnine uygulanan bir tenkittir. Hadis ilmi

terminolojisinde, hadislerin Kur’an’a, akla, tecrübeye, gözleme, bilime, tarihi gerçeklere

aykırılığı gibi ölçülerle eleştirilmesine metin tenkidi denilmektedir. Hadislerin bu

ölçülerle tenkidi, İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren kullanılmıştır. Ancak bu gün

kullanılan çok boyutlu çok anlamlı metin tenkidi yerine daha ziyade ‘Hadislerin

Kur’an’a arzı, hadisin görüşe aykırılığı’ gibi tabirlerle ifade edilmiştir.2 Sened tenkidi

��

1 İbn Manzur, Lisanû’l-Arab, III, 425. 2 Metin tenkidi kavramının çok anlamlılığı, çok boyutluluğu ve disiplinler arası ilişkisi hakkında geniş bilgi için bkz. Polat, Salahaddin, “Çok Anlamlı, Çok Boyutlu Ve Disiplinler Arası Bir Kavram: Metin Tenkidi,” Hadis Tetkikleri Dergisi, c.VI, s.I (2008) ss.7-28.

� 5

rical kitaplarında râviler hakkında söylenen cerh-ta’dil lafızlarının tespitiyle olurken,

metin tenkidi hadis metnin Kur’an’a, akla ve dinin genel esaslarına arzı şeklinde

olabilmektedir.3

Metin tenkidi kavramı Kitab-ı Mukaddes tenkitçilerinin de üzerinde önemle durdukları

bir kavramdır. Bu uzmanlar, kutsal metnin anlaşılması ve tarihsel serüveninin ortaya

çıkarılmasına yönelik yeni tenkit türleri de ortaya çıkarmaktadırlar. Yeni tenkid türleri

geliştirmede de öncülük etmektedirler. Bu tenkid türleri diğer metinler içinde

kullanılmaktadır.4

Tahric sözlükte, bir şeyi dışarı çıkarmak, açıklayıp izah etmek anlamlarına gelir.5

Tahric ıstılahta, durumu incelenecek hadisin literatürdeki ulaşılabilecek

isnatlarının/tariklerinin taranıp toplanması işine denilir.6 Hadiste isnad tenkidi

yapabilmek için öncelikle hadisin ulaşılabilinen bütün isnadlarının tespit edilmesi

gerekir. Bütün isnadlarına ulaşılmadan yapılacak bir tenkid asıl amaç olan hadisin

güvenilirliği sorununa çözüm getirmek yerine yanlış sonuçlara ulaşmaya sebep

olacaktır.

B. Kitab-ı Mukaddes

Ahd-i Atik ve Ahd-i Cedid’den oluşan Hıristiyan kutsal kitabıdır. Kitab-ı Mukaddes,

Hıristiyanların dini alanda otorite kabul ettikleri, Yahudilerin kutsal kitabını da

kapsayan yazılar koleksiyonuna verdikleri isimdir. Ancak Yahudilerin ellerinde hiçbir

zaman Hıristiyanlıkla ilgili kutsal sayılan kitaplar Bible, İnciller v.b. bir arada değildir.

Çünkü ne Kitab-ı Mukaddes ne de Eski Ahit adları Yahudilerce asla benimsenip

kullanılmaz. Zira Yahudilik, İsa’yı ve Hıristiyanlığı reddeder; İsa’yı ne peygamber ne

de Hıristiyanlık inancına göre, Tanrı ve Tanrı’nın insan şekline geçmiş şekli veya

Tanrı’nın oğlu olarak kabul eder. İsa’yı yalancı ve Hıristiyanlığı, Yahudilikten alınmış,

saptırılmış uydurmalar olarak görür. Hıristiyanlık ise tam tersi olarak Yahudiliğin kutsal

kitaplarına dayanır, onları benimser. Musa‘yı peygamber olarak tanır, kiliselerde

��

3 Konu ile ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Polat, Hadis Araştırmaları, İnsan Yayınları, İstanbul ts., ss. 157-228. 4 Polat, “Çok Anlamlı, Çok Boyutlu Ve Disiplinler Arası Bir Kavram: Metin Tenkidi,” s.15. 5 İbn Manzur, Lisanü’l Arab, II, 233. 6 Polat, Salahaddin, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğanay, Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu, İFAV Yayınları, İstanbul 2008, s. 10.

� 6

Yahudiliğe ait dini metinlerden parçalar, mezmurlar okunur. Hıristiyanlık’ta,

Yahudiliğe ait kitapların sıralanışında da farklılıklar vardır. Bundan başka Yahudiliğin

kutsal kitapları Yahudiler tarafından İbranice ve başka adlarla ifade edilir7. Batı

dillerinde Kitab-ı Mukaddes’in karşılığı Bible kelimesidir. İlk asırlarda Yunancayı

kullanan kilise bu dildeki Biblio’nun (kitap) çoğul şekli Biblia’yı kutsal saydığı

yazıların tamamını ifade etmek için kullanmıştır. Kilise Latinceyi benimsediğinde

Biblia tekil ve dişi bir kelime sayılmış, buna İnsan hayatına yön verecek kuralları ihtiva

eden ne mükemmel kitap anlamı yüklenerek kullanımı sürdürülmüştür. Latince’den

günümüz batı dillerini geçen kelime yaklaşık 400 yılından itibaren Hıristiyan kutsal

kitabının adı olarak varlığını devam ettirmektedir. Bible kelimesini terim anlamında ilk

kullananlar Hıristiyanlar olduğu için herhangi bir niteleme sıfatı olmaksızın tek başına

kullanıldığında Ahd-ı Atik ve Ahd-ı Cedid den oluşan Hıristiyan kutsal kitabını ifade

eder8.

Kitab-ı Mukaddes, iki kısma ayrılır.

İlk kısım Yahudi kutsal metnini barındıran ve Eski Ahit olarak adlandırılan kısım,

İkinci kısım ise Hıristiyanlığın Mesih dönemini kapsayan ve Yeni Ahit olarak

adlandırılan bölümdür.9

Yahudilerin kutsal kitap külliyatı, Tanah(yazılı dini edebiyat) ve Talmut(sözlü dini

edebiyat) diye isimlendirilerek ikiye ayrılır. Yahudilerin Tanah adını verdikleri kutsal

kitaplarına Hıristiyanlar Eski Ahit derler.10 Katolik ve Ortodokslar Tobit, Judith, I. Ve II.

Makkabiler, Hikmet, Eklesiyastik, Baruh, Yeremya’nın Mektubu, Daniel’e Yunanca

ilaveler, Ester’in bakiyesi gibi bazı kitapları kanonik(sahih) sayarlar. Yahudiler ve

Protestanlar bu kitapları apokrif(sahih olmayan) kitaplar kabul ederler.11 Yahudiler ve

Protestanlarca, Hıristiyanlar tarafından Eski Ahit diye nitelendirilen Yahudi kutsal kitabı

��

7 Tanyu, Hikmet, “Yahudiliğin Kutsal Kitapları Ve Esasları,” AÜİFD, Ankara 1966, c. XIV, s. 96. (http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/744/9520.pdf) 8 Harman, Ömer Faruk, “Kitab-ı Mukaddes”, DİA, XXVI, 75. 9 Gündüz, Şinasi, Hıristiyanlık, İsam Yayınları, İstanbul 2006, s. 47. 10 Tümer, Günay, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1993, s. 193;; Gündüz, Hıristiyanlık, s. 47. 11 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 47; Çelebi, Ahmet, Mukayeseli Dinler Açısından Yahudilik (çev. Ahmet M. Büyükçınar, Ömer F. Harman), Kalem Yayınevi, İstanbul 1973, s. 238.

� 7

Tanah’ın otuz dokuz kitaptan oluştuğu kabul edilir. Yahudiler ise Tanah’ı, bazı kitapları

birleştirerek yirmi dört kitap olarak kabul ederler.12

Zebur: Arapça kitap, İbranice mektup anlamına gelir. İslam da Hz. Davut’a indirilen

kutsal kitabın adıdır. İbranice Sefer Tehilim (Şarkılar kitabı) diye adlandırılır. Yetmişler

tercümesinde Sertu Agint çeşitli baplar mezmur diye isimlendirilmiştir. Bunun için

Zebur’un tamamına Mezmurlar denilmesi gelenek haline gelmiştir. 13

Talmud: Yahudilerin kutsal kitap külliyatının yazılı olmayan bölümüne yani şifahi

geleneğe Talmud denir. Talmud Öğrenim anlamına gelir ve Tevrat’ın yorumudur. İlk

zamanlar bu yorum sözlü olarak yapılırdı daha sonra öğrenilecek konuların akılda

tutulamayacak kadar çoğalması zaman zaman Tevrat ve tefsir öğreniminin

yasaklanması Yahudi dininin geleceğini tehlikeye düşürüyordu. Bu durumu göz önüne

alan Yahudi din bilginleri rabbiler, sözlü olan Tevrat’ı yazılı hale getirdiler. Meydana

getirilen bu yazılı metne Talmud denildi. İlham ve vahiy ürünü olduğuna inanırlar.

Talmut’u kabul etmeyeni gerçek Yahudi saymazlar.14

Talmud iki önemli kısma ayrılır: Mişna ve Gemara

Mişna: Yahudilerin Tevrat’tan sonra kendileri için koydukları ilk kanuni prensiplerdir.

Mişna’yı Judah Hanasi, M.S. 190-200 tarihleri arasında Romalı Titus’un Yahudi

mabedini tahribinden bir asır sonra derlemiştir.15 Derleme sebebi olarak sözlü nakil

şartlarının güvenirliliğinin olmadığı düşüncesi, Yahudi yerleşim merkezlerinin

dağılması, zulümler ve güven ortamının bozulması gibi sebepler belirtilmektedir.16

Mişna, İbranice bilgi, ikinci kanun anlamlarına gelir. Yahudiler, Mişna’nın da Hz.

Musa’ya Tur’da indirildiğine inanırlar.17

Gemara: İkmal anlamına gelir. İlk defa Judah Hanasi’nin oğulları olan Haham

Gamaliel ve Simeon ortaya koymaya başlamış sonra Haham Ashi bu işi, Fırat nehri

kenarında bulunan Sura’da M. S. 365-425 arasında yeniden ele almıştır. Haham Abina, ��

12 Tümer, Günay; Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 193. 13 Tanyu, “Yahudiliğin Kutsal Kitapları ve Esasları,” AÜİFD, c. XIV, s. 96. 14 Tümer, Günay; Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 201. 15 İslam Han, Zafer; “Talmud’un Doğuşu ve Yahudiler Üzerindeki Tesiri”, çev. Mehmet Aydın, AÜİFD, c. XXV s. 139. 16 Kaufmann, Francine; Eisenberg, Josy, “Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilik”, çev. Mehmet Aydın, AÜİFD, c.XXIX, s. 283. 17 İslam Han, Zafer; “Talmut’un Doğuşu ve Yahudiler Üzerindeki Tesiri”, s.140-4

� 8

Gemara’yı tamamlamış, yaklaşık M.S. 498’ de Haham Jose’de Gemara’ya son şeklini

vermiştir. Haham Jose, Yahudilerce telkin edici veya emredici olarak adlandırılanların

sonuncusudur.18

Gemara iki kısma ayrılır.

– Gemara Yeruşalmi Kudüs Talmud’u

– Gemara Babili Babil Talmud’u

Babil’de yapılmış olana Babil Talmud’u, Kudüs’te yapılmış olana Kudüs Talmud’u adı

verilmiştir. Kudüs Talmud’unun toplanması M.S. IV. yy; Babil Talmud’unun

toplanması ise M.S. VII. yy.la kadar gelmiştir. Talmud denilince, Yahudi dünyasında

Babil Talmud’u akla gelmektedir. Babil Talmud’un da konular detaylı ve derinlemesine

işlenmiştir. Bir konu hakkında ileri sürülen bütün yorum ve görüşler toplanmıştır.

Meselelerin tartışılmasında oldukça serbest davranılmıştır. Tartışmalarda, herhangi ölçü

ve sınır konulmamıştır. Tevrat’a muhalif görüşlere bile yer verilmiştir.19

“İncil” kelime olarak “müjde, iyi haber” anlamlarına gelir. İnciller, Hıristiyan kutsal

kitabının bir bölümü olan Yeni Ahit’te bulunur. Yeni Anlaşma veya Yeni Ahit ihtiva

ettiği dört İncil’in (Matta, Markos, Luka, Yuhanna) yanında yirmi bir mektup, Luka

tarafından yazılan Resullerin İşleri kitabı ve Yuhanna tarafından yazılan Vahiy

kitabından oluşur. Toplam yirmi yedi kitaptan oluşan bu metinlerin derlenişi ve

Kanonik (sahih) birer kaynak olarak kabul edilişi uzun bir zaman diliminde

gerçekleşmiştir.20

İnciller, İsa’dan 40-60 yıl sonra onun yaşamında cereyan eden olaylardan oldukça farklı

bir ortamda, yine onun ana dili olan Aramca değil, Yunanca olarak kaleme alınmıştır.

İnciller, İsa’nın söylediklerine ve yaptıklarına bizzat şahit olan İsa’nın kendi havarileri

yani o olayların şahitleri tarafından değil de daha sonraki Hıristiyan olmuş kişiler

tarafından zaman içinde ortaya çıkan yeni durumlara uygun olarak derlenen

��

18 İslam Han, Zafer; “Talmud’un Doğuşu ve Yahudiler Üzerindeki Tesiri”, s.144 19 Adam, Baki, “Tevrat’ın Tahrifi Meselesine Müslüman ve Yahudi Cephesinden Bir Bakış,” AÜİFD, c.36, s. 380, 119 nolu dipnot. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/781/10030.pdf 20 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 48.

� 9

kitaplardır.21 İncillerin Hz. İsa’dan sonra derlendiği Hıristiyan din adamlarınca da kabul

edilen bir görüştür.22 Hz. İsa’dan sonra etrafa dağılan havariler, insanlara İsa’nın

öğretilerini (İncil’i) anlatmaya başladılar. Daha sonraları havariler ve onlara arkadaşlık

edenler tarafından bu öğretiler kaleme alınmaya başlandı. Miladi ikinci yüzyılın

ortalarında sayısız İncil nüshası oluştu. Kilise, sahih olanları sahih olmayanlarından

ayırarak Matta, Markos, Luka ve Yuhanna’yı Kanonik İnciller olarak kabul etmiştir.23

Matta İncili: Matta-Levi’ye isnat edilen bu İncil, kilise tarafından ilk İncil olarak kabul

edilmiştir. Matta’yı ilk İncil olarak nitelendiren Hierapolis piskoposu Papias’dır. Bu

incilin dilini İbranice olduğunu belirten yine Papias’dır.24Ancak bu kabule araştırıcılar

tarafından karşı çıkılmıştır. Bu incilin Q ve Markos İncilleri kaynak olarak kullanılarak

oluşturulan Yunanca bir İncil olduğu belirtilmiştir.25Matta İncil’i milattan sonra 80

yılında Suriye’de yazıldığı sanılmaktadır.

Markos İncili: Milattan sonra 65 de Roma civarlarında derlendiği tahmin

edilmektedir.26Bu İncil havari olmayan, Pavlos’un arkadaşı Petrus’la iletişimi olan ve

Barnabas’ın kuzeni olan John Mark’a isnat edilmiştir.27Bu incilin diğer Sinoptik

İncillerden (Matta, Luka) önce olduğu konusunda bilim insanları arasında genel kabul

vardır.28Araştırmacıları bu kanaate götüren etkenler; metin tenkitlerinin yapılması ve bu

incilin diğer iki Sinoptik İncile göre daha özlü ve yalın anlatımıdır.29

Luka İncili: Bu incilin 80- 90 yıllarında Antakya’da yazıldığı sanılmaktadır. Bir hekim

ve Pavlos’un arkadaşı olan Luka ‘ya isnat edilmektedir. Ancak bu isnat

��

21 Aydın, Mahmut, Tarihsel İsa İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002, s. 94-5. 22 Kuzgun, Şaban, Dört İncil Farklılıkları ve Çelişkileri, Metinler Matbaacılık, İstanbul 1991, s. 131; Biçer, Ramazan, İslam Kelamcılarına Göre İncil, Gelenek Yayınları, İstanbul 2004, s. 69. 23 Yazıcı, Abdulbaki, Tevrat ve İncil’in İtikat Açısında Kur’an’a Arzı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, EÜSBE, Kayseri 2007, s. 85-88. 24 Kuzgun, Dört İncil, s. 143-5; Biçer, İslam Kelamcılarına Göre İncil, s. 69. 25 Aydın, Tarihsel İsa, s. 96. 26 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 49. 27 Aydın, Tarihsel İsa, s. 95; Biçer, İslam Kelamcılarına Göre İncil, s. 69 28 Tümer, Küçük, Dinler Tarihi, s. 258; Aydın, Tarihsel İsa, s. 96; Gündüz, Hıristiyanlık, s. 49; Biçer, İslam Kelamcılarına Göre İncil, s. 69. 29 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 50.

� 10

eleştirilmektedir.30Bu İncil de Markos ve Q İncilleri kaynak olarak kullanılmıştır.

Nitekim Luka’da bunu ifade etmektedir.31

Yuhanna İncili: En son yazıldığına inanılan bu İncil, 1.yy sonlarında yani 90 lı yıllardan

sonra düzenlenmiştir. Bazı araştırmacılar bu İncil’i miladi 180 li yıllarda Efes’te

yaşayan Yuhanna’ya, bazıları ise İsa’nın havarilerinden olan Yuhanna’ya

atfetmektedirler.32 Ancak havarilerle ilgili erken dönem Hristiyan geleneği konusundaki

araştırmalar gerekse İnciller üzerinde yapılan metin incelemeleri aslında sonraki

dönümlerde çeşitli Hristiyan yazarlarca derlenen bu İncilin Yuhanna’ya atfedildiğini

ortaya koymaktadır.33Ayrıca bugünkü Hıristiyan dogması da Yuhanna İncil’i ile

örtüşmektedir. Hıristiyan dogmasının güvenirliğini ve otantikliğini artırmak için İsa’nın

havarisi olan Yuhanna’ya atfedilmiştir.34 Genel kanaate göre Yuhanna, İncil’i meydana

getirirken kendinden önceki hiçbir kaynağa müracaat etmemiştir. O, kendi teolojik

anlayışı doğrultusunda İsa’nın hikâyesini şekillendirerek okuyucusuna sunmaktadır. Bu

anlayışta ilk bölüm ilk cümlelerde karşımıza çıkmaktadır. İsa’nın doğumunu anlatarak

başlayacağına, İsa’nın başlangıçtan beri Tanrı’yla birlikte bulunmuş, beden alıp

aramızda yaşamış olan Tanrı sözü olduğunu açıklamakla başlar.35 Bunların dışında

apokrif İncillerden de söz edilmektedir.36

İlk dönemlerden başlayarak Kitab-ı Mukaddes pek çok dile çevrilmiştir. Ahd-i Atik önce

Aramice’ye(Targumim) ve Yunanca’ya(Septuaginta), daha sonra Yunanca’ya yazılmış

olan Ahd-i Cedid’le birlikte Latinceye(Vulgate), Süryaniceye(Peşitta) ve diğer dillere

tercüme edilmiştir. Arap yarımadasındaki Yahudiler, İbranice Kitab-ı Mukaddes’i,

Hıristiyanlar ise Süryanice veya Grekçe Kitab-ı Mukaddes’i kullanıyorlardı. İslam’ın ilk

dönemlerinde Kitab-ı Mukaddes’in bazı bölümlerinin Arapçaya çevrilmiş olması

ihtimalinden söz edilmektedir. Ancak ilk yazılı çeviri İslam’ın yayılmasına paralel

olarak daha sonra yapılmıştır. Ahd-i Atik’i Huneyn b. İshak’ın (ö.260/873) Grekçeden,

��

30 Aydın, Tarihsel İsa, s. 96. 31 Luka, 1: 1-4, “Sayın Teofilos. Birçok kişi aramızda olup bitenlerin tarihçesini yazmaya girişmiştir. Nitekim başlangıçtan beri bu olayların görgü tanığı ve Tanrı sözünün hizmetkârı olanlar bunları bize iletmişlerdir. Ben de tüm bu olayları ta başından özenle araştırmış biri olarak bunları sana sırasıyla yazmayı uygun gördüm. Öyle ki sana verilen bilgilerin doğruluğunu bilesin.” 32 Aydın, Tarihsel İsa, s. 96. 33 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 50. 34 Aydın, Tarihsel İsa, s. 96. 35 Yuhanna, 1: 1-18. 36 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 53.

� 11

Said b. Yusuf el-Feyyumi’nin (ö.942) İbraniceden Arapçaya çevirdiği bilinmektedir.

Kitab-ı Mukaddes’in tamamının ilk İngilizce tercümesi 1382’de, ilk Türkçe tercümesi

Ali Ufki Bey tarafından 1666’da yapılmıştır. Türkçe tercüme, Protestan Kitab-ı

Mukaddes’ini esas aldığı için gerek ihtiva ettiği kitaplar gerekse onların sıralanması

buna göredir ve Katoliklerin kabul ettiği “deuterocanonique” kitaplarla çeşitli ilaveler

burada yer almamaktadır.37

C. İsrailiyât ve Mesihiyât

İsrailiyât: Genel anlamı ile Yahudi ve Hıristiyanlıktan İslam kaynaklarına geçtiği kabul

edilen bilgiler için kullanılan kavramdır.38

İsrailiyât kelimesi Arapça çoğul bir kelimedir. Kelimenin tekili İsrailiyye’dir. İsrailî

kaynaktan rivayet edilen kıssa, efsane, bilgi veya hadise demektir. Bu kelime kök

itibariyle İsrail’e dayanmaktadır. İsrail ise oniki çocuklu Ebû’l Esbat Ya’kub b.İshak b.

İbrahim’dir. Yahudiler ona nispet edilir. İsrailoğulları diye isimlendirilirler.39 Ahmet

Emin, Mahmut Ebû Reyye gibi bir kısım âlimler Yahudi kaynaklı bilgiler için İsrailiyât,

Hıristiyan kaynaklı bilgiler için Mesihiyât veya Nasraniyât kavramlarını

kullanmışlardır.40 İsrailoğulları kavramı da Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde farklı

özellikleri vurgulanarak geçmektedir.41

Bu tanımın Mecusilik, Sabiilik gibi diğer din ve kültürlerden gelen rivayetleri de içine

alacak şekilde genişletilebilir. Bazı din bilginleri çerçeveyi daha da genişleterek

Yahudiler ve diğer İslam düşmanlarınca tefsir ve hadise katıştırılan ve eski bir kaynakta

aslı bulunmayan haberleri İsrailiyât diye isimlendirmişlerdir. Bunları kötü niyet ve

emelle uydurmuşlar, tefsir ve hadis’e katıştırmışlardır. Bununla da Müslümanların

inançlarını bozmayı hedeflemişlerdir.42 Abdullah Aydemir ise İsrailiyât’ın ıstılâhî

manasını İsrailiyât’tan maksadın ne olduğunu şöyle açıklamaktadır. “ Kelime her ne

��

37 Harman, Ömer Faruk; “Kitab-ı Mukaddes”, DİA, s. 76. 38 Hatiboğlu, İbrahim; “İsrailiyat”, DİA, İstanbul 2001, c. XXIII, s. 195. 39 Zehebî, Muhammed Hüseyin, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, çev: Enbiya Yıldırım, Rağbet Yayınları, İstanbul 2007, s. 27. 40 Mahmut Ebu Reyye, Muhammedî Sünnetin Aydınlatılması adlı eserinden naklen Kırbaşoğlu, M. Hayri; Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2002, s. 247. 41 Bakara 2/40, 47, 83, 102, 122, 211, 246; Al-i İmran 3/93; Maide 5/12, 32, 70, 72, 110; İsra 17/4, 101, 104; Şuara 26/197; Neml 27/76; Secde 32/23; Casiye 45/ 16, 17. 42 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 28.

� 12

kadar tefsire girmiş Yahudi kültürünü ifade ediyorsa da bunda bir inhisar düşünülemez.

İslam’a ve özellikle tefsire girmiş olan Yahudi, Hıristiyan ve diğer dinlere ait kültür

kalıntılarıyla, dinin gerek lehine ve gerekse aleyhine uydurulup Hz. Peygamber’e ve

O’nun muasırları olan sahabe ve müteakip nesillere izafe edilen her türlü haber,

İsrailiyât kelimesinin içine girer. Tek kelime ile İslam’a yabancı olan her şey, bu

kelimenin bünyesinde mütalaa edilmelidir.”43 İslam’a yabancı olan her şeyi ifade için

seçilen bu kavram tağlib’den dolayıdır. Yani Yahudilere ait haberlerin, Hıristiyan ve

diğer milletlerin kültürüne tercihinden dolayıdır. Çünkü Yahudilerden yapılan nakiller,

diğerlerine nispetle daha çoktur. Ayrıca Yahudi kaynaklı haberler daha yaygın ve

meşhurdur. Yahudilerin Müslümanlarla geniş ölçüde karışmaları, ticaret ve kültür alış-

verişi yapmaları böyle isimlendirmede etkili olmuştur. Bir başka sebep olarak;

Kur’an’ın Yahudi ve Hıristiyan milletlerine ve mensubu oldukları dinin kitaplarına sık

sık atıfta bulunması Yahudi ve Hıristiyan kültürüne ait hurafe ve safsataların İslamî

literatürde etkili olduğu belirtilmektedir.44

Ancak Yahudilerin, Arap yarımadasına ilk ne zaman geldikleri ve yerleştikleri ile ilgili

olarak kesin bilgi verilememektedir. Onlar, ilk dönemlerinden itibaren göçmen kabileler

halinde yaşamışlar ve Amurru45 kültürünün taşıyıcısı olmuşlardır.46 Hz. Musa’nın

önderliğinde Mısır’dan çıktıktan sonra yerleşmek üzere Filistin’e doğru yöneldiler.47

Kimileri, Babil kralı Nabukadnezzar’ın Kudüs’ü işgal edip Yahuda krallığına son

verdiği, Tevrat’ı imha ederek kutsal mabedi yakıp yıktığı M.Ö.586 tarihini göçün

başlangıcı olarak gösterirler. Bir kısmı da bu tarihi daha ileri götürerek Benû Şe’mun ve

Ma’an kabileleri arasında cereyan eden ve Benu Şe’mun’un galibetiyle sonuçlanan

savaşları göçün başlangıç tarihi olarak gösterirler.48 Ayrıca bu konuda Osman Güner;

Yahudi tarihçi İsrail Welfelson’dan; İsrailoğulları’nın M.S.70 yılında Roma İmparatoru

Titus’un Kudüs’ü işgali ve Bar Kochba isyanını (M.S.135) müteakip çeşitli koloniler

halinde, Rumların baskı ve hücumlarından kurtulup güvenli ortamda yaşamlarını

��

43 Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrailiyât, Beyan Yayınları, İstanbul 2000, s. 29. 44 Aydemir, Tefsirde İsrailiyât, s. 30. 45 Bkz. Tekvin, 15/ 12-21. 46 Güner, Osman, Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, Fecr Yayınları, Ankara 1997, s. 58. 47 Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, I, 393. 48 Güner, Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, s. 59.

� 13

sürdürebilmek amacıyla Arap Yarımadasına doğru göç ettiklerini nakleder. Bu görüşün

gerçeklere daha uygun göründüğünü belirtmektedir.49

Yarımadaya gelen Yahudiler, dağınık bir biçimde yayılmaya başladılar. Özellikle

suların bol olduğu, verimli ovaların bulunduğu yerleri tercih ediyorlardı. Madeni işleme

ve ticaretle uğraşmaları onlara buralarda kısa zamanda yerleşme imkânı sağlamıştı.

Onlar, ferdi olduğu kadar, birbirine sıkı sıkıya bağlı cemaatler ve küçük topluluklar

halinde Akabe körfezindeki Eyle limanından, Yemen ve Umman’ın en ücra köşelerine

kadar yerleşmiş durumdaydılar.50

Mekke’de Yahudilerden hiç söz edilmez. Buna karşılık, Medine ve civarında bölgenin

ticaretini ellerinde bulunduran ve aynı zamanda parlak bir hayat yaşayan Yahudiler bol

miktarda mevcuttur. Medineli Yahudiler, Müşrik Araplar gibi kabileler halinde

yaşıyorlardı. Ayrıca her kabilenin de kendi arasında bölümleri vardı. Medine Araplarına

topluca Beni Keyla ismi veriliyordu. Bunlar iki büyük gruba ayrılmıştır: Evs ve Hazreç.

Hz. Peygamber (s.a.v.) dönemindeki Yahudileri tarihçiler üç grupta toplamışlardır: Beni

Kaynuka, Beni Kurayza, Beni Nadir. Bunlar büyük ve kudretli kabilelerdi. Medine’ye

uzak mıntıkalarda başka Yahudi kabilelerde vardı: Hayber, Fedek, Teyma, Vadi’l-Kura,

Taif, Makna, Eyle’ye bağlı Cerba ve Ezruh köyleri.51

Yahudiler Arap Yarımadasına sadece göç etmekle kalmamışlardır. Bunlar, dini

kitaplarına dayalı kültürlerini, bunların şerh ve yorumlarını, peygamberlerinden ve

hahamlarından nesilden nesile kendilerine aktarılmış olan bilgi ve kültürleri de

yanlarında getirmişlerdi. Medreseler (Beytü’l-Miras-ilim evi-) diye isimlendirdikleri

yerlerde kendilerine intikal eden bu bilgilerin öğretimini icra ediyorlar, diğer

mekânlarda ise ibadetlerini ve dini törenlerini ifa ediyorlardı.52

Araplar cahiliye döneminde ticaretle uğraşmakta idiler. Yemen ve Şam’da da pek çok

ehl-i kitap bulunmaktaydı. Bunların çoğunluğu ise Yahudilerden oluşmaktaydı. Doğal

olarak Yahudilerle Araplar arasında karşılıklı görüşmeler, konuşmalar oluyordu. Gerek

��

49 Güner, Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, s.59-60. Krş. Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyat, s.30 50 Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 594. 51 Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 64; Güner, Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, s. 61; Hamidullah, İslam Peygamberi, s. I, 394. 52 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 30.

� 14

Arap yarımadasında ve gerekse yarımada dışında gerçekleşen bu karşılaşma ve

görüşmeler Yahudi kültürünün Arap kültürüne girmesinin nedenleri arasında kuvvetli

bir etkendi.53

Zeki ve çalışkan olan Medine Yahudileri, bütün şehirde çabucak ekonomik hayata

hâkim oldular. Bütün dünyada küçük gruplar halinde yaşayan bir kavmin, kendi

aralarında yardımlaşması beynelmilel ticarette muvaffak olmasına yardım etti.

Zenginleştiler, borç para verdiler. Tevrat’a dayandırılarak faizcilik yaptılar54 ve yavaş

yavaş başkalarının mülklerini de ele geçirdiler.55

Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Müslümanlar Medine’ye yerleştikten sonra komşuluklarından

dolayı Yahudilerle aralarında görüşmeler olurdu. Hz. Peygamber (s.a.v.) İslam’ı tebliğ

etmek için Yahudiler ve diğer Ehl-i Kitaba giderdi. Yahudilerde aralarında çıkan

sorunlarda hakem olması için Resulullah’a gelirlerdi. Zaman zaman da art niyetli olarak

Hz. Peygamber’e meydan okumak, onu sıkıştırmak ve hak peygamber olup olmadığını

sınamak için akıllarına gelen bir takım soruları sormak için gelirlerdi.56 Kur’an-ı Kerim

bununla ilgili birçok örneği zikretmektedir.57 Ayrıca bazı Müslümanlar ile Yahudiler

arasında münakaşa ve tartışmalarla geçen görüşmeler oluyordu. Bu görüşmelerde

sorular soruluyor ve açıklamalar isteniyordu. Abdullah b. Selam, Abdullah b. Suriya ve

Kâ’bû’l-Ahbar gibi Yahudi ilim adamları ile din adamlarının İslam’a girmeleri

etkileşimi artıran başka bir sebep olarak ifade edilmektedir.58

Araplar, hem Arap Yarımadasında hem de Şam bölgesinde Yahudi ve Hıristiyanları

tanımışlar, onlardan etkilenmişlerdir. Çünkü onlar Ehl-i Kitap kimselerdi ve birçok

konuda kendilerinden daha fazla bilgiye sahiplerdi. Bu sebeple İslam öncesi Araplar

��

53 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 31. 54 Tesniye,23/19-20, “Para faizi olsun, zahire faizi olsun yahut ödünç verilen her şeyin faizi olsun, faizle kardeşine ödünç vermeyeceksin. Yabancıya faizle ödünç verebilirsin, fakat kardeşine faizle ödünç vermeyeceksin, ta ki, mülk olarak almak üzere gitmekte olduğun diyarda elini atacağın her şeyde Allah’ın Rab seni mübarek kılsın. ” 55 Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 64; Güner, Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, s. 63. 56 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 31. 57 İsra17/85. “Bir de sana ruhu soruyorlar. De ki; Ruh Rabbimin emrindendir. Size ise pek az ilim verilmiştir.” Krş. Maide 5/41-43. Ayrıca, bir grup Yahudi’nin, Hz. Peygambere “Ya Muhammed, mahlûkatı yaratan Allah’tır, bunu anladık. Fakat acaba hakkı kim yarattı?” diye sordular. Ardından da İhlas suresinin vahye dilmesinde olduğu gibi örnekler vardır. 58 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 32; Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 66.

