Michael MannDemokrasinin Karanlk Yz

MichaelMann

3 o_n / s

GTQt

> O 3 7T 5T D3

/ S^ JD

i t h a k i

E3i l h a k i

Michael Mann, Los Angeles, California niversitesinde sosyoloji profesrdr. The Sources o f Social Power (Toplumsal ktidarn Kaynaklar, Cambridge, 1986, 1993) ve Fascists (Faistler, Cambridge, 2004) eserlerinden bazlardr.

Michael Mann

Demokrasinin Karanlk YzEtnik Temizlii Aklamak

eviren: Blent O. Doan

Demokrasinin K aranlk Yz: Etnik Temizlii Aklamak

Michael Mannzgn Ad: The Dark Side o f Democracy Explaining Ethnic Cleansing

thaki Yaynlar - 779

Kitap Editr: Mcsis Krkgil Yayna Hazrlayan: Ali akmak-Ahmet z

Redaksiyon: Foti Benlisoy Son Okuma: Ali akm ak

Kapak Tasanm: kr Karako Sayfa Dzeni ve Baskya Hazrlk: kr K arako

1. Bask, Haziran 2012, stanbul ISBN: 978-605-375-191-5

Sertifika No: 25001

Trke eviri: Blent O. Doan, 2012 Kapak Fotoraf AP Images, Yugoslavya Parlamentosu, Belgrad,

Michael Mann, 2005 thaki, 2012

Bu kitabn eviri haklar, Sandra Dijkstra Ajans ve Onk Ajans araclyla satn alnmtr.Her hakk sakldr.

thaki Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. ti.nin yan kuruluudur. Bahariye Cad. Dr. hsan nler Sok. Ersoy Apt. A Blok No: 16/15 Kadky - stanbul

Tel: (0216) 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34 ithaki@ithaki.com.tr - www.ithaki.com.tr - www.ilknokta.com

Kapak, Bask: Deniz Ofset Matbaaclk Gmsy Cad. Topkap enter, Odin Merkezi No: 403/2 Topkap-lstanbul

Tel: 0212 613 30 06 - Faks: 0212 613 51 97

N D E K L E R

NSZ .................................. ...................................... ...................................... 1

1 S a v ............................................................................................................................................ 3

2 Evvelki Tarihlerde Etnik T em izlik ............................................................................ 41

3 Biz, Halkn k i V ersiyonu......................................................................................... 65

4 Yeni Dnyada Soykrmc Demokrasiler ........................... ....................................82

5 Ermenistan, I ...................................................................................................................130

6 Ermenistan, II ................................................................................................................ 163

7 Naziler, I ............................................................................................................................208

8 Naziler, II ...................................................................... ............. ........ ...........................246

9 Naziler, III ........................................................................................................................278

10 Almanyann Mttefikleri ve D estekileri......................................................... 325

11 Komnist T em iz lik .....................................................................................................370

12 Yugoslavya, I ............................................................ ................................................... 411

13 Yugoslavya, II ..............................................................................................................445

14 Ruanda, I ........................................................................................................................499

15 Ruanda, I I ................................................................................................................... 523

16 Olgu Kart Vakalar .................................................................................................. 552

17 Gnmz Dnyasnda Etnik Temizlikle Mcadele ...................................... 584

KAYNAKA ........................................................................................................................ 617

ns z

Bir nceki eserimde insan davrannn arlklarn yok saydm iin iyi ve kt zerine pek fazla deerlendirme yapmadm. Ben de pek ok kii gibi, iyi ile kty hem birbirinden hem de olaan yaamdan tamamen ayr kategorilerde tutmaya meyilliydim. Etnik temizlii inceledikten sonra bu ayrmdan o kadar emin olamadm. Burada iyi ile kty ahlaken bulanklatrma niyetinde olmasam da, gerek dnyada ikisi balantldr. Ktlk uygarlmzn dndan, ilkel deme arzusu duyduumuz ayr bir alemden gelmez. Ktl yaratan uygarln ta kendisidir.

nde gelen tarihsel ahsiyetin szlerine bir bakalm. Bakan Thomas Jeffersonm Aydnlanma aklnn cisimletii bir kii olduunu dnrz genelde. Gerekten de, Amerikan Kzlderililerinin barbarlklar yznden imhay hak ettii beyannda bulunmas da uygarln ilerlemesi admayd. Yzyl sonra, enikonu modern bir adam olan Bakan Theodore Roosevelt ona hak veriyordu: [Kzlderililerin] imhas hem kanlmaz hem de son tahlilde faydalyd. Krk yl sonra nc bir lider yle dedi: Yeni yaam yaratmak iin l bedenleri ineme zorunluluu, bykln lanetidir. Bu seferki de ktln ete kemie brnm hali olarak hakl bir nam salm SS efi He- inrich Himmlerdi. Yine de o ve meslekta Adolf Hitler sadece Amerikallarn ayak izlerinden ilerlediklerini sylyorlard. Burada da ileri sreceim gibi, kanl, cinai etnik temizlik uygarlmzn, modernliimizin, ilerleme anlaymzn ve demokrasiyi gelitirme giriimlerimizin merkezi sorunlarndan biridir. Karanlk yzmzdr. Greceimiz zere, etnik temizliin failleri ayr bir ktcl tr olarak gkten zembille aramza inmemitir. Bireylerin bir dizi nispeten zel ahlaki tercih yapmaya mecbur kald beklenmedik iddetlenmeler ve hsranlar ieren, modernliin merkezindeki atmalar yaratr bu failleri. Bazlar korkun sonular reteceini bildikleri yollar baka kar yol bulamadklarnda seerler. Onlar sulayabiliriz, ama bunu neden yaptklarn anlamak da bir o kadar nemlidir. Ayrca geri kalanlarmz da (ben dahil) byle seimler yapmak zorunda kalmadmz iin kendimizi ansl saymalyz; nk byk ounluumuz ban dik tutacak kk seemeyebilirdi. Bu kitabn temelindeki nerme, cinai etnik temizliin bizim uygarlmz ve ou bizden

hi farkl olmayan insanlar tarafndan gerekletirildiidir.Onlar anlamaya alrken, pek ok kiiye borlandm. Bu kitap esasen

bakalarnn birincil eserlerine dayanan bir ikincil analizdir. Aratrmam korkun bir konunun en i karartc ucuna gidiyor, kahraman direniilere, hatt haysiyetli madurlara deil sululara odaklanyor. Kaynaklarmn pek ouna hayranlk duymaktan baka bir ey gelmez elimden - yaadklar korkun olaylara metanetle tanklk eden sa kalm kimseler, grdklerini zenle tarif eden izleyiciler, bamsz raporlara ve adli soruturmalara katk yapanlar ve mesleklerini olup bitenleri anlamaya adayan aratrmaclar.

Palo Alto, Californiadaki Davran Bilimlerinde leri Aratrmalar Merkezinde dzenlenen Kitlesel iddet zerine Sawyer Seminerleri son birka ylda benim iin ok tevik edici oldu. Seminerleri benimle birlikte dzenleyen Norman Naimark, Ron Suny, Stephen Steadman, Bob Zajonca Merkez mdr Doug McAdama, seminer rencilerinin ve gelip konuma yapanlarn hepsine mteekkirim. Tmnn bu kitaba entelektel katklar oldu.

Ermeni soykrm zerine parlak ve tutkulu aratrmasyla bana esin veren Hilmar Kaisere zellikle minnettarm. Yaymlanmam byk eserinin taslan bana verme ltfunu gsteren Raymond Kevorkiana ve Trkeden eviriler yapan dl Bozkurta da teekkrlerimi sunarm. Nazi soykrmlar zerine yardmlarndan tr lan Kershawa, yetkin aratrma rehberlii iin Mic- hael Burleighe, ilk taslaa eletirileri iin Christopher Brovvning ile George Browdere, Almancadan eviriler iin Martin Tahanyye ve Macarcadan eviriler iin Peter Stamatova teekkrler. Mark Lupher, komnist temizliklerle ilgili ilk taslaa faydal eletirilerde bulundu. Aleksandra Milicevic, Balkanlar konusunda yabanclktan kaynaklanan cehaletimi giderdi; ayrca Scott Strausla Ruanda zerine arpc aratrmasn tartma ayrcalna eritim. Patricia Ahmed, Hindistan ve Endonezya zerine malzeme toplamama yardmc oldu. Merkezi argmanlarm konusundaki salam ve faydal eletirileri iin David Laitine de kran borluyum, ama korkarm yaptm dzeltmeler onu hl tatmin etmeyecektir. ULA bana cmerte aratrma fonlar ve yetenekli renciler verdi (burada drdnn adn verdim). Her zaman olduu gibi, John Hail genel olarak entelektel bakmdan beni cesaretlendirdi, Nicky ve Louise Hart ile Gareth ve Laura Mann da byle sinir bozucu bir aratrma projesinde akl salm korumam salad.

Los Angeles, Aralk 2003

B ir

Sav

74 yandaki Batisha Hoxha mutfakta, 77 yandaki kocas Izetle birlikte sobann banda snyordu. Patlamalar duymu, ama Srp birliklerinin ehre girdiini anlayamamlard. Biraz sonra be-alt asker d kapdan ieri dalp, ocuklarnz nerede? diye sordu.

Askerler Izeti dvmeye baladlar. O kadar kt vurdular ki yere dt, diyordu Batisha. Onu tekmelerken para istiyor ve oullarnn nerede olduunu soruyorlard. Izet yerden bam kaldrp onlara baktnda onu ldrdler. kez gsne ate ettiler, diye hatrlyor Batisha. Kocas gzlerinin nnde lrken, askerler Batishann evlilik yzn parmandan ekip kardlar.

O acy hl hissediyorum, diyordu. Birka el daha ate ettiler... En sonunda Batisha ile yanndaki on yandaki ocuu tekmeleyerek dar kardlar.

Ben daha bahe kapsndan kmadan evi yaktlar. ... Kocasnn cesedi alevlerin iinde kalmt. Batisha o an fel olmu gibi olduu yerde kalakald. Evsiz, kocasz, yamur altnda sokakta kalmt ve zerindeki kyafetlerden baka hibir eyi yoktu. En sonunda bir traktrle gemekte olan yabanclar onu rmorka bindirdiler. Batishann kz daha sonra onu kuzey Arnavutlukta bir snmac kampnda buldu.

Kocasyla birlikte ekilmi bir fotorafna efkatle bakarak mrldanyor Batisha:

Bamza gelenleri, ektiklerimizi kimse anlamyor. Sadece Tanr biliyor.1

Yirminci yzyln son ylnda Kosovann Belanica kyndeki bir evde etnik temizlik ite byle kanl bir ekilde yaanyordu. Etnik temizlii yapanlar, yerli Arnavutlar cinayet ve kargaa yoluyla korkutup karmak isteyen Suplard. Bylece Srplar bu topraklar ele geireceklerdi; nk buras tarihsel hakkmz diyorlard. imdi ise Kosovada iler tersine dnd. 1999dan beri Arna- vutlar Srplar kovalyor. Kosova artk temizlendi, ama Arnavutlardan deil, hemen hemen btn Srplardan.

Halklarn ve yerlerin adn deitirirsek, son birka yzylda bu olay dnya

1 Belanica hakkndaki arpc bilgiyi, 25 Nisan 1999da Los Angeles Timesta haberi yaymlanan John Daniszewski sayesinde biz de biliyoruz.

nn hemen her yerinde meydana gelmi olabilirdi-Avustralyada, Endonezyada, Hindistanda, Rusyada, Almanyada, rlandada, ABDde, Brezilyada. Etnik temizlik modern zamanlarn en byk ktlklerinden biri. Yahudi Soykrm Holokostun -nemli baz alardan esiz olsa da- bir soykrm vakas sfatyla esiz olmadn bugn biliyoruz. Dnyada yaanan soykrmlar neyse ki az sayda, ama o kadar ciddi olmasa da cinai etnik temizlik ieren saysz vakayla evrelenmi drmdalar.

Elinizdeki kitap bu korkun zalimliklere bir aklama getirmeye alyor. Kafalarn netlemesi iin kitabn plann daha balangta sekiz genel tez halinde anlatacam. Bu tezler en genelden zele, makrodan mikroya doru art arda ilerlerken toptan bir aklamann paralarn oluturuyor. En kt etnik temizlik vakalarn, kitlesel katliamlar ierenleri ayrntsyla inceleyerek bu tezleri kantlamay umuyorum.

1. lk tezim bu cinai etnik temizlik olaylarnn yayld geni tarihsel dnemle ilgili. Cinai temizlik modemdir, nk demokrasinin karanlk yzdr. Demokrasilerde rutin olarak cinai temizlik yapldn sylemek istemediimi batan belirteyim. ok az demokraside bu yaplmtr. Ayrca bir ideal olarak demokrasiyi de reddetmiyorum - bu ideali destekliyorum. Yine de demokrasi daima ounluun aznlk stnde tiranlk yapmas ihtimalini beraberinde getirir ve bu ihtimal baz ok-etnili ortamlarda daha kt neticeler yaratabilir.

Bu tezin iki ksm var: modernlik ve demokrasi. Etnik temizlik esasen moderndir. Daha nceki tarihlerde bilinmeyen bir ey olmasa da (hatt byk ihtimalle tarih ncesinde hakim olan ok kk gruplar arasnda da yaygn olsa da), modern zamanlarda daha sk ve lmcl bir hale geldi. Yirminci yzyldaki etnik atmalarn yol at 70 milyona yakn lmn yannda nceki yzyllardaki lmler ok ok az grnyor. Buna ilaveten, geleneksel sava sanat halklar tmden dman sayp hedef almaya giderek daha ok yneliyor. Birinci Dnya Savandaki lmlerin yzde onundan az sivilken, ikinci Dnya Savanda sivil lmlerin oran toplam lmlerin yarsna kt, 1990larda srdrlen savalarda ise yzde sekseni at. ounluu etnik yapda olan i savalar, lme yol ama bakmndan devletleraras savalar sollad. Bu savalarda yaklak 20 milyon kii ld, ama kesin rakam bilmeye imkn yok (Chesterman, 2001: 2; Fearon & Laitin, 2003; Gurr, 1993, 2000; Harff, 2003; Markusen & Kopf, 1995: 27-34 rakam verme giriimlerinde bulunmutur).

