1. 1. 1 NDEK LER KISALTMALAR3 NSZ4 G R ..5 I-ARATIRMAMIZIN KONUSU VE NEM ..5 II-ARATIRMAMIZDA TAK P ED LECEK METOD.5 III-ARATIRMAMIZIN AMACI8 IV-MEVLN VE MESNEVS 8 B R NC BLM ANKARAVN N YAADII DNEM, HAYATI, LM AHS YET VE ESERLER I-ANKARAVN N YAADII DEVR N S YS, F KR VE LM YNLER YLE NCELENMES A-ANKARAVN N YAADII DNEM N S YS VE F KR OLAYLARI...22 B-ANKARAVN N YAADII DEV RDE HALKI ETK LEYEN TARKATLAR VE LM DURUM...36 II- SM L ANKARAVN N HAYATI VE ESERLER I- SM L ANKARAVN N HAYATI A-DOUMU KNYES VE LES .........46 B- L M HAYATINA G R ..47 C-VEFTI52 II- SM L ANKARAVN N ESERLER A- MESNEV LE LG L ESERLER I-CM UL YT55 II- FT HUL- EBYT.56 III- HALL- MK LT-I MESNEV..57 IV-TUHFETL- BERERE58 V- S MTL- MKINN.58 VI-MECMATL- LET F VE MATMRATL- MER F.59 B-TEFS R LE LG L ESERLER VII- FTHT-I AYN YYE..76 VIII- M SBHUL- ESRR...........78 C-TASAVVUFLA LG L ESERLER IX- ZHUL- H KEM79 X- ZBDETL- FHS F NAK L- FSS...80 XI- CENHUL- ERVH...81 XII-R SLE- UYN-I SN AERE...82 XIII-M NHCL- FUKAR....82 XIV- DERECTS- SL KN.....86
2. 2. 2 XV-N SB-I MEVLEV..87 XVI- HUCCETS- SEM..88 XVII-R SLE- TENZH YYE F EN L- MEVLEV YYE....89 XVIII- R SLE- USL- TARKAT-I MEVLN...90 XIX- SLUKNME- EYH SM L.91 D-HAD SLE LG L ESER XX- ERH- HADS- ERBAN...91 E- BNL- FRIZ ERHLER VE KASDE- MNFER CE ERH XXI- MEKSIDUL- L YYE F ERH T- T YYE...94 XXII-ERHU KASDET L- MM YYE EL- HAMR YYE.96 XXIII- EL- H KEML- MNDER CE F ERH L- MNFER CE.97 F-EDEB YAT SAHASINDAK ESER XXIV- M FTHUL- BELA VE M SBHUL FESHA..99 K NC BLM ANKARAVN N HAD S L I-ANKARAVN N HZ. PEYGAMBER VE SNNET HAKKINDA YAPTII DEERLEND RMELER A-ANKARAVN N DEERLEND RMELER NE GRE HZ. PEYGAMBER103 B-ANKARAVN N SNNETE BAKI AISI...106 II-ANKARAV VE HAD S A-ANKARAVN N HAD S USLYLE LG L DEERLEND RMELER ...109 B-B R HAD S PROBLEM OLARAK KEF VE ANKARAVN N KEF ANLAYII110 III-ANKARAVN N HAD S L VE KULLANDII KAYNAKLAR A-ANKARAVN N KAYNAKLARI..117 B-ANKARAVN N HAD S L 119 NC BLM I-HAD S TAHR CLER 124 II-MKERRER HAD SLER..472 III- MECMATL- LET F VE MATMRATL- MER FTE YER ALAN HAD SLER N SIHHATLER NE GRE DEERLEND R LMES .474 IV- HAD SLER N BUHR VE MSL M N SAH HLER NDE, KTB S TTEDE D ER HAD S K TAPLARINDA VE MEVZT K TAPLARINDA YER ALMASINA GRE DEERLEND R LMES 476 SONU..478 B BL YORAFYA..482
3. 3. 3 KISALTMALAR a.g.e. : Ad geen eser. a.g.m. : Ad geen makale. a.g.y. : Ad geen yer (A.S) : Aleyhisselam b. : bnu. bkz. : Baknz. C. : Cilt. ev: : eviren D A : Trkiye Diynet Vakf slm Ansiklopedisi. D. .B : Diynet leri Bakanl H. : Hicr. Hz. : Hazreti. Ktp : Kitapl M. : Mld M.E.B. : Mill Eitim Bakanl No: : Numara (RA.) : Radiyallahu anh. s. : Sayfa. sa: : Say (S.A.V.) : Sallallahu aleyhi ve sellem. S.K. : Sleymniye Ktphanesi. S. : Seluk niversitesi Trc: : Tercme Tsz : Trihsiz T.T.K. : Trk Trih Kongresi . : lm. Thk : Tahkik Trc. : Tercme. vb : ve benzeri vr. : varak. vd. : ve devam.