� 15

Ehl-i kitaptan salt etkilenmenin ötesinde bazısı Yahudilik veya Hıristiyanlık dinine

giriyordu. Bazısı da İbraniceye yönelerek kendi dilini bozuyordu.59

Ele aldığı konular bakımından İsrailiyât’ın içeriği çok geniş olup bunlar genellikle

İsrailoğulları’na gönderilen peygamberleri, bu peygamberlerin günahkârlara yaptıkları

ikazları, bunlara verilen cezaları, inananların söz ve davranışlarıyla, müjdelendikleri

manevi lütufları ele aldığı görülmektedir. M. J. Kister gibi batılı araştırmacılar kavramın

peygamberlerin geçmişi ve geleceği, halifeler, idareciler, saltanatlarının yükselmesi ve

çöküşü, Mehdî inancı, kıyamet alâmetleri gibi konuları içine aldığını ifade ederler. Buna

göre, İsrailiyât kavramı sadece geçmiş olayları değil, gelecekteki olaylar ve gayba dair

bilgilerle fiten ve melahim türü rivayetler bu kavramın kapsamına girer. Bu

rivayetlerden bir kısmının Hz. Peygamber tarafından ifade edilmesi, sahabilerin inanç

konuları dışındaki bazı meselelerde Ka’b el-Ahbar gibi kimselere soru sorması üzerine

ortaya çıkması da mümkündür. Bir kısım şarkiyatçılar ise bu kavramı, geçmiş dinlerin

kaynaklarına dayalı bilgilerden çok, geçmiş ümmetlerle ilgili folklorik bilgiler ihtiva

eden rivayetler olarak belirlerler. Bu yaklaşım, İsrailiyât’ın eski dinlere ait hurafelere

dönüşmüş bilgilere dayandığı şeklindeki kanaatin bir ürünü olup onlara göre İslam’da

bu yozlaşmadan etkilenmiş ve tahrif edilmiştir.60

Kur’an-ı Kerim’de Tevrat ve İncil’deki bazı konulara temas edilmektedir. Ancak

Kur’an’ın özelliğinden dolayı temas edilen konular kısadır. Buna karşılık, özde ortak

olan kıssalar Tevrat ve İncil’de yerine göre son derece uzun ve teferruatlıdır. Bu

sebepten dolayı sahabe gerektiği yerlerde Ehl-i kitaba başvurmuş, bu tafsilatı dinlemiş

veya başvurulmadan özellikle mühtediler kanalıyla anlatılanları kabul edenler olmuştur.

Ayrıca bazı Yahudi ve Hıristiyanlar, Beytü’l Midras âlimlerinden elde ettikleri bilgileri

her hangi bir değerlendirmeye tabi tutmadan karşısındakilere şevkle aktarıyorlardı.

Kur’an onların bu özelliklerini Bakara suresi 78. ayetinde açık bir şekilde dile

getirmektedir. İşte bunlar dünyanın oluşu, hesap ve mizan gibi hususlarda, kendi Tevrat

müfessirlerinin ihata edemeyip, hurafelerle doldurdukları şeyleri Tevrat’ın tefsirleri imiş

gibi neşretmişlerdir.61

��

59 Ünver, Mustafa, Tefsirde Öteki –Celaleyn’de İsrailiyat- Sidre Yayınları, Samsun 2008, s. 14. 60 Ünver, Tefsirde Öteki, s. 38; Hatiboğlu, “İsrailiyât” DİA, XXIII, 195-196. 61 Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 74; Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usulü, TDV Yayınları, Ankara 1989, s. 248.

� 16

İsrailiyât’ın bir kısmı da bizzat Müslümanlar tarafından yayılmış ve İslami literatüre

geçmiştir. Örneğin Abdullah b. Amr b. el-Âs, Yermük savaşında iki deve yükü tutarı

Ehl-i Kitap eseri elde etmiş ve hayatı boyunca bunları okumuş ve çevresindeki insanlara

bunlardan anlatmıştır.62

İsrailiyât’ın İslami çevrelerde yayılıp gelişmesinde kıssacıların da büyük rolü olmuştur.

Bunlar, daha ziyade Kur’an tefsircisi olarak ortaya çıkarlar ve dinleyicilerine Kur’an’ın

kısa ve kapalı olan hususlarıyla ilgili bilgi verirlerdi. Bu bilgiler daha çok Ehl-i Kitap

kaynaklı idi.63

Sahabe tabakası arasında İsrailiyât haberlerini kullananların sayısı sınırlı iken; tabiin ve

tebei tabiin dönemlerinde bu sayı da büyük bir artış görülmüştür. Bu tespitin izahı

cümlesinden olarak sahabe dönemi için Hz. Peygamberin (s.a.v.) hayatta olması, farklı

kültürlerle daha az kaynaşma ve tanışma gibi birçok dinî, sosyal ve kültürel sebepler

ileri sürülebilir.64 Sahabe döneminde İsrailî bilgi ve haberlerin kullanılmasında sahabe

çok dikkatli davranmıştır. Her konuda ehl-i kitaba müracaat etmemişlerdir. Bunda da

Hz. Peygamberin kendilerine çizdiği sağlam çizgiyi takip etmeleri ve zihinlerinde çok

hassas bir dinî ölçü oluşturması etkili olmuştur.

Hz. Ömer, bir gün Medine Yahudilerini Tevrat okurken işitir. İşittikleri Hz. Ömer’in

çok hoşuna gider ve bunu kendisi için yazmalarını ister. Onu Hz. Peygambere getirir.

Peygamberimiz izin vermeden okumaya başlar. Peygamberimizin yüzünün rengi

değişir. Hz. Ebûbekir; Hz. Ömer’i, Peygamberimizin yüzünün renginin değiştiğini

bildirerek uyarır. Hz. Ömer’de yaptığı yanlışı anlayarak Allah’a sığınır.65

Ebû Hureyre’nin bildirdiğine göre, Hz. Peygamber zamanında ehl-i kitaptan Yahudiler

Tevrat’ı İbranice okurlar ve onu Müslümanlar anlasınlar diye Arapça olarak tefsir

ederlerdi. Durumdan haberdar olan Resulullah: “Ehl-i Kitabı tasdik de, tekzip de

etmeyin; sizler ‘biz Allah’a ve O’nun tarafından indirilene iman ettik’ deyiniz”66

buyurur.67

��

62 Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 74. 63Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 76. 64 Ünver, Tefsirde Öteki, s. 45. 65 Dârimî, Mukaddime 39; Ahmed, Müsned, III, 387, 471. 66 Bakara 2/136. 67 Buhari, Şehadet 29, İ’tisam 25.

� 17

Hz. Peygamberle Selman-ı Fârisî arasında geçen konuşmada durumu özetler

mahiyettedir. Hz. Selman konuyu şöyle anlatır: “Ben Tevrat’tan yemeğin bereketinin

yemekten sonra el ve ağız yıkamada olduğunu okudum ve Tevrat’tan okuduğum bu

bilgiyi Peygamberimize aktardım. Peygamberimiz ‘Yemeğin bereketi hem yemekten

önce, hem de sonra el ve ağız yıkamada bulunur’ buyurdular.68 Bu örneklerde olduğu

gibi Hz. Peygamberin hayatta olması ve İsrailiyât’la ilgili hallerde hemen müdahale

etmesi sahabenin daha titiz ve seçici davranmasına yol açmıştır.

Tabiin döneminde ehl-i kitaptan nakilde bulunma yaygınlık kazandı.69 Bunda da çeşitli

sebepler etkili olmuştur. İslam düşmanlarının insanları bu dinden çevirmeye çalışmaları,

kıssacılığın aşırı derecede artması, peygamberimiz adına uydurmaların artması

çoğalması gibi sebepler İsrailiyât’ın İslami kaynaklara girmesinde etkili olmuştur. 70

İlk dönem bilginleri İsrailiyât’ı üç grupta değerlendirmişlerdir71

-Sıhhati bilinip, Kuran-ı Kerim’e uygun olanlar. Bunlar makbul olan haberler olarak

değerlendirilirler. Bilginler itikadi ve ameli konularla ilgisi olmayan bu tür bilgilere

genellikle hakkında açıklama bulunmayan hususlarda başvurmuşlardır. Bunları bilinçli

olarak kullandıkları ve büyük ölçüde kaynaklarını da belirttikleri için karşı

çıkılmamıştır. Ayrıca Yahudi ve Hristiyan iken İslam’ı seçenlerin varlığı da dikkate

alındığında bu tür nakillerin intikali de kaçınılmaz olmuştur.

-Yalan olduğu bilinip Kuran-ı Kerime muhalif olanların rivayeti asla kabul edilemez.

Bu görüşü benimseyenler Yahudi ve Hıristiyanların kutsal kitaplarını tahrif ettiklerini,

bazı hususlarını gizleyip bazılarını değiştirdiklerini bildiren ayetleri72 delil göstererek

onların kitaplarına güvenilemeyeceğini ileri sürmüşlerdir. Ehl-i Kitab’ın ne tasdik ne de

tekzip edilmesi gerektiğine dair rivayetlerle düşüncelerini desteklemişlerdir.73

-Sıhhatini tam olarak bilmediğimiz bu bakımdan ne kabul ne de yalanlayabildiğimiz

rivayetler. Burada temel ölçü İslamiyet’in temel kaynaklarınca doğrulanan ve genel ��

68 Ebû Davud, Et’ime 12; Tirmîzî, Et’ime 39. 69 Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 252. 70Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 39. 71 Hatiboğlu, “İsrailiyat”, DİA, c. XXIII, s. 196; Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s. 249. 72 Bakara 2/75, 79; Nisa 4/ 46; Maide 5/13, 41; En’am 6/91; Neml 27/76. 73 “Ehl-i kitap, Tevrat’ı İbrani diliyle okur ve onu Müslümanlar için Arapça olarak tefsir ederlerdi. Bunun üzerine Peygamber (s.a.v.), ehl-i kitabı tasdik de tekzip de etmeyin Allah’a ve onun tarafından indirilene inandık deyiniz” diye buyurdu.” Ahmed, Müsned, V, 98; Buhari, İ’tisam 25, Tevhit 42.

� 18

ilkelerine uygun düşen hususların alınması buna aykırı rivayetlerin terk edilmesidir. Bu

görüşü benimseyenler, Kur’an’dan zaman zaman ehl-i kitaba başvurarak bilgi edinmeyi

tavsiye eden ayetleri74 zikretmişlerdir. Ayetlerin yanında İsrailoğulları’ndan rivayette

bulunulmasında sakınca görmeyen bazı hadisleri ve bir kısım sahabinin merak ettiği

konuları ehl-i kitaba sormalarını delil göstermişlerdir.

Hadisciler, tefsircilere ve tarihçilere nazaran İsrailî rivayetlere karşı daha duyarlı

davranmışlardır. Bunda da hadis alma ve rivayet etmede geliştirdikleri ölçütler etkili

olmuştur. Bununla beraber İslam’ın akidevi, hukuki ve ahlaki konularda Yahudilikten

ve Hıristiyanlıktan çok daha mükemmel bir sistem getirdiği şeklindeki kanaate dayalı

özgüvenin de rolü vardır. 75

Reşid Rıza, Ebû Reyye, Ahmed Emin gibi çağdaş araştırmacılar klasik dönem âlimlerini

İsrailiyât konusunda eleştirmişlerdir. Çağdaş araştırmacıların bu şekilde

davranmalarında Avrupa da aydınlanma hareketlerinden itibaren metafizik konuların

eleştirel ve pozitivist bir yaklaşımla ele alınmaya başlanması ve özellikle de

şarkiyatçıların İslam’a eleştiriler yöneltmeleri etkili olmuştur.76 İsrailiyât konusunu

geniş bir şekilde inceleyen Reşid Rıza İsrailî rivayetleri tefsirine almaktan kaçınmış eski

âlimlerin geçmiş ümmetlere ait kaynaklara ulaşamadıklarını, Kitab-ı Mukaddes’i

yeterince incelemediklerini, dolayısıyla bu rivayetleri iyi tanıyamadıklarını ileri

sürmüştür. Günümüzde ise kaynaklara daha kolay ulaşılabildiğinden bu hususların daha

isabetli şekilde değerlendirilebileceğini söylemiştir.77

Çağdaş araştırmacılar İsrailiyât konusunda Kâ’b el-Ahbar, Vehb b. Münebbih’i

eleştiriye tabi tutarak, Müslümanların inançlarını ve bilgilerini olumsuz etkilediklerini

ifade etmişlerdir.78 İsrailî rivayet hususunda bazı sahabiler de eleştirilerden nasiplerini

almışlardır. Ebû Hureyre, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Amr b. Âs, Abdullah b.

Selam, Temim ed-Dârî gibi sahabîler, ehl-i kitap’tan iken sonradan Müslüman olan

tabiilerden rivayette bulundukları ve hatta gaflette oldukları iddiasıyla tenkide tabi

��

74 Bakara 2/211; Al-i İmran 3/ 93; Yunus 10/94; İsra 17/101; Enbiya 21/7; Zuhruf 43/45. 75 Hatiboğlu,“İsrailiyat,” DİA, s. 197. 76 Hatiboğlu, “İsrailiyat,” DİA, s. 197. 77 Reşit Rıza, Tefsîru’l-Menar, I/9-10’dan naklen Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 113. 78 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 109.

� 19

tutulmuşlardır.79 Ancak bu kişiler sahabenin ileri gelenlerinden olmaları, Hz.

Peygamberin yanında uzun süre kalmaları ve rivayetlerinin dinin özünü ilgilendirmeyişi

gibi görüşler belirtilerek bu eleştirilere karşılık verilmiştir.80 Merhum Abdullah

Aydemir, sahabîlerin isimlerinin istismar edildiği görüşündedir. Sahabe hakkında

yapılan tenkidlere katılmayarak; sahabilerin akıllarına gelen her konuyu mühtedilere

sormadılar; her cevabı da olduğu gibi kabul etmediler. Kur’an ve sünnet’in ışığında bu

bilgileri tenkide tabi tuttular demektedir. Ayrıca bu tenkid faaliyetinde bulunanların

sayısının oldukça az olduğunu belirtmektedir.81

İsrailî bilgiler en çok etbaû’t-tabiin döneminde İslâmî kaynaklara geçmiştir. İsrailiyât’ın

rivayet edilmesinde kıstasları göz önünde bulundurmayıp müsamahakâr

davranmışlardır. İsrailiyât’tan kendilerine aktarılan her bir rivayeti Kur’an ve sünnete

yamamaktan çekinmemişlerdir. Bunun içinde etbau’t-Tabii’nden Muhammet b. es-Saib

el-Kelbî, Abdulmelik b. Abdilaziz b. Cüreyc, Mukatil b. Süleyman İsrailiyât’a ait

rivayetleri sebebiyle eleştirilmiştir.82

Batılı araştırmacılar, İslamî literatürün hemen her alanında İsrailî bilgilerin olduğu

iddiasındadırlar. Onların konuyla ilgili tartışmaları, İslam’ın Yahudilik ve

Hıristiyanlıktan esinlenerek meydana getirilen bir din olduğu tezine dayanmaktadır.

Ignaz Goldziher, W.R.Taylor, Samuel M. Zwemer, Samuel Rosenblatt ve M.J. Kister bu

araştırmacılardan bazılarıdır.83

İsrailî rivayetlerde büyük ölçüde yanlış bilgilerin ve tahrifatın bulunması, bunların Hz.

Peygamber’e veya sahabîlere nispet edilmesi dinî açıdan sakıncalar doğurmuştur. Bu tür

rivayetler, inancı etkileyerek Allah’a yaratılmışlık özelliği taşıyan sıfatların nispet

edilmesine sebebiyet vermiştir.84 Teşbih ve tecsime gidilmesine yol açmış,85

��

79 Ahmet Emin, Fecru’l-İslâm, s.198’den naklen Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 109 ve Reşit Rıza, Tefsîru’l Menâr, I/8’den naklen Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 213. 80 Hatiboğlu, “İsrailiyat”, DİA, c. XXIII, s. 197. 81 Aydemir, Tefsirde İsrailiyat, s. 84. 82 Zehebî, Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, s. 119. 83 Hatiboğlu, “İsrailiyat”, DİA, s. 198. 84 Tekvin 18/1-8; 2/1-3. 85 Bunlarla ilgili olarak bkz: Hez,20/33-36; Mez.29/10; 96/10-13; Mika,4/7; İşaya,52/7-10; Yuhanna,16/9-10,23.

� 20

Peygamberlerin ismetlerini zedeleyecek fikirler ortaya koymuş,86 dinin bid’at ve

hurafelerle dolu olduğu intibaını uyandırmıştır.87

İsraili rivayetlerle ilgili olarak takip edilecek yol, özellikle muhaddislerin uyguladıkları

Sened ve Metin tenkidleri yapılarak İslam’ın açık delilleriyle çelişip çelişmediğinin

kontrolünün yapılmasıdır.

D. Kıyamet

Dünyanın bağlı bulunduğu kozmik sistemde meydana gelecek değişimin ardından

ölülerin diriltilmesiyle başlayıp ebediyen devam edecek olan âlemdir.”88

İslam inancında evren ve evrenin içindeki varlıklar yoktan var edilmiştir. Evrenin

yaratıcısı sonsuz kudret sahibi olan Allah’tır. Allah evreni ve içindeki varlıkları belirli

bir süreye kadar yaratmıştır. Bu zamanın gelmesi kıyamet kavramı ile ifade

edilmektedir.

Kıyamet kavramı lügat yönünden kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve

dirilmek manalarına gelir.89 Kıyamet, dirilip mezarından kalkma, Allah’ın huzurunda

durma veya bu olayın başlangıcını teşkil eden kozmik değişikliğin adıdır.90

Kıyam etme, yani ayağa kalkma, dik durma anlamlarına gelen kıyamet;91 ahirette

insanların dirilmesi, ölülerin diriltilmesi ve kabirden kalkması anlamındadır. Kur’an,

ahirette insanların Allah’a kıyam edeceklerini Sahi onlar, o en mühim günde, yani bütün

insanların Rabbü’l-Âlemi’nin divanında kıyam edecekleri günde, diriltilip

toplanacaklarını düşünmezler mi?92 ayetlerinde tasvir edilmiştir.93

Kıyametin kopması, aklın imkânsız göreceği bir olay değildir. Çünkü evrenin yaratıcısı

ve yöneticisi olan Allah’ın, evrendeki düzeni bozması dolayısıyla bugün tabiatı

düzenleyen fiziksel, biyolojik ve toplumsal kanunların alt üst olması akıl açısından

��

86 Bkz. Tekvin,19/32-38; I.Krallar,11/1-5; II. Samuel,20/3; 11/1-27. 87 Hatiboğlu, “İsrailiyat”, DİA, c.XXIII, s.198. 88 Topaloğlu, Bekir, “Kıyamet”, DİA, Ankara 2002, c.XXV, s.516. 89 İlmihal, İsam, c.I, s.121. 90 Topaloğlu, “Kıyamet”, DİA, c.XXV, s.517. 91 İbn Manzur, Lisanü’l Arab, XII, 496-505. 92 Mutaffifin 83/4-6. 93 Tekineş, Ayhan, Âhir Zaman ve Kıyamet Alâmetleri, Işık Yayınları, İstanbul 2009, s.15.

� 21

mümkündür. Akıl bunu tecrübe etmektedir. Canlıların üremesi ve ölmesi, sonbaharda

tabiatta değişimin olması gibi olaylar buna delalet etmektedir.

Kur’an’da kıyamet ve kıyamet günü çeşitli kavramlarla açıklanmıştır. Bütün bunlarda

kıyamet ve kıyamet sonrası hayatın gerçekleşeceği belirtilmektedir. İnsanın bugün için

hazırlık yapması vurgulanmaktadır. “Herkes yarın için ne hazırladığının bilincini

taşımalıdır”94 ayetiyle de bu gerçek dile getirilmektedir.

Kıyametin nasıllığını anlatan kavramların yanında kıyametin ne zaman kopacağı haber

verilmemiştir. Ancak aniden geleceği bildirilerek insanların buna hazırlıklı olmaları

gerektiği belirtilmiştir. Bütün göklerin ve yerin gayb’ını bilmek Allah’a mahsustur.

Kıyametin oluş işi ise, başka değil ancak göz açıp kapama yahut daha da kısa bir anda

olup biter. Şüphe yok ki Allah her şeye kadirdir.95 Bu açıklamaya rağmen kıyametin ne

zaman kopacağı konusu her zaman insanların merakını uyandırmıştır. Bu konuda bilgi

almak için Hz. Muhammed (s.a.v.)’ e sorular sormakla birlikte İsrailî kaynaklardan da

bilgi almışlardır.

Kıyamet ve gelecek haberleri konularında gayb kavramı ile Hz. Peygamber (s.a.v)’in

bilgisinin sınırları problemi karşımıza çıkmaktadır. Gayb, Arapça’da Ğabe kökünden

isimdir. Uzak olmak, gizlenmek, gizli kalmak, yok olmak, görünmemek, gözden

kaybolmak gibi anlamlarına gelmektedir.96 Terim olarak birçok tanımı yapılmakla

beraber insan bilgisinin ulaşamadığı şeyler manasında kullanılmıştır. 97 Çalışmanın

sınırları içersinde gayb kavramıyla ilgili felsefi ve kelami tartışmalara girmeden

kavramla ilgili genel değerlendirmeler belirtilecektir.

Gayb kavramı, mutlak ve izafi gayb bilgisi olmak üzere iki grupta değerlendirilmektedir.

Bu dünyada beşer ilminin hiçbir şekilde ulaşma imkânı olmayan konular mutlak

gaybtır. Mutlak gaybı ancak Allah’ın ilmi ihata edebilir.98 Kıyametin ne zaman

kopacağı, levh-i mahfuz, Allah’ın zatıyla ilgili bilgiler, insanın nerede ne zaman

��

94 Haşr 59/18. 95 Nahl 16/77. 96 İbn Manzûr, Lisanü’l Arab, I, 654-656. 97 Polat, Hadis Araştırmaları –Tarih, Usul, Tenkid, Yorum-, İnsan Yayınları, İstanbul trs., s. 135; Ertürk, Mustafa, Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği), Fecr yayınları, Ankara 2005, s.109; Seyhan, Ahmet Emin, Hadislerde Kıyamet Alâmetleri (Envaru’l-Aşikin Örneğinde), Tuğra Ofset, Isparta 2006, s. 111. 98 Polat, Hadis Araştırmaları, s.136; Tekineş, Âhir Zaman ve Kıyamet Alâmetleri, s. 43.

� 22

öleceğinin, yarın ne olacağının ve ne kazanacağının bilinmemesi mutlak gayba giren

konular arasında yer almaktadır.99 Şu ayetler insan bilgisinin sınırlı olduğunu ve sonsuz

ilim sahibinin ancak Allah olduğunu belirtmekte ve mutlak gayb alanına işaret

etmektedir. Gaybın anahtarları Allah’ındır. Gaybı ondan başkası bilemez.100 Allah sizi

gayba muttali kılmaz.101 De ki; yerdeki ve göktekiler gaybı bilmez. Onu ancak Allah

bilir.102 Ey Allah’ım, gaybların bilicisi ancak sensin.103 De ki; gayb ancak Allah’a

aittir.104

İzafi gayb bilgisi; kabiliyet, şartlar, çevre ve imkân farklarından dolayı bazı kişilerce

bilinebilirken, bazılarınca bilinemeyen hususlar sadece bilemeyenler açısından gayb

olduğundan izafi gayb olarak değerlendirilir. Bilim ve teknikteki ilerleme faaliyetleri bu

alanda meydana gelmektedir. Çünkü bilim ve teknolojinin ilerlemesi sonucu insanların

önceleri bilemedikleri şeylerin bilinir hale gelmesi, o konularda duyuların idrak

kapasitesinin artmasını sağlayan aletlerin icadı veya aklın istidlal edeceği delillerin keşfi

dolayısıyla insanın bilgi alanının genişlemesini sağlamıştır.105

Gayb probleminin hadis ilmini ilgilendiren yönü Hz. Peygamber (s.a.v)’in gaybı bilip

bilmediğidir. Bu problemle ilgili rivayetleri iki grupta değerlendire biliriz. Birinci

olarak; bir beşer olarak diğer insanlardan farkı olmayan, ancak kendisine vahyedilen

Hz. Peygamber (s.a.v.) , Allah bildirmedikçe gayb olan geçmişi, o an yaşanan olayların

iç yüzünü ve geleceği bilememektedir.106 Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.), ayet ininceye

kadar İfk olayının (6/627) doğru olup olmadığını,107 Tebük seferine (9/630)

katılmayanların ileri sürdükleri mazeretlerin ne derecede gerçek olduğunu,108 Mescid-i

Dırarı inşa edenlerin niyetlerinin Müslümanları parçalamak olduğunu109 önceden

bilememiştir. Reci’ bölgesinde cereyan eden acıklı olay da110 Hz. Peygamber’in

kendisine bildirilmedikçe gelecekten habersiz olduğunu göstermektedir. Ayrıca bir

��

99 Ertürk, Metin Tenkidi, s. 122. 100 En’am 6/ 59. 101 Al-i İmran 3/ 179. 102 Neml 27/ 65. 103 Maide 5/109. 104 Yunus 10/ 20. 105 Polat, Hadis Araştırmaları, s.136-137. 106 Seyhan, Hadislerde Kıyamet Alâmetleri, s. 113. 107 Nur 24/11-16. 108 Tevbe 9/94. 109 Tevbe 9/107-108. 110 Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 238.

� 23

hadisinde, hüküm verirken hangi taraf davasını daha ikna edici delillerle savunursa onun

lehine hüküm vereceğini, gerçekte kimin haklı kimin haksız olduğunu bilemeyeceğini

ifade etmiş ve haksız olan tarafın davasını savunarak karşı tarafın hakkını almamasını

tavsiye etmiştir.111 Yine bir düğün töreninde, “aramızda yarın ne olacağını bilen

peygamber var” diye şiir söyleyen cariyeye böyle söylememesini emretmiştir.112 İkinci

olarak Hz. Peygamber’in beşeri imkânlarla bilinemeyecek bazı olayları bildiğine dair

rivayetler zikredilmektedir.113 Örneğin, Kureyş’in kendisine karşı suikast

düzenleyeceğini bilmesi, Bi’r-i Maune olayında114 ve Mute harbinde şehit olanların

durumunu tam olayın meydana geldiği anda haber vermiş,115 Necaşi’nin ölümünü haber

vererek gıyabında cenaze namazı kılmış,116 Hatib b. Ebi Beltea’nın Kureyşlilere haber

sızdırdığını söylemiş ve suçüstü yakalatmıştır. Ayrıca bütün istikbal ve geçmişe dair her

şeyin kendisine bildirildiğini ifade eden sözleri117 vardır.118

Sonuç olarak gaybı Allah’ın dışında kimse bilemez. Allah da gayb bilgilerinden

bazılarını sadece peygamberlerine bildirmiştir. Bu durumda peygamberlerin diğer

insanlar için gayb olan bazı hususları bilmeleri normaldir. Allah’ın bildirdiği ölçüde

peygamberler gaybı bilebilirler. Bu durum gaybı Allah’tan başka kimsenin

bilemeyeceği hükmüne aykırı düşmez. Çünkü peygamberin gayb bilgisi mutlak değil,

Allah’ın bildirmesi ile sınırlıdır.

Kıyametin ne zaman kopacağını ancak Allah bilir. Bu konuda ne Hz. Peygamber

(s.a.v.), ne O’na vahiy getiren Cebrail (a.s), ne de zamanı gelince kıyamet olayını fiilen

gerçekleştirmekle görevlendirilecek olan İsrafil (a.s.) bu bilgiye sahiptir. Yüce Allah,

kıyametin kopacağı zamanı ancak kendisinin bildiğini çeşitli ayetlerde ifade etmiştir.

Kıyamet vakti hakkındaki bilgi ancak Allah katındadır…119

��

111 Buhari, Şehadat 27; Müslim, Akdiye 3. 112 Buhari, Nikâh 48. 113 Polat, Hadis Araştırmaları, s.144. 114 Buhari, Cihad 9. 115 Buhari, Megazi 44. 116 Buhari, Cenaiz 4. 117 Müslim, Fiten 6. 118 Polat, Hadis Araştırmaları, s.144. 119 Lokman 31/ 34. Ayrıca bkz. Araf 7/ 187; Fussilat 41/ 47.

� 24

Kozmik anlamda kıyametin ne zaman kopacağı bilinmemektedir. Kur’an da kırk yerde

geçen saat kelimesi ile anlatılan kıyametin kopuşunun yakın olduğu, ansızın geleceği

belirtilmiştir.

Kıyamet halleri Sur’a üfleniş, Ba’s, Haşr, Hesap, Cennet ve cehennem durakları olmak

üzere beş merhalede incelenebilir.120

Bu kozmolojik düzen ve bu düzen içindekiler için bir son vardır. Bu sona kıyamet adı

verilmektir. Her geçen zaman evreni kıyamete götürmektedir. Dar kapsamda dünya ile

ilgili olarak canlılara yapılan her olumsuz müdahalede bu yaşlı dünyayı hızla bu sona

sürüklemektedir. Kur’an ve Hz. Peygamber (s.a.v.), insanları kıyamet ve kıyamet

sonrası hayat konusunda hazırlık yapmaları konusunda uyarmaktadır.

E. Âhir Zaman

Dünyanın son günleri veya sonu anlamında kullanılan bir terimdir. Bu son dönemde Hz.

Peygamber (s.a.v.)’in İslam’ı tebliğinden başlayıp kıyametin kopmasına kadar geçecek

olan zaman dilimidir. Bundan dolayı da Resulullah’a ‘Âhir Zaman peygamberi’

denilmektedir.

Dinler zamanın başlangıcı ve sonu meselesinde iki ayrı gruba ayrılmıştır. Zamanın

dönümlü olduğunu kabul eden dinlere göre zaman birbirini takip eden devrelerden

oluşur ve bu devreler sonsuza kadar sürüp gider.121 Hinduizm’e göre insan sonu

olmayan bir tenasüh zinciri içerisinde gidip gelmektedir. Buna göre ölüm bir korku

vasıtası, bir yokluk değil, bir halden diğerine geçiştir. Hinduizm’e göre karma doktrini

insanın arzularını gerçek anlamda ölümsüzlüğe ulaştırır.122 Hint dinlerindeki ortak

karma ve tenasüh Budizm’in de merkezinde yer alır.123

Âlemin fani olduğunu ve zamanın düz bir hat şeklinde akıp gittiğini kabul eden dinlere

göre, âlemle beraber içinde yaşanılan zamanda sona erer ve yeni bir âlemle birlikte

sonsuz zaman başlar. Her iki din grubu için insanın içinde yaşadığı devre veya devreler ��

120 Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, Marifet Yayınları, İstanbul 1999, s. 63. Bu çalışmada kıyamet saati kavramının semantik alanı belirtilerek bu alanın temel kavramları açıklanmıştır. Ayrıca bu kavramların açıklamaları DİA “kıyamet” maddesine müracaat edilebilir. 121 Tümer, Günay “Âhir Zaman” DİA, İstanbul 1988, c.I, s.542. 122 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Otağ Yayınları, İstanbul 1983, s. 140. 123 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s. 161.

� 25

sonludur.124 Örneğin İran Mitolojisine göre dünya tarihi on iki binyıl olarak kabul

edilir. Zerdüşt bu dönemin son üç bin yılının başında tarih sahnesinde görülür. Bu

sürenin sonunda ise manevi oğlu Saoşyant, gelecek kurtarıcı ortaya çıkar ve gerçeğin

yalan üzerindeki ya da iyiliğin kötülük karşısındaki zaferini tamamlar.125

Âhir Zaman, zamanın devri oluşunu kabul eden dinlerde insanın içinde yaşadığı

devrenin son dönemini, âlemin ve insanın fani olduğunu kabul eden dinlerde ise dünya

hayatının kıyametten önceki son zamanlarını ifade eder.126

Yahudilikte dünyanın genel ömrü haftanın her günü bin sene kabul edilerek yedi bin yıl

sayılır. Bununla beraber dünyadaki faal yıl altı bin olup ikişer bin yıllık üç devreye

ayrılır. Bunlardan birincisi karışıklık, ikinci hikmet, üçüncüsü ise Mesih 127devresidir.

Âlemin yenileşmesi yani kıyametin kopması yedi bin yılın geçmesi ile olacaktır.