2003 ylnda ben bunlar yazarken, drt bir yanda yeni etnik ve dini atmalar patlyor: Kuzey rlanda, Bask lkesi, Kbrs, Bosna, Kosova, Makedonya, Cezayir, Trkiye, srail, Irak, eenya, Azerbaycan, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Sri Lanka, Kamir, Burma, Tibet, in Xinjiang, Fiji, gney Filipin-

ler, baz Endonezya adalan, Bolivya, Peru, Meksika, Sudan, Somali, Senegal, Uganda, Sierra Leone, Liberya, Nijerya, Kongo, Ruanda ve Burundi. Bunlarn yarsndan fazlasnda ciddi sayda insan ldrld. Siz bu szckleri okurken, muhtemelen televizyon ekrannzda ya da gazetede etnik bir krizin patlamasyla ortaya kan iddet gsteriliyor olacak, stelik birka baka patlama da haber yapmaya deer saylmayacak. Yirminci yzyl epeyce kt geti. Belki yirmibirinci yzyl daha da kt olacak.

11 Eyll 200l de yaratlan kaos ve tetikledii terre kar sava kanl etnik ve dini atmalarn dehetini tm dnyann bilincine kazd. zellikle, son yarm yzylda bu tr eylerden korunan zengin Kuzey lkelerini evlerinde vurdu. Ne 11 Eyll saldrs ne de Afganistan ve Iraka yaplan misilleme saldrlar etnik temizlik amac tayordu, ama srailliler ile Filistinliler, Snni- ler ile iiler, rakllar ile Krtler, Ruslar ile eenler, Kamirli Mslmanlar ile Hindular ve eitli Afgan kabileleri arasndaki etnik-dini atmalarla abucak i ie getiler. Aslnda bu atmalardan bazlar Byk Devletlerin d politikalarnn yularn da elinde tutuyormu gibi grnyordu.

Bu yzden cinai etnik temizlik ne ilkel ne de yabanc bir eydir. Ne yazk ki, bizim uygarlmza ve bize aittir. ou insan dnyada milliyetiliin ykseliine bal olduunu syler ve bu dorudur. Fakat milliyetilik ancak siyasiletiinde, ulus-devletteki modern demokrasi zlemlerinin sapknlamasn temsil ettiinde ok tehlikeli hale gelir. Demokrasi halk egemenlii anlamna gelir. Ama modern dnemde halk iki anlama gelmektedir. Birincisi Yunanllarn demos ile kastettii anlamdr. Bu da sradan insanlar, nfus kitlesi demektir. Demek ki demokrasi sradan insanlarn, kitlelerin iktidardr. Ama bizim uygarlmzda halk ayn zamanda ulus yani baka bir Yunanca terim olan ethnos, bir etnik grup -dier halklardan ayr, ortak bir kltr ve miras hissini paylaan bir halk- anlamna da gelir. Fakat halk kendi ulus-devletine egemense ve halk etnik terimlerle tanmlanyorsa, o zaman etnik btnl, demokrasinin merkezi nitelii olan yurtta eitliliine ar basacaktr. Byle bir halk iktidarda olunca, farkl etnik gruplardan olanlarn bana ne gelir? Cevaplar ounlukla nahotur - zellikle de bir etnik grup ounluk oluturuyorsa, nk byle bir durumda demokratik ama ayn zamanda zorbaca bir ynetim sz konusu olacaktr. Wimmere (2002) gre modernliin yapsnda etnik ve milliyeti ilkeler vardr; nk yurttalk, demokrasi ve refah kurumlan etnik ve milliyeti dlama biimlerine balanmtr. Modernliin baka baz zelliklerinin etnik temizliin ani ykseliinde daha ikincil roller oynadn dnyorum. Baz modern profesyonel askeri kurumlarm dmana kar imha savalar yrtmeye yneldiini, faizm ve komnizm gibi modern ide

olojilerde benzer bir gaddarlk bulunduunu greceiz. Fakat tm bunlarn altnda yok edilecek dmann btn bir halk olmas mefhumu vardr.

Birinci tezimi baz alttezlerle netletireceim.la. Cinai etnik temizlik demokrasi andaki bir tehlikedir; nk ok-

etnili halk idaresi ideali demos ile baskn ethnos i ie gemeye balar, aznlklarn temizlenmesini tevik eden organik ulus ve devlet anlaylar retilir. Daha sonra sosyalist demokrasi idealleri de sapknlam, demosun proletariatla yani ii snfyla i ie gemesiyle birlikte dier snflar temizleme basks olumutur. Bunlar demokratik ideallerin cinai temizlie dnmesinin en genel yollar olmutur.

lb. Modern smrgelerde, belli balamlardaki yerleimci demokrasileri hakikaten kanl olmu, hatt daha otoriter smrge hkmetlerinin tesine gemitir. Yerleimciler smrge kurumlann ne kadar ok kontrol ediyorsa, temizlik o kadar kanl olmutur. Drdnc blmde bu durum gsterilecek. Demokratik rejimler ile katliamlar arasnda bulduum en dorudan iliki budur.

lc. Demokratiklemeye yeni balam rejimlerin, cinai etnik temizlik yapma ihtimali istikrarl otoriter rejimlere nazaran daha fazladr (ayn argman Chua, 2004te de bulunabilir). Demos ile ethnos'un i ie geme ihtimalinin en yksek olduu anlar, ok-etnili ortamlarda otoriter rejimlerin zayflad anlardr. Tersinden bakarsak da, byle balamlardaki istikrarl otoriter rejimler bl ve ynetle hkm srme eilimindedir. Bu yzden etnik olanlar da dahil gl gruplarn taleplerini dengelemeye alrlar. Gel gelelim, az sayda yksek derecede otoriter rejim bu izgiden sapar. Bu rejimler, ounluk gruplar kitlesel parti-devlet dahilinde rgtleyerek halk dman aznlklara kar harekete geirirler. Yedi-onbirinci blmlerde tartlan Nazi ve komnist rejimler demokrasi deil diktatrlkt; fakat mstakbel demokratikleme balamlarnda domu, sonra da bu balamlar smrmlerdi. Halk ethnos ya da proletarya olarak seferber etmilerdir. Bu rejimler buradaki alttezin ksmi istisnalardr.

d. istikrarl kurumsal demokrasilerin cinai temizlik yapma ihtimalleri demokratikleen ya da otoriter rejimlerinkinden daha dktr. Seim sistemini ve ounluk idaresini pekitirmekle kalmamlar, aznlklar da anayasal gvence altna almlardr. Fakat gemileri bu kadar erdemle dolu deildir. ounluu gnmzdeki tek-etnisiteli yurtta yapsn oluturmak iin yeterince etnik temizlie bavurmutur. Bu lkelerin gemiinde arndrma ile demokratikleme el ele ilerlemitir. Liberal demokrasiler etnik temizlik zerinde ykselmitir; fakat smrgeler dnda bu sre kurumsal zorlama biiminde gereklemitir, katliam eklinde deil.

le. Fiilen cinai temizlik suu ileyen rejimler kesinlikle demokratik deildir; nk aksi takdirde terimlerde eliki doacaktr. Dolaysyla bu alttez- ler ilk elden etnik atmadaki iddet artnn ilk safhalarna uygulanabilir. Nitekim atmalarn iddeti arttka, sulu rejimlerin demokratiklii azalr. Demokrasinin karanlk yz gerek liberal gerekse sosyalist demokrasi ideallerinin zaman iinde sapknlamasdr.

Bu karmak ilikiler nda gnmz dnyasnda demokrasi ile etnik temizlik arasnda basit ve genel bir ilikisellik bulamayacaz - Fearon ve Laitin (2003) son dnemdeki i savalarn (ounlukla etnik) niceliksel incelemesinde bunu dorular. Fakat ben statik bir karlatrmal analiz yapmyorum. Analizim tarihsel ve dinamiktir: Cinai temizlik modernleme ve demokratikleme srecinde dnyay dolap durmutur. Esasen, gemii demokratik ulus-devle- ti icat eden Avrupadadr. Avrupallarm yaad lkeler artk gvenli saylabilecek kadar emniyetlidir; fakat onlarn da ounda etnik temizlik yaplmtr (tez ld de gsterildi). Artk temizliin merkez ss dnyann Gneyine kaymtr. nsanlk nlem almay baaramazsa, dnyada -umarz ki, etnik temizlik yaplmam- demokrasiler hkm srene kadar da yaylmay srdrecektir. Ancak ondan sonra azalabilir. Fakat dnyadan daha hzl silinmesini istiyorsak, demokrasinin karanlk yzyle hemen imdi adamakll yzlememiz gerek.

2. Snfsal hisleri yakalayp etno-milliyetilie ynlendirme srecinde, sosyal katmanlamann ana biimi olan snfn yerini etnisite alnca etnik dmanlk ykselir. Arndrma gemite nadirdi; nk byk tarihsel toplumlarm ou snfsal olarak ayrmt. Bu toplumlara aristokrasiler ya da baka kk oligariler hakimdi ve sradan insanlarla ortak bir kltr ya da etnik kimlii paylatklar pek grlmezdi. Aslnda halk hor grr, genelde insan bile saymazlard. Snfsal izgileri kesin bir halk yoktu - snf etnisiteye ar basyordu. lk modern toplumlarda bile snf politikalar arlktayd. Liberal temsili devletler ilk bata snf atmalarnda uzlama salamann, snfsal farklara oul bir halk ve lke hissi katmann bir yolu olarak ortaya kmt. Bir nebze etnik eitlilii ho gryorlard. Fakat yabanc olarak tanmlanan idarecilere kar modern demokrasi mcadelesinin tm halk ierdii yerlerde, etnik bir halk hissi dodu, ou durumda snfsal hnlar da bnyesine ald. Halk proleter bir lke gibi grlyor ve geri kalm halklara medeniyet gtrdkleri vecize- sini yumurtlayan st snf emperyal uluslardan temel demokratik haklarn talep ettii dnlyordu. Gnmzde Filistin mcadelesi kesinlikle proleter bir tonlamaya sahiptir, kendisini ezenleri -Amerikan emperyalizmini arkasna alm- smrc ve kolonilemeci srail olarak grr. srailliler ve Amerikal

lar da ilkel terristlere kar medeniyeti savunduklarn iddia ederler. Buradaki argmanlar daha nceki zamanlarn dman snflarnn argmanlarna benzemektedir.

Etnik farklar baka toplumsal farklarla -zellikle snf, din ve cinsiyet farklaryla- i ie geer. Etno-milliyetiliin en kuvvetli olduu yerler, dier smr hislerini ierebildii yerlerdir. Etno-milliyetilik zerine son dnem yazlarn en ciddi kusuru, snf ilikilerinin neredeyse tamamen ihmal edilmesi olmutur (Brubaker, 1996; Hutchinson, 1994; Smith, 2001de olduu gibi). Dierleri de snf maddi, etnisiteyi duygusal sayma hatasn yaparlar (Connor, 1994: 144-64; Horowitz, 1985: 105-35). Bu hata da snf atmasn baskn sayp etnik yapy ihmal eden nceki nesillerden yazarlarn kusurunu basite tersinden tekrarlamaktr. stelik bu durum sadece akademisyenlerle de snrl deil. Medya da snf mcadelelerini byk lde ihmal edip etnik ekimelere vurgu yapyor. Yine de fiiliyatta bu iki atma tipi i ie geiyor. Filistinliler, Dayaklar, Hutular vs. maddi bakmdan smrldklerini dnyorlar. Bolevikler ve Maocular toprak sahibi ve kulak snflarn lkeyi smrdn dnyorlard. Etnik yap ya da snftan herhangi birini ihmal etmek hataldr. Kimi zaman biri ya da dieri ar basabilir; fakat bu dierini iermesi ve ynlendirmesi anlamna gelecektir. Ayn ey toplumsal cinsiyet ve blgesel hisler iin de sylenebilir.

Nitekim cinai temizlik ayr ama eit durumdaki rakip etnik gruplar arasnda gereklemez. Salt fark zerinden ok fazla atma kmaz. Sorunlarn kayna Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki kartlk deil, Mslmanlarn Hristiyanlarca ezildiim hissettii (ya da tersi) balamlardr. Gney Afrikadaki apartheid talebi fiilen gerekleip de rklarn ayr ama eit geliimini retebilseydi, Afrikallar isyan etmezdi. syan ettiler, nk apartheid dzmeceydi ve aslnda Afrikallarn beyazlar tarafndan rksal smrsn ieriyordu. Ciddi etnik atmann domas iin bir etnik grubun dierini smrd dnlmelidir. Dolaysyla ezen emperyalist de medeniyetinin ilkellie yenik dmesi tehlikesine kar hakl bir fkeyle tepki verecektir - tpk devrim tehlikesine kar st snflarn verdii tepki gibi.

3. Cinai temizliin tehlike blgesine iki ekilde girilir: (a) epeyce eski iki etnik grubu temsil eden hareketler, ayn topraklarn tamamnda ya da bir ksmnda kendi devletini kurmak ister ve (b) bu istekleri onlara gre hem gayet merudur hem de gerekleme ans makul dzeydedir. Tehlikeli vakalarn hemen hepsinde iki etnik grup vardr; her ikisi de hayli gldr ve rakip siyasi egemenlik iddialar eski etnik fark hislerinin stne oturur - geri genellikle kadim nefretler denen eyin stne oturmaz. Rakip siyasi egemenlik iddialarnn kalclamas

yznden etnik farklar kt ynde byyerek ciddi nefrete, tehlikeli dzeyde temizlie yol aar. Toplumlarda karakteristik olarak drt ana iktidar kayna tanmlyorum: ideolojik, ekonomik, askeri ve siyasi. Cinai etnik atma ncelikle siyasi g ilikileriyle ilgilidir, fakat geliim srecinde ideolojik, ekonomik ve son olarak askeri g ilikileri de devreye girer. Ben etnik temizlii esasen siyasi anlamda aklyorum.