Kıyamet öncesinde kötülüklerin yaygınlaşacağı kriz devresinden sonra gelen Mesih

döneminde Yahudiler kurtarılıp dünyada barış sağlanacaktır.128 Mesih gelmeden önce

seller zelzeleler, harpler, ihtilaller, güneşin ve ayın kararması, yıldızların dökülmesi gibi

fevkalade olaylar gerçekleşecektir. Mesih gelmeden Mesihi devrede gerçekleşecek olan

hadiseler Yahudiler için Âhir Zaman olaylarıdır.129

Hıristiyanlıkta zaman tasavvuru Yahudilikteki zaman anlayışına benzerdir. Bu dine göre

de zamanla ilgili olarak üç devre söz konusudur.130

Yaratılıştan önceki evre birinci devredir. “Tanrı’nın zamanın başlangıcından önce bizim

yüceliğimiz için belirlediği bu bilgeliği bu çağın önderlerinden hiçbiri anlamadı.131

Yaratılış ile Hz. İsa’nın ikinci gelişi arasındaki devre ikinci devredir. “Mesih, babamız

tanrı’nın isteğine uyarak, bizi şimdiki kötü çağdan kurtarmak için günahlarımıza

karşılık kendini feda etti.132

��

124 Tümer, “Âhir Zaman,” DİA, I, 542. 125 Batuk, Cengiz, Tarihin Sonunu Beklemek, İz Yayıncılık, İstanbul 2003. s. 63. 126 Tümer, “Âhir Zaman” DİA, c.I, s. 542. 127 Ortadoğu Dinlerinde Eskatolojik Kurtarıcı Mitosu; Mesih, Mehdî ile ilgili olarak bkz. Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek, s.61-145. 128 Tümer; Küçük, Dinler Tarihi, s. 224. 129 Tümer,“Âhir Zaman”, DİA, c. I, s. 543. 130 Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, s.211. 131 Korintoslulara I.Mektup,2/7. 132 Galatyalılara Mektup,1/4.

� 26

Yeni Ahit metinlerinden Vahiy(esinleme) kitabı, özellikle Mesih’in ikinci gelişi

öncesinde gerçekleşmesi beklenen olaylara ayrıntılı bir yer verir. Burada yeryüzünde

çıkacak olan büyük çatışmalar, iyilerle kötüler arasında görülecek olan nihai savaş

(Armegedon) ve Mesih’in yeryüzüne inerek olaylara müdahale etmesi tasvir edilir.133

Ebedi hayat olarak isimlendirdikleri üçüncü evre: “Tanrı Mesih’i tüm yönetim ve

hükümranlıkların tüm güç ve egemenliklerin yalnız bu çağda değil gelecek çağda da

anılacak tüm adların çok üstüne çıkardı.134” “Bunu Mesih İsa’da bize gösterdiği iyilikle,

lütfunun sonsuz zenginliğini gelecek çağlarda sergilemek için yaptı.”135

Yeryüzüne melekler eşliğinde gelecek olan Mesih, dirileri ve ölüleri yargılayacaktır.

Mesih’in gelişi ile birlikte bütün yeryüzü yönetimleri fesholunacak ve yalnızca tanrısal

hükümranlık hüküm sürecektir.

İnsanlara yönelik yargılama sonunda kötüler yok olacak, iyiler ise İsa Mesihle birlikte

yeryüzünde ölümsüzlük elbisesine bürünmüş vaziyette bin yıl yaşayıp bu sürenin

sonunda onunla beraber ilahi âleme yükseleceklerdir.”136

İslam literatüründeki Âhir Zaman terimi, dinler tarihindeki eskatoloji ile alakalıysa da

aynı değildir. Eskatoloji, kozmolojide bir safhadır. Âhir Zaman terimi de kıyamete

yaklaşan son devreyi, zamanın ve âlemin sonunu ve son günlerini ifade eder. İslam

inancına göre âlemin başı olduğu gibi sonu da vardır. Ancak bu sonu bilmek beşer

gücünün dışındadır.137 Kıyametin ne zaman kopacağını sana sorarlar. Deki: onun

bilgisi sadece Rabbimin nezdindedir. Onun vaktini kendisinden başka hiç kimse

açıklayamaz.138 Kıyametin ne zaman kopacağını bilmek ancak Allah’a aittir.139

Göklerde ve yerde gaybı Allah’tan başka kimse bilemez.140

��

133 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 83. 134 Efesliler Mektup,1/21. 135 Efeslilere Mektup,2/7. 136 Gündüz, Hıristiyanlık, s. 83. 137 Tümer, “Âhir Zaman” DİA, c.I, s. 543. 138 A’raf 7/187. 139 Lokman 31/34. 140 Neml 27/65.

� 27

Kur’an’ın bu açıklamalarını göz önünde bulunduran hadisciler, dünyanın ömrünün yedi

bin sene olup, Hz Peygamber döneminin son bin seneyi içerdiği şeklindeki rivayetleri

asılsız kabul etmişlerdir.141 Bununla beraber bazı İslam bilginleri bu konuda üç evreden

söz etmişlerdir. Başlangıçtan Tevrat’ın nüzulüne kadar olan ilk devre, İslam’ın

zuhuruna kadar geçen zaman ikinci devre, hicretten kıyamete kadar olan zaman dilimi

son devredir. Fakat süre belirlemeden bu son devreye âhir zaman denilebilir. Çünkü

çeşitli hadislere göre âhir zaman Hz. Peygamberin bi’setiyle başlamıştır.142 Ancak ne

zaman biteceğini Allah’tan başka kimse bilmemektedir.143 Son peygamber olması

dolayısıyla Hz. Peygambere İslam literatüründe âhir zaman peygamberi denilmiştir.

Artık O’ndan sonra peygamber gelmeyecektir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şöyle

belirtilmektedir. Muhammed sizin erkeklerinizden hiç birinin babası değildir. Fakat O

Allah’ın Resulü ve peygamberlerin sonuncusudur…144O’nun getirdiği mesaj kıyamete

kadar sürecektir. Hz. Peygamberden sonra yeni bir peygamber geleceği, O’nun da yeni

bir kitap getireceği konusunda ortaya atılan iddialar, Kur’an’ın bu apaçık hükmünü, Hz.

Peygamberin Hatem-ül Enbiya (Peygamberlerin sonuncusu) olduğu inancını inkârdan

başka bir şey değildir.145

Âhir zaman terimi Kur’an’da yer almıyorsa da hadislerde çokça kullanılmıştır. Hz.

Peygamberin, dinî hayatın zayıflaması ve ahlakın gerilemesi şeklindeki kıyamet

alâmetlerine temas eden hadislerinde Ahir-üz zaman terimi kullanıldığı gibi bu anlamı

ifade eden insanlar üzerine öyle bir zaman gelecek ki ibaresine de sık sık rastlanılır.

Hadis literatüründeki bu kullanılış Müslümanların zamana, olaylara ve geleceğe

bakışlarına tabii olarak tesir etmiş ve onları, özellikle ahlak kurallarına aykırı düşen

davranışlarla beklenmedik olayları Âhir Zaman alâmeti olarak değerlendirmeye sevk

etmiştir.146

��

141 Tümer, “Âhir Zaman” DİA, c.I, s. 543. 142 Buhari, Rikak 39; Müslim, Fiten 132-139. 143 Tümer, “Âhir Zaman” DİA, c.I, s. 543. 144 Ahzab 33/40. 145 İlmihal I,s.107. 146 Tümer, “Âhir Zaman” DİA, c.I, s. 543.

� 28

F. Alâmet

Alâmet kelimesi sözlükte; nişane, işaret ve iki yer arasındaki sınır anlamlarına gelmekte

olup, çoğulu alâmât’tır.147 Sözlükte ‘alâmet’ manasındaki şeratın çoğulu olan ‘eşrat’ ile

‘zaman dilimi, belirlenmiş vakit’ anlamına gelen saat kelimelerinden oluşan eşratü’s-

saa; kıyamet alâmetleri demektir.148 Alâmetü’l-kıyame” ise; alâmet kelimesinin kıyame

ismine izafe edilmesiyle oluşturulan bir terkiptir ve kıyametin yaklaştığına delalet eden

işaret ve belirtiler manasına gelmektedir.149 Kur’an’da kıyamet alâmetlerinin nelerden

ibaret olduğuna dair bilgi verilmemiş, sadece Ye’cüc ve Me’cüc’ün gelişinden,150

dabbetü’l-arzın çıkışından,151 göğün insanları saracak bir duman (duhan)

yayacağından152, göğün yarılması153, göğün dürülmesi154, dağların yürütülmesi155,

denizlerin kaynaştırılması156, güneşle ayın birleştirilmesi157 ve ayın yarılmasından158

haber verilmektedir.

Hadislerde de kıyamet alâmetleri eşratü’s-saa kavramıyla ifade edilir. Hadisler de

belirtildiğine göre Hz. Peygamber kıyametin kopuş zamanını bilmediğini bildirmiş,

ancak kopmasından önce gerçekleşecek bazı olayların onun yaklaştığının alâmetleri

sayılacağını haber vermiştir.159 Âhir zaman peygamberi ve son nebi olması sebebiyle

kıyamete yakın bir zaman diliminde gönderildiğini açıklayan Hz. Peygamberin kıyamet

alâmeti olarak zikrettiği rivayet edilen olayların belli başlıları şunlardır. İlmin ortadan

kalkıp cehaletin yerleşmesi, sarhoşluk veren içkilerin yaygınlaşması, zinanın aleni hale

gelmesi, köle kadının efendisini doğurması, çobanların zenginleşerek bina yapmakta

yarışması, zekât verilecek kimse bulunamayacak kadar servetin çoğalması. Aynı davayı

güden iki büyük topluluğun birbiriyle savaşması, adam öldürme olaylarının ve fitnelerin

fazlalaşması, kadın nüfusunun artması, Müslümanların kıldan ayakkabı giyen küçük

gözlü ve geniş yüzlü insan gruplarıyla savaşması. İnsanların hayatlarından bıkarak

��

147 İbn Manzur, Lisanü’l Arab, XII, 416-420. 148 Yavuz, Yusuf Şevki, “Kıyamet Alâmetleri”, DİA, Ankara 2002, c.XXV, s.522. 149 Seyhan, Kıyamet Alâmetleri, s. 165. 150 Enbiya 21/96. 151 Neml 27/82. 152 Duhan 44/11-12. 153 İnşikâk 84/1-2. 154 Enbiyâ 21/104. 155 Kehf 18/47; Tekvir 81/3. 156 Tekvir 81/6. 157 Kıyâme 75/10. 158 Kamer 54/1. 159 Buhari, İman 37; Müslim, İman 1; Tirmîzî, İman 4.

� 29

ölülere gıpta etmesi, Allah’ın elçisi olduğunu iddia eden yalancı deccallerin türemesi,

yeryüzünde Allah veya la ilahe illallah diyen bir kimsenin kalmaması, Ye’cüc ve

Me’cüc seddinin açılması. Busra’da ki develerin boyunlarını aydınlatacak bir ateşin

Hicaz bölgesinden çıkması, depremlerin sıklaşması, güneşin batıdan doğması,

dabbetü’l-arzın ortaya çıkması, doğuda batıda ve Arap yarımadasında kara parçalarının

batması gibi alâmetler.160

Hz. Peygamberin kıyametin ansızın kopacağına ilişkin örnekleri sahabeye

anlayabilecekleri bir ifade tarzıyla anlattığı klasik hadis kaynaklarımızda mevcuttur.

Buna göre kıyametin kopuşu ansızın gerçekleşecek, bu sırada alış veriş yapanlar işlerini

bitiremeden, yemek yiyenler lokmasını ağzına götüremeden, havuz yaptıran kişi

havuzuna giremeden ve devesinin sütünü sağan kimse bunu misafirine ikram edemeden

kıyamet kopacaktır.161

Hadisciler, klasik hadis edebiyatında kıyamet alâmetleri ile ilgili rivayetleri kitabu’l-

fiten veya kitabu’l-fiten ve eşrati’s-saat kitap isimleri altında toplamışlardır. Kıyametten

önce gerçekleşecek büyük savaşların anlatıldığı Melahim ile Mehdî bölümleri sadece

Ebû Davud’un Sünen’inde yer almaktadır.

Fiten, fetene fiilinden türemiş bir isim olan el-fitne kelimesinin çoğulu olup insanların

birbiriyle savaş etmeleri anlamında kullanılmıştır.162 el-Fitne, sözlüklerde, bir kimseye

görüş ve dininden dönmesi için ateşle işkence etmek, dalalete düşmek, aklını çelmek,

gönlünü çalmak, vazgeçirmek, münker ve nekir meleklerinin kabirde sorguya

çekmeleri, günah, mecnun, küfr, şirk, rezalet ve ayıp gibi fiil ve isim kalıplarında farklı

manalara gelir. Ayrıca Hicaz bölgesinde kadının erkek karşısındaki çekiciliği ve ahlaki

bakımdan fücur anlamlarında da kullanılmaktadır. Hadis kaynaklarında “Kitabu’l-fiten”

veya “Kitabu’l-fiten ve eşratis-saat” bölümlerindeki rivayetlerde zikredilen fitne

genellikle kıyametin kopmasından önce gerçekleşecek dâhili ihtilaf, savaş, karışıklık ve

her türlü fesat için veya idare ettiği toplumu çeşitli değerler üzerinde kargaşaya

sürükleyen, zulümle yöneten zalim bir hükümdar ve yönetimi hakkında kullanılır.

��

160 Buhari, Fiten 4-5, 22, 24, Cihat 95, Nikâh 110; Müslim, İlim 8-10; İbn Mace, Fiten 25-36; Tirmîzî, Fiten 35, 42-43. 161 Buhari, Fiten 25, Rikak 40; Müslim, Fiten 27; İbn Hanbel, II, 369. 162 İbn Manzur, Lisanü’l-‘Arab, XIII,319.

� 30

Ayrıca küf’r fitnesi, dalalet fitnesi, mal fitnesi, kadın fitnesi, dünya fitnesi gibi dini ve

ahlaki anlamda fitnelerden de bahsedilmektedir.163

Melahim, melhame kelimesinin çoğulu olup L-H-M kökünden türetilmiştir. Fiil olarak

bir işi sağlam yapmak, eti kemikten sıyırmak, kırık bir şeyi yapıştırmak, bir yerde

eğleşmek manalarına gelmektedir. Mastar veya yer ismi olduğunda ölü sayısı çok olan

savaş, fitne zamanı zuhur eden büyük olay, şiddetli çarpışma, büyük savaşların

meydana geldiği yer anlamlarında olup savaşta insanların birbirine girmesi ve savaş

alanındaki cesetlerin et yığını oluşturması sebebiyle bu tür harplere melhame adı

verilmektedir.164 Hadis edebiyatında fiten ve melahim kavramlarına sözlük anlamlarının

ötesinde, dini ve siyasi sebeplerle ortaya çıkan karışıklık, savaş ve ölüm olayları,

gelecekte meydana gelecek sonucu kötü olaylar ve kıyamet öncesi ortaya çıkacak bazı

alâmetler şeklinde manalar verilmektedir.165

Kıyamet alâmetleri ortaya çıkış zamanı, önemi ve mahiyeti dikkate alınarak değişik

gruplamalara tabi tutulmuştur.

Ortaya çıkış zamanına göre kıyamet alâmetlerini Berzenci üçe ayırır: Birinci olarak,

zuhur edip sona eren uzak (geçmiş) alâmetler, ikinci olarak meydana gelmiş ve henüz

bitmemiş gelişip çoğalacak olan orta alâmetler, üçüncü olarak hemen akabinde

kıyametin kopacağı büyük alâmetler.166

Kıyamet alâmetleri önemine göre küçük ve büyük alâmetler diye de sınıflandırılmıştır:

Küçük alâmetler; uzun zamandan beri kıyametten önce geçen ve aslında vukuu alışılmış

olaylardır. Büyük alâmetler; kıyametin kopmasına iyice ve çok yakın şekilde yaklaşan

alâmetlerdir. Bu tür alâmetlerin vukuuna alışılmamıştır.167

Mahiyetleri dikkate alınarak yapılan taksime göre kıyamet alâmetleri ahlaki ve fiziki

olarak gruplandırılır. Ferdi ve toplumsal açıdan bozuluşu gerçekleştiren olaylar ahlaki

��

163 Ertürk, Metin Tenkidi, s. 214, 217. 164 İbn Manzur, Lisanü’l-‘Arab, XII,535-538. 165 Seyhan, Kıyamet Alâmetleri, s. 106. 166 Berzenci, Muhammed b. Resul el-Hüseyni, Kıyamet Alâmetleri, çev. Naim Erdoğan, Pamuk Yayıncılık, İstanbul 2002, s.10.136.159. 167 Faiz, Ahmet, Fi Zilali’l-Kur’an’da Kıyamet ve Alâmetleri, çev. Veli Ulutürk, Uysal Kitabevi, Konya 1993, s. 106.

� 31

alâmetleri; güneşin batıdan doğması, sık sık gerçekleşen depremler, duhan gibi

hadiseler fiziki alâmetleri oluşturur.168

Dini hayatın zayıflamasına dair ahlaki alâmetlerin bir kısmı sahih hadislerle sabit

olduğundan bu konuda âlimler arasında önemli bir görüş ayrılığı yoktur. Çünkü

Kur’an’ın önemle üzerinde durduğu konulardan biride ahlaki yaşamın kurulması ve

devam ettirilmesidir. Hz. Peygamberden, rivayet edilen ahlaki ve dini hayatın bozulması

ile ilgili rivayetlerin esasen ferdin ve toplumun gerek bu dünya gerekse ahiret yurdunda

yok olması anlamında kıyamet alâmetleridir. Hz. Peygamber (s.a.v) diğer konularda

olduğu gibi bu konuda da insanları özelde de Müslümanları ciddi bir şekilde

uyarmaktadır.

Büyük alâmetler olarak isimlendirilen alâmetler, üzerinde tartışma yapılan harikulade

olaylar ve kozmik değişikliklerdir. Kıyamet öncesinde gerçekleşeceğine inanılan başlıca

olaylar Deccalin çıkışı, Mehdînin zuhuru, Hz. İsa’nın gökten inmesi, Ye’cüc ve

Me’cüc’ün görünmesi, Hicaz bölgesinde büyük bir ateşin çıkışı, gökten insanları

bürüyen bir dumanın inmesi ve Dabbetü’l-arz’ın yerden çıkmasıdır. Bunlardan

dabbetü’l-arz, duhan, Ye’cüc ve Me’cüc konusu Kur’an’da zikredilmektedir. Mehdî,

Deccal ve Nüzul-i İsa inançları ise Hz. Peygambere atfedilen rivayetlere dayanır.169

‘Yer hayvanı’ anlamına gelen ‘Dabbetü’l-arz’la’ ilgili ayetlerde ilahi hüküm

gerçekleşince yerden bir dabbe çıkarılacak ve insanların Allah’ın ayetlerine

inanmadıklarını söyleyecektir.170 ‘Dbb’ kökünden türetilen dabbe, ‘yavaş ve sessiz

yürümek, nüfuz ve sirayet etmek’ manalarına gelen Arapça bir kelimedir. Daha çok

hayvanlar için kullanılır.171 Dabbe’nin nasıl bir varlık olduğu ayette açık bir şekilde

belirtilmemiştir. Hadislerde ise bu varlığın bir takım özellikleri teşbih ve temsillerle

anlatılmaktadır. Bu teşbih ve temsillere getirilen yorumlardan birisi dabbetü’l arz’ın

virüs olabileceği fikridir.172 Bunlar kesin bilgi olmayıp zamanla hakikat anlamında

��

168 Yavuz, Yusuf Şevki, “Kıyamet Alâmetleri”, DİA, Ankara 2002, c.XXV, s.523. 169Yavuz, “Kıyamet Alâmetleri”, DİA, c.XXV, s. 524. 170 Neml 27/82. 171 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, I, 369-372. 172 Sarıtoprak, Zeki, “İslam Kelamı Açısından Kıyamet Alâmetleri”, Yeni Ümit Dergisi, c.IV, S. XXVII, s. 13.

� 32

yorumlanmışlardır. Bu konuda en isabetli tutum dabbetü’l-arz’ın çıkacağına

inanmaktır.173

Arapçada tütmek, dumanı çıkmak, havada tozun yükselmesi manasındaki ‘dahn’

kökünden isim olan duhan, duman anlamına gelir.174 Duhan kelimesi Kur’an’da iki

yerde geçmektedir. Bunların birincisinde; yeri yaratıp sabit dağlarla beraber bereketler

yaratıp fark gözetmeden gıdalar takdir ettikten sonra duman halinde olan göğe

yönelmesi175, ikincisinde ise göğün insanları bürüyecek açık bir duman çıkarması176 dır.

Duhan ismi sureye isim olmuştur. Bu ayetlerde geçen duhanın gerçekleşme zamanı

konusunda yapılan yorumlar iki grupta değerlendirilmektedir. İlki, Hz. Peygamber

zamanında tarihi bir olay şeklinde yorumlanmakta, ikincisi ise kıyametin kopmasından

önce veya kopma sürecinde gerçekleşecek bir alâmet olarak değerlendirilmektedir.177

‘Ye’cüc ve Me’cüc’ kavramlarının menşei ile ilgili olarak farklı görüşler ileri

sürülmüştür. Kelimelerin aslının Arapça olduğunu ifade edenler olduğu gibi başka bir

dilden Arapçaya geçtiği görüşünü belirtenlerde olmuştur. Arapça olarak kabul

edildiklerinde ‘yanmak, tutuşmak ve çok tuzlu olmak’ anlamlarına gelen ‘ecic ve ucac’

kelimelerinden türetilmişlerdir.178 Ye’cüc ve Me’cüc hakkında Kur’an’da verilen bilgi

çok azdır. İki surede geçmektedir. Birincisi Kehf suresi18/94, diğeri ise Enbiya suresi

21/96-7 ayetleridir. Ye’cüc ve Me’cüc kelimeleriyle atıfta bulunulan kavimlerin hangi

milletler olduğu, özelliklerinin neler olduğu ile ilgili olarak ilim insanları arasında bir

mutabakat yoktur. Bunların İslam ülkelerini işgal eden Moğollar olduğunu, I ve II.

Dünya savaşlarından ibaret olduğunu, hatta bu kavmin Türkler olduğunu ileri sürenler

olmuştur. 179

Kıyametin alâmetleri arasında, ‘Deccâl’ diye isimlendirilen bir varlıktan haber

verilmektedir. Deccâl (çoğulu “Decâcil, Deccâlûn”), kıyamet yaklaştığı zaman Hz.

İsa’nın yeryüzüne inişinden önce ortaya çıkıp insanları aldatıcı sözlerle saptırarak

��

173 Malkoç, Mehmet; Klasik Dönem Maturidiyye’de Kıyamet ve Ahiret, MÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009, s.29; Yavuz, “Kıyamet Alâmetleri”, DİA, c.XXV, s.524; Özsoy, Güler, a.g.e. s.252, 75 nolu dipnot. 174 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, XIII, 149-150. 175 Fussilat 41/11. 176 Duhan 44/10-12. 177 Malkoç, Klasik Dönem Maturidiyye’de Kıyamet ve Ahiret, s. 30. 178 İbn Manzur, Lisanü’l-Arab, II, 205. 179 Konuyla ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Cerrahoğlu, “Ye’cüc-Me’cüc ve Türkler,” AÜİFD, c. XX, s. 98-125, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/735/9388.pdf

� 33

kandıracak olan yaratıktır. Deccâl’in ortaya çıkacağına dair inanış sadece İslam’da değil

diğer dinlerde de mevcuttur.180 Deccâl’le ilgili olarak Kur’an’da bir açıklık olmamakla

birlikte klasik hadis edebiyatımızda birçok rivayet bulunmaktadır. Ulûhiyet niteliklerine

benzer özelliklere sahip olup ilahlık iddiasında bulunacak ve büyük bir fitne kopararak

insanları hak yoldan saptıracaktır.181 Hadislerde, Deccâl’le ilgili bu belirtilen

özelliklerden başka tasavvurlarda vardır. Bu tasavvurların genel anlatımına göre Deccâl

ortaya çıktığında, halk susuz kalacak ve yiyecek bulamayacaktır. Deccâl, bu şekilde

sıkıntılı bir durumla karşı karşıya kalan halktan kendisine iman edenlere yanında

bulunan sudan ve yiyeceklerden verecektir. Deccâl’in verdiği sudan içen ve

yiyeceklerden yiyen kurtulamayacaktır. Kendine inananları vaat ettiği cennetine,

inanmayanları ise cehennemine koyduğunu iddia edecektir. Ancak Allah onun cennetini

cehenneme ve cehennemini de cennet bahçesine çevirecektir. Halktan bazıları ise

Deccâl’in zararından korunmak için ondan yiyecek alma yerine daima ot kökü yiyerek

hayatlarını sürdüreceklerdir. Deccâl, yeryüzünü gezip –Mekke ve Medine hariç-

dolaşacak ve Kudüs’e geldiği zaman oradaki bir minareye Allah tarafından İsâ (a.s.)

indirilecektir. İsâ (a.s) nın gelişiyle korkuya kapılacak olan Deccâl, Hz. İsa tarafından

elindeki bir süngü ile öldürülecektir.182

Deccâl’in ardından Sünnîlere göre asıl adı Muhammed b. Abdullah, Şiiler’e göre ise

Muhammed b. Hasan olan ve Ehl-i Beyt soyundan gelen ‘mehdî’ ortaya çıkarak

Deccâl’in ölümünden sonra İslam dinini kısa sürede yayıp yeryüzünde hâkim kılacak ve

bütün kötülükleri ortadan kaldırıp adaleti tesis edecektir.

Mehdî, Arapça ‘HDY’ kökünden “hidayete ve doğru yola erdirilmiş” anlamında

kullanılan kelimedir. Terim olarak, “Allah’ın doğru yola erdirdiği kişi” anlamında

kullanılmaktadır.183 Mehdî kelimesinin “kurtarıcı” anlamında ilk kullanımını Muhtar es-

Sakafî’ye (ö. 686 m.) aittir.184 Hz. Hüseyin’in 61/680 yılında şehit edilmesi

��

180 Şimşek, Halil İbrahim, “Kıyamet ve Alâmetlerinin Tasavvufi Tecrübe Açışından Yorumlanışı,” Tasavvuf –İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8, Ankara 2007, s.19, s.133. Ayrıca diğer dinlerde ki Deccâl inanışıyla ilgili olarak bkz. Mustafa Bıyık, “Hıristiyan Teolojisinde Deccâl ve Ye’cüc-Me’cüc Kavramları Üzerine Bir Değerlendirme,” HÜİFD, 2007/1, c. VI, sy. XI, ss. 53-79. 181 Buhari, Fiten 26-27; Müslim, Fiten 100-110. 182 Buhari, Fiten 27-28; Müslim, Fiten 9, 11, 12, 20-23, 25; İbn Mace, Fiten 58,61; Tirmîzî , Fiten 33; İbn Hanbel, I/240,242, II/93, 149, 372, 446, 449. 183 İbn Manzur, Lisanü’l Arab, c.XV, s.354; Mustafa Öz, İmamiyye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdî İnancı, İfav Yayınları, İstanbul 1995, s. 33. 184 Öz, İmamiyye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdî İnancı, s. 34.

� 34

Müslümanları sarsmış ve bir kurtarıcı ihtiyaç haline gelmişti. Halkın bu psikolojisinden

kendi çıkarı adına faydalanmasını iyi bilen Muhtar es-Sakafî, Muhammed b. el-

Hanefiyye’yi halifelik iddiasına teşvik etti ve ona ‘el-Mehdî ibnü’l Vasî ’ (Vasi’nin oğlu

Mehdî) adını verdi. İbnü’l Hanefiyye kendisine verilen bu unvanı reddetmişse de

başkaları tarafından kullanılmasına itiraz etmemiştir.185

Ölümünden sonra taraftarlarının oluşturduğu Keysâniyye/Muhtâriyye adlı aşırı Şii fırka

onun ölümünü kabul etmeyerek, onun Radva dağında bulunduğunu, zamanı geldiğinde

oradan çıkacağını ve dünyada ki adaletsizliği ortadan kaldıracağını ileri sürmüşlerdir.

Böylece Muhammed b. el-Hanefiyye, daha sonra ki İsna-aşeriyye Şiilerinin dönmesini

bekledikleri ve Mehdî adını verdikleri Onikinci imamları gibi “el-Mehdîyyü’l-Muntazar

(beklenen Mehdî)” haline gelmiştir.186

Mehdî inanışının kaynağı olarak iki görüş belirtilir. Bunlardan birincisi: İslamî

toplumun dışından gelen tesirler. Bu tesirlerin tamamen Yahudi ve Hıristiyan menşeli

olduğu belirtilmektedir. İkinci görüş ise; Müslüman topluluğun kendi arasındaki siyasi

çekişme ve kavgalarının tesiri.187 Mehdî konusunda K.Kerim’de açık bir hüküm yoktur.

Mehdî ile ilgili rivayetleri Buhârî ve Müslim eserlerinde hiç yer vermemişlerdir. Fakat

Ahmet b. Hanbel, İbn Mace, Ebû Davud, Bezzaz, Ebû Ya’la Musulî, Tirmîzî, Hâkim ve

Taberânî gibi muhaddisler eserlerinde bu tür rivayetleri nakletmişlerdir.188

Klasik kaynaklardan gelen rivayetlere göre kıyamet yaklaştığında Hz. Peygamberin

ailesinden bir kişi zuhur edecek, dini kuvvetlendirecek, adaleti hâkim kılacak ve

Müslümanlar da ona tabi olacaklardır. Fatıma evladı olan189 ve Hz. Peygamberin adını

taşıyan bu şahıs Araplara egemen oluncaya kadar kıyamet gerçekleşmeyecektir. Beş,

yedi ya da dokuz sene hüküm sürecektir.190 Doğu beldelerinden gelen siyah sancaklı

adamlar onun ordusuna katılacaklardır.191

��

185 Fığlalı, E. Ruhî, “Mesih ve Mehdî İnancı Üzerine”, AÜİFD, c.XXV, s.198; Cemil Hakyemez, “Mehdî Düşüncesinin İtikadileşmesi Üzerine”, GÜÇİFD, 2004/1, s. 131. 186 İlhan, Avni, Mehdîlik, Beyan Yayınları, İstanbul 1993, s.78. 187 İlhan, Mehdîlik, s.13; Fığlalı, “Mesih ve Mehdî İnancı Üzerine”, AÜİFD, c.XXV, s.204; Hakyemez, “Mehdî Düşüncesinin İtikadileşmesi Üzerine”, GÜÇİFD, 2004/1, s. 133. 188 İbn Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadirî Ugan, MEB Yayınları, İstanbul 1988, II, 138. 189 İbn Mace, Fiten 34. 190 Tirmîzî, Fiten 53. 191 İbn Mace, Fiten 36.

� 35

Şii kaynaklarda özelliklede İmâmiyye’de bir takım alâmetlerin belirtisinden sonra

Mehdî ortaya çıkacaktır. Peygamberlik iddiasında bulunan altmış yalancının ortaya

çıkması, imamı gördüklerini iddia eden oniki kişinin belirmesi, depremlerin olması,

ihtilafların, ayrılıkların, savaşların çoğalması, yalan, haksızlık, dinsizlik gibi her türlü

olumsuz akımlar hâkim olacaktır. Rüşvet, faiz, zina, hırsızlık, adam öldürme gibi bütün

haramların helal sayıldığı, namaz, oruç, zekât gibi dini emirlerin terk edildiği, iyiliği

emredip kötülüğü yasaklamanın kalktığı, Kur’an ve İslam’ın sadece isimlerinin kaldığı

gibi bir takım alâmetlerin belirdiği bozuk bir zamanda ortaya çıkacak ve yeryüzünü

adâletle dolduracaktır.192

II. HADİSLERDE İSRAİLİYÂT VE MESİHİYÂT ETKİSİNE DAİR

TARTIŞMALARIN GENEL DEĞERLENDİRİLMESİ

Batıdaki bilim insanları, doğu’nun dini, kültürü, tarihi ve dilleriyle meşgul olmuşlardır.

Bununla ilgili olarak bir akım oluşturmuşlardır: Oryantalizm. Doğunun medeniyeti,

kültürü, sanatı, düşünce dünyasıdır. Başka bir ifade ile doğu bilimleridir. Oryantalist

(müsteşrik) ise, doğunun meseleleri ile meşgul olan kimselerdir.193 Müsteşrikler bu

meşguliyetin içersinde birçok faaliyetlerde bulunmuşlardır. 1800’lü yılların başından

günümüze gelinceye kadarki süreç içinde Avrupa’da İslam ile ilgili çeşitli dillerde

kitaplar yayınlanmıştır. Bununla beraber Amerika’da İslam Dünyası ile ilgili onlarca

araştırma merkezleri kurularak, çeşitli konularda ve dillerde ilmi dergiler

çıkarmaktadırlar. Çok sayıda ilmi kongre ve paneller düzenlemişlerdir.194

Bu çalışmalar daha çok 18 ve 19. Asırlarda yoğunlaşmıştır. Özellikle bu yoğunlaşma

döneminde yazılıp yayınlanan kitap, makale ve daha başka araştırma yazılarına

bakıldığında İslam’a ve İslam kültürüne karşı her zaman tarafsız davranılmadığı

görülmektedir. Çalışmaların büyük çoğunluğu İslam kültürünün kendinden önceki

Hristiyan ve Yahudi kültüründen etkilenerek alıntı yapıldığı vurgusu taşımaktadır. Bu

durum İslam üzerinde çalışan ilim adamları için adeta bir önyargı oluşturmuştur. Bu

��

192 Fığlalı, “Mesih ve Mehdî İnancı Üzerine”, AÜİFD, c.XXV, s.207; Öz, İmamiyye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdî İnancı, s.77-83. 193 Cerrahoğlu, “Oryantalizm ve Batıda Kur’an ve Kur’an İlimleri Üzerine Araştırmalar”, AÜİFD, c.XXXI, Ankara 1989, s. 95, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/775/9902.pdf; Said, Edward, Oryantalizm, çev. Selahaddin Ayaz, Pınar Yayınları, İstanbul ts. s. 87-88. 194 Umeri, Ekrem Ziya, “Oryantalizmin Sünnet ve Siyer İlmine Yaklaşım Tarzı”, çev. Adil Yavuz, SÜİFD, S.XVI, Konya 2003, s. 234.

� 36

önyargıları gerçekleştirmek için çok fazla performans ve kaynak harcamışlardır. Ancak

buna karşılık insaflı olup faydalı çalışma yapanlarda olmuştur.195 Hadis içersinde geçen

kelimelerden hareketle hadisi bulmak için yayınlanan el-Mu’cemu’l-Müfehres li

Elfazi’l-Hadisi’n-Nebevi veya meşhur adıyla Concordance isimli uzun soluklu

çalışmanın ilk cildini 1936 da yayınlayan A. J. Wensinck196 bunlardan biridir.

İslam ve hadis hakkında yazı yazan ve fikir beyan edenlerin en meşhurlarından ve önde

gelenlerinden birisi Macar asıllı Musevi olan Ignaz Goldziher’dir (1850-1921).

Goldziher’in ilk olmasının muhtemel iki nedeninden birincisi onun İslam

araştırmalarının ayrı bir branş olarak ele alınmaya başlandığı XIX. yy. son yarısından

itibaren bu alanda çalışmalar yapmış olması, ikincisi ve daha belirleyici olanı İslami

ilimlerin diğer branşları yanında özellikle hadisle alakalı müstakil eserler vermiş

olmasıdır.197 Goldziher, kendinden önceki müsteşriklerin fikir ve düşüncelerinden de

faydalanmak suretiyle kitaplar ve makaleler yazmıştır. Yazdığı yazılarda genellikle

Müslümanların sahip olduğu dini kültürün ve medeniyetin Hıristiyan ve Yahudi

kültürüne borçlu olduğu ana temasına yer vermiştir. Bunlardan bir tanesi de 1902

yılında yayınlanan ve ‘Hadis Kültüründe Yer alan İncil Parçaları’ diye tercüme edilen

makalesidir. Bu makalede Yeni Ahit’in öğretilerinin Hadis Edebiyatında Muhammed’in

sözleri olarak zikredildiği, Yeni Ahit’e özgü ifade tarzlarının Peygamber ve

arkadaşlarının sözlerine karıştırıldığı ve buradan İslam’ın din diline yerleştirildikleri

iddia edilmektedir. Hz. Peygambere isnat edilen ‘Ben dünyayı imar için değil, bilakis

tahrip/yıkmak için gönderildim’ sözünün Matta 10/34’ün yanlış bir yankısı olduğunu

söylemektedir. İbn Abbas’tan rivayet edilen ‘İlim, sayılamayacak kadar fazladır;

öyleyse her şeyin en iyisini alın’ sözünün I. Selanikliler 5/21’le bağlantılı olduğunu

ifade etmektedir. İncil’de ki meselelerin zaman zaman hadis şeklinde rivayet edildiğini

ifade ediyor. Ebû Hureyre hadisi olarak rivayet edilen; şeytanla Hz. İsa arasındaki

diyalogun Matta 4/5-7’nin içeriği olduğunu belirtmektedir.198 Goldziher, burada; bazı

kelime, kavram ve cümlelerin birbirine benzemesinden yola çıkarak hadisin Hıristiyan ��

195 Goldziher, Ignaz, “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları”, çev. Sami Şahin, CÜİFD, XII/1-2008, s.487 (Mütercimin Takdimi), http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/1667.pdf 196 Polat, Salahattin; Nazlıgül, Habil; Doğanay, Süleyman, Hadis Araştırma ve Tenkit Klavuzu, İFAV, İstanbul 2008, s.13. 197 Kızıl, Fatma, “Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yöntemleri”, UÜSBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2005, s.14. 198Örneklerin tamamı için bkz. Goldziher, “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları”, s.488-493; Karacabey, Salih, “İsrailiyatı Belirleme Kriterleri Çerçevesinde İlahi Mesajın Birliği Meselesi”, UÜİFD, Bursa 2003, c.12/1, s.81-83, http://kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2003-12(1)/M4.pdf

� 37

ve Yahudi kültürünün etkisinde kaldığı tezini ispatlamaya çalışmıştır. Kelime ve

kavramların birbirine benzemesi, her zaman birbirinin aynısı veya birbirinden

etkilendiği anlamına gelmez. İlahi dinlerin menşeinin bir olması sebebiyle bir dindeki

söylem ile diğer dindeki söylemlerin benzeşmesi çok tabidir. Bu durumu üstünlük veya

başka bir düşünce ile açıklamaya kalkmak bağnazlığa düşürür. Bu da insanı

bilimsellikten uzaklaştırarak farklı amaç ve mecralara sürükler.199 Bir başka

makalesinde de hadiste Yeni Eflatuncu ve Gnostik unsurların bulunduğunu, bu

düşünceleri İslam’a ilk uyarlayanların tasavvuf erbapları olduğu tezini işlemektedir.

Konuyu örnekleriyle işledikten sonra bütün hadisleri şaibe altında bırakacak bir cümle

ile makaleyi tamamlıyor: ‘Bütün bunlardan, en eski hadislerin bile gnostik fikirleri içine

almaya ne kadar elverişli olduğunu görüyoruz.’200 Bu yargıyı tarihi ve ilmi gerçeklerden

dolayı kabul etmek mümkün değildir.

Ali Osman Koçkuzu, Goldziher’in eserinin kılavuz kitap olarak değerlendirildiğini ve

hadis araştırmalarına çoğu kez ondan başlandığını ifade etmektedir. Goldziher’in; hadis

edebiyatının, İslam Peygamberinin esas fikir ve ideallerini temsil etmediği ve fakat daha

sonraki devirde bulunan kimselerin fikirlerini yansıttığı görüşü Batılıların hadis

araştırmalarında düşünce bakımından çıkış noktalarını oluşturmuştur. Devamında da ‘

binaenaleyh hadisler, Peygamber tarafından vaz’ edilen fikirler için kaynak vazifesi

göremez. Ancak ondan sonraki İslam kültürünün muhtelif cephelerinin, yabancı gayr-i

İslami tesirler altındaki tarihi için mühim bir haber kaynağı vazifesi görür’

demektedirler. Koçkuzu, onların bu ve benzeri görüşlerinin kabul edilemez olduğunu

şöyle ifade etmektedir. “ Bu zatlar, İslam’dan önceki devrede gelen Yahudiliğin, diğer

iki dinin kaynağı olduğu fikrini işlemektedirler. Her üç dinde de müşterek ilahi

unsurların bulunduğunu, üçünün de belirli tarihlerde hükümran olduğunu kabul yerine,

Hıristiyanlığı ve İslamlığı, Yahudilikten sapan iki ayrı mezhep veya bozulmuş din

gösterme arzusu, onların ilmin kutsi ölçülerini garazları için bir tarafa atmaya sevk

etmiştir.” Müsteşriklerin çoğunun saptırıcı, garazkâr ve ilmi namustan yoksun

olduklarını belirtmektedir.201

��

199 Goldziher, “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları”, s. 493 (Tercüme hakkında yapılan değerlendirme) 200 Goldziher, Ignaz, “Hadis’te Yeni-Eflatuncu ve Gnostik Unsurlar”, çev. Ömer Özsoy, AÜİFD, c.XXXVI, s.405-421, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/781/10031.pdf 201 Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1983, s.202-206.

� 38

Ka’bu’l-Ahbar’ın eski bir Yahudi âlimi olması, zaman zaman ashap ile oturup

Tevrat’tan ilgi çekici bilgiler nakletmesi ve ashabında ondan ilim alması İslam tarihinde

İsrailiyat denilince akla ilk gelen şahıslardan biri olmasını sağlamıştır. A. J. Wensinck,

Nabia Abbott, Hava Lazarus, Uri Rubin gibi şarkiyatçılar ve Ahmet Emin, Reşid Rıza,

Ebû Reyye gibi Müslüman müellifler, Ka’bu’l-Ahbar’ın İslam’a girdikten sonra,

sahabe ve tabilere, Tevrat ve Yahudi kültürü ile ilgili bilgileri anlattığı, onlarında

bunları fark etmeksizin hadis diye aktardıkları gibi iddialarda bulunmuşlardır. Ahmet

Emin, Reşit Rıza ve Ebû Reyye biraz daha ileri giderek; İslam dinine Yahudi kültürünü

bilerek sızdırması ve anlattıklarının tefsir hadis gibi İslam kaynaklarına sebep olduğu

için, Ka’b’ı şiddetle eleştirmişlerdir.202

Başta Yahudi ve Hıristiyan kültürü olmak üzere birçok kültüre ait unsurların çeşitli

yollardan İslam kültürüne karıştığını belirten Hayri Kırbaşoğlu, bu sızmaların zaman

zaman hadis olarak adlandırıldığını belirtmektedir.203 Hadis ilminde bu tür rivayetlere

İsrailiyat-Mesihiyat adının verildiğini belirterek özellikle Yahudi ve Hıristiyanlardan

Müslüman olanların eski inanç ve kültürlerinden kopmayarak –kasıtlı veya kasıtsız

olarak- bunları İslam kültürüne taşıdıklarını vurgulamaktadır.204

es-Seyyid Sâlih Ebûbekr tarafından yazılan el-Advâu’l-Kur’âniyye fi’ktisâhi’l-

Ehâdisi’l-İsrâiliyye ve Tathiri’l-Buhari minhâ (İsrâiliyyat hadislerinin kökünün

kazınması ve Buhari’nin bunlardan temizlenmesi) adlı eserin de yaklaşık yüz yirmi

hadisi İsrailiyat olarak değerlendirmekte ve tenkit etmektedir. Klasik hadis

kaynaklarında ki İsrailiyat türü uydurmaların tespit edilip temizlenmesinin bu hadis

âlimlerinin büyüklüklerine herhangi bir zarar vermeyeceği görüşündedir. 205

Bütün bu açıklamalardan sonra, Hz. Peygamber (s.a.v)’ in Yahudi ve Hıristiyan dînî

kültür ve tarihi başta olmak üzere diğer din ve kültürler hakkında doğrudan veya dolaylı

kendisine ulaşan bilgileri, İslam’a aykırı olmadığı takdirde alıp benimsemiş ve bazen bu

bilgilerin kaynağını açıkça belirtip bazen de açıklamamış olabilir. Kaynağı açıklanmış

veya araştırma sonucu belli olan her yabancı menşeli hadis gerçekten Hz. Peygamber

��

202 Özdemir, Veysel, “Abdullah b. Amr’ın İsraili Rivayetleriyle Meşhur Ravilerle İlişkisinin Boyutları”, FÜİFD, Elazığ 2008, c.13/1, s.213, http://ilahiyat.firat.edu.tr/Makaleler/13-1_2008/13.pdf 203 Kırbaşoğlu, Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2002, s.247. 204 Konu ile ilgili örnekler ve yapılan yorumlar için bkz. Kırbaşoğlu, Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, s.247-256. 205 es-Seyyid Sâlih Ebubekr, el-Advâu’l-Kur’âniyye’den naklen Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2000, s.267.

� 39

(s.a.v) tarafından söylenmiş olabilir mi? Bu nokta da dikkatli olmak ve karar verirken

aceleci davranmamak gerekmektedir. Bu haberlerin İslam’a uygun olup olmadıklarına

bakılmalıdır. Günümüzün teknik şartları bu imkânı bize sağlayacak özelliktedir.

Müslümanların, küçük yaşlardan itibaren düşünce dünyalarını İsrâilî bilgi ve haberlerle

doldurmamak için bu çalışmalara çok ihtiyaç vardır.

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

�

� 40

�

�

�

İKİNCİ BÖLÜM

HADİSLERDE VE KİTAB-I MUKADDES’TE KIYAMET ALÂMETLERİ VE

GELECEĞE YÖNELİK HABERLER

Hadislerde, kıyametin kopmasından önce meydana gelecek olaylar sınıflandırmalar

yapılarak bir araya toplanabilir. Bu hadislerin bazılarında Müslümanlara ahlaki uyarılar

yapılarak fitneler konusunda dikkat çekilmektedir. Dabbe’tü-l Arz, Ye’cüc ve Me’cüc,

Nüzul-i İsa, Mehdî gibi konulardan bahseden hadislerde ise kıyamete yakın

gerçekleşecek olaylardan haber verilmektedir. Tartışma ve yorum farklılıkları da daha

çok bu rivayetler üzerinde gerçekleşmektedir. Ye’cüc ve Me’cüc’ü bir ırka hasretme

çabaları, Hz. İsa’nın nüzulü ile ilgili tartışmalar, Mehdî fikrinin itikadileşme süreci ile

ilgili tartışmalar bunu göstermektedir.

Kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusu, geniş araştırmalar yapmaya müsait bir

alandır. �

A. Herc İle İlgili Rivayetlerin Tahrici ve Tenkidi

قال الھرج قالوا وما . »الھرج ال تقوم الساعة حتى يكثر القتل القتل « يا رسول هللا -A

-B الزل ، ويتقارب الز وھو - الھرج مان ، وتظھر الفتن ، ويكثر ال تقوم الساعة حتى يقبض العلم ، وتكثر الز

حتى يكثر فيكم المال فيفيض -القتل القتل

-B1 ، ال تقوم الساعة حتى يخرج ثالثون دجالون ، كلھم يزعم أنه رسول هللا حتى يفيض المال ، وتظھر الفتن

القتل القتل« : يا رسول هللا ؟ قال رجالھوما : ، قالوا » الھرجويكثر

اعة أيام يرفع فيھا العلم وينزل فيھا الجھل ويكثر فيھا والھرج القتل. »الھرج يدى الس C-بين

-C1 القتل : ؟ قال الھرجوما: قلنا ) الھرجالعلم ويكثر فيھاإن بين الساعة أياما ينزل فيھا الجھل ويرفع فيھا

� 41

-C2 اعة أياما ينزل فيھا الجھل ويكثر فيھا : ؟ قال الھرج وما: ، قلنا الھرج إن بين يدي الس

.القتل ، القتل

-D يا رسول هللا ؟ قال الھرج ، قالوا وماالھرجيتقارب الزمان ، وينقص العلم، وتظھر الفتن، ويلقى الشح، ويكثر

القتل القتل:

-D1 قال! أيم ھو ؟ يا رسول هللا : ا ، قالوالھرجيتقارب الزمن ، وتظھر الفتن ،ويلقى الشح ، ويكثر

. القتل

E- كھجرة إلى الھرج العمل فى

E1 - كھجرة إلى الھرج العبادة فى

ما. »الھرج ويكثر ويل للعرب من شر قد اقترب ينقص العلم : القتل القتل F- قال الھرج قال قلت يا رسول هللا

�

42

�

42

� 43

43

�

�

�

44

Sika Kabul Edilen Raviler

-F206 مقبول-زياد بن قيس المدني-

208 ثقة-الحسن بن موسى األشيب 207 صاحب كتاب, ثقة-شيبان بن عبد الرحمن التميمى

209ة ثق-ھاشم بن القاسم

- 211 ثقة–عبد الرحمن بن ھرمز األعرج B 210- ثقة-محمد بن بكار بن الريان

212 فقيه ثقة-عبد هللا بن ذكوان القرشى ، أبو عبد الرحمن المدنى المعروف بأبى الزناد

ثقة , ثقة صدوق-الحكم بن نافع البھرانى ، أبو اليمان الحمصى 213حافظ, ثقة ثبت -شعيب بن أبى حمزة

على بن حفص 215 الحافظ ، صدوق صالح, صدوق , ثقة-ورقاء بن عمر بن كليب اليشكرى 214تثب

217 ثقة-عبد الرحمن بن يعقوبB1 216– ثقة-المدائنى

218ثقة حافظ متقن -شعبة بن الحجاج بن الورد

ثقة عالما-حباب الجمحىأبو خليفة الفضل بن ال 219 ثقة حجة,ثقة عابد -عبد هللا بن مسلمة بن قعنب القعنبى

222ثقة -يحيى بن أيوب المقابرى 221ثقة ثبت -إسماعيل بن جعفر بن أبى كثير 220

-A224 ليس به بأس,صدوق -سھيل بن أبى صالح 223ثقة ثبت -ذكوان أبو صالح السمان الزيات المدنى

226 قة ثبتث -قتيبة بن سعيد بن جميل 225 ثقة -يعقوب بن عبد الرحمن

-D228 ثقة حجة,اإلمام -سعيد بن المسيب بن حزن 227 ثقة-حميد بن عبد الرحمن بن عوف

محمد بن مسلم بن عبيد هللا بن عبد هللا بن شھاب بن عبد هللا ابن الحارث بن زھرة بن كالب بن مرة بن كعب بن

-230ة ثق-يونس بن يزيد 229-حافظ,ثقة –لؤى بن غالب القرشى الزھرى

��

206 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 322. 207 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 327; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 595. 208 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VI, 330;İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II/279. 209 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 19; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXX, 134. 210 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 66; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIV, 528. 211 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVII, 470; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 26. 212 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 490; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIV, 479. 213 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 419, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 307; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 518. 214 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 234; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VII, 153. 215 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 101; Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, IV, 332. 216 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 272; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 410. 217 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 596. 218 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 490; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 301. 219 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 29. 220 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, III, 350. 221 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 251. 222 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 241; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 165. 223 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VIII, 516. 224 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 232; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 227. 225 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXII, 349. 226 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 232. 227 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VII, 380. 228 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 76. 229 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 397; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVI, 432.

�

�

45

231ثقة-عبد هللا بن وھب بن مسلم

233 ثقة حافظ -أحمد بن صالح المصرى 232صدوق -عنبسة بن خالد بن يزيد

235ثقة– عبد األعلى234 الثقة المأمون, ثقة ، رجل صالح-معمر بن راشد األزدى

236ثقة -عياش بن الوليد الرقام القطان

237ثقة حافظ - خواستى العبسى ،موالھم ، أبو بكر بن أبى شيبةعبد هللا بن محمد بن إبراھيم بن عثمان بن

-E238ثقة -معاوية بن قرة بن إياس

Muaviye b. Gurre ile Muhammed b. Cihad arasında aradığımız kaynaklarda hoca

talebe ilişkisi tarafımdan tespit edilememiştir. Taberâni Evsât’ta geçen bu varyantta

bir kopukluk söz konusudur.

240 ثقة ثبت- حماد بن زيد بن درھم239 ثقة -معلى بن زياد القردوسى

صدوق زاھد لكنه كان يتشيع -جعفر بن سليمان

241 ثقة ث -منصور بن زاذان

243ثقة متقن عابد -بن زاذىيزيد بن ھارون 242صدوق -مستلم بن سعيد الثقفى

245 ثقة - سلمةشقيق بن -244 ثقة حافظ -أحمد بن سنان بن أسد

246ثقة حافظ -سليمان بن مھران األسدى الكاھلى ، موالھم أبو محمد الكوفى األعمش

248ثقة حافظ -وكيع بن الجراح 247 ثقة -محمد بن عبيد بن أبى أمية

250ثقة حافظ -عمرو بن على 249ثقة ثبت -ن المثنىمحمد ب

252 ثقة ربما وھم-عمر بن حفص بن غياث 251ثقة -حفص بن غياث

��

230 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 396; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXII, 556. 231 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 545; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 283. 232 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 404; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 137. 233 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 35; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, I, 344. 234 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XX, 219; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVIII, 309. 235 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 362; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 88. 236 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 563; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 178. 237 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 3; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 39. 238 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 195. 239 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVIII, 288. 240 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 10. 241 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVIII, 288. 242 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 95; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 432. 243 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXII, 266. 244 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, I, 323. 245 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 39. 246 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 89; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 196. 247 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, III, 639. 248 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 112. 249 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 378. 250 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 165. 251 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VII, 60.

�

�

46

253 ثقة الحافظ-محمد بن خازم التميمى السعدى ، أبو معاوية الضرير الكوفى

ثقة -على بن محمد بن إسحاق 254فظثقة حا -محمد بن عبد هللا بن نمير

256 ال بأس به,ثقة -الربيع بن سليمان 255ال بأس به – فرات بن سلمان

-A257صحابى , أبو سعيد الخدرى,سعد بن مالك بن سنان بن عبيد بن ثعلبة بن عبيد بن األبجر

İhtilaflı Kabul Edilen Raviler

258 الحافظ, ثقة صحيح الكتاب إال أن فيه غفلة-محمد بن جعفر الھذلى

- صدوق-يحيىحرملة بن

Ebû Hatim: La yehteccü bih; İbn Adiyy: Zayıf; İbn Main: Saduk; Ukayli: Zayıflarda

zikretmiştir; Esrime; Saduk fakat gafleti olduğunu belirtmiştir.259

-صدوق ربما وھم -من بن يعقوب الحرقىالعالء بن عبد الرح

Nesaî: Leyse bihi bu’sun, Ebû hatim: Salih, Sikalar ondan rivayette bulunmuşlardır.

Ebû Hayseme: Yahya b. Main’den Leyse bizake.260

261بأس ليس به ,صدوق -عبد العزيز بن محمد بن عبيد

Ebû Hayseme: Leyse bihi be’sün, Ebû Zür’a: Seyyiül Hıfz, Nesai: Leyse bilkaviyy,

İbn Sad: Sika, Darimi: Yahya’dan rivayetle ‘la be’se bih’,

-262 صدوق يھم-عاصم بن بھدلة

İbn Sa’d: Sika ancak hadiste çok hatası vardır. Nesai: Leyse bihi be’sün. Yahya b.

Main: La be’se bih, Ebû Hatim: Salih.263

Zayıf Kabul Edilen Raviler ��

252 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 382. 253 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 121; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXV, 130. 254 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 252. 255 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, III, 342. 256 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 213. 257 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 417. 258 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 85; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXV, 8. 259 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 474; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, V, 550. 260 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 522; İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 763. 261 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 194; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 316. 262 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, II, 357. 263 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIII, 477; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 35.

�

�

47

264 ضعيف - عطية بن سعد بن جنادة

266 ليس بثقة لين الحديث , ضعيف– أيوب بن سويد الرملى 265ضعيف -عمرو بن عطية العوفى

- ضعيف-الوليد بن عبد هللا بن أبى ثور

Nesaî: Zayıf; Yahya b. Main: Leyse bi şeyin; Ebi Zür’a: Münkerul Hadis; Yakup b.

Süfyan: Zayıf.267 Ebû Yâ’la rivayeti zayıftır.

A grubunda aldığımız Taberâni’nin Mu’cemû’l-Evsât’ta ki rivayetinde Atiye b. Sa’d

ile Amr b. Atiye cerh-tadil imamları tarafından zayıf ravi olarak

değerlendirilmektedirler. E grubunda aldığımız Mu’cemû’l-Sağır de zikredilen

rivayette de Eyüb b.Süveyd zayıf ravi olarak cerh edilmiştir. Ebû Ya’lâ’nın F

grubunda aldığımız rivayetinde de el-Velid b. Abdullah zayıf ravidir. Bu ravilerden

bu rivayetler zayıftır. Diğer rivayetler sahih’tir.

Rivayetler metin yönünden çeşitlilik arz etmektedir. Hepsinde ortak olan kısım ‘herç’

ve ‘hercin ne olduğunu açıklayan’ lafızlardır. A grubunda ki rivayetler bu lafızlarla

sınırlıdır. İlmin kaldırılması, zelzelelerin çoğalması, zamanın yaklaşması, fitnelerin

ortaya çıkması lafızları B grubunda ki rivayetlere eklenmiştir. Ayrıca B1’de

Peygamberliklerini iddia eden otuz yalancı deccalin ortaya çıkması ve malın

çoğalması lafızları zikredilmektedir. E ve E1 grubunda ki varyantlarda farklı noktaya

temas edilmektedir. Hz. Peygamberin uyarıcılık ve yol gösterme sıfatlarına uygun

olarak ‘herç zamanında yapılan amelin Hz. Peygamber’e hicret gibi olacağı’ rivayet

edilmektedir. E1’de ‘amel’ lafzı yerine ‘ibadet’ lafzı kullanılmıştır. İlmin kaldırılıp

yerine cehaletin yaygınlaştırıldığında insan nesli için fitne ve bozulmalarda

başlamaktadır. Hz. Peygamber (s.a.v) bu hususu dile getirerek kıyamete kadar olan

sürede insanların ilme sarılmalarını istemektedir.

��

264 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 201; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 148. 265 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, III, 281; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, II, 265. 266 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 287; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, III, 476. 267 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 34.

�

�

48

B. Kitabı Mukaddes’te Herc İlgili Rivayetler �

“Kuzu dördüncü mührü açınca gel diyen dördüncü yaratığın sesini işittim. Bakınca

soluk renkli bir at gördüm. Ata binmiş olanın adı ölüm’dü. Ölüler diyarı onun

ardınca geliyordu. Bunlara kılıçla, kıtlıkla, vebayla ve yeryüzünün vahşi

hayvanlarıyla ölüm saçmak için yeryüzünün dörtte biri üzerinde yetki verildi. Kuzu

beşinci mührü açınca sunağın altında tanrı sözü ve sürdürdükleri tanıklık nedeniyle

öldürülmüş olanların canlarını gördüm. Yüksek sesle feryat ederek şöyle diyorlardı:

‘Kutsal ve gerçek olan efendimiz, yeryüzünde yaşayanları yargılayıp onlardan

kanımızın öcünü almak için daha ne kadar bekleyeceksin? Onların her birine beyaz

birer kaftan verildi. Kendileri gibi öldürülecek olan diğer Tanrı kullarının ve

kardeşlerinin sayısı tamamlanıncaya dek kısa bir süre daha beklemeleri istendi”.268

“Uluyun! Rabbin günü yakındır. Her şeye Kadir olan tarafından bir yıkım gibi

geliyor. Bundan ötürü bütün eller gevşeyecek ve her insan yüreği eriyecek ve

şaşıracaklar; onları ağrılar ve elemler tutacak; doğuran kadın gibi ağrı çekecekler;

şaşkın şaşkın birbirlerine bakacaklar, yüzleri alev yüzü. Memleketi çöl etmek için ve

onun içinden suçlu olanları helak etmek için işte Rab’bin günü. Acımayan gün,

gazapla ve kızgın öfke ile geliyor. Çünkü göklerin yıldızları ve onların yıldız

kümeleri ışıklarını vermeyecekler:güneş doğunca kararacak ve ay parlak ışığını

vermeyecek.Ve onların kötülüklerinden ötürü ve onların fesatlarından ötürü kötüleri

cezalandıracağım.!Ve kibirlilerin küstahlığını sona erdireceğim ve korkunç olanların

gururunu alçaltacağım. Tek bir adamı saf altından ve bir adamı ofirin saf altınından

daha nadir kılacağım. Bundan ötürü gökleri titreteceğim ve ordular Rabbi’nin

gazabından ve kızgın öfkesi gününde dünya yerinden oynayacak. Ve vaki olacak ki

kovalanan ceylan gibi, herkes kavmine yönelecek ve herkes memleketine kaçacak.

Ele geçen her adamın gövdesi delik deşik edilecek ve tutulan her adam kılıçla

düşecek. Yavruları da gözleri önünde yere çalınacak; evleri çapul edilecek ve karıları

kirletilecek.”269

��

268 Esinleme 6/ 8-12. 269 İşaya,13/6-16.

�

�

49

Değerlendirme

İki kaynakta da kıyametten önce öldürme eyleminin olacağı ortak olarak

verilmektedir. Hadisler de herc bütün rivayetlerde ortaktır. Herc’ten önce sıralanan

belirtiler farklılık göstermektedir. Bu metinlerle ilgili olarak da önemli bir nokta

hercle ilgili bir belirsizliğin olmasıdır. Çünkü gerek Hz. Peygamberden önce gerekse

de Hz. Peygamber’den günümüze kadar geçen sürede birçok öldürme eylemi

gerçekleşmiştir. Burada ki sınır nedir? Sorusu sorularak metne yönelik bir eleştiri

getirilebilir. Rivayetler de ihtilaflı ve zayıf ravilerin bulunması bu rivayetlere karşı

ihtiyatlı yaklaşmayı gerektirmektedir. Ayrıca “herc” kelimesinin kaynağı ile ilgili

olarak farklı değerlendirmeler yapılmaktadır. Farklılıkların bu tür rivayetlerin

kaynağı hakkında ipuçları taşıdığı belirtilmektedir.270

�

C. Kıyametten Önce Büyük İki Grubun Savaşacağını Belirten Rivayetler

A-ال تقوم الساعة حتى يقتتل فئتان دعواھما واحدة

A1- تقوم الساعة حتى تقتتل فئتان عظيمتان ، بينھما مقتلة عظيمة دعواھما واحدةال

-B عظيمتان دعواھما واحدة تمرق بينھما مارقة يقتلھا أوالھما بالحق يقتتل فئتان ال تقوم الساعة حتى

-B1 فيكون بينھما مقتلة عظيمة ، دعواھما واحدة ، وال تقوم الساعة حتى يقتتل فئتان ة حتى ال تقوم الساع ،

ابون قريبا من ثالثين ، كلھم يزعم أنه رسول هللا الون كذ يبعث دج

-C ب ، ال تقوم الس اعة حتى تقتتل فئتان عظيمتان من المسلمين دعواھما واحدة ، أوالھما بالحق التى تغل

ھم من الر ين كما يمرق الس مية فبينما ھم كذلك إذ مرقت منھم مارقة يمرقون من الد

-D تقتتل فئتان عظيمتان ، دعواھما واحدة ، فبينما ھم كذلك إذ مرقت منھم مارقة ، تقتلھا أولى الطائفتين

بالحق

��

270 Kelimenin kullanım farklılıkları ve yapılan yorumlarla ilgili olarak bkz. Mehmet Paçacı, Hadis’te Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyatı, İslâmiyât I (1998), sayı 1, s.40.

�

�

50

�

50

�

�

51

Sika Olan Raviler

-A271ثقة مكثر -أبو سلمة بن عبد الرحمن بن عوف

273 ثقة-سليمان بن بالل 272 مقبول-قمحمد بن عبد هللا بن أبى عتي

274ثقة -عبد الحميد بن عبد هللا بن عبد هللا بن أويس

-A275ثبت عالمثقة - عبد الرحمن بن ھرمز األعرج

Abdullah b. Zekvan (Ebû Zinad) ve Verkaî hakkında bilgi verilmişti.

277 ثقة حافظ مجتھد-إسحاق بن إبراھيم بن مخلد276 ثقة-ھمام بن منبه-

278ثقة حافظ -عبد هللا بن محمد بن عبد هللا بن جعفر

İhtilaflı Raviler

صدوق أخطأ فى أحاديث من حفظه -إسماعيل بن عبد هللا بن عبد هللا بن أويس

Ahmet b. Hanbel: La be’se Bih; Yahya b. Main: Saduk zayıfü’l akl; Ebû Hatim:

Mahalli sıdk, kane mağfelen; Nesai: Zayıf; 279

Zayıf Raviler

280ضعيف -على بن زيد بن جدعان

B1’de ki rivayetler Hemmam b. Münebbih kanalıyla gelmektedir. Bu kanaldaki

ravilerle ilgili olarak gerek hoca-talebe ilişkisi açısından gerekse de güvenilirlik

açısından bir problem yoktur. Bu rivayetler sahihtir. Ancak B’de ki rivayetler Ali

b. Zeyd kanalı ile Ahmet b. Hanbel ile Abdurrezzak tarafından nakledilmiştir. Bu

kanalda Ali b. Zeyd ile Ma’mer arasında hoca-talebe ilişkisi tespit edilememiştir.

��

271 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII, 105. 272 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, II, 490. 273 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XI, 374. 274 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 445. 275 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVII, 440; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 260. 276 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 59. 277 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, II, 383. 278 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 9. 279 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 271; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, III, 128. 280 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 437; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 284.

�

�

52

Ali b. Zeyd zayıf ravi olarak cerh edilmiştir. Bunun için B, C ve D’de

belirttiğimiz rivayetler zayıftır.

A, A1 ve B1’de aktardığımız rivayetler sahihtir.

Ç. Kitab-ı Mukaddes’te Savaşın Olacağını Belirten İşaretler

“Rab, uzaktan, dünyanın ucundan bir milleti, dilini anlayamayacağın bir milleti,

kartal uçar gibi senin üzerine getirecek, kocamış olanın şahsına itibar etmeyen ve

çocuklara acımayan sert yüzlü millettir. Seni helak edinceye kadar hayvanların

semeresini yiyecek ve seni bitirinceye kadar sana buğday, yeni şarap ve yağ,

hayvanlarının yavrularını bırakmayacaktır…”281

“İşte, Ey İsrail Evi, uzaktan üzerinize bir millet getireceğim, Rab diyor, o zorlu bir

millet, eski bir millettir. Bir millet ki sen onun dilini bilmez ve ne dediklerini

anlamazsın.”282

“…Savaş gürültüleri, savaş haberleri duyacaksınız. Korkmayın sakın! Bunların

olması gerek, ama bu daha son demek değildir. Ulus ulusa, devlet devlete savaş

açacak; yer yer kıtlıklar, depremler olacak. Bütün bunlar, doğum sancılarının

başlangıcıdır. O zaman sizi sıkıntıya sokacaklar ve öldürecekler…”283

Değerlendirme

İki kaynakta kıyamet öncesi kargaşa ve savaşlardan söz edilmektedir. Hadisler de

gerek sened açısından gerekse de metin açısından tenkid edilen noktalar

bulunmaktadır. Metin kısmın da düşünce ve lafız farklılıkları söz konusudur. Bu

rivayetler de ortak nokta davası bir olan iki grubun savaşacağı vurgulanmaktadır.