4. ki alternatif senaryodan biri tkenince cinai temizlik eiine ulalr (4a). Gc az olan taraf dardan -genellikle komu devletten, belki de etnik anayurdu olan devletten (Brubaker, 1996da olduu g ibi)- yardm geleceine inand iin boyun emeyerek savama cretini gsterir (aksi takdirde boyun eme atmann lmclln azaltr). Bu senaryoda her iki taraf da ayn topraklarda siyasi iddiada bulunmakta ve her ikisi de iddiasn gerekletirecek kaynaklara sahip olduuna inanmaktadr. rnein Yugoslavya, Ruanda, Kamir ve een vakalar byleydi. ABDnin bugnk terre kar savann hedefi bu tr bir d destei terrizm diye etiketleyip ortadan kaldrmaya yneliktir (bkz. onyedinci blm). (4b) Kuvvetli taraf dk bir fiziksel ya da ahlaki riskle kendi temizlenmi devletini elde etmek iin zor kullanacak kadar ezici bir askeri gce ve ideolojik merulua sahip olduuna inanr. Daha sonra deerlendirilecek olan Kuzey Amerikan, Avustralya ve erkez vakalarndaki koloni yerleimcilerinde durum byledir. Ermeni ve Yahudi vakalarnda ise bu iki senaryo birbirine karmt; nk baskn Trk ve Alman taraflar zayf Ermeni ve Yahudi taraflarnn ok daha tehlikeli yabanclarla ittifakn nlemek iin nceden saldrya gemeleri gerektiine inanyordu. Tm bu korkun sonular iki taraf arasndaki etkileimden domutur. Byle bir iddetlenmeyi srf sulularn eylemleri ve inanlaryla aklayanlayz. Sulu ve madur gruplar arasndaki -ve genellikle baka gruplarla aralarndaki- etkileimleri incelememiz gereklidir. Zira iki etnik grubun sz konusu olduu durumlarn bile ok az cinai temizlie yol amtr. Taraflardan birinin ya da ikisinin uzlama ya da ynlendirmeden ziyade savamaya karar vermesi gerekir ki bu allmadk bir tercihtir.

5. htilafl topraklardaki egemen devlet genellikle savaa yol aan istikrarsz bir jeopolitik evrede hiziplemi ve radikallemise, snr alr ve cinai temizlik suu ilenir. Byle siyasi ve jeopolitik krizlerde radikaller ortaya karak etnik dman olarak alglananlara kar daha sert mdahale ars yapar. Aslnda rakip gruplar arasnda etnik atmann ok eski olduu yerlerde bu muamele genellikle ritellemi, dngsel ve baa klabilir durumdadr. Hakiki cinai temizlik ise aksine beklenmedik, ilk bata niyet edilmemi bir durumdur ve sava gibi alakasz krizlerden doar. Tersine, yani devletlerin ve jeopolitikanm istikrarl olduu vakalarda, ok ciddi etnik gerilimler ve iddet bile dngsel

olur ve daha dk iddet dzeylerinde baa klabilir - onaltnc blmdeki gnmz Hindistannda bu durumu gryoruz. Ama siyasi kurumlarm istikrarsz ve savatan zarar grm olduu hallerde iddet toplu katliama yol aabilir - Harffm (2003) dnya apnda siyasi temizliklerle ilgili almas da bu sav destekler.

Siyasi istikrarszln farkl biimleri vardr. Baz devletler blnm ve hi- ziplemiken (Ruandadaki Hutu devleti gibi); dierleri yeni tahkim olmutur ve gerek muhalifleri gerekse hizipilii kararllkla bastrmtr (Nazi devleti gibi). Baz yeni devletlerin konsolide olmas ok dzensiz olmutur (yeni Bosna ve Hrvat devletlerinde olduu gibi). Fakat bunlar -demokratik ya da otoriter- istikrarl ve btnlkl devletler deildi. Keza baarsz olmu devletler de deildi; siyasal bilimler aratrmaclarnn gsterdii zere, i sava retmeye en yatkn olanlar bu tip devletlerdir (yirmibirinci yzyl bandaki Kongo istisnadr). En kanl safhadaki etnik temizlikler ounlukla devletler tarafndan idare edilir ve bu da bir nebze devlet btnl ve kapasitesi gerektirir.

6. Cinai temizlik nadiren sulularn en bataki niyetidir. Daha ilk batan toplu katliam planlar yapan eytani zeklar nadiren grlr. Hitler bile byle deildir. Cinai temizlik tipik olarak C plan eklinde, alglanan etnik tehdide ynelik ilk iki tepki baarsz olduktan sonra gelitirilir. A plan ya uzlama ya da dorudan bask erevesinde zenle planlanm bir zm ngrr. A plan baarsz olunca daha radikal ve baskc bir uyarlamas olan B plan hazrlanr. B plan ykselen iddet ve artan siyasi istikrarszlk karsnda daha aceleye getirilmitir. ikisi de baarsz olunca baz planclar daha da radikalleir. Sonucu anlayabilmek iin, iddet artn douran etkileimler dizisinin amalanmam sonularn analiz etmemiz gereklidir. Bu ardk planlar hem mantksal hem de daha anzi iddetlenmeler ierebilir. Sulular daha ilk dnemden etnik d gruptan kurtulma kararn ideolojik olarak vermi olabilir ve yumuak yntemler baarsz olunca, neredeyse mantk gerei giderek daha radikal yollar kullanm ve tm engelleri kaldrmak iin kesin bir kararllkla dozu artrm gibi grnmektedirler. Hitler ve askerleri iin bu durum geerlidir: Yahudi sorununun Nihai zmnde bir rastlantdan ziyade, nne kan engelleri amanszca aan bir ideolojinin mantksal sertlemesi sz konusudur. Fakat Jn Trkler vakasnda Ermeni sorununun nihai zm ok daha rastlantsal grnr, 1915te onlarn gznde aniden mitsiz hale gelen durumlarndan aa kmtr.

Maksatllm nemini bu ekilde azaltmak ahlaken rahatsz bir konum yaratyor ve madurlar adna konuanlarla sk sk ters dmeme yol ayor. Yahudi, Ermeni ve Tutsi soykrm ile smrgeletirilmi yerli halklardan bazlarnn soykrm kastl olarak yrtlmtr. Bu ynde kantlar oktur. Fa

kat sa kalan madurlarda ezenlerin nceden planlama yaptm vurgulama eilimi oluyor. Bu eilim byk ihtimalle en ok da aclarna bir anlam bulma ihtiyacndan kaynaklanyor. Byle byk aclar rastlantsal saymaktan daha kt ne olabilir. Kral Learda Edgar aclar konusunda yle der: Maskara veletlere sinek neyse, tanrlara biz oyuz. Bunu insan toplumuna dair cazip bir teori olarak gryorum; fakat madurlarn da byle greceinden pheliyim. Aslnda cinai temizliin rastlantsal olduunu ne srmyorum, ama sulama merkezli teorilerin gsterdiinden ok daha karmak ve koullara bal olduunu dnyorum. Eninde sonunda su kastl olarak ilenir; fakat kasta giden yol genellikle dolambaldr.

7. ana dzeyde sulu vardr: (a) parti-devletleri yneten radikal elitler; (b) azl paramiliterleri oluturan militan eteleri; (c) halkn ounluunun deilse de belli bir halk kitlesinin desteini salayan yanda taban. Elitler, militanlar ve yanda tabanlar cinai temizliin srmesi iin normalde gereklidir. Salt kt liderleri ya da etnik gruplarn tm yelerini sulayamayz. Yoksa liderlere hakikaten sihirli maniplasyon gleri bahetmi ya da btn olarak halklara hakikaten dikkate deer bir dargrllk atfetmi oluruz. Her iki varsaym da sosyologlarn insan toplumlarnn doasna ilikin tm bilgilerine ters der. Ele aldm tm vakalardaki elitler, militanlar ve yanda tabanlar ok karmak ekillerde ilikilenmekte, (tpk dier toplumsal hareketler gibi) alelade iktidar ilikileri yaratan toplumsal hareketler oluturmaktadr. ktidar farkl ekilde kendini gsterir: elitlerce yukardan aa, halkn basksyla aadan yukar ve paramiliterlerce zor yoluyla yana doru. Bu basklar etkileir ve her toplumsal harekette bulunan alelade ilikiler retir - zellikle de hiyerari, yoldalk ve kariyer ilikileri. Birazdan greceimiz zere, sulularn gdleri zerinde bunun byk etkisi vardr.

Yanda taban nosyonu, cinai temizliin eitli milliyetilik, devletilik, iddet bileimlerini tercih eden evrelerde daha fazla yank bulduunu gsterir. Ana yanda tabanlar etnik mlteciler ve tehdit altndaki snr blgelerinde yaayanlardr; geimlerini ve deerlerini srdrmek iin devlete daha bamldrlar; ekonominin snf atmas yaratan (etno-milliyeti atma modelleri yerine snfsalln ne kt) ana sektrlerinin dnda yaar ve alrlar; toplumsal problemleri zme ya da kiisel ykseli yolu olarak fiziksel iddete yakndrlar -mesela askerler, polisler, sulular, holiganlar ve sporcular; mao- luk ideolojisinin cazibesine kaplanlar - dnyaya kendilerini kabul ettirmek isteyen ve ou durumda nceki bir iddet evresindeki genler arasndan kan yal erkekler tarafndan ynlendirilen gen erkekler arlktadr. Demek ki temizlik hareketlerindeki ana katmanlama eksenleri blge, ekonomik sektr,

toplumsal cinsiyet ve yatr Radikal etno-milliyeti hareketler genelde normal bir snfsal yapya sahiptir: st ve orta snflardan gelen liderler, daha aadan gelen taban - ou durumda da gerekten pis ileri ii snf yapar. Tm bu gruplarn gdlerini, kariyerlerini ve etkileimlerini deerlendireceim.

8. Son olarak, sradan insanlar normal toplumsal yaplar tarafndan cinai etnik temizliin failleri haline getirilir ve ok daha alelade gdlerle hareket ederler. Etnik temizlii anlayabilmek iin, rahatsz ya da psikotik insanlar olan sulularla ilgili zel bir psikolojiden ziyade, bir iktidar sosyolojisine ihtiyacmz var. Psikolog Charny (1986: 144) u gzlemi yapar: Kitlesel katliamlarn sorumlular byk lde sradan insanlardr - ruh salyla ilgili mesleklerin u anda kabul edilen tanmlarna gre normal kiilerdir.

Benzer durumlarda kaldmzda ya da benzer toplumsal yanda tabanlarna yerletirildiimizde siz ya da ben de cinai etnik temizlik suu ileyebiliriz. Hibir etnik grup ya da millet bundan muaf deil. Pek ok Amerikal ve AvustralyalI gemite cinai temizlik suu ilemitir; baz Yahudiler ve Ermeni- ler - yirminci yzyln en madur edilmi halklar- son dnemde Filistinliler ve Azerilere kar kym suu ilemitir (bu madur gruplarn bazlar da ayn suu ilemektedir). Erdemli halklar yoktur. Dinler tm insanlardaki ilk gnahn, insann ktlk etme kapasitesinin altn izme eilimindedir. Nitekim, hemen hepimiz yanl koullara ve yanda tabanlara yerletirildiimizde byle bir ktlk yapabiliriz - hatt bundan keyif alabiliriz. Fakat ilk gnah aklamas bu durumu izaha yetmez; nk ktlk yapma kapasitemiz ancak bu kitapta bahsedilen koullarda gereklemektedir. Etnik temizlikte koullar ilkel ya da kadim deil moderndir. Modernlikte zellikle bu ktl kitlesel lekte serbest brakan bir ey vardr.

Toplumlarn karmakl ve esizlii yznden, tezlerim bilimsel yasalar olamaz. Hatt tm vaka almalarma tam olarak uymuyorlar. rnein Nazi soykrm 3. teze tam olarak uymaz; nk Yahudiler Almanyann herhangi bir yerinde egemenlik iddiasnda deildi. Yedinci blmde 3. tezin deitirilmi, dolayl bir versiyonunu sunuyorum. Bu versiyona gre Yahudiler Alman etno- milliyetilerine baka gruplarn (zellikle mahut Yahudi-Boleviklerin) siyasi egemenlik iddialarnda su orta olarak grnyorlard. Her vakada tezlerimin ne lde geerli olduunu sorguluyor, zorunlu fark ve deiikliklere dikkat ekiyorum. kinci ve nc blmlerde antik dnemden modern dneme kadar temizliin ksa bir tarihini veriyor, etnik temizliin ilk bata ne kadar nadir olduunu fakat sonra Avrupallann dnyasnda nasl salgn gibi yayldn gsteriyorum. Geri etnik temizlik ilk bata snf atmasna tabi lml yollardan yaylyordu. nsanlk tarihinin byk bir ksmnda toplu katliamlar all-

dik deilse de her yerde karmza kmaktadr. Fakat ilk yzyllarda bir halk ortadan kaldrmak (temizlemek) iin cinayet ilenmesi nadir bir durumdu. nce selamet dinlerinin, sonra halk egemenliinin ykseliiyle beraber iler tehlikeli bir hal ald. Bu yzden kitabn ampirik ekirdei modern cinai temizlik patlamalarnn en ktlerine dair bir dizi incelemeden oluuyor. Tm vakalarda tehlike blgelerinin en genel sebeplerinden balyor, barda tarp fiili cinai temizlik srelerini ve sulularn yaratan olaylara kadar gidiyorum.