Bu grupların Müslümanlardan olduğu bir rivayette belirtilmektedir. Senedin de

zayıf ve ihtilaflı ravilerin bulunması metin bakımından da farklılıkların olması bu

rivayetlere ihtiyatla yaklaşmayı gerektirmektedir. Hz. Peygamberin burada ki

uyarıları toplumların savaşlar sebebi ile varlıklarını kaybedecekleri tehlikesine ��

281 Tesniye,28/49-51. 282 Yeremya,5/15. 283 Matta,24/3-5.

�

�

53

işarettir. Başka bir ifade ile toplumsal kıyamete işarettir. Bu rivayetleri küresel

kıyamet şeklinde değerlendirmek insanları farklı düşüncelere ve

değerlendirmelere sevk etmektedir.

D. Ye’cüc ve Me’cüc’le İlgili Rivayetler

-A عليه وسلم من نومه محمر وجھ صلى هللا ، ويل للعرب من :ه وھو يقول استيقظ رسول هللا ال إله إال هللا

: فقلت : من ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذاوعقد بيده يعني عشرة، قالت زينب فتح اليوم شر قد اقترب،

الحون؟ قال .عم إذا كثر الخبث ن :نھلك وفينا الص

-B ويل للعرب من شر قد اقترب « استيقظ من نومه وھو يقول من ردم يأجوج فتح اليوم ال إله إال هللا

الحون قال قل . وعقد سفيان بيده عشرة . »ومأجوج مثل ھذه أنھلك وفينا الص نعم إذا كثر « ت يا رسول هللا

.»الخبث

-C ا وجھه يقول - صلى هللا عليه وسلم -استيقظ النبى ، ويل للعرب من « من النوم محمر ال إله إال هللا

قيل أنھلك . وعقد سفيان تسعين أو مائة . » من ردم ياجوج وماجوج مثل ھذه ، فتح اليوم قترب شر قد ا

الحون قال ث « وفينا الص نعم ، إذا كثر الخب

-D عليه صلى هللا فتح اليوم ويل للعرب من شر قد اقترب، : وسلم من نومه فزعا، فقال استيقظ رسول هللا

أنھلك وفين : من ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذھوحلق بأصبعيه اإلبھام والتي تليھا، فقلت ا يا رسول هللا

الحون؟ قال .نعم إذا كثر الخبث :الص

-E ويل للعرب من شر قد اقترب « دخل عليھا فزعا يقول ، من ردم يأجوج فتح اليوم ال إله إال هللا

أنھلك . اإلبھام والتى تليھا وحلق بإصبعه . » ومأجوج مثل ھذه قالت زينب ابنة جحش فقلت يا رسول هللا

الحون قال »نعم ، إذا كثر الخبث « وفينا الص

-F من اليومفتح ويل للعرب من شر قد اقترب ، : دخل علينا رسول هللا صلى هللا عليه وسلم وھو يقول

أنھلك وفينا ! يا رسول هللا : فقلت : قالت - وحلق إبھامه بالتي تليھا -ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذا

نعم ، إذا كثر الخبث: الصالحون ؟ قال

-G وعقد وھيب تسعين .» من ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذا فتح اليوم

-Ğ هللا صلى هللا عليه وسلم من نوم محمرا وجھه وھو يقول ال إله إال هللا ثالث مرات ويل انتبه رسول

من ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذا وعقد سبعين وعشرة سواء قلت يا فتح اليوم للعرب من شر قد أقترب

رسول هللا أنھلك وفينا الصالحون قال نعم إذا كثر الخبث قوله تعالى ونفخ في الصور

�

�

54

-H خرج ا وجھه يقول -صلى هللا عليه وسلم- رسول هللا ويل للعرب من « يوما فزعا محمر ال إله إال هللا

قالت . والتى تليھاوحلق بإصبعه اإلبھام . » من ردم يأجوج ومأجوج مثل ھذه فتح اليوم شر قد اقترب

الحون قال أنھلك وفينا الص .»نعم إذا كثر الخبث « فقلت يا رسول هللا

�

�

55

�

55

�

�

56

�

�

57

Sika Olan Raviler

284حافظ ثقة ثبت-عبد الرزاق بن ھمام

286 ثقة حجة-إبراھيم بن سعد بن إبراھيم 285 ثقة ثبت-صالح بن كيسان المدنى-

288 شيخ,ال بأس به , ثقة-عبيد هللا بن سعد بن إبراھيم 287 ث-يعقوب بن إبراھيم بن سعد

289 ثقة ثبت, ثقة -زھير بن حرب بن شداد الحرشى ، أبو خيثمة النسائى

291 ثقة -سفيان بن عيينة - 290 ثقة-موسى بن ھارون بن عبد هللا الحمال

293 ليس به بأس, صدوق -سريج بن يونس 292 ثقة–) أبو بكر بن أبى شيبة(عبد هللا بن محمد

294 ثقة-سعيد بن عبد الرحمن

295ثقة ، أمين ، صدوق-عمرو بن محمد بن بكير بن سابور الناقد

296 متقن ثقة صحيح الكتاب-مالك بن إسماعيل بن درھم

298 ثقة مأمون-عبيد هللا بن سعيد بن يحيى 297ثقة صدوق--محمد بن سعيد بن غالب

300ثقة-عبد هللا بن وھب بن مسلم 299 ثقة-يديونس بن يز-

302 ثقة ثبت-ليث بن سعد بن عبد الرحمن الفھمى 301 ثقة حجة- عقيل بن خالد-

304تثقة ثب-الحكم بن نافع البھرانى ، أبو اليمان الحمصى 303ثقة عابد ثقة ثبت-شعيب بن أبى حمزة-

306 ثقة مأمون, ثقة-هللا بن طاووس بن كيسان اليمانى عبد 305 ثقة-طاووس بن كيسان اليمانى-

308ثقة- أحمد بن إسحاق بن زيد 307 ثقة ثبت-وھيب بن خالد بن عجالن

��

284 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 56; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 279. 285 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIII, 81. 286 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 106. 287 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 334. 288 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIX, 48. 289 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 296. 290 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 230. 291 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 106; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XI, 189. 292 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 24. 293 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, X, 223; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 398. 294 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, X, 527; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 49. 295 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 216; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 86. 296 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 4. 297 Zehebî, Siyeru Â’lâmi’n-Nübelâ, XXII, 345; Razî, Cerh ve Ta’dil, VII, 266. 298 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIX, 52; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 16. 299 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXII, 556; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 396. 300 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 545; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 283. 301 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 396; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 243. 302 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 413; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIV, 261. 303 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 419; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 518. 304 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 234; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VII, 147. 305 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 8. 306 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XV, 131. 307 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 167. 308 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 167; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 12.

�

�

58

حافظا , ثقة-عبد هللا بن محمد بن إبراھيم بن عثمان بن خواستى العبسى ،موالھم ، أبو بكر بن أبى شيبة

310 ثقة ثبت-عفان بن مسلم 309للحديث

312 ثقة-معاذ بن أسد 311 ثقة ثبت-عبد هللا بن المبارك بن واضح

İhtilaflı Olan Raviler

-االمام الحافظ الثقة -يحيى بن عبد هللا بن بكير

Ebû Hatim: Yüktebü Hadisi ve la Yuhteccü bih; Nesaî: Zayıf.313 İbn Hibban

“Sikat’ta” zikretmiştir. Saci: Saduk.314

-صدوق -حرملة بن يحيى

Ebû Hatim: La yuhteccü bih; İbn Adiyy: Zayıf; İbn Main: Saduk; Ukayli: Zayıflarda

zikretmiştir; Esrime; Saduk fakat gafleti olduğunu belirtmiştir.315

- صدوق-محمد بن يحيى بن أبى عمر

Ebi Hatim: Saduk olduğunu ancak gafleti olduğunu belirtmektedir. Yanında mevzu

hadis olduğu görülmüştür. İbn Hibban; sikat’ta zikretmiştir.316

- ال بأس به, صدوق- الدبريإسحاق بن إبراھيم

Ömrünün sonlarına doğru akıl sağlığında problemler olmuştur.317

Zayıf Kabul Edilen Raviler

318ضعيف- إسماعيل بن عبد هللا بن عبد هللا بن أويس

��

309 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 3. 310 Mizzî,. Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 164. 311 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 337. 312 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 168. 313 Zehebî, Tezkiratü’l Huffaz, II, 420. 314 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 208. 315 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 474; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, V, 550. 316 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVI, 642; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 458. 317 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, I, 145. 318 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, III, 127-8.

�

�

59

E grubunda değerlendirdiğimiz Buhârî varyantında ki İsmail b. Abdullah b. Üveys

zayıf ravi olarak değerlendirildiğinden bu varyant sahih değildir. Diğer varyantlarda

raviler sika kabul edildiklerinden dolayı bu rivayetler sahihtir.

Rivayetler arasında metin farklılıkları dikkat çekmektedir. Hz. Peygamberin (s.a.v.)

konuşmadan önceki hali rivayetlerde farklılık göstermektedir. Ayrıca metinlerde,

yapılan işaretin kim tarafından ve hangi işaretin yapıldığı konusunda da farklılıklar

vardır. Hz. Peygamber (s.a.v.), Süfyan, Vehb isimleri ile doksan veya yüz, on ve

elleri birbirine halkalama lafızları zikredilmiştir. Bazı rivayetlerde ki veylün li’l-arab

– min şerrin kad ikterab lafzı da dikkat çekicidir. Bu lafızlardan yaklaşan şerrin

sadece Arablarla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Kıyametin bütün evrenle ilgili olduğu

gerçeği göz önünde bulundurularak neden bu şekilde bir ifade kullanılmıştır sorusu

sorulabilir.

�

E. Kitab-ı Mukaddes’te Ye’cüc ve Me’cüc

Ye’cüc ve Me’cüc Tevrat’ta Gog ve Magog adı altında çeşitli yerlerde geçmektedir.

Bunlar:

“Yafes’in oğulları: Gomer ve Me’cüc ve Maday ve Yevan ve Tubal ve Meşek ve

Tires”319

Burada Me’cüc Yafes’in oğullarından biri olarak görülmektedir.

“Âdemoğlu, Magog diyarından olan, Roşun, Meşekin ve Tubalin beyi Gog’a yönel

ve ona karşı peygamberlik et ve de: Yehova şöyle diyor; Roşun, Meşekin ve Tubalin

beyi Gog, işte ben sana karşıyım.”320

“Bundan dolayı, Âdemoğlu peygamberlik et ve Gog’a de: Rab Yehova şöyle diyor:

Kavmim İsrail emniyette oturunca, sen o gün öğrenmeyecek misin? Sen ve seninle

beraber birçok kavimler, hepsi atlara binmiş, büyük bir cumhur, kuvvetli ordu olarak,

şimalin sonlarından, kendi yerinden geleceksin. Ve diyarı örtmek için bir bulut gibi

kavmim İsrail’e karşı çıkacaksın, son günlerde vaki olacak ki milletlerin gözü

��

319 Tekvin,10/2 320 Hezekiel,38/2-3.

�

�

60

önünde sende takdis olunacağım zaman ey Gog, onlar beni tanısınlar diye seni kendi

diyarıma karşı getireceğim.”321

“Ve Gog İsrail diyarına karşı geldiği zaman, Rab Yehova’nın sözü, o günde vaki

olacak ki, ateş püsküreceğim.”322

“Ve sen Âdemoğlu, Gog’a karşı peygamberlik et ve de: Rab Yehova şöyle diyor:

Roşun, Meşekin ve Tubalin beyi Gog, işte, ben sana karşıyım. Ve seni geri

çevireceğim. Ve seni ileri götüreceğim. Şimalin sonlarından seni çıkaracağım. Sol

elinden yayını ve sağ elinden oklarını vurup düşüreceğim. Sen, bütün ordularınla ve

yanında olan kavimlerle, İsrail dağları üzerinde düşeceksin. Yesinler diye her çeşit

yırtıcı kuşa ve kırın canavarlarına seni vereceğim. Açık kırda düşeceksin, çünkü ben

söyledim. Rab Yehova’nın sözü ve Magog üzerine ve adalarda emniyette oturanlar

üzerine ateş göndereceğim. Ve bilecekler ki ben Rab’im.”323

“Ve o gün vaki olacak ki, İsrail’de denizin şarkında Geçiciler deresinde Gog’a kabir

yeri vereceğim. Ve oradan geçenleri o durduracak ve orada Gog’u ve bütün

cumhurunu gömecekler. Ve oraya Hamon-Gog deresi denilecek. Ve memleketi

temizlesinler diye İsrail evi yedi ay onları gömmekte devam edecekler.”324

“Bin yıl tamam olunca şeytan, atıldığı zindandan serbest bırakılacak. Yeryüzünün

dört bir bucağındaki ulusları, Ye’cüc ve Me’cüc’ü saptırmak ve onları savaş için bir

araya toplamak üzere zindandan çıkacak. Toplananların sayısı denizin kum taneleri

kadar çoktur.”325

Gog ve Magog’un Kur’an’da ki Ye’cüc ve Me’cüc olduğu Kitab-ı Mukaddes

yorumcuları tarafından dile getirilmektedir. Bunların barbar bir topluluk olduğu ifade

edilmektedir.326

��

321 Hezekiel, 38/14-16. 322 Hezekiel,38/18. 323 Hezekiel, 39/1-6. 324 Hezekiel,39/11-12 325 Esinleme,20/7-8 326 Yorumlar hakkında geniş bilgi için bkz. İsmail Cerrahoğlu, “Ye’cüc - Me’cüc ve Türkler”, AÜİFD. c.XX. ss. 98-106.

�

�

61

Değerlendirme

Klasik kaynaklarda geçen ye’cüc ve me’cüc ile kıyamet alâmeti olarak ortaya çıkacak

ve büyük karışıklıklara ve yıkımlara sebep olacak topluluklar kastedilmektedir.

Ye’cüc ve Me’cüc Kur’an’da iki yerde geçmektedir ve kıyamet alâmeti olduklarına

dâir açık bir beyan söz konusu değildir. Kitab-ı Mukaddes’te geçen gog ve magog ile

ye’cüc ve me’cüc tasvirleri arasında ki benzerlik dikkat çekicidir. Gerek hadislerde ki

gerekse de Kitab-ı Mukaddes’te ki ifadelerden anlaşılan bu toplulukların belli bir

yerde tutuldukları ve zamanı geldiğinde serbest bırakılacakları anlaşılmaktadır. Bu

toplulukların kimler olduğu ile ilgili olarak bir açıklama söz konusu değildir.

Hadislerde ki ye’cüc ve me’cüc’le ilgili olarak gerek klasik gerekse de çağdaş

yorumlar yapılmıştır. Ye’cüc ve me’cüc bazı toplumlarla ilişkilendirilmiştir.327 Her

bir bozukluk, sosyal kargaşa ve her türlü çöküşler bir nevi o toplumun kıyametidir.

Kendiliğinden bozulmaya, yok olmaya yüz tutmadır.

Konuya Kur’an esas alınarak yaklaşılmaması, zayıf rivayetlerin etkisinde kalınması

sebebiyle ye’cüc ve me’cüc’ün kıyametin bir alâmeti olduğu şeklinde ki

değerlendirmelerin isabetli olmadığı bu konu etrafında yapılan yorumların ise eksik

ve yetersiz kaldığı kanaatindeyim.

Kur’an’da ve Hadislerde geçen ye’cüc ve me’cüc’ün cinsiyetleri, mekânları ve

zamanları tayin edilmemekte, sadece bir vasıf olarak yeryüzünü ifsat edenler

manasınadır. Bazı müelliflerin ye’cüc ve me’cüc’ü bazı toplumlara hasretmesi doğru

bir yaklaşım değildir. Bu yaklaşım ilmî bir hakikat değildir. Her devrin Ye’cüc ve

Me’cüc’ü mevcuttur.328 Medeniyetin ilerlediği XXI.yy. da yeryüzünde yaşayan

insan topluluklarının bir bölümü savaşlar, açlık, sefalet ve yokluk içersinde

hayatlarını devam ettirmeye çalışmaktadır. Bu durum, insan neslinin sağlam ve

sağlıklı bir şekilde devamının önünde ki en büyük engellerden birisidir. Bu duruma

sebep olan topluluklar, Gog-Magog / Ye’cüc-Me’cüc topluluklarının yapacakları

��

327 Konu ile ilgili olarak geniş bilgi için bkz. Aziz Taşbolotov, Ye’cüc ve Me’cüc Hakkındaki Hadislerin İsnad ve Metin Açısından Tahlili, AÜSBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s.114-120. 328 Cerrahoğlu, ‘Ye’cüc ve Me’cüc’, AÜİFD, s.125.

�

�

62

tahribatla aynı özelliktedir. Onun için özel olarak Gog-Magog / Ye’cüc-Me’cüc

toplulukları beklemek doğru bir yaklaşım değildir.

F. Güneş Battığı Yerden Doğmadıkça Kıyametin Kopmayacağına Dair Rivayetler

Bu rivayetlerde güneşin battığı yerden doğduktan sonra iman kapısının kapanacağı,

ondan sonraki imanların insanlara fayda vermeyeceği belirtilmektedir. Bu alâmetten

önce iman edenler kurtulmuştur. Bu ifadeler anlam bakımından Daniel 12. Bölümde

anlatılanlara benzemektedir.

-A مس من مغربھا فإذا طلعت آمن الناس حينئذ أجمعون ويومئذ ال ينفع نفسا (ال تقوم الساعة حتى تطلع الش

) لم تكن آمنت من قبل أو كسبت فى إيمانھا خيرا ھاإيمان

-B مس من المغرب آمن الناس كلھم وذلك حين مس من المغرب فإذا طلعت الش ال تقوم الساعة حتى تطلع الش

لم تكن آمنت من قبل أو كسبت فى إيمانھا خيرا يمانھا ال ينفع نفسا إ (

-C مس من مغربھا فإذا طلعت ورآھا الناس آمن من عليھا فذلك حين ال ينفع ال تقوم الساعة حتى تطلع الش

م تكن آمنت من قبل ل نفسا إيمانھا

-D مس من مغربھا فإذا طلعت من مغربھا آمن الناس كلھم أجمعون فيومئذ ال ال تقوم الساعة حتى تطلع الش

.»بت فى إيمانھا خيرا لم تكن آمنت من قبل أو كس ينفع نفسا إيمانھا

-E مس من مغربھا فإذا طلعت ورآھا الناس آمنوا أجمعون ، وذلك حين ال ينفع ال تقوم الساعة حتى تطلع الش

ثم قرأ اآلية . » نفسا إيمانھا

�

�

63

63�

�

�

64

Sika Olan Raviler

-C330 ثقة-عمارة بن القعقاع بن شبرمة 329 ثقة-أبو زرعة بن عمرو بن جرير

أحمد بن 331 ليس به بأس, شيخ, صدوق, ثقة-محمد بن فضيل بن غزوان

332 ثقة-عبد هللا بن أبى شعيب

333كان فى آخر عمره يھم من حفظه: يح الكتاب ، قيل ثقة صح -جرير بن عبد الحميد

موسى بن 335 ثقة-عبد الواحد بن زياد 334ثقة ثبت -أبو خيثمة

336ثقة ثبت -إسماعيل المنقرى

337ىء الحفظ س,صدوق كان يحدث من كتب غيره فيخطىء -عبد العزيز بن محمد بن عبيد -

339ثقة -يحيى بن أيوب المقابرى 338ثقة ثبت -إسماعيل بن جعفر بن أبى كثير

341 ثقة-سليمان بن داود 340 ثقة حافظ-على بن حجر بن إياس

343حافظ ثقة بن يوسفأحمد 342ثقة حافظ -إسحاق بن إبراھيم

E grubunda değerlendirdiğimiz Beyhaki’nin ravilerinden Ubeydullah b. İbrahim

hakkında yeterli bilgi yoktur.


d344صدوق ربما وھم -العالء بن عبد الرحمن بن يعقوب الحرقى

Zayıf Olan Raviler

خلط بعد احتراق كتبه، ضعيف -عبد هللا بن لھيعة

��

329 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII, 89; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXIII, 324. 330 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 371; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXI, 263. 331 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, IV, 595; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 360. 332 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, I, 369. 333 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 65. 334 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 297. 335 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 453. 336 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIX, 25. 337 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 316, 338 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 251. 339 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 165; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 241. 340 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XX, 358. 341 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IV, 163. 342 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 191. 343 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 80. 344 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, I, 763; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 522.

�

�

65

Nesai: Leyse bi sika; İbn Main: Zayıfen la yehteccü bi hadisihi; İbn Ebi Hatim:

Zayıf.345

B’de zikrettiğimiz Ahmet b Hanbel rivayetlerinde ki ravilerden Abdullah b. Lehi’a,

cerh-tadil imamları tarafından zayıf kabul edilmiştir. Bundan dolayı bu varyant

zayıftır.

G. Kitab-ı Mukaddes’te Konu İle İlgili Rivayetler

�

“…Güneş aniden gece ortasında parlamaya başlayacak, ay gündüzün görünecek.

Ağaçlar kan damlatacak, taşlar konuşacak, uluslar şaşkınlık içinde olacak. Yıldızların

yörüngeleri değişecek…”346

Değerlendirme

Kıyamet alâmetlerinden biri olarak sayılan güneşin batıdan doğması ile ilgili olarak

Kur’an’da herhangi bir işaret bulunmamaktadır. Belirlenmiş bir süre için

yaratıldıkları belirtilen güneş ve ayın kendi yörüngelerin de dönmeye devam

ettiklerini belirten ayetler,347 her ne kadar dünyanın bir sonunun olduğuna işaret etse

de, bunun kıyamet öncesi güneşin batıdan doğacağı hususu ile bir ilgisi

bulunmamaktadır. Bunlar belirli bir zamana kadar ve düzen içersinde348 Allah’ın

varlığının delili ve insanlığın yararı için görev yapan varlıklardır.

Hz. Peygamberin mecâzî olarak kullandığı ‘güneşin batıdan doğması’ tâbiri ile

dünyanın sonunun mutlaka geleceğine, herkesin hazırlığını buna göre yapması ve bir

an önce günahlarından tövbe etmesi gerektiğine işaret ettiği anlaşılmaktadır. Gerçek

şudur ki herkesin güneşi bir gün batıdan doğacak, artık tövbesi kabul edilmeyecek,

son pişmanlık fayda vermeyecek ve hayatı sona erecektir. �

�

�

�

��

345 Ukaylî, Duafa, II, 295; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 331. 346 Ezra,5/5-7. 347 Ra’d, 13/2; Lokmân, 31/ 29; Fâtır, 35/13; Zümer, 39/5. 348Rahman, 55/ 5.

�

�

66

Ğ. Fitne Zamanından Haber Veren Rivayetler

-A »والقاعد فيھا خير من القاعدنة ، النائم فيھا خير من المضطجع ، والمضطجع فيھا خير من تكون فت ،

يا رسول هللا ، : قلت » القائم ، والقائم فيھا خير من الماشي ، والماشي خير من الراكب ، قتالھا كلھا في النار

: قلت » حين ال يأمن الرجل جليسه « :ومتى أيام الھرج ؟ قال : قلت » ذلك أيام الھرج « : ومتى ذلك ؟ قال

يا رسول هللا ، أرأيت : قلت » اكفف نفسك ويدك ، وادخل دارك « : فبم تأمرني إن أدركت ذلك الزمان ، ؟ قال

فادخل مسجدك فاصنع « : أرأيت إن دخل علي بيتي ؟ قال : ، قلت » فادخل بيتك « : إن دخل علي داري ؟ قال

»ربي هللا حتى تموت على ذلك : لكوع ، وقل ھكذا أو قبض بيمينه على ا

-B جل فيھا مؤمنا ويمسى كافرا ويمسى مؤمنا ويصبح اعة فتنا كقطع الليل المظلم يصبح الر إن بين يدى الس

قائم فيھا خير من الماشى والماشى فيھا خير من الساعى فاكسروا قسيكم فيھا خير من القائم وال القاعد كافرا

»وقطعوا أوتاركم واضربوا بسيوفكم الحجارة فإن دخل على أحدكم بيته فليكن كخير ابنى آدم

-C ، من الساعى ، فيھا خير من القائم ، والقائم فيھا خير من الماشى ، والماشى فيھا خير القاعد ستكون فتن

ومن يشرف لھا تستشرفه ، ومن وجد ملجأ أو معاذا فليعذ به

-D ال ق . » فيھا خير من القائم والقائم خير من الماشى والماشى خير من الساعى القاعد إنھا ستكون فتنة

كن كابن آدم « قال . أفرأيت إن دخل على بيتى وبسط يده إلى ليقتلنى

-E اعي ، ، والقاعد فيھا خير من الماشي ، والماشي فيھا خير من الس القاعد ستكون فتنة النائم فيھا خير من

اكب والساعي خير من الر

-F إن بين أيديكم فتنا كقطع الليل المظلم ، يصبح الرجل فيھا مؤمنا ويمسي كافرا ، ويمسي مؤمنا ويصبح

» إليھا فيھا خير من القائم ، والقائم فيھا خير من الماشي ، والماشي فيھا خير من الساعي القاعدكافرا ،

كونوا أحالس بيوتكم:رنا يا رسول هللا ؟ قال فما تأم: قالوا

� �

65

67�

� �

66

68�

�

�

69

Sika Olan Raviler

-A349صدوق -عمرو بن وابصة بن معبد صحابى-وابصة بن معبد

350ثقة -إسحاق بن راشد الجزرى

-B352 ثقة ، ثبت-عبد الرحمن بن ثروان 351ثقة -ھزيل بن شرحبيل األودى

354 ثقة ثبت-عبد الوارث بن سعيد 353ثقة -محمد بن جحادة األودى

356ثقة -عمران بن موسى 355ثقة حافظ -مسدد بن مسر

358 ثقة-معاذ بن المثنى بن معاذ العنبرى 357موثق، له ما ينكر- جعفر بن مھران

360صدوق صالح الحديث- عبد الصمد بن عبد الوارث 359ثقة ثبت -عبد الوارث بن سعيد

-F362 ثقة-عاصم بن سليمان األحول 361مقبول -أبو كبشة السدوسى

364ثقة ثبت -عفان بن مسلم 363ثقة -عبد الواحد بن زياد

F grubunda değerlendirdiğimiz Hâkim’in Müstedrek’in de ki varyantta Abdülvahit b.

Ziyad (ö.176 h.) ile Süleyman b. Harb (ö.224 h.) arasında hoca-talebe ilişkisi tespit

edilememiştir. Bu varyantta bir kopukluk söz konusudur. (Mizzi, a.g.e. XVIII/451)

365ثقة حافظ -محمد بن يحيى بن عبد هللا

C’de topladığımız varyantların ravilerinden Zühri merkezde olarak Salih b. Keysan,

Şuayb, Ma’mer ve Abdurrahman b. İshak hakkında cerh-tadil imamlarının

değerlendirmeleri belirtilmişti.

367ثقة -محمد بن عبيد هللا بن محمد بن زيد 366 ثقة-عبد العزيز بن عبد هللا بن يحيى

��

349 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 101. 350 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, II, 420. 351 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 30. 352 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVII, 21. 353 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 81. 354 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 483. 355 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 99. 356 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 361. 357 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 418; İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, I, 258. 358 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVIII, 135. 359 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 392. 360 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 292; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 102. 361 İbn Hacer, Takrîbu’t-Tehzîb, II, 668; “La Ya’rifu”, Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, IV, 564 362 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 39. 363 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVIII, 453. 364 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 207. 365 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 453. 366 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 308. 367 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVI, 48.

�

�

70

İbrahim b. Sa’d’ın talebeleridirler. Yakub b. İbrahim, İbrahim b. Sa’d’ın oğlu ve

talebesidir.

369ثقة حافظ -عبد بن حميد بن نصر 368ثقة حافظ -عمرو بن محمد بن بكير بن سابور الناقد

370ثقة حافظ -الحسن بن على بن محمد

372 ثقة -إبراھيم بن خالد بن عبيد القرشى 371ثقة فاضل -رباح بن زيد القرشى

.Abdurrahman b. İshak’ın talebesidir 373ثقة ثبت -خالد بن عبد هللا بن عبد الرحمن

375ثقة جليل - بن سعيد المدنىبسر D- 374ثقة -وھب بن بقية

377ثقة -عياش بن عباس القتبانى 376ثقة -بكير بن عبد هللا بن األشج

379 ثقة ثبت -قتيبة بن سعيد بن جميل 378 اإلمام , ثقة ثبت -ليث بن سعد

-E380ثقة ثبت -أبو عثمان النھدى, عبد الرحمن بن مل صحابى -الكسعد بن م

382ثقة -معتمر بن سليمان 381 ثقة ثبت- دينار بن عذافر:داود بن أبى ھند

383صدوق- سويد بن سعيد بن سھل

385ثقة ثبت -عمرو بن عون 384بت كثير التدليسثقة ث -ھشيم بن بشير

386 صدوق-أبو بكر أحمد بن سلمان النجاد

Müstedrek’te ki rivayette raviler arasında bir kopukluk söz konusudur. E grubunda

değerlendirdiğimiz Ebû Ya’la varyantında, Ebû Ya’la ile Süveyd b. Said arasında da

araştırdığımız eserlerde hoca-talebe ilişkisi tespit edilememiştir. Amr b. Vabısa, Cafer b.

Mihran, Abdussamet b. Abdulvaris ve Ebû Kebşe tadil lafızları müfesserlikten dolayı

tercih edilmiştir.

��

368 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 85. 369 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 403. 370 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VI, 262; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, II, 262. 371 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, IX, 44. 372 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 102. 373 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 87. 374 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 117. 375 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, IV, 74; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 383. 376 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 432; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, IV, 245. 377 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 557. 378 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 418; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIV, 261. 379 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 322. 380 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VI, 250. 381 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VIII, 465. 382 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXVIII, 254. 383 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XII, 251, “Nesai: Leyse bi sika.” 384 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 54. 385 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 179. 386 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, I, 101.

�

�

71

Senedlerinde kopukluk olduğunu belirttiğimiz rivayetlerin haricinde, Sened ve metin

bakımından diğer rivayetlerde bir problem yoktur. Ancak rivayetleri sadece kıyamet

öncesi gerçekleşecek fitnelerde takınılacak tutumlarla sınırlandırmanın doğru

olmayacağı düşüncesindeyim. Kıyamete kadar geçecek sürede oluşan her fitnede de

aynı tutumun sergilenmesi doğru bir davranış olacaktır. Hz. Peygamber (s.a.v.)’in fitne

zamanı ile ilgili uyarılarını gerek fert gerekse toplum güvenliği açısından

değerlendirmek gerekmektedir.

H. Kitab-ı Mukaddes’te Fitne İle İlgili Haberler

�

“…Birçokları kendilerini arıtıp temizlenecek, lekesiz duruma gelecek, ama kötüler

kötülük etmeyi sürdürecek. Kötülerin hiç biri anlamayacak, bilgeler anlayacak…”387

“İşte belirtiler şunlardır: İnsanlar yeryüzünü doldurduklarında büyük bir paniğe

kapılacaklar. Doğruluk yolu gizlenecek, yeryüzü imandan yoksun kalacak. Daha önce

gördüğün veya işittiğin şeylerden çok daha kötüsü olacak. Kötülükte büyük bir artış

görülecek. Şimdi dünyayı yönettiğini gördüğün ülke, yolu olmayan bir çöl olacak,

herkes görsün diye yerle bir edilecek. Üçüncü dönemden sonra yüce Tanrı sana

yeterince uzun bir ömür bahşederse, her yerde bir karışıklık göreceksin. Güneş aniden

gece ortasında parlamaya başlayacak, ay gündüzün görünecek. Ağaçlar kan damlatacak,

taşlar konuşacak, uluslar şaşkınlık içinde olacak. Yıldızların yörüngeleri değişecek.

Yeryüzü sakinlerice hoş karşılanmayan bir kral tahta geçecek, kuşlar bile uçup gidecek.

Ölü deniz balık verecek, geceleyin çoğu kişi için bilinmeyen ama herkes tarafından

duyulacak bir ses yankılanacak. Birçok yerde derin yarıklar açılacak ve bu yarıklardan

sürekli alev püskürecek vahşi hayvanlar çok uzak kırlara gidecek yayılıp dolaşacaklar.