Analizimde ayn zamanda iki yntemsel glkle yzlemek zorunda kaldm. Neyse ki cinai temizlikler nadir grlyor. Peki bu kadar az vakadan genelliklere nasl ulaabiliriz? Sebepler her vakada esiz deil midir? Bir lde esizdir. Naziler ve Yahudilerden nefretleri esizdi. Ayn lkede i ie yaayan, kendi merkezi topraklarna ekilemeyen Tutsiler ile Hutularm Ruandadaki durumu da byleydi. Ele aldm tm vakalarn sayg gstermem gereken kendine zg ynleri var. kincisi, sadece bu vakalar ele almak, ancak olaylarn trmanmas sonucu toplu katliamlar douran vakalar kapsayabileceim, etnik gerilimlerin snmlendii ok daha fazla vakay ihmal edeceim anlamna geliyor. Bu yzden onaltnc blmde eitli etnik dmanlklarn niin farkl llerde iddete yol atn grebilmek iin gnmz Hindistanna ve Endonezyasna bakyorum. Son olarak onyedinci blmde tezlerimi gzden geiriyor ve gnmz dnyasndaki gidiat inceliyorum.

TERMLERN TANIMI: ETNSTE, ULUS, ETNK TEMZLK

Etnik yap nesnel deildir. Etnik gruplar normal olarak ortak kltr ve ortak soyu paylaan gruplar olarak tanmlanr. Ama kltr mulak bir eydir ve soy genellikle kurmacadr. Ortak kltr din ya da dilin paylalmas gibi grece kesin bir nitelie iaret edebilir. Ama sadece bir yaam tarznn paylalmas anlamna da gelebilir ki bu yaam tarz kesin olarak tanmlanamaz. Kabile ya da soydan (bunlara mikro-etnik diyeceim) byk her grup iin kan ba efsaneden ibarettir. Gelecekte DNA analizleri kullanlarak grece hareketsiz nfuslarn somut bir ortak gemie sahip olduu ortaya karlabilir, ama etnik ortaklk iddiasndaki byk gruplardan ounda ters ynde sonulara ulalacaktr. Kendilerini Srp, Alman ya da Isko olarak tanmlayan halklar gerekte hareket halinde olan ve komularyla evlilik ilikileri kuran ok sayda kk soy gruplarndan oluur. Byk gruplarn ortaklk iddialar aslnda saysz soy grubunun toplamna dayanr. Bu kitapta, biyoloji ya da akrabalk dndaki sosyal ilikilerle oluturulmu makro-etnisiteler tartmaya alyor. Burada ele alman etnik atmalarn hibiri doal ya da ilk adan kalma deildir. Hem bu

etnik yaplar hem de atmalar toplumsal olarak yaratlmtr.Bu atmalar farkl farkl ekillerde yaratlr. Ortak dil Almanlar birletir

mekte nemli, ama Srplar birletirmekte nemsizdir (Hrvatlar ve Bonaklar- la ayn dili paylarlar). Din Srplar iin nemlidir (Ortodoks Hristiyan olmalar onlar Hrvatlardan, Bonaklardan ve Arnavutlardan ayrr) ama Almanlar iin nemsizdir (kimisi Katolik kimisi Protestandr). Medeniyet ve rk teorileri Avrupallara ortak bir medenilik hissi vermi, ayrca smrgelerdeki tebaann aksine beyaz olma duygusu kazandrmtr. Ekonomik tahakkm ya da bamllk kimlik oluturabilir, askeri g de yle. Emperyal fatihler ou zaman tek bir halk ya da kabileye ait gruplara belli roller atfederek makro-etnisiteler yaratmlardr. Son olarak belirtmek gerek: Bamsz bir devlet ya da eyalet olarak ortak bir siyasi tarih her zaman nemlidir - rnein Ingilizlerden dinsel ya da dilsel olarak ayrlmayan, ama ayr bir siyasi tarihi olan Iskolar. Bu eitlilik karsnda etnisiteleri znel olarak, kendilerinin ve/veya komularnn kulland terimler erevesinde tanmlamak daha emniyetlidir.

Etnik grup, kendisini tanmlarken ortak soy ve kltr paylatn iddia eden ya da bakalarnca byle tanmlanan bir gruptur. Etnik temizlik de byle bir grubun yelerinin, kendilerine ait olarak tanmladklar bir mahalden baka bir grubu karmasdr. Ulus, ayn zamanda siyasi bilinci olan, belli bir toprak parasnda ortak siyasi haklar olduunu iddia eden yine byle bir gruptur. Bu grubun kendi bamsz devletini kurduu yerde ulus-devlet ortaya kar. Her zbilinli ulus ulus-devlete sahip deildir ya da ulus-devlet kurmay arzulamaz. Bazlar daha geni bir ok-etnili devlette yerel zerklik ya da deimez haklar talep eder.

Etnik gruplar birbirine ok farkl ekillerde muamele eder, bu muamelelerin ou da kanszdr. Kresel haber medyasnn kaydettii ilerleme sebebiyle az saydaki toplu katliam zihinlerimize kaznm bulunuyor. Ama ok kr ki toplu katliamlar aslnda nadirdir. Afrika ktas Bat medyasnda sadece ok kt haberlerle malzeme olmaktadr. Ama Afrikadaki vakalarn ok az cinai etnik temizlik ierir - bu ktada btn devletler ok-etnilidir. Fearon ve Lai- tin (1996), Afrikadaki ok-etnili blgelerin yzde birinden aznda ciddi etnik iddet yaandn tahmin etmektedir. Tablo 1.1 etnik ilikilerde iddet ve temizlik derecelerini gsteriyor. Bu tablo cinai etnik temizlik ile kansz etnik temizlii birbirinden ayrmamz, ayrca etnik temizlik amac tamayan kitlesel iddet ve ldrme vakalarn ayrt etmemizi salyor. Sadece sivillerin iddet yoluyla temizlenmesini ieren bu tabloda sava kurallarnn genel olarak meru kld toplu katliamlar hesaba katlmyor.

Tablo 1.1in iki boyutu var: Bir grup belli bir blgeden ne lde karl

m (temizlenmi) ve bu amala ne lde iddet kullanlmtr? Etnik gruplar kltrel olarak tanmlandndan, kiiler fiziken dar atlmasa bile kltrleri kaybolunca karlm olacaklarm unutmamak gerek. nsanlar kltrel kimliklerini deitirebilirler. Ama etnik temizlik teriminin normaldeki alglann es geerek salt kltrel imha vakalarn da eklemeyeceim, onun yerine bu tr vakalar kastettiim yerlerde temizlik kelimesini trnak iine alacam - bu tabloda da yle yaptm. Ama temizlik ve temizlikin alabilecei eitli biimleri birbirinden ayrmak nemlidir.

Tablo 1.1deki terimler bu kitabn tamamnda kullanlacaktr. Tablonun birinci satr nemli lde iddet iermeyen politikalarla balyor. 1. satr 1. stun etnik farklara kar ideal tavr, yani eit muameleyi ve tm etnik gruplara saygi gstermeyi -okkltrll- ieriyor. Baz okkltrl devletler etnisi- teyi tmden grmezden geliyor, herkese etnik kkenlerinden bamsz olarak ayn muameleyi yapyor. Bu devletlerin anayasalarnda etnik gruplarn haklarndan bahsedilmiyor, ayrca siyasi partiler ve toplumsal hareketler (kltrel olanlar hari) etnik kkenler etrafnda rgtlenmiyor. Pek ok etnik kkenden g alan ABD ya da Avustralya gibi lkelerin ortak ideali budur. Bu gmen gruplar kendi devletlerini isteyemeyecekleri iin mevcut devlete bir tehdit oluturmuyorlar ve anayasa onlann etnik kkenlerini rahata grmezden gelebiliyor. Bu yzden ABD ve Avustralyadaki pek ok kii okkltrl bir kltrel ortam ve etnik kkenlere kar kr bir siyaset istiyorlar. Bylece siyasi ortamlar etnik kkenlerden ziyade snfa, dine, toplumsal cinsiyete vs. dayanabilecek.

Etnik gruplarn ayr toprak paralarnda ounluk oluturduu ya da kendi devletlerini veya blgesel zerkliklerini istedikleri, daha fazla tehlike potansiyeli tayan durumlarda iler deiiyor. okkltrllk idealleri siyasi arenada etnik kkenler karsnda kr kalmakta glk ekiyor. Etnisiteyi grmezden gelmek yerine farkl etnik kkenler iin toplu gvenceler yoluyla etnisiteyi aka anayasaya ekliyorlar. Bu ekleme konfederatif (gnmz Nijeryasnda olduu gibi, etnik gruplarn bir lde blgesel kontrol oluyor) ya da oyda- mac (Belikada olduu gibi, merkezde iktidar paylamalar gvenceye alnabiliyor) yntemlerle yaplabiliyor. Bu trden gvencelerin amac tm byk gruplar devlete balamak. Burada snf, blge, toplumsal cinsiyetin vs. yan sra etnik kkenleri de dikkate alan bir siyaset var, ama mit verici bir ekilde etnik uzlama siyaseti sz konusu olabiliyor. Pozitif ayrmclk programlan bunun d gruplara bireysel dzeyde koruma gvencesi salayan ok lml, liberal versiyonlardr. Hogr okkltrllk gereini tanmann daha zayf ve yaygn versiyonu. D gruba dmanlk beslediimiz ama bu duygumuzu bastrmak iin ok aba harcadmz anlamna geliyor. Ne yazk ki bu ilk po-

litikalar ounlukla ideal, gerek dnyann dnda ynetim ekilleridir. Etnik ilikilerin ou bu kadar hogr iermez.

Birinci satrn sonraki iki stunu etnik gruplarn iddet olmadan zayflad ya da yok olduu, rza yoluyla temizlendii vakalar ieriyor. Bat Avrupann etnik homojenlemesinin sonraki evresi byledir. Fransa ya da Ingilterede on- dokuzuncu yzyl ortasna gelindiinde, bu devletlerin aznlk dillerini ortadan kaldrmak iin pek zor kullanmas gerekmemiti. Aznlklar kendi blgesel dillerinin -rnein Brtonca ya da Galce- geriliini ve ocuklarn modern toplumda baardan yoksun braktn kabul etmiti. Benzer ekilde ABD ya da Avustralyaya g eden pek ok kii de ngilizceyi gnll olarak benimser, ocuklarna kendi dilini retmez ve dier pek ok etnik kltrel pratiini de terk eder. Onlarn soyundan gelenler ancak duygusal bir Almanlk, Slovaklk ya da Gallilik hissini muhafaza edebilirler. Demek ki gnll asimilasyon baskn grubun dmanca eylemleri yoluyla deil pozitif teviklerle temizlenmi bir toplum retir. ABD ya da Avustralyadaki beyaz gmen gruplar, ikbal ve stat peinde koarken, toplumsal olarak uyum salamaya alrken nceki etnik kimliklerini kaybederek Amerikallar ya da AvustralyalIlar haline geldiler. Bu epeyce zararsz ve marjinal bir temizlik eklidir. Sadece geleneksel kltrlerin korunmasna deer verenler bu temizliin matemini tutar. Nitekim temizlik szc (trnak iine alnsa bile) buraya uygun dmeyecektir.

kinci satr iddetin ilk trmann, kurumsal zor kullanmna dnmesini ierir. Ayrmclk byk ihtimalle en yaygn politikadr. D grubun haklarn snrlar, ama yelerinin etnik kimliini korumasna izin verir. Ayrmclk tipik olarak semeci istihdam, konut blgelerini kredi verilmeyecek blgeler olarak iaretlemek, negatif kltrel klieler yaratmak, kiileraras davranlarda hakarette bulunmak ve polis tacizini ierir. Pek ok lke baz aznlklara ayrmclk yapar. Kleliin kalkmasndan yz elli, medeni haklar hareketinden elli yl sonra Afrikal Amerikallar hl ayrmclkla karlamaktadr. rnein ABDde siyahken araba kullanmak diye alayla kark hakaret niteliinde bir deyi vardr, zira polis ok iyi bir araba sren siyah adam durdurur. Bu trden tm ayrmclklar elbette zcdr, ama bu tablonun geri kalanndaki muamelelerin yannda hafif kalr.

Ciddi ayrmclkta eitim alma, oy kullanma, kamu grevinde bulunma ya da mlkiyet edinme haklar kstlanabilir. Ayrca baskn grup resmi eitim dili ve kamusal dil olarak kendi dilini kullanmalar iin d gruplar zorlayabilir. Segregasyon (tecrit ieren toplumsal ayrmclk-y hn) corafi bakmdan ksmi temizliktir: d grup apartheid ya da klelik koullarnda gettolatrlr. Segregasyon toptan temizliin lml biimlerinden ok daha baskc olabilir. Netice

de pek ok kle kendisini ezenden kamak ister (bu da daha temizlenmi bir toplum yaratr), ama kamas zor kullanlarak nlenir. Burada etnik ve snfsal siyasetler yan yana devam eder. Apartheid dnemindeki Gney Afrika beyaz topluluk iinde neredeyse normal bir snf siyasetine sahipti ve bu politikann baz izleri Afrikal ve melez topluluklara da yaylmt, ama bir btn olarak siyasete rk ayrm hakimdi.

Sonraki stundaki Kltrel Bastrma sadece kurumsal zor kullanma yoluyla toptan temizlii ierir. Kamu kurumlan d grubun kltrn bastrr ve bylece d grubun kimlii baskn grubun kimliine zorla asimile edilir. D grubun dili okullarda ve devlet dairelerinde yasaklanabilir, ibadeti engellenebilir, ayrt edilebilir soyisimleri yasayla deitirilir. Bu bastrmada zor kullanlsa da, genellikle yasal bir zor sz konusudur ve bu politikaya yer yer direnenlerin ban ezmek gerekmedike pek fiziksel kuvvet kullanlmaz (alttaki satrn kapsamnda kuvvet kullanlr). Bu tip bir bastrma, hele baarl olmusa, etnik temizlikten bile saylmayabilir. zerinden biraz zaman getikten sonra, iki grup da yaananlar temizlik olarak hatrlamayabilir - rnein Gal halknn byk lde Ingilizlerin tanmlad bir Britanyal kimliine asimilasyonu byle olmutur. Gal halk kaybettii daha byk kltrel niteliklerden ziyade, koruduklarna inandklar Gallilikle vnrler genelde. Provansllarm ve Aki- tanyallarn1 Fransz kimliine neredeyse tmden asimilasyonu da baka bir rnektir. D grubun yelerinden pek ou bu kt muameleye tpk ok sayda Irlandalmm yapt gibi d gle tepki verebilir. Bu ayn zamanda ksmen zor kullanlarak, ksmen rzayla gerekleen bir temizlik biimidir.

Fiziki iddet semeci kolluk kontrolnde basknn bulunduu 3. satrda balar. Semecinin anlam muhaliflerin hedef alnmas, zellikle de 2. satrdaki politikalar protesto edenlerin bask grmesidir. Kolluk kontrol ise basknn dzenli olarak, rutinlemi meru aralar yoluyla yasalar uygulayarak gereklemesi anlamna gelir - geri snrl dzeyde fiziksel iddet kullanm da tipik zellikler arasndadr. Birinci stun zellikle protestoculara ynelik basky barndrrken, kincisinde d grubun kimliinin bir ksm bastrlmaya allmaktadr. Ayrca ikinci stun, baskn gruptan yerleimcilerin getirilmesini, yerli d grup yelerinin yerinden yurdundan edilmesini, ama toplumdan tamamen dlanmamasn da iermektedir. Onyedinci yzyldan itibaren Uls- ter blgesinde binlerce Katolik Mandal iftinin zorla baka yere gnderilmesi ve onlarn yerine sko Protestanlarn yerletirilmesi iyi bir rnektir. nc

1 Akitanya, Fransann gneydousunda bulunan ve en nemli merkezi Bordeaux olan blge. -R edaktrn Notu (rdn)

stun bizi kolluk kontrolnde toptan kltrel bastrma, nfus mbadeleleri ve kolluk kontrolnde tehcirler ve d gler alanna gtrr. Bu devlet eliyle geni temizlik yelpazesinde zor kullanma vardr, ama genellikle fazla iddet iermez. u ana kadar tartlan politikalar sadece hukukun stnln koruduuna inanan nispeten istikrarl bir devlete iaret eder.

4. satrda artk ciddi fiziksel iddet vardr. Birinci stunda bu iddet rutin ve dzenli kalmaya devam eder. Genel kolluk kontrolnde bask protestocular, isyanclar, asileri ya da terristleri barndran gruplara yneliktir; grubun byk bir ksmn boyun emeye zorlamak amacyla zalimce resmi cezalandrmaya bavurulur. Bu rutinleirse devletler uzmanlam paramiliterler istihdam ederler ve bu paramiliterler d gruplar arasnda hayli kt bir n edinir - Kazaklar ya da Kraliyet rlanda Yedek Kuvvetleri gibi. Sonraki iki stun daha kontrolsz iddeti barndrr. Olaylarn kzmas sonucunda iddet yoluyla ksmi temizlie geilmesi pek ok Avrupa smrgesinde grld zere yerleim/yerinden etme ierdii gibi pogromlar, mahalli ayaklanmalar, eitli ksa mrl iddet, isyan ve yama biimleri, ayrca kark gerekelerle yer yer cinayet ve tecavz iermektedir: Devlet yetkilileri siyasi gerilimlerin suunu d gruplara atmaya alr; yerliler yama, iddet ve tecavze bavurur; etnik temizliin failleri dehet salarak insanlar karmaya alr. Bilhassa katliamlar ou durumda d ge yol aar. Bilinen madurlar Yahudiler, Ermeniler ve inlilerdir. Olaylarn daha da kzmas iddet ierikli tehcir ve d g gndeme getirir, d grubun kamasna yetecek kadar iddet yaanr - son yllarda Yugoslavyada yaand gibi. Daha rksal bir temizlik ayr biyolojik politikalar da ierebilir. Burada evlilii kstlayarak ya da cinsel politikalarla reme nlenir, hatt iler kzrsa zorla ksrlatrmaya ya da kadnn d grup kimlii tayan ocuk dourmasn nlemek iin tecavze bavurulabilir. Biyolojik temizlik bariz sebeplerle kadnlara odaklanr: Annelik kesindir, babalk ise varsaylr.

5. satrda baskn grubun politikalarnn niyet edilmemi sonucu olan kitlesel lmn vaheti ierilmektedir. Birinci stun politika hatalarn ierir. ou durumda, etnik gruplar uyum salayamadklar alma koullarna mahkm edilirler ya da devrimciler budalaca politikalarla byk toplumsal dnmler salamaya alrlar - rnein indeki Byk leri Atlm srasnda istemeden milyonlarca insan ldrlmtr. Sonuta politikann hatal olduu anlalnca vazgeilir ve d grup tamamen yeryznden silinmez. Burada sulular aklamak istemiyorum; nk l says inanlmaz boyutlarda olabilir. Pek ok byk hata bir sonraki kategorinin, acmasz politikalarn snrna gelip dayanr. Bu politikalar dorudan d grubu ldrmeye ynelik deildir, ama baskn grubun onlar hakknda yle olumsuz grleri vardr ki ilerin geliimi

d grubun lmne yol asa bile aldrmazlar. Byk Srama liderlii iin bu pek doru saylmaz, ama felaket karsnda tepki vermedeki yaval, madurlarn yaam konusunda grece aldrsz olduunu gsteriyor. Savalar ve i savalar sertlik kategorisinin byk bir ksmn kaplar, zellikle de lkenin tahrip edilmesi ya da ehirlerin bombalanmasyla sivil nfuslar felakete srk- lenebilmektedir. Buradaki snr vaka, spanyollarn Karayip adalarn ilk kez smrgeletirmesidir. Smrgeciler yerliler zerindeki toplu etkilerinin farkna varana kadar yerlilerin neredeyse tamam lmt, ki bu da tam anlamyla etnikkrm anlamna gelir.

Etnkknm bir grubun ve kltrnn istemeden yok edilmesi demektir. Burada genellikle son derece aldrsz bir tavr sz konusudur, hatt baskn grup d grubun yok oluunu ho karlayabilir. Koloni yerleimcileri ile yerli halklar arasndaki pek ok korkun karlamann ana zellii etnik grup katlidir. lmlerin ou baskn gruptan d gruba geen hastalklardan kaynaklanm, rezervasyonlarda yaayp korkun alma koullarna mahkm olmak da durumu ktletirmitir - bunlarn amac ldrmek deildi, ama yerlileri lm snrna getiriyordu. Drdnc blmde bu konuya daha ayrntl bakacaz.

Son olarak 6. satr sivillerin nceden planlanarak kitlesel olarak ldrlmesini ierir. bretlik bask, tarihteki imparatorluklarn nispeten kanl fetih politikalarm kapsyor - rnein baka ehirleri itaate zorlamak iin koca bir ehir kltan geirilebiliyordu. Son zamanlardaki askeri mcadelelerde Dres- den, Tokyo ve Hiroima gibi ehirlerin asker sivil ayrm gzetmeden bombalandn gryoruz. Romallar zaman zaman isyanc halkn onda birini ldryorlard. 1940lardaki Balkanlarda Alman ordusu gerillalarn ldrd her Alman askerine karlk elli yerli sivili kuruna diziyordu. syanclar ve terristler genellikle kk apl kanl olaylar gerekletirebilir, geri 11 Eyll epeyce byktr. Gnmzde tm ibretlik basklar teorik bakmdan uluslararas hukuka gre sava suu ve insanla kar ilenmi su saylabilmektedir - fakat sava kazanan tarafn suland pek grlmez. savalarda katledilen sivillerin says genellikle lkeleraras savalardakinden daha fazladr.

Ondan sonra ksmi temizlik amacyla ilenen toplu katliamlar geliyor. Zorunlu ihtida ok net bir tercih sunar: ya ihtida et ya l. Hrvat Katolik Ustaa kuvvetlerinin kinci Dnya Savanda Srplara syledii buydu. Kym zamanlarnda Yahudilere de sk sk bu seenek sunulmutu. D grubun baz yeleri direndikleri iin ya da sulular seeneklerin gerekliini gstermek istedii iin ldrlrler. Ama ounluu yaar, ksmen temizlenir - dinlerini kaybederler ama kltrlerini tamamen kaybetmezler. Yeni bir terim olan siyasikrm genel olarak madur edilen ve korkulan grubun tm liderlerini ya da potan

siyel liderlerini ldrme niyetini gsterir (tanmlayan: Harff & Gurr, 1988: 360). Bunun ibretlik baskyla rtmesi mmkndr, ama siyasikrmda temizlik niyeti daha fazladr. Liderleri ve entelektelleri yok etmenin amac d grubun kltrel kimliini zayflatmakken, rnein ibretlik baskyla bir ehir rktlp itaate zorlansa da kimliini koruyabilir. Naziler tm okumu PolonyalIlar ldrerek Polonya kltrel kimliini yok etmek istemilerdi. Tpk Naziler gibi Burundi Tutsileri de tm okumu Hutular ldrerek Hutu kltrel kimliini yok etmeye almlard.

Tm bir toplumsal snfn kitlesel olarak ldrlmeye allmasn ifade etmek iin ben de snfknm terimini ortaya koyuyorum. Zor yoluyla ihtida ya da siyasikrmdan daha kanl olabildii iin tabloda yanma soykrma ynelen bir ok koydum, ama tam olarak soykrm kategorisine de almadm. En byk snfkrm sulusu Kzl Khmerlerdir; Stalinistler ve Maocular da daha ksa vadeli krmlarn failleri olmulardr. Madur snflarn iflah olmaz dmanlar olduu dnlmt. Snfkrm solculara zg grnmektedir; nk ancak onlar kart (smrc) snflar olmadan var olabileceklerine inanmlard. Kapitalistlerin ve toprak sahiplerinin sac rejimleri kendileri iin alacak iilere ve kyllere ihtiyalar olduunu hi unutmazlar. Bu yzden Endonezya ordusunun ve slamc paramiliterlerin 1965-6da en az 500.000 EndonezyalI komnist sempatizann toplu olarak katletmesi ok byk oranda yoksul kyllerin lmyle sonulanmsa da, snf dmanndan ziyade siyasi dmana ynelikti - iileri ya da kylleri deil, komnistleri ldryorlard. Bunu snfkrm olarak deil, siyasikrm olarak adlandrabiliriz. Kzl Khmerlerinki gibi komnist rejimlerde ve Stalin ile Mao dnemlerinde smfkrm hatalarla ve aldrszlkla i ie gemiti. Her tip de sava suu ve insanla kar su kapsamnda grlebilir.

Son olarak 1944te Polonyal avukat Raphael Lemkinin koyduu adla soykrma geliyoruz. Birlemi Milletler Lemkinin tanmn dzenleyerek soykrmn etnik, ulusal ya da dini bir grubu yok etmeye ynelik bir su olduunu, bu haliyle imhay hedeflediini belirtmitir. Bu tanm hem ok fazla ey hem de ok az ey ierdii iin zaman zaman eletirilir. Ksmi imhann da soykrm sayld eklenmitir. Ksmi soykrm ancak corafi bakmdan bir anlam tar. 1851de Californiadaki yerleimciler, Owens Vadisinden tm Kzlderilileri silme giriiminde bulunduunda yerellik anlamnda ksmi soykrm gerekletirmiti. Bosnal Srp komutanlarn 1994te Serebrenicadaki tm erkekleri ve olan ocuklarn ldrme karar da ksmi soykrm saylabilir; nk yredeki kadnlar tek balarna srdrlebilir bir topluluk halinde ayakta kalamazd. Fakat cinayetler, yakndaki Prijedor temizliinde olduu gibi, iddet ierikli

tehcirle kartnda, artk yerel soykrm olarak adlandrlamaz gibi grnyor. te yandan soykrm salt etnik gruplarn tesine de geebilir (Andreopoulos, 1994 :1. Ksm). Soykrm kastldr, tm bir grubu sadece fiziksel olarak deil kltrel olarak da (kiliselerini, ktphanelerini, mzelerini, sokak isimlerini yok ederek) imha etme amacn tar. Fakat sadece kltrel temizlik olduunda buna soykrm deil sadece kltrel bask adm veriyorum. Soykrm tipik olarak ounluk tarafndan aznla uygulanr, siyasikrm ise tam tersidir.

Bu kitap tablonun en kt, en koyu tondaki alanna odaklanyor. Bu alan toptan cinai etnik temizlik olarak adlandryorum. Bitiikteki kutu daha ak tonda, nk bu snr blgelerin bir miktar cinai temizlik de ierebileceini kabul ediyorum. Bazlarnn yapt gibi bu kutularn ounu soykrm olarak adlandrmyorum (rn. Jonassohn, 1998; Smith, 1997).

Bu ayrmlar yaptmzda etnik temizliin iki paradoksal zellii aa kyor. Bir taraftan etnik temizlik ounlukla gayet yumuak ekilde yaplmtr. Cinai temizlik yaygn deildir. Hafif kurumsal zorlamayla desteklenen asimilasyon arlktadr. te yandan, en ileri lkeler gemite ok daha fazla etnik grubu barndrmasna ramen bugn esasen tek etnik gruba sahip olduundan (yani nfusun en az yzde yetmii kendim tek bir etnik gruba ait olarak tanmladndan), etnik bakmdan temizlenmitir. O halde iki ana sorunumuz var. Bu temizlik niin meydana gelmitir? Niin sadece birka vakada gerekten canavarla dnmtr? Kitabmn cevap vermesi gereken ana tarihsel sorular bunlardr.

ETNK TEMZLK KONUSUNDA RAKP YAKLAIMLAR

Bu konular ele alan ilk kii ben deilim. Vaka aratrmalarm yazarken ye teorik yaklammn erevesini belirlerken geni bir literatrden yararlandm ve hepsine mteekkirim. Ortaya kan ana teorik ikilemleri ksaca listelemek ve her birindeki duruumu gstermek istiyorum.

LKEL MI, ANTK Mi, YOKSA MODERN MI?