Kadınlar çok acayip yaratıklar doğuracak, taze su kaynakları tuzlu su akıtacak, her

yerde dostlar düşman olacaklar. Anlayış saklanacak, sağduyu kendi gizli yerine

çekilecek. Çok kişi onu arayacak, ama bulamayacak. Yeryüzü ahlaksızlık ve kötülükle

dolup taşacak.”388

Kötülüklerin çoğalmasından ötürü birçoklarının sevgisi soğuyacak. Ama sonuna kadar

dayanan kurtulacaktır.389

��

387 Daniel,12/10-11. 388 Ezra, 5/1-10. 389 Matta,24 /11-12.

�

�

72

Değerlendirme

Fitne, sözlükte ‘meşakkat, zorluk, azap, günah, musîbet, insanların hoş karşılamadıkları

şeyler, ayartma, pusu kurarak yol kesme, sınama, bela ile deneme, imtihan etme’

anlamlarına gelmektedir.390 Fiten şeklinde çoğul olarak kullanıldığında ‘her türlü günah,

fısk, küfür, rüsvaylık, kargaşa ve iç savaşlar’ anlamlarına gelmektedir.

İslam tarihinde fitne adıyla anılan bazı olayların sebep olduğu sorunlar, rivayetlerde

gelecekten haber verme şeklinde ve belli bir üslup içersinde ifade edilmektedir.

Oluşturulan fiten edebiyatındaki bu söylem ile Yahudilerin felaketlerle dolu tarihlerinin

belli bir tarzda anlatıldığı Apokaliptik Edebiyattaki söylem arasında benzerliklerin

olduğu görülmektedir.

Fitnelerden korunma konusunda hadisler de zikredilen önerilerle Kitab-ı Mukaddes’te

ki öneriler de ortaklık göstermektedir.

I. Hadislerde Mehdî

�

Mehdî ile ilgili rivayetler çok çeşitlilik göstermektedir. Rivayetlerde Mehdî’nin Ehl-i

Beyt’ten olacağının yanında ümmetten bir adamın çıkacağı belirtilmektedir.

Hükmedeceği senelerle ilgili olarak beş, yedi ve dokuz rakamları telaffuz edilmektedir.

Haksızlıkları, adaletsizlikleri ortadan kaldırıp, yeryüzünü hak ve adaletle dolduracaktır.

Bu rivayetler; Ebû Said el-Hudrî, Ümmü Seleme, Abdullah b. Mesut, Ali b. Ebû Talip

gibi sahabilere isnat edilmişlerdir.

-A ال تقوم الساعة حتى يملك رجل من أھل بيتي أقنى، يمأل األرض عدال كما ملئت قبله ظلما، يملك سبع سنين

-A1 فيملؤھا قسطا - أو عترتي - ال تقوم الساعة حتى تمتلئ األرض ظلما وعدوانا ، ثم يخرج رجل من أھل بيتي

وعدال كما ملئت ظلما وعدوانا

-A2 ال تقوم الساعة حتى يملك الناس رجل من أھل بيتي ، يواطئ اسمه اسمي ، واسم أبيه اسم أبي ، فيملؤھا

قسطا وعدال

-B ما ملئت جورا وظلما ، يعيش ھكذا منا أھل البيت أشم األنف أقنى أجلى، يمأل األرض قسطا وعدال كالمھدي «

وبسط يساره وإصبعين من يمينه المسبحة ، واإلبھام وعقد ثالثة

��

390 İbn Manzur, Lisânu’l-Arab, XIII, 317-320.

�

�

73

-B1 » منى أجلى الجبھة أقنى األنف يمأل األرض قسطا وعدال كما ملئت جورا وظلما يملك سبع سنين المھدى

-C فى ليلة ھدى الم منا أھل البيت يصلحه هللا

-D عليه وسلم، فقال المھدي ذكر عنھا: عند النبي صلى هللا .من ولد فاطمة رضي هللا

-D1 من عترتى من ولد فاطمة المھدى

-D2: نھم ھو حق و ھو من بني فاطمة : فقال المھدي سمعت النبي صلى هللا عليه و سلم يذكر

-E » تى تى نعمة لم ينعموا مثلھا قط تؤتى أكلھا وال المھدى يكون فى أم إن قصر فسبع وإال فتسع فتنعم فيه أم

خ جل فيقول يا مھدى أعطنى فيقول خذ تد .»ر منھم شيئا والمال يومئذ كدوس فيقوم الر

-E1 تي تي فيه نعمة لم المھدي يكون في أم ينعموا مثلھا، يرسل ، إن قصر فسبع وإال فثمان، وإال فتسع، تنعم أم

جل، فيقول خر األرض بشيء من النبات والمال كدوس يقوم الر ماء عليھم مدرارا، وال تد الس ، : هللا يا مھدي

".خذه : أعطني فيقول

-E2 تى فإن طال عمره أو قصر عمره عاش سبع سنين أو ثمان سنين أو تسع سنين يمأل المھدى يكون من أم

ماء قطرھا األرض قسطا وعدال وتخرج األرض نباتھا وتمطر الس

-F ليمألن األرض قسطا وعدال كما ملئت جورا وظلما: ، فقال دي المھ أن النبي صلى هللا عليه وسلم ذكر

-G تى خمسا أو سبعا أو تسعا المھدى يخرج اك قال قلت أى شىء قال سنين . » فى أم يرسل « ثم قال . زيد الش

ماء خر األرض من نباتھا شيئا ويكون المال كدوسا الس جل إليه فيقول يا - قال - عليھم مدرارا وال تد يجىء الر

فيحثى له فى ثوبه ما استطاع أن يحمل - قال -مھدى أعطنى أعطنى

-G1 » تى إ اك . » يخرج يعيش خمسا أو سبعا أو تسعا المھدى ن فى أم . »سنين « قال قلنا وما ذاك قال .زيد الش

وبه ما استطاع أن يحمله فيحثى له فى ث « قال . »فيجىء إليه رجل فيقول يا مھدى أعطنى أعطنى « قال

-H يخرج رجل من أمتي يواطئ اسمه اسمي ، وخلقه خلقي ، فيملؤھا قسطا وعدال كما ملئت ظلما وجورا

-H1يلى رجل من أھل بيتى يواطئ اسمه اسمى

-H2 نيا حتى يملك العرب رجل من أھل بيتى يواطئ اسمه اسمى ال تذھب الد

� �

74

�

74

� �

75

75

�

�

76

Sika Olan Raviler

-A391ثقة -الناجى بكر بن عمرو ،ابن قيس، أبو الصديق

-B,B1392 ثقة- المنذر بن مالك بن قطعة، أبو نضرة العبدى

393 ليس به بأس, صالح-عمرو بن عاصم

B’de ki rivayette Amr b. Asım ile Muhammet b. İshak arasında hoca-talebe ilişkisi

tespit edilememiştir.

394 ثقة-أبو المليح الرقى الحسن بن عمر،ابن عمرو بن يحيى الفزارى،

Hasan b. Ömer (Ebû’l-Melih) ile Taberânî’de ki Abdüsselam ve D2’de ki Abdullah b.

Salih arasında hoca –talebe ilişkisi tespit edilememiştir.

397 ثقة-عمرو بن خالد بن فروخ 396 ثقة-عبد هللا بن جعفر بن غيالن 395 ثقة-أحمد بن عبد الملك

399 ثقة-أحمد بن إبراھيم بن كثير 398ثقة حافظ - المعروف بأبى األحوص,محمد بن الھيثم بن حماد

-C401 ثقة-براھيم بن محمد بن على بن أبى طالبإ 400 ثقة- محمد بن على بن أبى طالب

403 ثقة-عمر بن سعد، أبو داود الحفرى 402 ثقة ثبت-الفضل بن دكين، أبو نعيم

405 شيخ, صالح,ال بأس به-عبد الجبار بن العالء 404ثقة ثبت حافظ -عبد الرحمن بن مھدى بن حسان

407شيخ- عبيد بن أسباط بن محمد 406 ثقة حافظ-عمرو بن على بن بحر

Zayıf Olan Raviler

408صدوق كثير الخطأ و حديثه عن عطاء ضعيف -مطر بن طھمان الوراق

��

391 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, IV/224 392 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 269. 393 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 89. 394 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, VI, 282. 395 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, I, 393. 396 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, V, 152. 397 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXI, 603. 398 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 441. 399 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 9. 400 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, IX, 315. 401 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 136. 402 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIII, 206. 403 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXI, 362. 404 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVII, 437-40. 405 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XVI, 393. 406 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 71. 407 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIX, 185. 408 Ukayli, Duafa, IV, 219; Razi, Cerh ve Tadil, VIII, 287; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, X, 152.

�

�

77

Bekr b. Amr ile Matar el-Varrak arasında hoca-talebe ilişkisi tespit edilememiştir. İbn

Hibban’ın bu varyantı zayıftır. İbn Hibban’ın A1 rivayetinde ki Bekr b. Amr ile Avf

arasında hoca- talebe ilişkisi tespit edilememiştir.

-E,E2,G,G1409ضعيف - زيد بن الحوارى العمى

Bu grupta değerlendirdiğimiz rivayetler zayıftır.

410عف كان ثقة صدوق إال أنه فيه بعض الض, ليس به بأس, صالح-أسباط بن محمد بن عبد الرحمن


411 لكنه مدلس ثقة ثبت -قتادة بن دعامة بن قتادة

صدوق يھم ، و رمى برأى الخوارج -عمران بن داور العمى، أبو العوام القطان

Nesaî: Zayıf; Ahmet b. Hanbel: Salihul Hadis olduğunu zannediyorum; Yahya b. Main:

Leyse bi’l Kavy; Yahya b. Said: Leyse hüve bi şey’in; Ebû Davut: zayıf; Buhârî: Saduk

Yehimü.412

413 ربما وھم, شيخ-سھل بن تمام

-D,D1,D2ال بأس به- على بن نفيل

Ukayli, kitabında zikretmiştir. Mehdî ile ilgili rivayetine tabi olunmaması gerektiğini

belirtmiştir. İbn Hibban: Sikat’ta zikretmiştir. Ebû Hatim: La be’se bih; Ebû Dâvud ve

İbn Mâce bir hadis yazmışlardır.414

415 ال بأس به-زياد بن بيان

Ebû Dâvud ve İbn Mâce, Mehdî ile ilgili olarak sadece bir rivayet nakletmişlerdir.

Nesai: Leyse bihi be’sun, İbn Hibban: Sikat’ta şeyh, salih olarak zikretmiştir. Buhârî :

Ziyad b. Beyan’ın isnadında nazar(şüphe) olduğunu belirtmiştir. Hadisi sahih değildir. ��

409 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 352; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, X, 59. 410 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, 185. 411 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXIII, 515, Zehebî, Mizan, III, 385. Katâde ile ilgili diğer eleştiriler için bkz. Zehebî, Siyeru Â’lâmi’n-Nübelâ, V, 272-75. 412 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXII, 229-30; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 116. 413 Zehebî, Mîzânu’l-İtidâl, II, 237. 414 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, 342; Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXI, 162. 415 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, IX, 347; İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 307; Hadisi sahih değildir, Zehebî, Mizan, II, 87.

�

�

78

Mehdî ile ilgili olarak bu bölümde değerlendirdiğimiz rivayetlerde ortak ravi olan Ziyad

b. Beyan hakkında cerh-tadil âlimleri ihtilaf etmişlerdir. Buhârî ’nın şüphe

değerlendirmesinde şüpheli nokta açıklanmamıştır. Aynı şekilde Zehebî’de bu ravinin

hadisinin sahih olmama nedenlerini açıklamamıştır. Bu bölümde ki hadislerin

değerlendirilmesi ile ilgili ihtiyaten tadil lafzını tercih ettik. Sonuç olarak bu rivayetler

değerlendirilirken ihtiyatlı davranmak gerekmektedir.

ليس به بأس-ابن شيبان العجلى: ياسين بن سنان ،يقال

Yahya b. Main: Leyse bihi be’sun, Ebû Zer’a: La be’se bih, Buhârî: Nazar(şüphe) vardır.416 Bu bölümde ki ravilerden Yasin b. Sinan (İbn Şeybân el-Iclî el-Kûfî) hakkında cerh-

tadil âlimleri ihtilaf etmişlerdir. Bu rivayetlerde ortak ravidir. Buhârî ve Zehebî’nin

değerlendirmelerine göre rivayet zayıftır. Diğer âlimler tadil lafızlarını tercih

etmişlerdir. Bu rivayetlere karşıda ihtiyatlı yaklaşmak gerekmektedir.

-H,H1,H2417 ثقة ، إال أنه كان كثير الخطأ فى حديثه, فى حفظه شىء, ليس به بأس- عاصم بن بھدلة

Asım b. Behdeleh ile Osman b. Şebreme arasında hoca-talebe ilişkisi tespit

edilememiştir. H grubunda değerlendirdiğimiz İbn Hibban rivayetinde belirttiğimiz

sebepten dolayı senedinde kopukluk vardır. Bu rivayet zayıftır. Süfyan b. Uyeyne ve

Süfyan es-Sevri meşhur hadis âlimlerindendirler.

Bu bölümde ki rivayetlerde Tirmîzî ’nin naklettiği varyantlar Sened zinciri bakımından

sahihtir. Diğer rivayetler zayıftır.

Mehdî ile ilgili rivayetlerin birçoğunun zayıf olduğu tespit edilmiştir. Rivayetlerde

cerhe uğrayan raviler vardır. Bazı rivayetlerde raviler arasında hoca-talebe ilişkisi tespit

edilememiştir. Bu, rivayetin sahihliğini ortadan kaldıran bir durumdur. Bir kısım raviler

hakkında da âlimler ihtilaf etmişlerdir. Metinler bazında da çeşitlilik söz konusudur. Bu

çeşitlilikte metin tenkidi prensipleri açısından olmaması gereken çeşitliliklerdir.

��

416 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XXXI, 182; Zehebî, Mizan, IV, 359. 417 Mizzî, Tehzîbû’l-Kemâl, XIII, 476.

�

�

79

İ. Kitab-ı Mukaddes’te Mesih

Mesih (Kurtarıcı)

Mesih, muhtelif dinlerde dünyanın sonuna doğru gelmesi beklenen kurtarıcının

Yahudilik ve Hıristiyanlıktaki adıdır. Bu kavramın aslı Aramice “meşiha”, İbranice

“maşiah” tır. Sami dillerinde müşterek olan kelimenin fiil kökü Arapça’da “meseha”,

Asur dilinde “maşahu”, Aramice ve İbranice’de “maşah” olup “El sürmek, elle

sıvazlamak, boyutunu anlamak için eli bir şeyin üzerine koymak, yağ sürmek, yağla

meshetmek” anlamındadır. Mesih, terim olarak “yağ sürülmüş, yani yağla meshetmek

suretiyle bir işe hasredilmiş, dini bir görevi ifaya el verişli hale getirilmiş, dini bir

görevle vazifelendirilmiş, tanrı’nın bir görev vermek üzere el koyduğu kişi” anlamına

gelmektedir. Kelime Grekçeye “christos”, Latinceye “christus” olarak geçmiştir.”418

Eski ve Yeni Ahit gibi bazı kutsal metinler de yeryüzünde ilahi amacı gerçekleştirmek

için gelecek olan bir önderden bahsedilmektedir. Bu lider, yeryüzündeki kötülükleri yok

edecek ve Tanrı’nın krallığını kuracaktır. Bu dönemde insanlar kötülüklerden kurtularak

bir süre barış, huzur ve refah içinde yaşayacaklardır. İşlevleri benzer olmakla beraber bu

Eskatolojik kurtarıcı için her kültürde farklı isimler kullanılmıştır. Yahudilik ve

Hıristiyanlıkta Mesih ve insanoğlu, Müslümanlıkta “Mehdî” kavramları kullanılmıştır.

Budistlere göre beklenen kurtarıcı “Maitrea Budha” ,Hindulara göre “Kalki

“,Zerdüştlükte “Saoşyant”, Konfüçyüs’çülükte “Doğru Kişi”dir. Manihaizm’de

Muhteşem İsa ve Sabiilikte “Praşai Siva” dır.419 Bunların dışında yeni Gine ve

çevresindeki halklarda görülen kurtarıcı hareketleri için Kargo Kültü 420,Kuzey Amerika

yerlileri için Ghost-danc kavramı kullanılmıştır.

Eski Amerika yerlilerinden Aztekler, kurtarıcılarına Quetzalcoatl, eski mısırlılar Ameni

demişlerdir.”421

Günümüzde oluşturulan yeni dini hareketlerde de Mesih ve Mesihçilik hareketleri

devam etmektedir. Bu tür hareketler kendi liderlerinin Mesihi bir özellik taşıdıklarına ve

��

418 Waardenburg, Jackques,”Mesih”, DİA, Ankara 2004, c.XXIX, s. 306. 419 Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek, s. 62. 420 Kargo Kültle ilgili olarak bkz. Mesih’i Beklerken, editör Ali Coşkun, Rağbet Yayınları, s.129-134. 421 Sarıkçıoğlu, Ekrem,”Mehdî”, DİA. Ankara 2003, c.28,s.369.

�

�

80

insanlığın bu mesihi özellik taşıyan liderler sayesinde kurtulacağına inanmaktadırlar.

Moonculuk, New Age hareketleri ve Fıat Lux hareketleri bunlardan bazılarıdır.422

Eski Ahitte Meşia, kutsal yağ ile yağlanmış anlamına gelmektedir. Kelime çoğunlukla

İsrail Krallarının tahta oturduklarında yağ ile yağlandıklarını anlatmak için

kullanılmıştır. Bu işlem kralın dini ve kutsal fonksiyonu bulunan krallık makamına

geçişi sırasında yapılırdı. Bir din adamı tarafından yapılmakta olan bu törenle krala

kutsal bir kişilik kazandırılmış oluyordu. Böylece kralda tanrı adına

hükmediyordu.423Eski Ahitte Mesih ifadesi kutsal kralların yanı sıra din adamları 424 ve

peygamberler içinde kullanılmıştır.425

Mesih kelimesi Eski Ahit içerisindeki ilk kullanımlarında ya Tanrı tarafından halkını

yönetmesi için seçilip görevlendirilen özel bir kralı ifade etmek için ya da yine

Tanrı’nın özel olarak seçip gönderdiği dini liderler, peygamberler ve din adamları için

kullanılmıştır.426

İkinci olarak Mesih kelimesine eklenen Eskatolojik anlam, Yahudiliğin sonraki

dönemlerine, apokaliptik edebiyata ait olan anlam. Bu edebiyatta bu kelime yaşayan bir

kralı işaret için değil İsrail hükümranlığını yeniden kurmak ve adaletli bir toplum

meydana getirerek insanları kurtarmak amacıyla gelmesi beklenen kral için

kullanılmaya başlanmış ve Mesih zamanın sonunda ortaya çıkacak Eskatolojik bir figür

haline dönüşmüştür. Böyle bir şahsiyetin geleceğine dair ümit Tanrı’nın İsrail oğulları

ile yaptığı ahitleşmedeki söze, Yahudi Kutsal Kitabında yer alan ve ileride geleceği

müjdelenen kurtarıcı imajına dayanmaktadır. Bundan dolayı Mesih, dünyanın sonuna

doğru gelmesi beklenen İsrail’in kurtarıcısı ve Yahve’nin krallığının kurucusu olan

ideal kralı ifade etmektedir.427 Yahudilikteki kurtarıcı motifinin kökeni sorununa farklı

cevaplar üretilmiştir.

��

422 Yeni dini hareketler hakkında detaylı bilgi için bkz. Rafet Özkan, Kıyamet Tarikatları(Yeni dini hareketler),IQ Yayıncılık, İstanbul 2006. Bu eserde yeni dini hareketlerin ortaya çıkış sebepleri, karakteristik özellikleri ve günümüzdeki yeni dini grupların bazılarının tarihçeleri, öğretileri ve uygulamaları hakkında bilgi sunulmaktadır. 423 Paçacı, Mehmet; Kutsal Kitaplarda Ölüm Ötesi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001, s. 152. 424 Bkz. Levililer,4/3-5-16;6/22. 425 Mezmurlar,105/15;I.tarihler,16/22. 426 Batuk, Tahin Sonunu Beklemek, s. 69. 427 Waardenburg,”Mesih” DİA, c.XXIX, s. 307.

�

�

81

Bunlar;

a-İran ve Sümer mitolojisi gibi Yahudilik dışı bir kaynaktan geldiğini ileri sürenler.

Mesih fikrinin Zerdüştlükten kaynaklandığını söyleyenler Yahudilerin M.Ö 538’den

sonra yaklaşık iki yüz yıl İran hâkimiyetinde kalmalarından yola çıkmaktadırlar. Bu

dönemde iki inanış arasında bir etkileşimin olabileceğini kabul etmektedirler. Mesih

inancının ilk önce Sümerlerde doğduğunu, Babilliler ve Mısırlılarda gelişmeye devam

ettiğini ve bu iki yoldan bütün dünyaya yayıldığını iddia edenler olmuştur. Alfred

Jeremias bunlardan biridir. Hugo Gresmann ise Yahudilerin Mesih inancını

Mısırlılardan değil Amurrilerden almış olabileceklerini savunmuştur.428

b-Yahudi kutsal metinlerinde yer alan ifadelerin buna zemin hazırladığını ve zamanla

bu metinler doğrultusunda geliştirildiğini ileri sürenler: Martin Rehm, Lorenz Dürr ve

H.J. Schoeps bunlardandır. Eski ahit öğretisine göre Yahudiler tanrı Yahve‘nin seçkin

kulları, oğullarıdır. Yahve onlarla ilki Musa ile olmak üzere birkaç kez ahit yapmıştır.

Özellikle Davut’la yaptığı ahdinde Yahve onun saltanatını ebedi kılacağını, kendisi ile

birlikte kavmini de koruyacağını onlar günah işlese bile onları dünyanın sonunda

mükâfata erdireceğini vaat etmiştir. Seçkin kavim olma motifi tüm eski ahit

metinlerinde işlenmektedir.429 Dolayısıyla bu denli seçkin olan bir kavmin tek başına

kötülüklerle, zulümlerle karşı karşıya bırakılması söz konusu olamaz. Sadece Yahve

onları geçici olarak cezalandırmaktadır.430

c-İsrailoğulları’nın tarihinde geçirdikleri zor durumlarla bağlantılı olduğunu ileri

sürenler: Uzun bir tarihe sahip olan bir milletin sürekli esaret altında yaşaması onların

mutlu günleri gelecekte aramalarına neden olmuştur.431

Yahudilikteki kurtarıcı motifinin kökeni sorununa verilen cevaplardan birini ön plana

çıkarıp diğerlerini arka plana atmak doğru bir yaklaşım olmaz. Çünkü bu inancın

şekillenmesinde İsrailoğulları’nın yaşadıkları tarihin, dinsel inançlarının ve

��

428 Baybal, M.Sami, İslam Kaynaklarına Göre Hz. İsa’nın Akıbeti Meselesi, SÜSBE Doktora Tezi, Konya 1999, s.30-32. 429 Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek, s.110. 430 Bkz. Mezmurlar,89/1-52; II. Samuel,7/1-29. 431 Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek, s.69; Paçacı, Kutsal Kitaplarda Ölüm Ötesi, s.154.

�

�

82

etkileşimdeki oldukları kültürlerinde etkisi vardır. Ancak geliştirilen Mesih motifi

Yahudiliğe özgü bir motif şekline dönüştürülmüştür.432

Hıristiyanlık, kurtarıcı beklentilerinin yoğun olduğu bir coğrafyada ve dönemde ortaya

çıkmıştır. Bu durum kurtarıcı motifini Hıristiyanlıkta merkezi bir konuma

yerleştirmiştir.433

İlk Hıristiyanlar Mesih’le alakalı Yahudi fikirlerinin birçoğunu alıp onu Hz. İsa’ya

uygulamış böylece Hz. İsa Yeni Ahitte, Eski Ahitte belirtilen ve yaklaşık olarak M.Ö

220’den beri Yahudi toplumunda canlılığını sürdüren mesihi beklentilerin

gerçekleşmesi şeklinde tanımlanmıştır. Havariler döneminde de Mesih kelimesi

Hz.İsa’nın adı olmuştur.434

Hıristiyanlara göre Mesih Hz. İsa ile gerçekleşmiş ve onunla ilahi hükümranlık

başlamıştır. O kıyamete yakın tekrar görünecektir. Ancak bu hükümranlık evrenseldir.

Çünkü dönemin Yahudiliği hükümranlığı öncelikle milli üstünlüğün kurulması şeklinde

anlamakta idi. İsrail hükümranlığı kurulduğu zaman düşmanlarını alt edecek ve

egemenliği kuracaktı. Hükümranlık esasen İsrail’in hükümranlığı olacaktı. Ancak Hz.

İsa Hükümranlığı bütün insanlığın katılabileceği bir ortam olarak anlatmıştır.435

Yahudilikteki Mesih anlayışı ile Hıristiyanlıktaki Mesih anlayışı arasında belirgin fark

vardır: Yahudiler, Mesih olarak yeni bir şahsın gelmesini bekliyorlar. Hıristiyanlar ise

Hz. İsa’nın ric’atini yani dünyaya tekrar dönüşüne inanmaktadırlar. Ric’at, bir insanın

öldükten bir süre sonra bu dünyaya yeniden dönmesi demektir. Dönüş için süre kırk gün

ile dünyanın son gününe kadar değişmektedir. Bu inanç, eski ve yaygın “docetism

doktrinine” bağlanmaktadır. Bu doktrine göre İsa-Mesih, gerçekte ölmemiş öyle

görünmüştür. Dünyadaki vazifesi sona ermemiş, kesintiye uğramıştır. Yarım kalan

��

432 Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek, s.71; Ahmet Çelebi, Mukayeseli Dinler Açısından Yahudilik, çev. Ahmet F. Büyükçınar, Ömer F.Harman, Kalem Yayınevi, İstanbul,1978, s.213. 433 Batuk, Cengiz, “Kıyameti Beklerken: Hıristiyanlıkta Kıyamet Beklentileri ve Rus Ortodoks Kilisesindeki Yansımaları”, HÜİFD,2008/2, c.7,sayı 14, s. 6. 434 Waardenburg,”Mesih” DİA, c.XXIX, s. 307. 435 Paçacı, Kutsal Kitaplarda Ölüm Ötesi, s. 170.

�

�

83

vazifesini tamamlamak ve zafere ulaşmak üzere tekrar dünyaya gelecektir.436 Ayrıca

anlatılan bu durum eskatolojide “parousia” kavramıyla da isimlendirilmiştir.437

Tevrat’ta Mesih’in gelişi

“İsrail yaratıcısında sevinç bulsun, Siyon Halkı kralları ile coşsun.

Dans ederek övgüler sunsunlar, Onun adına tef ve lir çalarak

O’nu ilahilerle övsünler. Çünkü Rab halkından hoşlanır.

Alçak gönülleri zafer tacı ile süsler. Bu onurla mutlu olsun sadık kulları.

Sevinç ezgileri okusunlar yataklarında, Ağızlarında Tanrı’ya yüce övgüler.

Ellerinde iki ağızlı kılıçla.

Uluslardan öç alsınlar, halkları cezalandırsınlar. Kralları zincire soylularını prangaya

vursunlar.”438

“Dinle! Önceden haber vermiş olduğum belirtiler görülmeye başladığında zaman

gelecek, şu anda görülmeyen kent ortaya çıkacak ve şimdi gizlenmiş olan ülke görünür

olacak. Önceden uyardığım kötülüklerden korunmuş olan herkes benim olağan üstü

görkemli işlerimi görecek. Oğlum Mesih beraberindekilerle ortaya çıkacak hayatta

kalan herkese dört yüz yıl mutluluk getirecek. O zamanın sonunda oğlum Mesih ölecek,

böylece nefes alan bütün insanoğlu da ölecek.”439

Amos, İsrailoğulları’nın Davutsal bir krallık altında toplanması gerektiğini, Yahve’nin

bu sözü verdiğini söylüyor. Yine Amos, Yahve’nin kendi kavmine sahip çıkarak onları

dağınıklıktan kurtaracağını, sürgünleri bir araya toplayacağını, yakıp yıkılan İsrail

şehirlerinin yeniden imar edileceğini belirtir. Tekrar bağların, bahçelerin yeşilleneceğini

ve Yahve’nin sayesinde topraklarına bir daha çıkmamak üzere yerleşeceklerini ifade

eder.

“Davud’un düşmüş olan haymesini o gün dikeceğim. Ve onun gediklerini kapayacağım

ve onun yıkılmış yerlerini onaracağım. Ve onu eski günlerinde olduğu gibi yapacağım.

��

436 Fığlalı, “Mesih ve Mehdî İnancı Üzerine”, s.182; Baybal, İslam Kaynaklarına Göre Hz. İsa’nın Akıbeti Meselesi, s.49 437 Atasagun, Galip, “Hıristiyanlıkta Kıyamet Alâmetleri Ve Dünyanın Sonu”, SÜİFD. c.8, s.127. 438 Mezmurlar,149/2-8 439 Ezra, 7/26-29.

�

�

84

Ta ki Edom’un bakiyesini ve üzerlerine ismimle çağrılan bütün milletleri mülk

edinsinler, bunu yapan Rab diyor.”440

“Ve kavmim İsrail’in sürgünlerini geri getireceğim ve harap olan şehirleri yapacaklar ve

onlarda oturacaklar. Bağlar dikecekler onların şaraplarını içecekler ve bahçeler

yapacaklar onların meyvesini yiyecekler. Ve onları topraklarına dikeceğim, kendilerine

verdiğim topraklarından artık sökülmeyecekler, seni Allah’ın Rab diyor.”441

“Ve Yahuda oğulları ile İsrailoğulları bir araya toplanacaklar ve kendilerine tek baş

koyacaklar ve memleketten çıkacaklar. Çünkü Yizreal günü büyük olacak.”442

İsrailoğulları’nın Yahve’yi bırakıp başka ilahlara yönelmelerinin bir sonucu olarak uzun

yıllar kralsız, reissiz ve kurbansız kalmışlardır. Fakat son günlerde onlar Yahve’ye

yönelecekler ve kralları Davud’u arayacaklar.

“Ve Rab bana dedi: İsrailoğulları başka ilahlara yöneldikleri…

Çünkü İsrailoğulları çok günler kralsız ve reissiz, kurbansız, dikilitaşsız, efodsuz ve

terafimsiz kalacaklar. Sonra İsrailoğulları dönüp kendilerinin Allah’ı Rabbi ve kralları

Davud’u arayacaklar.”443

Hoşea, Davud krallığının tekrar ortaya çıktığı günleri Rabbin günleri diye nitelendirerek

o günlerde yay ve kılıcın kırılacağını savaşın kaldırılacağını ve kırın vahşi hayvanları ile

göklerin kuşlarının barış içinde olacağını anlatır.

“Ve kır hayvanları ile ve göklerin kuşları ile toprakta sürünenlerle o gün onlar için ahit

keseceğim, memleketten yay ile kılıcı kırıp cengi kaldıracağım ve kendilerini emniyette

yatıracağım.”444

İşaya daha net ifadeler Mesih’ten söz eder. O, halkın umudu haline gelen Mesih’in daha

doğumundan başlayarak hangi özelliklere sahip olarak dünyaya geleceğini anlatmaya

��

440 Amos, 9/ 11-12. 441 Amos,9/14-15. 442 Hoşea,1/11. 443 Hoşea,3/1-5 444 Hoşea,2/18.

�

�

85

başlar. Çocuk, iyiliğin başlangıcının bir işaretidir. Yahve’nin kavmi üzerindeki şefkati,

rahmeti yeniden gözükmeye başlamıştır.

“Bunun için Rab kendisi size bir alâmet verecek; İşte, kız gebe kalacak ve bir oğul

doğuracak ve onun adını İmmanuel (Allah bizim ile) koyacak.”445

“Çünkü bize bir çocuk doğdu, bize bir oğul verildi. Reislik onun omuzu üzerinde olacak

ve onun adı Acip Öğütçü, Kadir Allah, Ebediyet Babası, Selamet Reisi çağrılacaktır.”446

“O’nu Davud’un tahtı üzerinde ve ülkesi üzerinde şimdiden ebede kadar hakla ve

doğrulukla pekiştirmek ve desteklemek için, reisliğinin ve selâmetin artmasına son

olmayacak. Ordular Rabbinin gayreti bunu yapacak.”447

İşaya on birinci bölümün ilk dokuz cümlesinde Yesse’nin kütüğünden çıkacak olan

filizden bahsedilir. Bu filiz, fidan olur ve meyve vermeye başlar. Bu fidan, onların

umudu olan bekledikleri kurtarıcı kral Mesih’tir. Mesih’in ve Mesihi dönemin

özellikleri şöyle belirtilmektedir.