Modernlie vurgu yapan ilk tezimin tam tersine, etnik temizlii atalarmzdan kalma ilkel bir ey olarak grenler var. lkel insanlar sulamak bize psikolojik bir rahatlk salyor; nk bu sayede cani Srplar ya da Hutular (ve Afrikadaki dier kabilesel nefretleri) uygar modernlerden ok uzak sayabiliriz. Geri bu ilkellere tm ktalardan gruplar, kendi dneminde modern halklar, kltrel bakmdan bize yakn olanlar, mesela ondokuzuncu yzyl Amerikallarn ve AvustralyalIlarn ya da yirminci yzyl Alnanlarn da dahil etmemiz

gerekecek. Bu satrlar yazdm Los Angelesta bulunan hayranlk verici Hogr Mzesi uzaklardaki Nihai Nazi zmnn korkunluunu etkili bir ekilde gsteriyor, fakat Los Angelesn ta kendisinde Avrupal yerleimcilerin Chumash Kzlderililerine kar iledii soykrm suunu tmden yok sayyor. Kitabmn tarihle ilgili blmleri etnik temizliin modernliimizin ve uygarlmzn bir paras olduunu gsteriyor.

Gel gelelim, ilkelin daha Freudcu bir anlam da olabilir. Sosyalleme, medenilik, sperego ve bastrmann altnda saldrgan igdlerin, idin, hatt belki de thanatosun yani ldrme arzusunun karanlk dehlizleri yatyor. En stteki sosyalleme katmanlarn kaldrrsanz ya da istikrarszlatrrsanz insanlar ilkel iddete ekilecektir. Freud Uygarln Huzursuzluunda byle yazar. Fakat bu yanltcdr. ncelediim tm vakalarda sulularn kendi kurumlan, ideolojileri ve sosyalleme srelerine sahip toplumsal hareketler oluturduunu gzlemledim. Sulular speregolarndan kurtulmu zerk bireyler deildi. Nefret ve iddet patlamas yaandnda, geleneksel toplumsallama basklarndan kurtulmaktan ziyade yeni toplumsallamalar tarafndan tevik ediliyorlard. lkellik teorileri pek faydal deildir.

lkellik tezi bir nebze deitirilerek, yzyllara yaylan kadim nefretler zerine yazanlar tarafndan kullanlmtr. rnein Srplar ile Bosnal Mslmanlarn 1389daki Kosova Savandan bu yana savamakta olduunu sylerler. Bylece Balkanlar, arpan halklarn byk hareketine her bireysel his ve hatrann tesir ettii... iddet zerinde oaltc bir etki yapt bir saf hatra blgesi olmutur (Kaplan, 1993; kr. Vulliamy, 1994: 4). Bu anlayn samalna ramen, Balkan atmalar gerekten de ok uzun bir dnem boyunca eitli vesilelerle alevlenmitir. Smith (1986: 2. Blm; 2000: 2. Blm) anlalmas iin tekerrr (perennializm) adn verdii daha genel bir ereve nerir. Etnik rekabetlerin eskiliini kabul eder, ama srekli olmaktan ziyade tekerrr ettiini ne srer. Etnik gruplarn srarla bir ismi, kken mitini, tarih anlayn, kltr, zgl bir blgeyle balanty ve dayanma hissini paylamasnda asgari dzeyde bir devamllk grr. Fakat bunlar ara ara ne kp tarihsel kayda girmi, bilhassa savalar, snr anlamazlklar ya da diasporalarca hzlandrlmtr. Bu yzden modern devletler kkleri derinde olan kolektif kimlikleri harekete geirebilir.

Aslnda Smithin bu fikri ne kadar geriye gtrd nemli. Son birka yzyla kadar ou tarihsel devlette ynetenler ile ynetilenler ayn kltr paylamyordu ve bu yzden ortak bir etnik kimlik yoktu. Modern dnemlere kadar snf genellikle etnik kkene baskn kyordu. Selamet dinleri ortaya knca bu rnt zayflamaya balad. Hristiyanlk, slam ve dier dinler s-

ruflarn hepsinin paylat bir dinsel kltr yaratt. Fakat modern demokratik siyasi idealler tm toplumsal snflara ve her iki cinsiyete yurttalk verince tayin edici bir deiim yaand. Nitekim Smithin son dnemdeki etno-sembolizm mefhumunda bunun byk bir ksm kabul edilmi grnyor. Smithe gre, modern milliyetiler milleti daha kapsayc yapmak iin gerek ve popler bir canl gemii mitler, hatralar, gelenekler yardmyla yeniden yorumlamtr. Gerekten de byle yapmlardr, ama bu gemiin ne kadar gerek olduunu ve hatra ile mit arasnda ne tr bir denge kurulduunu henz gremedik.

Peki ama etnik gruplar niin birbirinden nefret eder? Bunun sebepleri eski midir yoksa modern midir? Yurttalk eski dinsel fay hatlarna oturtulursa iler tehlikeli bir hal alr - Yahudiler, Balkanlar ve Kafkaslardaki Mslmanlar ve Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlar iin olduu gibi. Fakat Smithe ramen bu tarih tekerrrden ziyade modern bir etnik trman arz etmektedir - geri bunun istisnalar olabilecei ortada. Her snftan Yahudiler Roma mparatorluu ve Hristiyan aleminde yzyllar boyunca dnem dnem eziyet grmtr. Yahudilerin toplu etnik kimlii muhtemelen etnik kimliklerin en eskisidir. Yine de, gnmzn en kt etnik dmanlklar yaklak bir asra dayanr. Srp milliyetilerinin 1389daki Kosova Savana dair anlats modern bir icattan ibarettir; zira gerekte savan taraflar bugn ok-etnik kkenli diyeceimiz trdendi. Taraflardan biri Osmanl sultanna, dieri bir Srp prensine balyd. Ondokuzuncu yzyl Srp milliyetileri salt Srplardan oluan bir ordu miti yaratt (nceki yzyllarda da salt Hristiyanlardan oluan bir ordu, miti hakimdi) ve Srp ocuklar, bir asrdan fazla bir sredir okulda bu miti reniyor. Demek ki mit gnmz Srp bilincinin ok derinlerinde yatyor.

Etnik dmanlk ann illa ki kanl eilimlerle ilikili olmas gerekmez elbette, tngiliz-lsko ve Danimarka-lsve dmanlklar da ok eskidir, ama son 200 yldr tamamen zararszlar. Vaka aratrmalarma gre ciddi etnik temizliin erken uyar iaretleri vardr -daha nceki tarihlere doru geliigzel esnetilen ekimeler, iddet olaylar, belki de katliamlar. Gurra gre (2000: 50-3), 1986 ile 1998 arasnda meydana gelen etnik-isyanlarm... neredeyse tamamnda nemli ve uzatlm siyasi infialden sonra iddet kademe kademe ykselmitir. Harff (1998) nceki aylk dnemdeki ksa vadeli iddetlenmeye vurgu yapsa da, Bond (1998: 118) ve Gurr (1998) haftalardan, aylardan, hatt yllardan bahseder. Yugoslav atmalarnda yirminci yzyl boyunca dnem dnem patlamalar olmutur. Eskiliin bir anlam olsa da, daha yakn tarihli iddetlenmeyi aklamamz gerek.

SULULAR: M LLlYETl KTLELER Mi, OTORTER ELTLER Mi?

Yedinci tezimde sulular elitler, militanlar ve yanda tabanlar olarak gsteren ok katmanl bir aklama vardr. Ama bu alanda hakim olan ok daha basit iki gre gre, sulular ya btnyle etnik gruplar ya da devlet elitleridir. Gndelik konumada Almanlarn, Srplarn ya da bakalarnn unu veya bunu yaptn sylerken rutin olarak birinci gr destekleriz. Yugoslavyadaki etnik savalar zerine kitaplarn hemen hepsi kolektif aktrleri zaman zaman Srplar, Hrvatlar, Arnavutlar vs. olarak tanmlar ve ben bile fark etmeden birka kez byle toplu isimler kullanm olabilirim. Etnik temizlie ilikin popler anlatlarn ounda ve akademisyenlerin de bazlarnda bu gre rastlarz. Goldhagen (1996), Almanlarn bir btn olarak imhac anti-Semitizm ideolojisini benimsediini ve bunu Holokosttan yaklak yarm asr nce yaptn syler. Tuhaftr ama Goldhagenin eseri Almanlar arasnda ok poplerdir. Fakat daha sonra da greceimiz gibi, Goldhagen yanlmaktadr. Dadrian (1995: 121-7) Trklerin savalk deerlerinin Islamm hogrszlyle birleerek Trklerde Hristiyan Ermenileri katletme ynnde kltrel bir yatknlk yarattn syler. Bu gr de hataldr. Cigar (1995) Yugoslav etnik savalarna dair grlerini Srplarn stnlk Hissi ve Tehlikede Bir Millet Olarak Srplar gibi altbalklarla ortaya serer. Bu grleri milliyeti sayyorum, nk milletin tekil bir aktr olduunu ne srenler milliyetidir. Bu ironik bir adlandrmadr; nk Goldhagen, Dadrian ve Cigar milliyetilii reddeder - ama bunu milliyeti dncenin kategorilerini yeniden reterek yaparlar. Bir btn olarak milletler ya da etnik gruplar asla toplu hareket etmez. Sulular baz Almanlar, baz Srplar, baz Hutulardr; arlkla yanda tabanlarndan, belli blgelerden, ya gruplarndan, ekonomik sektrlerden vs. karlar; etno-milli- yeti deerlerin, devletiliin ve iddeti onaylamann eitli bileenlerinin en gl ekilde yank bulduu kesimlerdendirler. Etno-milliyetiler nce kendi etnik topluluklar iindeki muhalifleri yenmek zorundadrlar ve ou durumda d gruptan ldrdkleri insandan daha fazlasn kendi etnik gruplarndan ldrrler - bu uygulamay siyaset bilimciler grup-ii kolluk kontrol olarak adlandrr (Brubaker & Laitin, 1998: 433; Laitin, 1995). atmalar trmanrken etnik gruplarn homojenlemesi, aklamamz gereken eyin ta kendisidir.

Milliyetilii eyletirmenin tehlikeleri artk o kadar iyi biliniyor ki baz aratrmaclar tam tersi bir bak asna, yani inacla kaym bulunuyor. Bu aratrmaclar etnisitenin ve etnik atmann, baka sonular da verebilecek rastlantsal olaylardan ina edildiini dnyor, bu inay gerekletiren toplumsal hareketlerin, genellikle de elitlerin ancak ksmi ve geici etnik kimlikler yarattn ne sryorlar (Brubaker, 1996: 1. Blm). Durum byle

bile olsa, bir etnik kimlik toplumsal olarak ina edildikten sonra kurumsallaacak, hatt yapsallaacak kadar derin ve uzun vadeli hisler dourabilir. Baz etnik kimlikler son derece derin ve kurumsal, bazlar ise daha rastlantsal ve istikrarszdr. Vaka aratrmalarmda her ikisinin de farknda olmam ve etnik kimliklerin derinliini saptamam gerekiyor.

Btn etnik grubu sulamann en popler alternatifi elitleri, zellikle de devlet elitlerini sulamaktr. nsanlar kt niyetli, maniplatif liderlerin eline dtnde kanl olaylarn meydana geldii sylenir. Demokrasi ve halk pasif, liderler ve elitler ise bu anlaya gre daha cinayete yatkndr. Sivil toplum teorisinde, bireyler kendilerini devlet elitlerinin maniplasyonlarmdan koruyan gnll kuramlarn salad canl ve youn toplumsal ilikilere girdii zaman demokrasi, bar ve hogrnn doduu sylenmektedir (Putnam, 1993, 2000). Bu naif bir grtr. Radikal etno-milliyetiler ou durumda tam da sivil toplum alarnn lml rakiplerininkilere nazaran daha youn ve harekete geirici olmas sayesinde baarya ulamtr. Naziler iin bu geerlidir (bkz. Fascists adl eserim, 4. Blm; Hagtvet, 1980; Koshar, 1986); daha sonra greceimiz gibi, Srp, Hrvat ve Hutu milliyetileri iin de geerlidir. Sivil toplum da kt olabilir.

Fakat etnik temizlik uzun zamandr devletlerin problemi olarak grlmektedir. Fein yle der: Yirminci yzyldaki nceden planlanm soykrmlarn kurbanlar... devletin yeni bir dzen tasarsn gerekletirmek iin ldrlmt (1984; kr. Horowitz, 1982; Smith, 1987). Baumann Holokostu analiz ederken, modern devletin silahlarnn, ulam imknlarnn ve idari tekniklerinin kitlesel ve brokratik cinayetin etkinliini artrdn syler (1989). Naimarka (2001: 8) gre, etnik temizlik modern devletin en ileri aamasnn bir rndr ve dzen, effaflk, hzl zm bulma yetenei ihtiyacn yanstr. nsan haklar rgtleri daima devlet elitlerini etnik temizliin sulusu sayarlar (1995 Humar Rights Watch (nsan Haklar zleme) kitabnda olduu gibi; kr. Brown, 1996). Yugoslav i savalarnn sulusu olarak ounlukla Miloevic ve Srp elitleri gsterilir (Brown, 1996; Gagnon, 1997; Glenny, 1993). Fearon ve Laitine (2000) gre son dnemdeki hakim gr, byk lekli etnik iddeti, siyasi iktidar kazanmak, korumak ya da iktidarn artrmak isteyen elitler kkrtr eklindedir.

Demokratik bar teorisinde de temsili hkmetlerin pasif olduu, nadiren savaa girdii, birbiriyle hemen hi savamad ne srlr (Doyle, 1983; eletirisi iin bkz. Barkawi & Laffey, 2001). Bu teorinin kkeninde, zgrce ifade edilen halk iradesinin pasif olaca ynndeki liberal dnce vardr. Rummel, bir devlet ne kadar otoriter olursa, kendi iindeki sivilleri ya da ba

ka sivilleri ldrme ihtimali o kadar artar, der: ktidar ldrr; mutlak iktidar mutlak olarak ldrr vecizesini azndan drmez (1994; 1, 12-27; 1998;1). Hakldr ama yeni bir ey sylemez. ok sayda yurttan ldren rejimler demokrasi saylamaz, nk demokrasinin sivil zgrlkler ksmn ciddi ekilde ihlal etmektedirler. Fakat Rummele gre toplumsal barn gvencesi demokrasinin seimle ilgili ksmdr: Sulu rejimler serbest seimlerle deil, otoriter yollarla iktidara gelirler.