“Ve Yesse’nin kütüğünden filiz çıkacak ve kökünden bir fidan meyve verecek ve

Rabbin ruhu, Hikmet ve anlayış ruhu, Öğüt ve kuvvet ruhu, bilgi ve Rab korkusu ruhu

onun üzerinde kalacak ve onun zevki rab korkusundan olacak ve gözlerinin gördüğüne

göre hükmetmeyecek, kulaklarının işittiğine göre karar vermeyecek. Fakat fakirlere

adâletle hükmedecek, memleketin hakirleri için doğrulukla karar verecek ve dünyaya

ağzının değneğiyle vuracak, kötüyü dudaklarının soluğuyla öldürecek. Belinin

kuşağıyla adâlet, kalçalarının kuşağıyla sadâkât olacak. Kurt kuzu ile beraber oturacak,

kaplan oğlakla beraber yatacak buzağı, genç aslan, besili sığır bir arada olacak, onları

küçük bir çocuk güdecek. İnekle ayı otlanacak, onların yavruları birlikte yatacak ve

aslan sığır gibi saman yiyecek. Emzikteki çocuk karayılanın deliği üzerinde oynayacak

ve sütten kesilmiş çocuk elini engerek kovuğu üzerine koyacak. Bütün mukaddes

dağında zarar vermeyecekler ve helak etmeyecekler. Çünkü sular denizi nasıl kaplıyorsa

dünyada Rab bilgisi ile dolu olacak.”448

��

445 İşaya, 7/14. 446 İşaya, 9/1-2 447 İşaya,9/6-7 448 İşaya, 11/1-9.

�

�

86

İşaya’da ki tasvirlere benzer tasvirler Yeremya’da da tekrarlanmaktadır.

“ İşte, Rab diyor, İsrail evini Yahuda evini insan tohumu ile ve hayvan tohumu ile

ekeceğim günler geliyor.”449

“Rab şöyle diyor; İnsansız ve hayvansız ıssız kalmış dediğiniz bu yerde, içinde oturanı

kalmayan insansız ve hayvansız çöl edilmiş olan Yahuda şehirlerinde ve Yerüşalim

sokaklarında, meserret sesi, sevinç sesi, güvey sesi, ve gelin sesi orduların rabbine

şükredin. Çünkü rab iyidir. Çünkü inayeti ebedidir diyenlerin sesi ve rab evine şükran

takdimeleri getirenlerin sesi yine işitilecektir. Çünkü önce olduğu gibi diyarın

sürgünlerini geri getireceğim, rab diyor.”450

Davud’un evinin oğullarından birisi kral olacaktır. Çünkü Tanrı Davud’a yeminle

hanedanını kurtaracağına, onlara merhamet edeceğine dair ahit vermiştir.

“Rab şöyle diyor; Eğer gün ve gece ahdimi, göklerin ve yerin kanunlarını ben

komadımsa; o zaman İbrahim’in, İshak’ın ve Yakub’un zürriyeti üzerine hâkimler

olmak için onun zürriyetinden olmayayım diye, Yakub’un ve kulum Davud’un

zürriyetini de kendimden atarım; çünkü ben onların sürgünlerini geri getireceğim ve

onlara merhamet edeceğim.”451

Yoel’de de mesihi dönemde gerçekleşecek olan huzur ve refah ortamı ele alınmıştır.

Sürgün dönemi peygamberinde Mesih beklentisi ve bu dönemin güzellikleri beslenerek

büyütülmüştür.

“Ve o gün vaki olacak ki dağlar tatlı şarap damlatacak, tepeler süt akıtacak, Yehuda’nın

bütün derelerinden sular akacak. Rabbin evinden bir kaynak çıkacak ve Şittim vadisini

sulayacak. Yahuda oğullarına ettikleri zorbalıktan ötürü Mısır ıssız kalacak, Edom ıssız

çöl olacak, çünkü memleketlerinde ıssız kan döktüler. Fakat Yehuda ebediyen ve

Yeruşalim nesilden nesile kalacak. Ve temizlemediğim kanlarından onları

temizleyeceğim. Çünkü Rab Sion’da oturur.452

��

449 Yeremya, 31/27. 450 Yeremya, 33/10-11. 451 Yeremya,33/25. 452 Yoel,3/18-21.

�

�

87

Haggay ve Zekerya’ya göre Zerubbabel beklenen Mesih’tir.

“Ey kulum, Şaeltiel oğlu Zerubbabel, ordular Rabbinin sözü ve o gün seni alacağım,

Rabbin sözü ve seni mühür yüzüğü gibi edeceğim; çünkü seni seçtim, ordular Rabbi’nin

sözü.”453

“Ve cevap verdi, bana söyleyip dedi: Zerubbabel’e Rabbin sözü şudur: Kudretle değil,

kuvvetle değil, ancak benim ruhumla, orduların Rabbi diyor. Sen kimsin, ey büyük dağ?

Zerubbabel’in önünde sen bir ova olacaksın: Lütuf, ona lütuf olsun diye bağırışlar

arasında çatının taşını o çıkaracak. Ve bana Rabbin şu sözü geldi. Bu evin temelini

Zerubbabel’in elleri koydu ve onun elleri onu başaracaktır ve beni orduların Rabbi size

gönderdiğini bileceksin.”454

“Ey Sion kızı, büyük sevinçle coş. Ey Yeruşalim kızı, bağır. İşte kralın adildir ve

kurtarıcıdır. Alçakgönüllüdür ve bir eşek üzerine evet eşek yavrusu sıpa üzerine binmiş

sana geliyor. Ve Efraim’den cenk arabasını ve Yeruşalim’den atı kesip atacağım ve

selamet sözünü milletlere söyleyecek ve onun hâkimiyeti denizden denize ve ırmaktan

yerin uçlarına kadar olacak.”455

“Ve sen, Yahuda aileleri arasında bulunmak için küçük olan Beyt-lehem Efrata, İsrail

üzerine hükümdar olacak o adam bana senden çıkacak ve onun çıkışı eski vakitten, ezeli

günlerdendir.”456

“Ben onu ilk oğlum, dünya krallarının en yükseği kılacağım. Onun zürriyetini de ebedi

ve tahtını göklerin günleri gibi kılacağım.”457

“Kulum Musa’nın şeriatini, kanunlarını ve hükümlerini anın, o şeriati ki Horeb’de bütün

İsrail için ben ona emrettim. İşte Rabbin büyük ve korkunç günü gelmeden önce ben

size peygamber İlya’yı göndereceğim.”458

��

453 Haggay,2/23. 454 Zekerya, 4/6-10. 455 Zekerya, 9/9-10. 456 Mika,5/2. 457 Mezmurlar,89/27. 458 Malaki,4/4.

�

�

88

Daniel, bulutların arasından gelişini gördüğü “insanoğluna” benzer bir varlıktan söz

eder.

“Gece rüyetlerinde gördüm ve işte insanoğluna benzer biri göklerin bulutları ile geldi.

Ve günleri eski olana kadar geldi. Ve onun önüne kendisini yaklaştırdılar. Ve bütün

kavimler, milletler ve diller kulluk etsinler diye kendisine saltanat, izzet, krallık verildi.

Onun saltanatı geçmeyecek ebedi bir saltanattır, krallığı yıkılmayacak bir krallıktır.”459

“Günahı bitirmek, suçları sona erdirmek, fesat için kefaret etmek ve ebedi salahı içeri

getirmek, rüyeti ve peygamberliği mühürlemek, mukaddesler mukaddesini meshetmek

için kendi kavmin üzerine ve senin mukaddes şehrin üzerine yetmiş hafta hükmolundu.

Ve bilip anla ki, Yeruşalim’i eski haline koymak ve bina etmek için emrin çıkmasından

mesholunan (Mesih) hükümdara kadar yedi hafta ve altmış iki hafta olacak. O yine

sokakla ve hendekle yapılacak. Buda sıkıntı vakitlerinde olacak ve bu altmış iki

haftadan sonra mesholunan kesilip atılacak ve bir şeyi olmayacak. Gelecek hükümdarın

kavmi şehri makdisi harap edecek ve onun tufanla olacak. Ta sona kadar cenk olacak,

harabiyetler takdir olunmuştur.”460

“İsa öğrencileri ile birlikte Filipus Sezariyesine bağlı köylere gitti. Yolda öğrencilerine

“halk benim kim olduğumu söylüyor?”diye sordu. Öğrencileri Ona şu karşılığı verdiler:

“Vaftizci Yahya diyorlar. Ama kimi İlyas, Kimi de peygamberlerden biri olduğunu

söylüyor.”O da onlara “Ya siz ben kimim dersiniz?”diye sordu. Petrus,”Sen

Mesihsin.”cevabını verdi. Bunun üzerine İsa bu konuda kimseye bir şey söylememeleri

için onları uyardı.”461

“İsa, Filipus Sezariyesi bölgesine geldiğinde öğrencilerine şunu sordu: “Halk,

insanoğlunun kim olduğunu söylüyor?” Öğrencileri şu karşılığı verdiler: “Kimi vaftizci

Yahya, kimi İlyas, kimide Yeremya ya da peygamberlerden biri olduğunu” söylüyor.

İsa onlara, ya siz dedi, ben kimim dersiniz? Simun Petrus, “sen, yaşayan Tanrının oğlu

Mesih’sin” cevabını verdi. İsa ona , “ne mutlu sana, Yunus oğlu Simon” dedi.”Bu sırrı

��

459 Daniel, 7/13. 460 Daniel,9/24-26. 461 Markos,8/27-30.

�

�

89

sana açan insan değil göklerdeki babamdır. Bu sözlerden sonra İsa, kendisinin Mesih

olduğunu kimseye söylememeleri için öğrencilerini uyardı.”462

“Bir gün İsa tek başına dua ediyordu. Öğrencileri de yanında idi. İsa onlara , “Halk

benim kim olduğumu söylüyor?”diye sordu. Onlar şöyle cevap verdiler : “Vaftizci

Yahya diyorlar ama kimi İlyas diyor kimi de eski peygamberlerden birinin dirilmiş

olduğunu söylüyor.”İsa onlara ,”Ya siz?”dedi.”Ben kimim dersiniz?” Petrus “Sen

Tanrı’nın Mesihisin.”cevabını verdi. İsa onları uyararak bunu hiç kimseye

söylememelerini buyurdu.”463

“Kadın, İsa’ya “Mesih denilen Meshedilmiş olanın geleceğini biliyorum ”dedi. “O

gelince bize her şeyi bildirecektir.” İsa,”seninle konuşan ben O’yum “dedi.”464

“Tanrı insanları İsa Mesih’e olan imanları ile aklar. Bunu iman eden herkes için yapar.

Hiç ayrım yoktur. Çünkü herkes günah işledi ve Tanrı’nın yüceliğinden yoksun kaldı.

İnsanlar İsa Mesih’te olan kurtuluşla Tanrı’nın lütfu ile karşılıksız olarak aklanırlar.”465

Evet, biz daha çaresizken Mesih belirlenen zamanda tanrısızlar için öldü. Bir kimse

doğru insan için güç ölür ama iyi insan için belki ölmeyi de göze alır. Tanrı bize olan

sevgisini şunun la kanıtlıyor: Biz daha günahkârken, Mesih bizim için öldü. Böylece

şimdi O’nun kanı ile aklandığımıza göre, O’nun aracılığı ile Tanrı’nın gazabından

kurtulacağımız çok daha kesin. Çünkü eğer Biz Tanrı’nın düşmanları iken oğlunun

ölümü sayesinde Onunla barıştıksa, barışmış olarak oğlunun yaşamı ile kurtulacağımız

çok daha kesindir. Yalnız bu kadarda değil bizi şimdi Tanrı ile barıştırmış olan İsa

Mesih aracılığı ile kendinin kendisi ile de övünürüz.”466

“Ama Tanrı’nın armağanı Âdem’in suçu gibi değildir. Çünkü birinin suçu ile birçokları

öldü ise tanrı’nın lütfu ve bir tek adamın yani İsa Mesih’in lütfu ile verilen bağış

birçokları yararına daha da çoğaldı. Tanrı’nın bağışı o tek adamın günahının sonucu gibi

değildir. Tek bir suçtan sonra verilen yargı mahkûmiyet getirdi. Ama birçok suçlardan

sonra verilen armağan aklanmayı sağladı. Çünkü eğer ölüm bir tek adamın suçu

��

462 Matta,16/13-20. 463 Luka,9/18-21. 464 Yuhanna,4/25-26. 465 Romalılar, 3/22-24. 466 Romalılar, 5/6-11.

�

�

90

yüzünden o tek adam aracılığı ile egemenlik kurdu ise Tanrı’nın bol lütfunu ve aklanma

bağışını alanların bir tek adam yani İsa Mesih sayesinde yaşamda egemenlik sürecekleri

çok daha kesindir. İşte tek bir suç bütün insanların mahkûmiyetine yol açtığı gibi bir

doğruluk eylemi de bütün insanlara yaşam veren aklanmayı sağladı .”467

“Eğer onunkine benzer bir ölümde onunla birleşmişsek onunkine benzer bir dirilişte de

onunla birleşeceğiz. Artık günaha kölelik etmeyelim diye günahlı varlığımızın ortadan

kaldırılması için eski yaratılışımızın Mesih’le birlikte çarmıha gerildiğini biliriz. Çünkü

ölmüş olan, günahtan özgür kılınmıştır.”468

“Sizler bir zamanlar, içinde yaşadığınız suç ve günahlardan ötürü ölüydünüz. Bu

dünyanın gidişine ve havadaki hükümranlığın egemenine: yani söz dinlemeyen

insanlarda şimdi etkin olan ruha uymaktaydınız. Bir zamanlar hepimiz böyle insanların

arasında, doğal benliğin ve aklın isteklerini yerine getirerek benliğimizin tutkularına

göre yaşıyorduk. Ötekiler gibi gazap çocuklarıydık. (Tanrı’nın öfkesine uğrayanlar)

Ama merhameti bol olan Tanrı bizi çok sevdiği için suçlarımızdan ötürü ölü olduğumuz

halde, bizi Mesih’le birlikte yaşama kavuşturdu. O’nun lütfuyla kurtuldunuz. Tanrı bizi

Mesih İsa’da Mesihle birlikte diriltip göksel yerlerde oturttu. Bunu, Mesih İsa’da bize

gösterdiği iyilikle, lütfunun sonsuz zenginliğini gelecek çağlarda sergilemek için taptı.

İman yoluyla lütfuyla kurtuldunuz. Bu sizin başarınız değil. Tanrının armağanıdır.

Kimsenin öğünmemesi için iyi işlerin ödülü değildir. Çünkü biz, Tanrı’nın önceden

hazırladığı iyi işleri yapmak üzere Mesih İsa’da yaratılmış olarak Tanrı’nın eseriyiz.”469

“Çünkü günahın ücreti ölüm, Tanrı’nın armağanı ise Rabbimiz Mesih İsa’da sonsuz

yaşamdır.”470

Pavlos, İsa’nın beden olarak Davud soyundan geldiğini ‘öz’ olarak Tanrı’ya bağlı

olduğunu, yani ‘Tanrı oğlu’ olduğunu beyan eder.

“Tanrı, öz oğlu Rabbimiz İsa Mesihle ilgili olan bu mucizeyi peygamberleri aracılığıyla

kutsal yazılarda önceden vaat etti. Bence Davut soyundan doğan Rabbimiz İsa Mesih’in

kendi kutsal ruhu sayesinde ölümden dirilişiyle Tanrı’nın oğlu olduğu kudretle ilan

��

467 Romalılar, 5/15-18. 468 Romalılar,6/5-7. 469 Efesliler,2/1-10. 470 Romalılar,6/23.

�

�

91

edildi. Her ulustan insanların iman edip söz dinlemesini sağlamak için Mesih’in

aracılığıyla ve onun adı uğruna tanrının lütfuna ve elçilik görevine sahip olduk.”471

Pavlos, İsa Mesih’in kendisinde tüm Tanrısallığı bulundurduğuna ve yalnızca inananlar

cemaatine değil tüm kozmosun ve egemenliklerin başı olduğuna inanmaktadır.

“Çünkü Tanrı, tüm doluluğun onda bulunmasını uygun gördü.”472

“Çünkü tanrılığın tüm doluluğu bence Mesih’te bulunuyor. Sizde her yönetim ve

hükümranlığın başı olan Mesih’te doluluğa kavuştunuz.”473

Vahiy kitabından

“İşte Yahuda oymağından gelen aslan, Davut’un kökeninden olan galip geldi. Tomarı

ve tomarın yedi mührünü o açacak. Dört yaratığın ve ihtiyarların çevrelediği tahtın

ortasında boğazlanmış gibi duran bir kuzu gördüm. Kuzunun yedi boynuzu ve yedi gözü

vardı. Bunlar, Tanrı’nın bütün dünyaya gönderilmiş yedi ruhudur. Kuzu gidip tahtın

üzerinde oturanın sağ elinden tomarı aldı.”474

“Bu ata binmiş olanın bir yayı vardı. Kendisine bir taç verildi ve galip gelen biri olarak

zafer kazanmaya çıktı. Kuzu ikinci mührü açınca ikinci yaratığın ‘gel’ dediğini işittim.

O zaman başka bir at, kızıl bir at çıktı ortaya. Ata binmiş olana, dünyadan barışı

kaldırma yetkisi verildi. Bunun sonucu olarak insanlar birbirlerini boğazlayacaklar.

Atlıya ayrıca büyük bir kılıç verilmişti. Kuzu üçüncü mührü açınca üçüncü yaratığın gel

dediğini işittim. Bakınca siyah bir at gördüm. Ata binmiş olanın elinde bir terazi vardı.

Dört yaratığın ortasında sanki bir sesin şöyle dediğini işittim: ‘Bir ölçek buğday bir

dinara ve üç ölçek arpa bir dinara. Ama zeytinyağı ve şaraba zarar verme.’475

Kuzu altıncı mührü açınca büyük bir depremin olduğunu gördüm. Güneş, keçi kılından

yapılmış siyah bir çul gibi karardı. Ay, baştan aşağı kan rengine döndü. İncir ağacı,

güçlü bir yel tarafından sarsıldığında nasıl ham incirlerini yere dökerse, gökteki

yıldızlarda öylece yeryüzüne düştü. Gökyüzü dürülen bir tomar gibi ortadan kalktı. Her

dağ ve her ada yerinden sökülüp alındı. Dünyanın kralları, büyükleri, komutanları, ��

471 Romalılar,1/2-5. 472 Koloseliler, 1/19. 473 Koloseliler,2/9-10. 474 Esinleme, 5/1-7. 475 Esinleme, 6/1-7.

�

�

92

zenginleri, güçlüleri, bütün köleleri ve özgür kişileri, mağaralarda ve dağların kayaları

arasında gizlendiler. Dağlara ve kayalara seslenip dediler ki , ‘üzerimize düşün. Taht

üzerinde oturanın yüzünden ve kuzunun gazabından saklayın bizi.’ Çünkü onların

gazabının büyük günü geldi, buna kim dayanabilir?”476

“… Melek, buhurdanı aldı, sunağın ateşiyle doldurup yeryüzüne attı. O zaman gök

gürlemeleri ve uğultular işitildi. Şimşekler çaktı ve yer sarsıldı. Yedi melek ellerindeki

yedi borazanı çalmaya hazırlandı. Birinci melek borazanını çaldı. Kanla karışık dolu ve

ateş oluştu yeryüzüne yağdı. Yerin üçte biri, ağaçların üçte biri ve bütün yeşil otlar

yandı. İkinci melek borazanını çaldı. Alev alev yanan, dağ gibi büyük bir kütle denize

atıldı. Denizin üçte biri kana dönüştü. Denizdeki canlı yaratıkların üçte biri öldü.

Gemilerin üçte biri yok oldu. Üçüncü melek borazanını çaldı. Gökten meşale gibi yanan

büyük bir yıldız ırmakların üçte biri üzerine ve su pınarlarının üzerine düştü. Bu yıldızın

adı Pelin’dir. Suların üçte biri pelin gibi acılaştı. Acılaşan sulardan içen birçok insan

öldü. Dördüncü melek borazanını çaldı. Güneşin üçte biri, ayın üçte biri ve yıldızların

üçte biri vuruldu. Sonuç olarak ışıklarının üçte biri söndü. Gündüzünde gecenin de üçte

biri ışıksız kaldı. Sonra baktım, göğün ortasında uçan bir kartalın yüksek sesle şöyle

dediğini işittim: ‘Borazanlarını çalacak olan diğer üç meleğin borazan seslerinden

yeryüzünde yaşayanların vay, vay, vay haline!’ ”477

“Çekirgelerin görünüşü savaşa hazırlanmış atlara benziyordu. Başlarında altın taçlara

benzer başlıklar vardı. Yüzleri de insan yüzleri gibiydi. Saçları kadın saçına, dişleri

aslan dişine benziyordu. Demirden yapılmış zırhlara benzeyen göğüs zırhları vardı.

Kanatlarının sesi, savaşa koşan çok sayıda atlı arabanın sesine benziyordu.

Akreplerindekine benzer kuyrukları ve iğneleri vardı. Kuyruklarında, insanlara beş ay

ıstırap verecek bir güce sahiptiler. Başlarında kral olarak dipsiz derinliklerin meleği

vardı. Bu meleğin İbranice adı Abadon, Grekçe adı Apolyon’dur. Birinci vay geçti. İşte

bundan sonra iki vay daha geliyor. Altıncı melek borazanını çaldı. Tanrı’nın önünde ki

altın sunağın dört boynuzundan bir ses işittim. Ses, elinde borazan olan altıncı meleğe,

‘büyük Fırat nehrinin yanında bağlı duran dört meleği çöz’ dedi. Tam o saatte, o gün, o

ay ve o yıl için hazır tutulan dört melek, insanların üçte birini öldürmek üzere çözüldü.

Bunların atlı ordularının sayısı iki yüz milyondu, sayılarını duydum. Görümümde atları

��

476 Esinleme, 6/13-17. 477 Esinleme, 8/1-13.

�

�

93

ve atlara binmiş olanları gördüm. Atlılar, ateş, gök, yakut ve kükürt renginde göğüs

zırhları kuşanmıştı. Atların başları aslan başına benziyordu. Ağızlarından ateş, duman

ve kükürt fışkırıyordu. İnsanların üçte biri bunların ağzından fışkıran ateş, duman ve

kükürtten, bu üç beladan öldü. Atların gücü ağızlarında ve kuyruklarındadır. Yılana

benzeyen kuyruklarının başları vardır ve bunlarla ıstırap verirler. Geriye kalan insanlar,

yani bu belalardan ölmemiş olanlar, kendi elleriyle yaptıkları putlardan dönüp tövbe

etmediler. Cinlere ve göremeyen, işitemeyen ve yürüyemeyen altın, gümüş, tunç, taş ve

tahta putlara tapmaktan vazgeçmediler. Adam öldürmekten, büyü yapmaktan, cinsel

ahlaksızlık ve hırsızlıklarından da tövbe etmediler.”478

“Yedinci melek borazanını çaldı. Gökten gelen yüksek sesler şöyle diyordu: ‘Dünyanın

egemenliği, Rabbimizin ve onun mesihinin oldu. Ve sonsuza dek egemenlik sürecek.’

”479

Değerlendirme

Âhir zamanda ehl-i beyt’ten çıkıp dini güçlendirecek, adaleti getirecek, Müslümanların

kendisine tabî olacağı, İslam memleketlerine hâkim olacak, bozulan, fesada uğrayan ve

mü’minlerin özellikle maddi sıkıntılar içinde bulunduğu dünyayı ıslah edecek, halkı

bolluk ve refaha kavuşturacak olan kişiye Mehdî denmektedir. Hadislerde Mehdî

kavramının yanında bir adam, ehl-i beytimden, ismi ismime babasının ismi babamın

ismine uygun bir adam480, ehl-i beytimden bir adam,481 Hasan’ın neslinden bir adam,482

nehrin ötesinden bir adam483 gibi farklı ifadeler kullanılmıştır.

Kitab-ı Mukaddes’te ki Mesih anlayışı ile Mehdî arasında benzerlikler vardır. Ortaya

çıkmadan önceki siyasî, ictimadî, iktisadî şartlar ikisinde de ortaktır. Yahudiler de ve

Hıristiyanlar da Mesih, inanç esaslarındandır. Mesihle ortak özellikler taşıyan Mehdî

düşüncesi zamanla bazı İslam mezhepleri tarafından itikâdîleştirilmiştir.484

��

478 Esinleme, 9/7-21. 479 Esinleme, 11/15. 480 Tirmîzî, Fiten 52; Ebû Davud, Mehdî 1. 481 İbn Mace, Fiten 34. 482 Ebû Davud, Mehdî 1. 483 Ebû Davud, Mehdî 1. 484 Mehdî düşüncesinin itikadîleşme süreci ile ilgili olarak bkz. Hakyemez, ‘Mehdî Düşüncesi’, GÜÇİFD, 2004,1, c. III, sayı: 5, ss. 127-144.

�

�

94

Hadislerin varyantlarında Senedlerinde problem olduğu gibi metinlerinde de tenkid

prensipleri açısından problemler vardır. Mehdî’nin kimliği ile ilgili farklı lafızlar

zikredilmektir. Mehdî’nin hükmedeceği süre ile ilgili olarak da çelişkiler söz

konusudur.

Kaynaklarımız da Mehdî ile ilgili farklı görüşlerin ifade edildiği görülmektedir. Mehdî’

nin geleceğini ve rivayetler de haber verilenlerin tamamını gerçekleştireceğini,485 mehdî

beklemenin fıtrî olduğunu dolayısıyla bu ihtiyacın karşılanması gerektiğini,486 bu

hadislerin içersinde sahih, zayıf ve uydurma olanların bulunabileceğini ancak tevilinin

iyi yapılması gerektiğini söyleyerek bu fikri savunanlar bulunmaktadır.487 Buna karşılık

Mehdî ile ilgili rivayetlerin çoğunluğunun tartışmalı olup tutarsızlıklarla dolu olduğu,

siyasî olan bir mesele zamanla dînî bir şekil almıştır.488 Bir kısım rivayetlerin Kur’an ve

Sünnetle telafisinin mümkün olmadığını bu düşüncenin İslam toplumuna büyük zararlar

verdiğini bu kurtarıcı Mehdî inancını İslam’ın değil kültürün ödünç aldığını, Kur’an

varken Mehdi’ye ihtiyaç bulunmadığını Mehdi beklemenin bir inanç esası olarak

benimsenmesinin mümkün olmadığını belirtenler de bulunmaktadır.489 Sonuç olarak

Mehdî ile ilgili rivayetler, ya ravilerin kendi inanç ve kültürlerini yansıtan ya da dinî,

içtimaî, iktisadî ve psikolojik baskı kurarak toplumda otorite kurmak isteyenlerin veya

onlara alet olanların sözleri olabilir. Bu sözler Hz. Peygamber’e (s.a.v.) mal edilerek

daha fazla güven sağlanması amaçlanmıştır. Âhir Zaman’da gelecek ve tebliği kıyamete

kadar geçerli olacak zatın Hz. Peygamber’e hayallerindeki olağanüstülükleri yaşayacak

müstakbel bir kurtarıcı beklentilerini muhafaza eden kimilerinin Kur’an’a aykırı da olsa,

bu görüşlerini İslam ile sentezleyerek, sürdürmeye çalışmalarının yanlışlığı açık bir

şekilde anlaşılmaktadır. Olağanüstü bir kurtarıcı beklemek Kur’an ve Hz Peygamber’in

felsefesine aykırıdır.

�

�

�

�

��

485 Kardâvî, Yusuf, Sünneti Anlamda Yöntem, çev. Bünyamin Erul, Rey Yayınları, Kayseri 1998, s.161-2. 486 Seyhan, Kıyamet Alâmetleri, s.211, Selman Kuzu, Mehdî, Deccâl, Mesîh, Merkür Yayınları, İst. 2001, s.207’den naklen. 487 Seyhan, Kıyamet Alâmetleri, s.211, İbrahim Bayraktar, Edebi ve İlmi Açıdan Hadis, Işık Yayınları, İzmir 1993, s.111-115’den naklen. 488 İlhan, Mehdîlik, s. 141,149. 489 İlhan, Mehdîlik, s. 140,141.; Fatiş Emrullah, Kur’an’da Hz. İsa, Net form, Kayseri 2000, s.195,197

�

�

95

J. Hadislerde Deccâl

Kurtarıcı Mehdi/Mesih’in karşısına konulan Deccâl şahsiyeti kıyamet alâmetlerinden

olarak fiten ve apokaliptikler de önemli bir yere sahiptir. Deccâl kelimesinin Süryanice

‘yalancı’ anlamına gelen daggala kelimesinden geldiği belirtilmektedir.490 Yalancı

anlamından ‘antichrist’ anlamına geçişin Yahudilik içinde gerçekleştiği ihtimali

üzerinde durulmaktadır.491 Fiten literatüründe de ‘Deccâl’ kelimesinin ‘kezzab’ ile

eşanlamlı olarak kullanıldığı rivayetler de bulunmaktadır.

Hadis kaynaklarımızda ki bazı rivayetler de ‘deccâl’in’ âhir zaman da geleceği,

yeryüzünde kırk gün kalacağı, ilahlık iddiasında bulunacağı, sonunda Hz. İsa tarafından

öldürüleceği;492 gözünün birinin kör olup ve alnında ‘kâfir’ yazılı olacağı493 ifade

edilmektedir. Yahudi asıllı İbn Sayyâd’ın da deccâl olabileceği;494 Temim ed-Dârî’nin

ıssız bir ada da ‘Cessâse’ adında ki bir hayvanın yardımıyla deccâl ile görüştüğü;495 otuz

civarında496 deccâl’in ortaya çıkacağı gibi farklı portreler çizilmektedir. Başka bir

rivayette de “Deccâl’in yanında su ve ateş bulunduğu, aslında ateşin soğuk, tatlı ve hoş

bir su, suyun ise ateş olduğu, bu nedenle Deccâl’e aldanarak tehlikeye atılmamak

gerektiği”497 belirtilmektedir. Deccâl ile ilgili hadisler ve değerlendirilmesi adı ile

müstakil bir çalışma Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde İhsan Yeğen

tarafından yüksek lisans tezi olarak yapılmıştır. Biz de Deccâl’le ilgili hadislerin

senedleri ile ilgili değerlendirmeleri o çalışmaya atfederek Kitab-ı Mukaddes’te

Deccâl’le ilgili ayetleri sunacağız.

�

K. Kitab-ı Mukaddes’te Deccâl

Eski Ahit’in Hezekiel, Yoel, Zekeriya ve Daniel kısımlarında Deccal’le ilgili olarak pek

çok tasvir bulunmaktadır. Bu bölümlerde ifade edilen söylemlerin ortak yönü, kötülük

güçlerinin Deccal öncülüğünde büyük bir plan yaparak kuzeyden İsrail’e saldırarak her

şeyi harap perişan edecek olmasıdır.

��

490 Paçacı, Mehmet, ‘Hadis’te Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyatı’, İslâmiyât I, s.45. 491 Rabin, Qumran, s.120’den naklen Mehmet Paçacı, ‘Hadis’te Apokaliptisizm’, s.45. 492 Buhari, Fiten/ 26-27; Müslim, Fiten/ 20; İbn Mace, Fiten/ 33. 493 Buhari, Fiten/ 26; Tirmizi, Fiten/ 56,60-61; İbn Hanbel, I/176, 182, 240; II/ 27, 33, 124, 149. 494 Buhari, Edep/ 97; Müslim, Fiten/ 19; Ebu Davud, Melâhim/ 16; Tirmizi, Fiten/63. 495 Müslim, Fiten/ 24; Ebu Davud, Melahim/ 4. 496 Buhari, Fiten/ 25; Müslim, Fiten/18; Ebu Davud, Melahim/ 16; İbn Hanbel, V/16. 497 Buhari, Fiten/ 26; Müslim, Fiten/ 20; Ebu Davud, Fiten/ 1, 14.

�

�

96

“Bundan sonra gece rüyetlerinde gördüm ve işte korkunç ve ürkünç ve çok zorlu

dördüncü bir canavar: ve büyük demir dişleri vardı. Yutuyor ve parçalıyor ve artakalanı

ayakları ile çiğniyordu. Ve kendisinden önceki canavarların hepsinden farklı idi. On

boynuzu vardı. Boynuzlara iyi baktım ve işte onların arsından başka bir boynuz. Bir

küçüğü çıktı ve evvel ki boynuzlarından üçü onun önünden söküldü. Ve işte bu

boynuzda insan gözleri gibi gözler ve büyük şeyler söyleyen bir ağız vardı.”498

“Ve on boynuza gelince, bu krallıktan on kral çıkacaktır. Ve onlardan sonra bir başkası

çıkacaktır ve öncekilerden farklı olup üç kral düşürecektir. Ve yüce olana karşı sözler

söyleyecek ve yüce olanın mukaddeslerini hırpalayacaktır. Zamanları ve şeraiti

değiştirmeyi tasarlayacak ve bir vakte ve vakitlere ve yarım vakte kadar onun eline

verileceklerdir.”499

“Ve sonun vaktinde cenup kralı onunla çarpışacak ve ona karşı şimal kralı cenk

arabaları ile atlılarla ve çok gemilerle kasırga gibi gelecek ve memleketlere girecek ve

basıp geçecek”500

“Ve daimi yakılan takdime’nin kaldırıldığı, harp edici mekruh şeyin dikildiği vakitten

başlayarak bin iki yüz doksan gün olacak”501

Deccal’ın, Hıristiyanlıkta, “Âhir Zamanda zuhur edecek düşman, fesat adam,

helakoğlu” şeklinde tanıtılmakta kıyametin bir alâmeti olduğuna inanılmaktadır.