Bunun i karartc dzeyde ok istisnas vardr. Onyedinci yzyldan itibaren, otoriter devletlerde deil anayasal devletlerde yaayan Avrupal yerleimciler daha fazla soykrm suu ilemitir. Belki de yerleimcilerin demokrasilerini tek bir grubun demokrasisi, yani srailin gnmzdeki durumu iin Yiftachelin (1999) kulland ifadeyle etnokrasi olarak tarif etmek daha doru olacaktr. Sovyetler Birlii ve Tito Yugoslavyas ou durumda etnik atmalar hafifletmiti ve onlarn k neticesinde ounluk gruplar etnokrasiler kurmak isteyince etnik savalar kt (Beissinger, 2002). Brass (1997) ve Tambiah (1996), Hint yarmadasnda etnik iddetin etkin seim politikalarnn izlendii dnemlerde arttn ve skynetim dnemlerinde azaldn gstermilerdir. 1999da soykrma girien Hutu Gc1 hareketinin sava slogan ounluku demokrasiydi ve Kuzey Mandal Protestanlar ile Sri Lankallar Katolik ya da Tamil dmanlarn (ounluku) demokrasiyi zayflatmakla suluyorlard. Otoriter devletler ile etnik temizlik arasndaki iliki kesinlikle basit deildir.

Tpk benim gibi Snyder da, demokrasiler zaten salam bir ekilde kurum- sallamamsa, etnik gerilimleri bastrma bakmndan otoriter rejimlerin demokrasilerden daha baarl olduunu dnmektedir. Ayrca demokratiklemeye yeni balam devletlerin, etno-milliyetilik karsnda en savunmasz devletler olduunu savunur. nsan Haklar zleme raporlar etnik savalarn suunu otoriter rejimlerde bulsa da, fiiliyatta tm vakalarn -Sri Lanka, Hindistan, Gney Afrika, Lbnan, srail, Romanya, eski Yugoslavya, Rusya, Ermenistan ve Azerbaycan- ksa sre nce gerekletirdii serbest seimlerde gl muhalefet gruplarnn hkmetten daha milliyeti olduunu hatrlatr Snyder (2000: 267). Ama yine de demokrasiye geilerin yaratt sonularn suunu kt niyetli, maniplatif elitlere atar: lkedeki gl gruplar... gerek siyasi otoriteyi olaan yurttalara teslim etmekten saknmaya altnda... demokratikleme milliyetilik retir... Milliyeti atmalar, elitlerin blc

1 Hutu Gc, Ruandada Hutu arlklar tarafndan savunulan bir ideolojidir. Buna gre, Ruandada Hutular hakim olmal, Hutu ve Tutsiler arasnda mutlak bir ayrma gidilerek kamu hayat ve kuramlarnda Hutularm stnl geerli klnmalyd. Tutsileri Ruandaya btnyle yabanc bir unsur sayan Hutu Gc ideolojisi, 1994teki soykrmda etkili olan bir fikri ereve salad, -rdn

milliyeti fikirleri halka kabul ettirmeye almalarnn yan rn olarak meydana gelir (2000: 32). Fazla basit bir grtr bu. En byk sular ileyen otoriter rejimlerin belli bir biime sahip olduunu unutmamak gerek. Stali- nist, Maocu ve Nazi rejimler parti-devletlerdi, seferber olmu kitle hareketine dayanan diktatrlklerdi. Kanl olaylar daha ziyade aadan yukarya doru, dk kademeden militanlarn siyasi ve ekonomik elitlerle hesaplamasnda gerekleiyordu. Yirminci yzyldaki tm vakalarmda parti-devletler nplan- dadr. Smrge yerleimcilerinin -aadan yukar basklar neticesinde ortaya kan- vakalar haricinde, en kanl olaylar yaratan iddet ierikli basklar yu- kardan-aa, aadan-yukar ve yana doru basklardr.

Siyaset bilimciler zayf ve hiziplemi devletlerde etnik sava kma eilimine de iaret ederler. Demokrasiye gei sreleri devletlerin normal atma ynetimi daarcn altst eder: eski devlet kmtr, yenisi biimlenme srecindedir (Beissinger, 1998, 2002; Gurr, 1993: 361-3; 2000: 36, 236). Kimileri de en ok toplu katliamn, ou durumda son derece kark ve anarik bir ekilde yaand devletlerin gl deil baarsz devletler olduunu syler (Esty ve di., 1998; Fearon & Laitin, 2003; Posen, 1993). Fakat bu kitapta hedefini daha kastl olarak seen, belli bir dzeyde kontrol elinde tutan hkmetleri kapsayan etnik temizlik aratrlyor. Nazi, Jn Trk ve Miloevic rejimleri baarsz deildi. Ayrmclam ve radikallemi devletler etnik temizlik konusunda baarsz devletlerden daha tehlikelidir. Demokrasi ile cinai temizlik arasnda bir iliki vardr, ama bu pek ok devleti teorisyenin kabul edeceinden daha karmak ve ift ynl bir ilikidir. Eninde sonunda cinai etnik temizlik hemen her zaman devlet elitleri eliyle yrtlr. Ama yine de devletin zlmesinin, yeniden tesisinin ve radikallemesinin son srecidir. Aklamamz gereken de bu sretir.

SULULAR AKILCI MI, DUYGUSAL MI YOKSA NORMATF MlDlR?

Siyaset bilimcilerin etnik iddet incelemelerine aklc seim teorisi giderek daha ok hakim oluyor. Bu teoriye gre, insan davran faydal ilevlerini azamiletirme arayndaki aklc bireylerden doar. Faydac tercihler hakknda birka basit varsaym yaparak ekonomik gdlere younlama, tutumluluk iin aba gsterme ve insan davrann (muhtemelen en lgnca hayallerinde) cebirsel formllere uydurmaya alma eilimindedir.

Aklc seim teorisi faydal fakat snrldr. En ok ie yarad yer aka faydac olan ekonomik ekimelerdir. Laitin (1998, 1999), devletlerin resmi dili konusundaki ekimelerin nadiren ciddi iddet dourduunu, nk akl

c aktrlerin uzlamaya varabileceini gsterir. rnein Kazakistanda yaayan Rus aznl ele alalm. lkenin kamu alanndaki dili Kazaka olduundan, bir Rusun mesleinde ilerlemek iin Kazaka renmesi gerekebilir. Ama kendi etnik kkenini terk etmesi gerekmez, nk evinde hl Rusa konumas mmkndr. Laitin bir tama ya da alama noktas tanm yapar. lk bata Ruslar Kazaka renme karlnda ancak kk kazanlar elde edecektir. Kazaka rendiinde dier Ruslar onu dlayabilir, ama Kazaklar da aralarna kabul etmeyebilirler. Fakat bu faktrlerden biri ya da daha fazlas deimeye balarsa, Kazaka renmenin kazanc artar ve Rusa renmenin kazanc azalr. Bylece her iki dil iin beklenen gelir miktar en sonunda eitlenir. Bu eik aldnda tama noktasna ulalr ve dalga ykselir, tm Ruslar artk daha faydal bir dil olan Kazakay renmeye giriir. Fakat Kazaklar yine de Rusla- ra i vermeyi reddederse, Ruslar bu sefer dalga dalga Rusyaya gmeye balar. Bu durum, der Laitin, kritik sayda Rusun gideceine kritik sayda Rusun inandna kritik sayda Rusun inanmasyla balar. Fakat bask yoluyla d g bile toplu katliam anlamna gelmez. Bu dil meselesi faydacdr, i bulmakla ilgilidir ve insanlar birden fazla dil konuarak da kendi etnik kimliklerini koruyabilirler.

Fakat rakip diller sekler deil kutsal, tek hakiki iman ifade eden diller olarak grlebilir. Sudanda halk Arapann m yoksa Hristiyan dillerinin mi stn gelecei kavgas yznden birbirini ldrmektedir. Ayrca Kazakistan dndaki eski Sovyet lkelerinde dil konusunda olmasa da ciddi iddet olaylar patlak vermitir. ounluk ve aznlk etnik nfuslar devlet snr blgelerinde srtmeler yaamaktadr. Rakip etno-milliyeti hareketler ayn toprak parasnn kendi devletlerine ait olduunu iddia etmi, yeni komu devlet aznla arka kmtr (Beissinger, 2002: 287) - bu durum nc ve drdnc etnik tezlerime tpatp uymaktadr. Faydac olduu kadar da duygusal bir meseledir ve aklc seim teorisine uydurulmas pek kolay deildir.

Aklc seim teorisyenleri duygular anlamaya alrlar. Bu teorisyenler korkuya odaklanr. Weingasta (1989) gre, etno-milliyetilerin imhayla tehdit ettii kiiler, imha ihtimali son derece dk olsa bile aklc bir ekilde savamaya (ya da kamaya) karar verebilirler. Zira bu ihtimal gerekleirse her eyin sonu olacaktr! Dolaysyla, grnte akld iddeti korkunun gdmndeki nleyici iddetle aklamak mmkndr. Kalyvas (1999), Cezayirde o an nispeten zararsz grnen gruplarn bile katledildiini gstermitir. Gelecekte tehdit olabileceklerinden, misillemenizi nceden yapmak daha iyidir. Ra- bushka ve Shepsle (1972), gerilim arttka dman toplumlarm yok olmaktan korkmaya baladn belirtir. O zaman elitler rekabete girip bahisleri yksel

tir, ar etno-milliyetilikte birbirlerini gemeye balarlar. Bu durum lml rakipleri zayflatr ve toplumlar iddete ynlendirir. Bylece dier grubun en ok korktuu eyler gerekleir ve her iki taraf iin de imha edilme korkusu ilk bata sahip olmad gerek bir temele sahip olur.

Bunlar gereinden fazla ktmser olsalar da son derece geree uygun senaryolardr. Ilml liderler neden gten dsn? istenen bir sonu olan bar getirebilirler. Savalar ve iddet maliyetli olduundan, her iki taraf da normal ekilde diplomatik anlamalar tercih edebilir. Fearon (1995) savan ve iddetin nesnel bakmdan aklc olmamasna ramen aklc grnebilecei durumdan bahseder.

1. Gvenlik ikilemi (Posen, 1993), bir tarafn kendini gvenceye alma abalarnn rakibin gvencesini azaltt anlamna gelir. Olaylarn trmanmas her iki toplumu da kendi iddet uygulayclarnn ardna saklanmaya iter. Korku ve aalanma duygusu fkeli nleyici cinayetlere yol aar. Pek ok katilin tuhaf bir ekilde kendisini aslnda madur olarak grmesini buradan aklayabiliriz. Bu ikilemin anlam, atma durumunda ezici askeri stnle sahip olmann, saldrgan davranp ilk darbeyi vurmay tevik ettiidir. 4bdeki etnik tezime bu ikilemi dahil etmitim.

2. Ballk problemi, bir tarafn anlamalara bal kalacana teminat vermekte gnlsz davranmasnn kar tarafta da bal kalma gnlszl yaratmas neticesinde olaylarn kzmas anlamna gelir. Durkheim uzun zaman nce, szlemede bulunan hibir ey szlemeye balanamaz demitir. Durkheima gre, szlemelere bal kalnmas iin ortak normlarn bulunmas zorunluydu. nsanlarn eylemlerini arasal akl ynetmez. Normlarn, deerlerin, toplumsal kimliklerin nasl doduunu ve karlarmzla ilgili tanmlarmz nasl etkilediini de incelemek zorundayz. Gvendiimiz insanlarla szlemelerimize bal kalrz, ama gven nasl doar ve nasl zedelenir? Bu noktada aklc seim teorisyenlerinin sunduundan daha toplumsal bir aklamaya ihtiyacmz olduu su gtrmez.

3. Enformasyon eksiklii, enformasyonu sadece bir tarafn bildii anlamna gelir. rnein atmaya girilecei blf yapldnda, dman bunun blf olduunu bilmediinden gereksiz yere silahlanr ve olaylar daha da kzr. Sunstein (2000) bunun ok yaygn olduunu dnmektedir. Deneysel aratrmalara ve jri aratrmalarna dayanarak, belli bir grup iinde snrl kalan tartmalar uzad zaman tartmadaki ilk ortalamac grlerin u versiyonlara dnme eilimi gsterdiini iddia eder. Etnik gerilim dnemlerinde bir grubun d grup hakknda zaten baz olumsuz grleri olabilir. Bunu sadece kendi iinde ne kadar tartrsa, d gruba kar grleri o kadar olumsuzlar.

Ama yine burada da normlar, deerler ve kimlikler ie dahil olur. nsanlar smf gibi etnik kkenler st bir kimlik edinmek yerine nasl olur da kendilerini ncelikle bir etnik gruba ait saymaya balarlar?

Sorun bu srecin de aklc seim teorisyenlerinin belirtmedii normlar, deerler ve kimlik oluumlarn gerektirmesidir. Bu teorisyenler etnik kimliklerin ve dmanlklarn zaten mevcut olduunu varsayarlar. Aktrleri fazla istikrarldr. Oysa buradaki kolektif aktrler ok fazladr ve bazlar dorudan iddetin trmand srete ortaya kar. Devlet, snf, meslek, blge, nesil, toplumsal cinsiyetle vs. ilikiye dayal kimlikler etnik kimliklerin dokusuna girip kar ve bu srada da etnisiteyi yeniden baka ynlere kanalize ederler. Beis- singer (2002), Sovyetler Birlii ktnde, karlarn yan sra duygular ve normlarn besledii beklenmedik bir etno-milliyeti dmanlklar dalgasnn ykseldiine dikkat eker. Bu durum karsnda hayrete den taraflar, nceliklerini ve siyasi stratejilerini hzla deitiriyorlard. Kalabalklar, ileyebileceklerinden haberdar bile olmadklar nefret sular ilemilerdi. Eski Sovyet siyasetileri daha nce hor grdkleri etno-milliyeti trene atlayvermiti.

En nemlisi, cinai temizlik nadiren aklc grnr. Almanlar nfusun yzde 0.7sini oluturan Yahudilerden nasl korkmutur? Sulu gruplarn ou uzlama halinde greceklerinden daha fazla zarar grmtr. Almanya, Ruanda ve Yugoslavya harap oldu. Miloevic yarglanyor, Srp paramiliter liderlerin te biri ldrld ve geri kalan da suikaste urama ya da mahkm edilme srasnn kendisine geldiinden korkuyor. Aklc davransalar baka yollar izlemezler miydi?

Buna en bariz yant udur: nsanlarn eylemlerini ne zamandan beri akl ynetiyor ki zaten? Max Weber (1978: 1, 25) drt insan eylemi tipi tanmlar - arasal bakmdan aklc, alkanlktan gelen, duygusal, deer-aklc. Aklc seim teorisyenlerinin almalarndaki haliyle arasal bakmdan aklc eylemin, insani meselelerde nemli olduu barizdir. Fakat iktidar ilikilerinin ya da etnik kimliklerin iselletii noktada, grubun dier yeleri tehdit altnda olduumuzu syleyince hi dnmeden, aklc hesaplar yapmadan alkanlktan gelen eylemlerde bulunabiliriz. O zaman karlarmz bu grupla zdeleerek tanmlarz. Ancak bu at gzlyle karlarmz arasal bakmdan hesaplarz. Sava halinde kurbandan nefret etmesek bile ldrme emrine rutin olarak itaat ederiz. O halde etnik dmanlklar kztka duygusal eylem artacaktr. Kiinin kendi grubuna sevgisi ve dier gruptan korkmas, nefret etmesi ya da ona hn duymas arasal kayglar bastrabilir. Son olarak da, ne pahasna olursa olsun belli hedeflere balanarak deer-aklc eylemde bulunabiliriz. Burada ideoloji gdml eylem devreye girmitir. nsanlar kendi deerleri uruna lmeyi ya

da ldrmeyi gze aldnda, arasal akl geri plana atlabilir. Weberin ayrm etnik temizlik konusuna ok uygun grnyor. Daha sonra tarttm, sulularn gdleri listesinde bu eylem tiplerinin drd de bulunuyor.

Aklc seim teorisi gerek dnyada bulunmayan bir kesinlik ve basitlik dzeyi gerektiriyor. nmze hayran olunacak dzeyde teorik bir hedef koyuyor: Arasal amalarn yan sra deerleri, gelenekleri ve duygular ierecek ekilde eitli ve deien aktrlerin tercihlerini daha geni ve deien iktidar balamlarnda yeniden ina etmeye almalyz. Nitekim altnc tezimde, gdlerin aklc bir yeniden inasn sunuyorum. Etnik liderlerin ardk planlarn tanmlamak iin asl ana hedeflerini A plan olarak adlandrp sonraki uyarlamalarna da B plan, C plan vs. diyorum. Bu yntem bazen ok ematik ve aklc kaabilir, nk niyetler ou durumda bulank ve akkandr. Ama yine de faydal olduunu dnyorum, nk cinai etnik temizlik asla etno-mil- liyetilerin rettii ilk zm deildir ve art arda gelen hedefleri yeniden ina edebilmemiz gerekir. Bu da bizi gdlerle ilgili daha genel sorulara gtryor.

SULULARIN GDLER: SIRADAN NSANLAR MI, FANATKLER Mi?

En cinai temizliklere binlerce kii karmtr. Grg tanklarnn zihnini en ok kurcalayan soru da u olmutur: Grnte sradan insanlar nasl cinai temizlik suu ileyebilir? ou durumda basit bir kyaslama yaplr: Onlar olaanst koullardaki senin benim gibi insanlar myd, yoksa ideolojik fanatikler mi?

Bu soruya verilen en mehur yant Stanley Milgramm deneyleridir. Milg- ram sradan insanlardan, yaptklar zek testine yanl cevap veren deneklere yksek elektrik oku vermelerini istemiti. Bu kiilere bilim adamlarnn ok tedavisinin zek puann artrp artrmayacan test ettii syleniyordu (ve deneyi yapanlar beyaz laboratuar nl giyiyordu!). Bu sradan insanlarn yzde altm bei (kadnlar ile erkekler arasnda fark yoktur), kurbann yan odasndaki bir kolu evirerek byk ac vermeleri istendiinde itaat etti. Kolu evirdiklerinde kurbann ac dolu lklarn duvarn arkasndan duyabiliyorlard. Kurbann elini elektrikli bir levhaya bastrarak oku kendileri vermeleri istendiinde de deneklerin yzde otuzu itaat etti. Az sayda kii deneye cokuyla katld, grne baklrsa ac vermekten zevk almlard. Ama deneklerin byk bir ksm ok rahatsz oldu. Denekler yksek voltajlarda deneyciye artk durmasn sylediler. Ama hem ahlaki hem fiziksel adan ok rahatsz olmalarna ramen, yine de ac vermeye devam ettiler - nk bilimsel otori

teyi reddedememilerdi. Milgramm (1974: 10) yorumu uydu: Baz denekler yaptklar eyin kesinlikle yanl olduuna inanyorlard, ama otoriteye kar kmay baaramadlar. Fakat Milgram bu deneyde grnd kadar sadiste davranmamt. Ac gerek deil sahteydi. Kurbanlar onun asistanlaryd ve aslnda elektrik verilmiyordu.

Milgram sradan modern insanlarn meru bilimsel otoriteden emir gelirse ldrebileceini gstermiti. Daha fazla sayda insan da dolayl yoldan (yandaki odadan) ldrme emrine itaat ediyordu, demek ki brokratlarn masabanda cinayet ilemesi bizzat cinayet ilemekten daha kolayd. Sonraki deneylerin hepsi onun varglarn desteklemiyordu. Yaplan aratrmalardan biri deneklerden ounun hafif ac ile insana zararl ac arasnda ayrm yaptn gsterdi. Zararl ac vermeyi reddetmilerdi (Blau, 1993). Fakat California niversitesi rencilerinin yapt bir aratrma daha da kayglandncyd (en azndan benim iin, nk onlara ders veriyorum). Bir hapishane ortamnda mahkm ve gardiyan rol oynamalar istenmiti. renci gardiyanlar zalimce ve otoriter eilimler gelitirmeye balaynca deneye son vermek zorunda kaldlar (Haney ve di., 1973). Bu deneyler sradan insanlarn meru kurumlarca izin verildiinde zalimce davranlar sergileyebileceini gsteriyor. Hibir deneyde gerek cinayet taklit edilemez, fakat sk sk kan rezaletlerden biliyoruz ki, hapishaneler, akl hastaneleri ve yetimhaneler gibi kurumlar, alanlarn ieride tutulanlar zerindeki muazzam iktidar ktye kullanmasna kar uyank olmak zorunda.

Milgramn kitab Nazi Nihai zmne referanslarla doludur. Fakat dier vakalarda olduu gibi burada da sulular aslnda ok eitliydi. Sulular arasnda grlen dokuz ayr gd tanm yapabiliriz.

1. deolojik katiller cinai temizliin hakllna inanmtr. zellikle st dzey sulular arasnda grlen bu kiiler Weberin deer-aklclm benimser - kanl yollar gya daha yce hedeflerce merulatrlyordu. Byle bir ideoloji (sava gibi) baz balamlarda ya da yanda tabanlarnda -mesela daha nce d gruptan eziyet grm mlteciler arasnda- yank bulabilir. deoloji baz mesleklerin uygulamalarnda ve altkltrlerinde de yank bulabilir. Yirminci yzyl banda doktorlar ve biyologlar biyomedikal etnisite ve rk modellerini zellikle cazip bulmulard. Fakat en yaygn ideolojik gd, cinayeti tepeden bakla kendini savunma olarak merulatrmaktr. Katil aslnda madur olduunu syleyerek itiraz eder.

2. Banaz katiller daha alelade bir ideolojiyle hareket ederler. zellikle alt kademeden sulular yaadklar yer ve zamanla ilgili rastgele nyarglar paylarlar ve bu yzden Weberin tabiriyle duygusal eylemde bulunurlar.

Yahudiler, Mslmanlar ve smrgelerin yerlileri katillerde fiziki tiksinti uyandryordu. ok farkl balamlarda -zellikle de kendilerini tehlikede hissediyorlarsa- sevmedikleri aznlklara kt muamele edilmesine gz yumabilecek banaz kimseler hepimizin evresinde var.

3. iddet dkn katillere cinayetin ta kendisi cazip grnr. Az sayda sadist cinayetten duygusal haz alr. ok daha fazlas iddeti duygusal endieden kurtulmak olarak deneyimler ve cinayete eilim duyar. Jack Katz (1988) ABDdeki canice sularn batan karclm tasvir etmitir. Cinayetin genellikle son derece duygusal bir eylem olduunu belirtir. ok yaygn olarak tehdit edilme hissi her eyi saran bir ahsi aalanma hissine dnr, ardndan da bu durumdan kmak iin ahlak bir fke gelir. fke aa- lanmlk bilinciyle son haddine ulamtr, der Katz. Etnik nefretler bu tehdit-aalanma-fke hissini kolektif dzeye tayabilir: Hutular Tutsile- rin gc karsnda tehdit edildiklerini ve aalandklarn hissettikleri iin nce kendileri saldrarak tm Tutsilere fkelerini kustular. Her okul bahesinde grld zere, kaba kuvvet kullanmak daha fazla zafer kazanmlk hissi verebilir. Silahlar snf farkn at iin alt snftan insanlarn varlkl gruplar (Yahudiler, Ermeniler ya da Tutsiler) zerinde mutlak iktidar sahibi olmann keyfini srmelerini salayabilir. Bunlar sradan insanlarn en kt zellikleri arasndadr. Fakat ayn zamanda iddeti toplumsal problemlerin meru zm olarak gren yanda tabanlar da vardr - askerler, polisler, sulular, iddet ieren spor uzmanlar ya da futbol holiganlar.

4. Korktuu iin ldren katiller, kar taraftakini ldrmezlerse canlarndan ya da azalarndan olacaklarna dair inanlr bir tehdit altndadrlar. Fiziksel olarak zorlanan, bazen de gnlsz katillerdir bunlar. Bu gd arasal bakmdan aklcdr.

5. Kariyerist katiller cinai temizlie karan organizasyonlarn alanlardr. Cinayet emirlerine itaat onlara maddi bakmdan avantajl, mesleklerinde ykselmelerini salayacak bir ey gibi grnr -cinayete yardm etmezlerse de ilerini kaybetme kaygs tarlar. Brokratik cinai temizliklerde bu durum daha yaygndr.

6. Maddiyat katiller yama ya da madurlarn ilerini, dkkanlarm veya mlklerini ele geirerek dorudan ekonomik kazan salamann cazibesine kaplmtr. Bazlar cinayet ilemeleri karlnda hapishaneden salnr. Bunlar da yine son derece arasal gdlerdir.

7. Disiplinli katiller, emre itaatsizliin anormal sayld meru rgtsel otoritenin tuzana dmtr. Kafalarnda korkuda ziyade talimatlara uyma rutininin zorunluluu vardr. Bugnk, gemiteki ya da gelecekteki her

milletten insanlar yukardan baskyla uyumlulatrabilir. Weberdeki anlamyla alkanlk gdsyle hareket eden katiller olabilirler.

8. Yoldalarna bal katiller, silah arkadalarnn basks yznden uyum gsterme tuzana dmtr. zellikle de silah arkadalarnn duygusal desteini ekeceinden korkarlar. Bu da Weberin duygusal eylemini gndeme getirir. Browning (1993), sradan Alman polislerinin iledii toplu katliamlar ksmen bununla aklar.

9. Brokrat katiller modern dnem brokrasilerinin tuzana dmtr. taatleri kurumsallam rutinlerin rettii, Weberdeki anlamyla alkanlktan gelir ve modern toplumlarda kurumsallaan, Arendtin (1965) mehur tabiriyle, ktln sradanlnn tuzandan kurtulamazlar. Bu konudaki en iyi aklama Milgrammdr. Baumann (1989) ve Katz (1993), sradan modern insanlar cinayet ileyebilir, derler. Bartov (1996) onlarla ayn grtedir ve tuzan kkenlerini I. Dnya Savanm mekanik, aklc ve gayriahsi cinayet makinesine kadar gtrr.

Demek ki geni bir potansiyel katil yelpazemiz var - ideolojik, banaz, iddet dkn, korktuu iin ldren, kariyerist, maddiyat, disiplinli, yoldalarna bal ve brokrat. Bu eitlilik sekizinci tezimi glendiriyor, nk esasen sradan insanlar cinai temizliin destekileri yapyor. Baz sulular kendi iddialarna gre idealist, yani ideolojik sebeplerle cinayet ilemiti. Bazlar da ya iddeti seviyordu ya da siyasi sorunlar zmenin en iyi yolu olduunu dnerek iddete sayg duyuyordu. Katil kurumlar disiplinliydi, yoldaa duygulara dayanyordu, kariyer yapmaya ya da yamacla msaitti ve bazlar da brokratikti. Bu kadar ok sayda sulunun iinde bir miktar aka sradan insan da olmaldr. Bunlar sadece ideal tipler olduu iin, neredeyse tm sulularn kark gdleri olduu sylenebilir. Ayrca bu liste gdleri cinayet noktasnda dondurma eilimindedir. Gidip insanlan ldrmeye ilk bata niyet eden sulu says az olduundan (5. tez), ilk gdleri farkl olmaldr. Bu yzden gdleri deitiren ve cinayet ihtimaline yaklatran kariyerler zerinde duruyorum.

Keza bireyleri kendi evrelerinden soyutlayanlayz. nsan davrannn bu esiz alannda bireyci bir yaklamn batan karc olmasnn sebebi ksmen, hukuki sululuk m