“Gökte savaş oldu. Mikail ve melekleri ejderhaya karşı savaştılar. Ejderha kendi

melekleri ile birlikte karşı koydu ama gücü yetmedi. Bu yüzden gökteki yerlerini

yitirdiler. Büyük ejderha, iblis ya da şeytan diye adlandırılan ve tüm dünyayı saptıran o

eski yılan melekleri ile birlikte yeryüzüne atıldı.”502

“Ejderha yeryüzüne atıldığını görünce, erkek çocuğu doğuranı kovalamaya başladı.”503

��

498 Daniel, 7/ 7-8. 499 Daniel,7/24-25. 500 Daniel,11/40. 501 Daniel,12/11. 502 Esinleme, 12/7-9 503 Esinleme, 12/13.

�

�

97

“Bunun üzerine ejderha kadına öfkelendi. Kadının soyundan geriye kalan ve tanrının

buyruklarını yerine getirip İsa’ya olan tanıklıklarını sürdürenlerle savaşmaya gitti.”504

“Kimse sizi hiçbir şekilde aldatmasın. Çünkü imandan dönüş başlamadıkça mahvolacak

olan o yasa tanımaz ortaya çıkmadıkça o gün gelmeyecektir. O adam, Tanrı diye tapılan

ya da anılan her şeye karşı gelerek kendini hepsinden yüce göstererek hatta Tanrı’nın

tapınağına da oturup kendisini Tanrı ilan edecektir. Bundan sonra Rab İsa’nın, ağzından

çıkan solukla öldüreceği, gelişinin görkemi ile yok edeceği o yasa tanımaz adam ortaya

çıkacak .”505

“O, her türlü mucizede, yanıltıcı belirtilerle harikalarda ve mahvolanları aldatan her

türlü kötülükte sergilenen şeytanın etkinliği ile gelecek, mahvolanlar, gerçeği sevmeye

ve böylece kurtulmaya yanaşmadıklarından mahvoluyorlar.”506

“Şunu bil ki, son günlerde çetin anlar olacaktır. İnsanlar kendilerini seven, para

düşkünü, övüngen, kibirli, küfürbaz, anne-baba sözü dinlemez, nankör, kutsallıktan ve

sevgiden yoksun, uzlaşmaz, iftiracı, özünü denetleyemeyen, azgın ve iyilik düşmanı

olacaklar.

Hain, aceleci, kendini beğenmiş, Tanrı’dan çok eğlenceyi seven Tanrı yolundaymış gibi

görünüp bu yolun gücünü inkâr edenler olacaklar. Böylelerinden uzak dur.”507

Değerlendirme

Deccal, Âhir Zaman’da ortaya çıkıp göstereceği harikulâde olaylar sayesinde insanları

sapıklığa sürükleyecek, fitne ve fesadı yayacak, kıyametin büyük alâmetlerinden

sayılan, Hz İsa tarafından öldürüleceği ifade edilen kişi olarak tanımlanmaktadır.508

İslam’daki Deccâl düşüncesinin gelişmesinde çeşitli sebepler etkili olmuştur. Bu

düşüncenin hemen hemen her toplumda bulunması ve kutsal kitapların bazılarında bu

düşünceyi doğrudan ya da dolaylı olarak işaret eden ifadelerin yer alması, Deccâl

düşüncesinin evrensel boyutunu göstermektedir. ��

504 Esinleme,12/17. 505 II. Selaniklilere Mektup, 2/3-4. 506 II. Selaniklilere Mektup,2/8-10. 507 II. Timoteus,3/1-5. 508 Demirci, Kürşat, “Deccâl”, DİA, IX, İstanbul 1994, s, 66.

�

�

98

Yahudiler kıyamete yakın bir zamanda yeryüzünü fesada verecek, bozgunculuk yapacak

bir varlığa inanmaları ve o bozgundan sonra yeryüzünü eski haline getirecek, Yahudi

birliğini sağlayacak ve onları dünyaya hâkim kılacak bir kurtarıcıya inanıyorlardı.509

Hıristiyanlar da, Yahudilerdeki düşünceye benzer bir inancı taşıyorlardı. Hz.İsa’nın

gökten inmesinden önce Deccâl’in geleceğini belirtmişlerdir. Onlara göre Deccâl,

Hz.İsa’nın koymuş olduğu hükümleri kaldırmaya çalışacak, insanları kandırarak

kendisinin Mesih olduğunu iddia edecek yeryüzünde fitne ve fesadın sembolü olacak ve

insanları haktan saptırıp gerçek Mesih’e düşman etmeye çalışacaktır.510

Bu nedenle, kutsal kitabın hemen başlangıcında Hz. İsa ümmetini uyarır ona

inanmamaları gerektiğini, ona karşı dikkatli olmalarını ve tedbir almalarını söyler.511

Sonuç olarak, zikredilen çalışmadaki verilerde göz önünde bulundurulduğunda, isnat

açısından bazı rivayetlerde sika olmayan ravilerin olduğu, bunların şahsi ictihatlarını

metinlere karıştırma ihtimallerinin bulunduğu ve bazı rivayetlerde İsrailiyat

belirtilerinin sezildiği sonucuna varılmaktadır. Hadislerle Kitab-ı Mukaddes’te

Deccâl’in gelişi ayrı bir fitne olayı olarak görülmektedir. Deccâl’in yalancılığı ve

olağanüstü güçleri hadisler de ve Kitab-ı Mukaddes’te ortak bir karakterdir. Ayrıca

Deccâl’in şahsına ait özellikleri açıklayan rivayetlerde de bulunmaktadır. Kızıl ve ya

beyaz tenli, kısa boylu veya cüsseli şeklinde tanıtılması da ortak noktalardandır.

Bunlardan başka, bir taraftan Deccâl’in ilahlık iddiasında bulunacağı belirtilirken diğer

taraftan alnında kâfir yazısının mevcut olacağı ve herkes tarafından okunacağının ifade

edilmesini de akılla bağdaştırmak mümkün görülmemektedir. Allah’a iman etmekle

sorumlu tutulan insanoğlunu saptırması için Deccâl’e peygamberler den çok üstün

özellikler verilmesinin, hem ilahi hikmete hem de kıyamete kadar kâinatta sürüp

gidecek Allah’ın koyduğu yol ve yönteme aykırı olduğu ortadadır. Dolayısıyla bu

rivayetlere ihtiyatla yaklaşılması ve Deccâl ile ilgili yorum yapılmaya çalışılırken bütün

bu hususların göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

��

509 Daniel,8;İhsan, Yeğen, Deccâl İle Hadisler ve Değerlendirilmesi, EÜSBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2002, s,8. 510 Matta 25.; Selaniklilere II. 511 Markos 13, Matta 24.

�

�

99

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Kıyamet alametleri ve geleceğe yönelik haberlerle ilgili olarak Kitab-ı Mukaddes ile

hadisler arasında gerek muhteva gerekse üslup bakımından benzerlikler söz konusudur.

Bu durum Hz. Peygamber (s.a.v)’e dayandırılan fiten rivayetlerinin sıhhati sorununu

ortaya çıkarmaktadır. Bu sözleri Hz. Peygamber (s.a.v) söylemiş midir? Yoksa bu sözler

ona atfedilen sözler midir? Hz. Peygamber (s.a.v) söylemiş ise bu benzerlikler nasıl

açıklanacaktır? Bu sözleri Hz. Peygamber (s.a.v) söylememişse kimler, ne zaman ve ne

amaçla söylemişlerdir?

Ele aldığımız konu çerçevesinde bu ve benzeri sorulara bir anda cevap vermek kolay

olmamaktadır. Ancak çalışmalarda bazı verilerin göz önünde bulundurulması

gerekmektedir. Öncelikle Yahudi ve Hıristiyan dini kültürünün zaman açısından

Müslüman kültüründen önce olduğu gerçekliğini göz önünde bulundurmamız

gerekmektedir. Bu zamansal öncelik ehli kitap kültürünün kendi ürünlerini Müslüman

dini kültürünün kullanımına bir şekilde sunmuştur. Doğal olarak eski ve baskın kültür

etkisini bir şekilde yaratabilecek bazı yolları kendisine açmıştır.

Apokaliptik edebiyat ilk günlerden itibaren kendisinden sonra ortaya çıkan fiten

edebiyatını etkilemiştir. Çünkü Hz. Peygamber (s.a.v) ‘den çok önce oluşan bu edebiyat

Sami dillerine ve Sami olmayan Slavca ve Ermenice gibi dillere de çevrilerek geniş bir

coğrafyaya yayılma imkânı elde etmiştir. Arabistan yarımadasına da Yemen’den geçiş

sağlanmıştır. Daha sonra Yemen ve Habeşistan Bölgesini ele geçiren Müslüman Araplar

bu kültürel birikimlere mirasçı olmuşlardır. Zamanla ortaya çıkan iç savaşlar ve yaşanan

büyük acılar Apokaliptik edebiyatın içerisinde bulunan unsurları tekrar harekete

geçirmiş, söylemler güncellenerek ve geliştirilerek tekrar kullanıma sunulmuştur.

Fiten hadislerin Hz. Peygamber (s.a.v)’e atfedilmesi zamanı ile ilgili olarak fitne

dönemi (iç savaş) olduğu görüşü ifade edilmektedir. Bu dönemde farklı gruplar kendi

konumlarını ve iddialarını desteklemek için çeşitli söylemlere ihtiyaç duymuşlar ve

bunun içinde Hz. Peygamber (s.a.v)’in otoritesini kullanmışlardır.

Hadislerde ve Kitab-ı Mukaddeste belirtilen kıyamet alâmetleri ve gelecek haberlerinde

hem fizikî ve toplumsal alanda hem de kişisel dini tutum ve yaşayışa kadar geniş bir

�

�

100

alanda yıkım ve yozlaşma görüleceği ifade edilmektedir. İnsanlığın bu zaman diliminde

maruz kalacağı değişimler ve olaylara karşı kendi inananlarını dikkatli ve uyanık

olmaya çağırmaktadırlar.

Kitab-ı Mukaddeste ki kıyamet alâmetleri ve gelecekle ilgili haberler sadece

belirtilmiştir. Eski Ahit içersinde, Daniel ve sonraki kitaplarda belirtiler ve haberler

ağırlıklı olarak işlenmektedir. Yeni Ahit içersinde de Matta bölüm 24 ve Markos

bölüm13’te İsa Mesih’in tekrar gelişinden önce olacaklar haber verilmekte, insanların

hazırlıklı ve dikkatli olmaları istenmektedir. Diğer kitapların içersinde ve özelliklede

esinlenme (vahiy) kitabı içersinde alâmetler ve gelecek haberleri konusu mensuplarına

haber verilmektedir. Günümüzde gerek Kitabı Mukaddes araştırıcıları gerekse de İsa

Okulu araştırıcıları bu kaynaklar üzerinde ciddi çalışmalar yapmaktadırlar. Kıyamet

alâmetleri ve gelecekle ilgili haberler konusunda da bu araştırıcıların değerlendirmeleri

gerek metin tenkidi açısından gerekse de yaptıkları yorum açısından çok iyi takip

edilmesi gerekmektedir.

Hadisler İslam’ın ikinci kaynağıdır. Birçok konu da Müslümanlar açıklayıcı bilgiyi

hadislerden almaktadırlar. Kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda en temel

bilgi kaynağı da hadislerdir. Çünkü Kur’an da kıyametin varlığı kesin olarak haber

verilmekle beraber zamanı ve alâmetleri hakkında bilgi verilmemektedir. Fiten ve

Melahim hadislerin de Hz. Peygamber (s.a.v)’in vefatından kıyametin kopacağı ana

kadar fert ve toplum bazında meydana gelecek bazı olaylar zikredilmektedir. İslam

âlimleri zamanı, mekânı, tarihi kesin hatlarla belirlenen gelecek olaylarından bahseden

rivayetleri ihtiyatla karşılamışlardır. Hatta bir kısım İslam âlimleri bu haberleri o dönem

de cereyan eden ictimâî, siyasî ve dinî hareketlerin bir yansıması olarak görmüşlerdir.

Bu tür haberlerin sahihliği konusun da mümkün mertebe ihtiyatlı ifadeler kullanması ve

ihtilafı giderilmeyen bir hadisin bir başkası tarafından da makul ve ilmî ölçüler

çerçevesin de değerlendirilebileceği unutulmamalıdır. Fiten ve melahimle ilgili

rivayetler hadis açısından problemli bir sahadır. Diğer bilim dallarının verilerine ihtiyaç

duyulan bir alandır. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar da bu husus dile getirilmektedir.

Hadis ilmi için rivayet edilen metin kadar rivayetin bize kadar ulaşmasını sağlayan

ravilerinde güvenilirliği çok önemlidir. İncelediğimiz rivayetlerin ravileri ve metinleri

ile ilgili değerlendirmeleri ilgili bölümlerde yapılmıştır. Hadislerde zikredilen kıyamet

�

�

101

alâmetleri ve gelecek haberleri ile Kitab-ı Mukaddeste ki belirtiler arasında ortak olanlar

vardır. Ancak benzer olanlarından yola çıkarak hadislerin kaynağının İsrailiyat

olduğunu iddia etmek Hz. Peygamber (s.a.v)’in hassasiyetlerine ve tarihi gerçekliklere

aykırıdır. Çünkü Hz. Peygamber; Yahudilerin, Hıristiyanların ve diğer dinlerin

uygulama ve geleneklerinden farklı davranmaya özen göstermiştir. Örneğin

Müslümanlara namaz zamanını duyurmak için sunulan seçeneklere farklı dinleri

çağrıştırdığı için karşı çıkmıştır. Hz. Ömer’in kendisi için Tevrat’tan bölümler

yazdırması ve okumasından razı olmadığının göstergesi olarak yüzünün kızarması,

Selman-ı Farisi’nin Tevrat’ta yemekten sonra ellerin yıkanması gerektiğinin yazdığını

haber verdiğinde Müslümanların yemekten öncede sonrada ellerini yıkadıklarını

belirtmesi bunun göstergesidir.

Hz. Peygamberin kıyamet alâmetleri ve gelecekle ilgili açıklamaları kendisine

bildirildiği kadarı ile olmuştur. Onun gayb bilgisinin nerede başlayıp nerede bittiğini

söylemek oldukça zordur. Kaldı ki Hz. Peygamberin görevi Allah tarafından kendisine

bildirilenleri tebliğ etmektir. Gayb âleminin sırlarını açıklamak değildir. Hz.

Peygamberin kıyamet alâmetleri ve gelecekle ilgili söylediği genel hükümler ifade eden

bazı sözlerini vahiy alamadan kendi değerlendirmesi ile yapmıştır. Bu değerlendirmeye

basîreti, firâseti, tecrübesi ve sağlam muhakeme yeteneği sonucunda ulaşmıştır. Hz.

Peygamberin kıyamet alâmetleri ve gelecekle ilgili verdiği haberler gerek vahiy yoluyla

bildirilmiş olsun gerekse de kendi üstün basireti ve sağlam muhakeme yeteneği ile

bildirdikleri olsun; bu haberlerin sağlam olanların evrensel boyutta değerlendirilmesi

gerekmektedir. Kendisinden sonra kıyamete kadar geçen sürede gelecek olan insanları

ve toplumları iman, ibadet, ahlak ve muamelatla ilgili uyarmakta ve dikkatli olmaya

davet etmektedir.

Hz. Peygamber (s.a.v.)’in kıyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda ki

uyarılarında bir durum tespiti söz konusudur: Bunlar, insanın yaratılışında bulunan ve

insan psikolojisini tahlil eden, insandaki kötü meziyetleri iyiye çevirmeye amaçlayan

tespitlerdir. İnsandaki bu iyi meziyetler ortaya çıkarıldığı sürece de toplumda olabilecek

her türlü olumsuzluğun önüne geçilebileceğinin ifadesidir. İnsanda ki bu fıtri

özelliklerin kıyamete kadar devam edeceğinin ifadesidir. Bundan dolayı kıyamete kadar

olan süre içinde ortaya çıkabilecek fitnelerin yaygınlaşıp insanlığa daha çok zarar

�

�

102

vermemesi ve fitne ateşinin etkisiz bir halde sönmesi için insanların dikkatleri

çekilmektedir.

Kur’an’da ve Hadisler de geçen Ye’cüc ve Me’cüc’ün cinsiyetleri, mekânları ve

zamanları tayin edilmemekte, sadece bir vasıf olarak yeryüzünü ifsat edenler

manasınadır. Kötülüğü önlemek için her türlü engellemelere, çarelere bas vurulması

gerekmektedir. Bazı müelliflerin Ye’cüc ve Me’cüc’ü bazı toplumlara hasretmesi doğru

bir yaklaşım değildir. Bu yaklaşım ilmî bir hakikat değildir.

İslam’da ki deccal düşüncesi ile Ehl-i Kitab’ta anlatılanlar ortaktır. Ancak İslam’daki

düşüncenin tamamen Yahudi ve Hıristiyanlardan aktarıldığı düşüncesi doğru değildir.

Deccal konusunda her iki kaynakta sembolik anlatım söz konusudur. Sembolik anlatım

yolu ile de duygulara hitap edilerek insanlara daha kolay tesir edilebilmektedir. Bu

nedenle sembolik anlatım, dinleyenlerin zihnin de hayallerle canlanarak daha net bir

şekilde belirmekte ve akılda daha kalıcı olmaktadır. Bu insanın genel psikolojik durumu

ile ilgilidir. Deccal konusun da Yahudi ve Hıristiyan kültürlerinden bir etkileşimin

olması mümkündür. Ancak deccal anlayışlarının arka planlarının iyice araştırılması,

yabancı unsurların etkileri doğru tespit edilmelidir. Bunun için bu konu da İslam Tarihi,

Tefsir ve Dinler Tarihi ile ilgili çalışmalara da ihtiyaç vardır.

Mehdî ile ilgili rivayetlerin çoğunluğunun zayıf olması sebebi ile bu rivayetleri o

dönemde gerçekleşen sosyal, siyasî ve dinî hareketlerin bir sebebi olarak görmek

gerekmektedir. Mehdî ile ilgili rivayetler de gerek sened gerekse metin üzerinde

bilimsel bir çalışma yapmadan yapılan değerlendirmeler yanlış sonuçlara götürebilir.

Bunun sonucunda da toplumda Mehdî ile ilgili olarak yanlış değerlendirmelere ve

beklentilere sebep olunmaktadır.

Güneşin kıyamet kopmadan önce batıdan doğacağıyla ilgili verilmek istenen mesaj

evren için mutlak sonun olduğunu vurgulamaktır. Bu ifade ile tövbelerin kabul edileceği

son sınara işaret edilmektedir. Bu durum insanın kendi yaşamında da göz önünde

bulundurması gereken gerçekliktir.

Kıyamet alâmetleri konusu geniş kapsamlı ve derinliği olan bir konudur. İncelememiz

de sınırlı sayıda hadisleri ele aldık. Bu konu ile ilgili değerlendirme yaparken ihtiyatlı

yaklaşılması gerekmektedir. İsrailiyât türü bilgilerden etkileşimin olacağı ihtimali

�

�

103

unutulmayarak sosyal, dinî, ekonomik ve kültürel etkileşimler göz önünde

bulundurulmalıdır. Tutarlı bir değerlendirme için İslam Tarihi, Dinler Tarihi ve Tefsir

alanlarında yapılacak çalışmalara da gereksinim vardır.

Sonuç olarak, Kıyamet alâmetleri ile ilgili rivayetlerde zayıf ve uydurma olanlar

Mesihiyât ve İsrailiyât etkisi ile sahih hadislerin ifade ettiği manaları geride

bırakmışlardır. Bu durum gerek İslam’ın gerekse de hadislerin yanlış anlaşılmasına ve

yorumlanmasına sebep olmuştur. Bunun için bu alanla ilgili toplumumuzda doğru bilgi

ve anlayışın oluşturulabilmesi için ön yargı ve kabulden uzak bilimsel çalışmalara

ihtiyaç vardır. Kaynakların incelenmesin de mümkün mertebe ihtiyatlı ifade kullanmak,

ayrıntıları ve en küçük ihtimalleri bile göz ardı etmeme dikkat ve titizliğinin,

bilimselliğin bir sonucu olduğu unutulmamalıdır. v’allâhu a’lem.

�

�

104

KAYNAKLAR

Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli; Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007.

Klasik Hadis kitapları.

Kitâb-ı Mukaddes, Eski ve Yeni Ahit; Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul 2006.

İncil, Yeni Yaşam Yayınları, İstanbul 1995.

Adam, Baki; Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, Pınar Yayınları, İstanbul 2002.

_____, “Tevrat’ın Tahrifi Meselesine Müslüman ve Yahudi Cephesinden Bir Bakış,”

AÜİFD, c.36, s. 359-404, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/781/10030.pdf

Altuntaş, Süleyman; Kıyamet Alâmetleri (On Alâmeti Bir Arada Zikreden Rivayetlerin

Tahlili) AÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.

Atasagun, Galip; “Hıristiyanlıkta Kıyamet Alâmetleri Ve Dünyanın Sonu”, SÜİFD. c.

8,s. 111.

_____, Hıristiyanlıkta Dünyanın Sonu ve Ahiret Kavramı, SÜSBE, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, Konya 1989.

Aydemir, Abdullah; Tefsirde İsrailiyât, Beyan Yayınları, İstanbul 2000.

Aydın, Mahmut; Tarihsel İsa İmanın Mesih’inden Tarihin İsa’sına, Ankara Okulu

Yayınları, Ankara 2002.

Batuk, Cengiz; “Kıyameti Beklerken: Hıristiyanlıkta Kıyamet Beklentileri ve Rus

Ortodoks Kilisesindeki Yansımaları”, HÜİFD,2008/2, c.7, sayı 14, s.5-36.

_____, Tarihin Sonunu Beklemek, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.

Baybal, M.Sami; İslam Kaynaklarına Göre Hz. İsa’nın Akıbeti Meselesi, SÜSBE

Doktora Tezi, Konya 1999.

Berzenci, Muhammed b. Resul el-Hüseyni; Kıyamet Alâmetleri, çev. Naim Erdoğan,

Pamuk Yayıncılık, İstanbul 2002.

Bıyık, Mustafa, “Hıristiyan Teolojisinde Deccâl ve Ye’cüc-Me’cüc Kavramları Üzerine

Bir Değerlendirme”, HÜİFD, 2007/1, c.VI, s.XI, ss.53-79.

http://www.ilaf.hitit.edu.tr/sayi11/makale3.pdf

Biçer, Ramazan; İslam Kelamcılarına Göre İncil, Gelenek Yayınları, İstanbul 2004.

�

�

105

Cerrahoğlu, İsmail; Tefsir Usulü, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.

_____, “Oryantalizm ve Batıda Kur’an ve Kur’an ilimleri Üzerine Araştırmalar”,

AÜİFD, c.XXXI, s.95-136,

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/775/9902.pdf

_____, “Ye’cüc-Me’cüc ve Türkler”, AÜİFD,c.XX, s.98-125.


Çelebi, Ahmet; Mukayeseli Dinler Açısından Yahudilik, çev. Ahmet M. Büyükçınar,

Ömer F. Harman, Kalem Yayınevi, İstanbul 1973.

Durmuş, Mehmet Ali, Haberlerin Ağında Mehdi, Anlam Yayınları, Ankara 2003.

Ertürk, Mustafa; Metin Tenkidi (Gayb ve Fiten Hadisleri Örneği), Fecr Yayınları,

Ankara 2005.

Fatiş, Emrullah, Kur’an’da Hz. İsa (Doğumundan Ölümüne), Net Form Ofset, Kayseri

2000.

Faiz, Ahmet; Fi Zilali’l-Kur’an’da Kıyamet ve Alâmetleri, çev: Veli Ulutürk, Uysal

Kitabevi, Konya 1993.

Fazlurrahman; İslam, çev. Mehmet Dağ, Mehmet Aydın, Selçuk Yayınları, Ankara

1993.

Fığlalı, Ethem Ruhi; “Mesih ve Mehdî İnancı Üzerine”, AÜİFD, c.XXV, s.179-214.

Goldziher, Ignaz; “Hadis Kültüründe Yer Alan İncil Parçaları” çev. Sami Şahin,

CÜİFD, XII/1-2008, s.487-493,

http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/1667.pdf

_____, “Hadis’te Yeni-Eflatuncu ve Gnostik Unsurlar,” çev. Ömer Özsoy, AÜİFD,

c.XXXVI, s.405-421, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/781/10031.pdf

Gündüz, Şinasi; Hıristiyanlık, İsam Yayınları, İstanbul 2006.

Güner, Osman; Resulullah’ın Ehl-i Kitapla Münasebetleri, Fecr Yayınları, Ankara

1997.

Hakyemez, Cemil, “Mehdî Düşüncesinin İtikadileşmesi Üzerine”, GÜÇİFD, 2004/1,

c.III, S.V, ss.127-144, http://www.ilaf.hitit.edu.tr/sayi5/makale7.pdf

Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi,

�

�

106

Harman, Ömer Faruk; “Kitab-ı Mukaddes”, DİA. c.XXVI, s.75-76.

Hatiboğlu, İbrahim; “İsrailiyat”, DİA, İstanbul 2001, c.XXIII, s.195-199.

İbn Ebî Hâtim er-Razî, Kitabu’l-Cerh ve’t-Ta’dil, I-X, Beyrut 2002.

İbn Hacer el-Askalânî, Lisânu’l-Mizan, I-VII, Beyrut 1971.

_____, Takrîbu’t-Tehzîb, I, Daru’l-Reşid, Suriye 1986.

_____, Tehzîbu’t-Tehzîb, I-XII, Daru’l-Fikr, Beyrut 1984.

İbn Haldun, Mukaddime I-II (çev: Zakir Kadirî Ugan), MEB Yayınları, İstanbul 1988.

İbn Manzur, Ebû’l-Fadl Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-‘arab, I-XV,

Beyrut trs.

İlhan, Avni, Mehdîlik, Beyan Yayınları, İstanbul 1993.

İslam Han, Zafer; “Talmut’un Doğuşu ve Yahudiler Üzerindeki Tesiri”, çev. Mehmet

Aydın, AÜİFD, c. XXV, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/771/9809.pdf

Karacabey, Salih; “İsrailiyatı Belirleme Kriterleri Çerçevesinde İlahi Mesajın Birliği

Meselesi”, UÜİFD, Bursa 2003, c.12/1, s.71-104,

http://kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/ilh/2003-12(1)/M4.pdf

Kaufmann, Francine; Eisenberg, Josy; “Yahudi Kaynaklarına Göre Yahudilik”

çev.Mehmet Aydın, AÜİFD c.XXIX, s.267-283.


Kırbaşoğlu, M. Hayri; Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2002

_____, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2000.

Kızıl, Fatma; Oryantalistlerin Hadislerin Menşeini Tespite Yönelik Yöntemleri,

UÜSBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2005.

Koçkuzu, Ali Osman; Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1983.

Kuzgun, Şaban; Dört İncil Farklılıkları ve Çelişkileri, Metinler Matbaacılık, İstanbul

1991.

Malkoç, Mehmet; Klasik Dönem Maturidiyye’de Kıyamet ve Ahiret, MÜSBE

Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009.

Mesih’i Beklerken, editör Ali Coşkun, Rağbet Yayınları, s.129-134.

�

�

107

El-Mizzi, Ebû’l-Haccac Yusuf, Tehzibu’l-Kemal fi Esmai’r-Rical, I-XXXV, Bağdat

1985.

Öz, Mustafa, İmamiyye Şiasında Onikinci İmam ve Mehdî İnancı, Marmara Üniversitesi

İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul 1995.

Özdemir, Veysel; “Abdullah b. Amr’ın İsraili Rivayetleriyle Meşhur Ravilerle

İlişkisinin Boyutları”, FÜİFD, Elazığ 2008, c.13/1, s.207-225,

http://ilahiyat.firat.edu.tr/Makaleler/13-1_2008/13.pdf

Özkan, Rafet; Kıyamet Tarikatları(Yeni Dini Hareketler),IQ Yayıncılık, İstanbul 2006.

Özsoy, Ömer; Güler, İlhami, Konularına Göre Kur’an, Fecr Yayınevi, Ankara 1998.

Paçacı, Mehmet; Kutsal Kitaplarda Ölüm Ötesi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.

_____, “Hadis’te Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyatı”, İslâmiyât, c.1(1998), sayı.1,

ss.35-53.

Polat, Salahattin, Hadis Araştırmaları –Tarih, Usul, Tenkid, Yorum-, İnsan Yayınları,

İstanbul trs.

_____, “Çok anlamlı, çok boyutlu ve Disiplinler arası Bir Kavram: Metin Tenkidi”,

Hadis Tetkikleri Dergisi, c.VI, s.I (2008) ss.7-28.

Polat, Salahattin; Nazlıgül, Habil; Doğanay, Süleyman, Hadis Araştırma ve Tenkit

Klavuzu, İFAV Yayınları, İstanbul 2008.

Said, Edward; Oryantalizm –Sömürgeciliğin Keşif Kolu- çev. Selahaddin Ayaz, Pınar

Yayınları, İstanbul Trhs.

Sarıkçıoğlu, Ekrem,”Mehdî”,DİA. c.XXVIII, s.369-371.

_____, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Otağ Yayınları, İstanbul 1983.

Sarıtoprak, Zeki, “İslam Kelamı Açısından Kıyamet Alâmetleri”, Yeni Ümit Dergisi,

c.IV, s.XXVII (1995), ss.10-13.

Seyhan, Ahmet Emin, Hadislerde Kıyamet Alâmetleri (Envaru’l-Aşikin Örneğinde)

Tuğra Ofset, Isparta 2006.

Şimşek, Halil İbrahim, “Kıyamet ve Alâmetlerinin Tasavvufi Tecrübe Açısından

Yorumlanışı”, Tasavvuf /İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi Yıl:8 (2007),

�

�

108

s.XIX, ss.123-142,

http://www.tasavvufdergisi.net/index.php?bolum=ayrinti&no=556

Tanyu, Hikmet; “Yahudiliğin Kutsal Kitapları Ve Esasları”, AÜİFD, c.XIV, ss.95-124,


Taşbolotov, Aziz; Ye’cüc ve Me’cüc Hakkındaki Hadislerin İsnad ve Metin Açısından

Tahlili, Yüksek Lisans Tezi, A.Ü.S.B.E. Ankara, 2007.

Tekineş, Ayhan, Âhir Zaman ve Kıyamet Alâmetleri, Işık Yayınları, İstanbul 2009.

Topaloğlu, Bekir, “Kıyamet”, DİA, c.XXV, s.516-522.

Tümer, Günay “Âhir Zaman” DİA, c.I, s.542-543.

Tümer, Günay; Küçük, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1993.

Ukaylî, Ebû Cafer Muhammed b. Amr, Kitâbu’d-Du’afâi’l-Kebîr, I-IV, Daru’l-

Mektebetu’l- ‘ilmiyye, Beyrut 1998.

Umeri, Ekrem Ziya, “Oryantalizmin Sünnet ve Siyer İlmine Yaklaşım Tarzı”, çev. Adil

Yavuz, SÜİFD, Konya 2003, S.XVI, s.233-253.

Ünver, Mustafa, Tefsirde Öteki –Celaleyn’de İsrailiyat-, Sidre Yayınları, Samsun 2008.

Waardenburg, Jackques,”Mesih” DİA; c.XXIX, ss. 306-309.

Yavuz, Ömer Faruk, Kur’an ve Kıyamet, Marifet Yayınları, İstanbul 1999.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Kıyamet Alâmetleri”, DİA, Ankara 2002, c.XXV, s.522-525.

Yazıcı, Abdulbaki; Tevrat ve İncil’in İtikat Açısında Kur’an’a Arzı, Yayınlanmamış

Yüksek Lisans Tezi, EÜSBE, Kayseri 2007.

Yeğen, İhsan, Deccâl İle İlgili Hadisler ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek

Lisans Tezi, EÜSBE, Kayseri 2002.

Zehebî, Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-i’tidal fî nakdi’r-rical, I-IV, Beyrut trs.

_____, Tezkiratu’l Huffaz, I-IV,

Zehebi, Muhammed Hüseyin; Tefsirde ve Hadiste İsrailiyât, çev. Enbiya Yıldırım,

Rağbet Yayınları, İstanbul 2007

�

�

109

ÖZGEÇMİŞ

25.07.1973 tarihinde Kayseri’nin Yeşilhisar İlçesi Musahacılı Köyü’nde dünyaya

gelmiştir. İlkokulu köyünde tamamladı. Orta öğretimi Kayseri Develi İmam-Hatip

Lisesi’nde tamamlamıştır. 1992 yılında Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde

üniversite eğitimine başlayıp 1997 yılında mezun olmuştur. Adana İli Merkez Seyhan

ilçesinde Öğretmen Ayfer Doğruol İ.Ö.O’nda Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi öğretmeni

olarak görev yapmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır.

İletişim Bilgileri:

Ev Adresi : Toros Mh., Ahmet Satmaz Bul., 78103 sk., Bora Plaza B Blok, Kat 4,

No: 8, Çukurova/ADANA.

İş Adresi : Öğretmen Ayfer Doğruol İlköğretim Okulu, Pınar Mah., 59. sok,

Seyhan/ADANA.

Cep Tel : 0505 255 72 91.

kiyamet alâmetleri ve gelecek haberleri konusunda … · mesih ve mehdîliğini iddia eden...

Documents