4. 4. 4 NSZ Mevln Celleddn-i Rm, gr ve dnceleriyle insanl yzyllardr etkileyen limlerimizden birisidir. zellikle Mesnev adn verdii eseri, ylesine mehurdur ki, herhangi bir isim belirtilmeden zikredildii zaman, Mesnev kelimesi, onun Mesnevsini akla getirir. Onun, Mesnevde insanla aktard fikirlerini daha iyi anlatabilmek iin ortaya konulan erhlerin ierisinde, Rsh Dedenin erhi n plana kmaktadr. Bu erh hem Mevlny, hem de XVI ve XVII. Yzyllarda Osmanl toplumunu daha iyi tanmamza yardmc olmaktadr. Mesnevler iinde nasl Mevlnnn yazd Mesnev mstesn bir yere shipse, Mesnevye yazlan erhler ierisinde de Ankaravnin Mecmatl- Letif ve Matmratl- Merif adn verdii erh, byle mstesn bir yere shiptir. Mellif Farsa olan Mesnevyi, Trke anlatmyla halkn anlayna sunmu, Mevlev tekkelerinde yllarca onun erhi okutulmutur. Ankarav kendisinden nceki erh geleneine farkl bir boyut getirmi, yet ve hadislere, sahbe ve tasavvuf byklerinin szlerine eserinde oka yer vermi, bu tavryla, Mevlnnn slmn temel prensiplerine sk skya bal bir mutasavvf olduunu ortaya koymaya almtr. Douyu ve baty etkileyen, bugn bile insanlar etrafnda birletiren bu felsefeyi daha iyi anlamak, Osmanl toplumunu daha iyi tanmak ve eserde kullanlan malzemeyi hadis ilmi asndan deerlendirmek, tezimizin ana konusudur. almamzn eksikliklerle dolu olduunu penen kabul ediyor, konunun anlalmasna bir nebze de olsa katkda bulunmasn md ediyoruz. Bizi bu konuda almaya tevik eden ve almalarmz esnsnda yardmlarn esirgemeyen, tez danmanm saygdeer hocam Prof. Dr. Ali Osman Kokuzuya, Prof. Dr. Bilal Saklana, Prof. Dr. Ahmet Turan Yksele ve ilimlerinden ve grlerinden istifde ettiim hadis ana bilim dalmzn btn hocalarna teekkrlerimi sunmay bir bor biliyorum. Aye GLTEK N KONYA- 2006
5. 5. 5 G R I-ARATIRMAMIZIN KONUSU VE NEM Mevln Celleddn-i Rm XIII. Yzyla damgasn vuran tasavvuf byklerindendir. Mevlnnn mrnn sonlarna doru olgunluk anda verdii eserlerden birisi olan Mesnev, onun grlerini en iyi ekilde yanstt iin pek ok almaya kaynak olmu ve zerine pek ok erhler yazlmtr. Bunlarn iinde smail Rush Ankaravnin yapt erh, det bir dnm noktasdr. Ankarav, o zamana kadar baz kelimelerin yorumlanmas ve baz manalara aklk getirilmesi eklinde yaplan erh almalarna yeni bir boyut kazandrm, yet, hadis, iir ve hikye arlkl bir anlatma ship olup halkn anlayaca bir dilde kaleme ald eserle, Mesnev rihleri arasnda farkl bir konum elde ederek Hazreti rih nvnn kazanm ve erhler, Ankarav ncesi yaplan erhler, Ankarav sonras yaplan erhler olarak iki ana grupta deerlendirilir olmutur. Ankarav erhi, devrin edebiyat dili olan Farsayla kaleme alnan Mesnevyi halkn daha iyi anlamasna, Mevlnnn hayal dnyasnda gezinen bir filozof deil, slamn temel ilkelerine samimiyetle bal bir lim olduunun daha iyi anlalmasna sebep olmutur. Ankarav erhinde gze arpan nemli bir husus, mellifin beyitleri erhederken ok sayda yet ve hadse, zaman zaman da hadislerin senedlerine ve manalarna yer vermesidir. Aratrmamzn ana konusu, Mesnevnin altnc cildinde bulunan hadislerin tahricini yapmak ve Osmanl limlerinin XVI ve XVII. yzyllardaki ilm durumlarn, zellikle hadis sahasndaki birikimlerini Ankarav rneinde ortaya koymaya almaktr. Tezimizin duraklamaya tekbl eden bu devir limlerini daha yakndan tanmamz ve hadis kullanmlarn daha iyi deerlendirmemiz asndan nemli olduunu dnyoruz. II- ARATIRMAMIZDA TAK P ED LECEK METOD Ankaravnin hayatna dir elimizde ok az bilgi mevcuttur Bu durum, mellifimizin yaad devri tanmamz, XVI ve XVII. yzyllar siys, ictim, ilm ve fikr ynlerden incelememizi gerekli klmtr. Ankarav, Ktip elebi gibi dnya apnda ne sahip bir bibliyorafyacnn, Bk gibi beyitleriyle, gazelleriyle toplumu etkisi altna alan, padiahtan atiyyeler kazanan bir irin, Matrak Nasuh gibi hemen her alanda almas olan nl bir kimyacnn, Takiyyddin gibi mehur bir astronotun yaad alarda yetimi, bu ilm zenginliin farkl bir boyutunda lahiyat- Edebiyat alannda eserler vermitir.
6. 6. 6 Mellifimizin yaad a Osmanl Devletinin siyasi olarak duraklama devresine girdii, devletin yava yava eski gcn ve azametini kaybetmeye balad bir adr. Bu aa ocuk yata tahta karlan ve annelerinin, elerinin veya devlet adamlarnn etkisinde kalp devlet yneten, ldrlme korkusuyla yllarca bir odada hapis hayat yaayadklar iin akl melekesi yerinde olmayan, devlette blnmelere sebep olur endiesiyle, kardelerini, yeenlerini, hatta kendi ocuklarn katletmekten ekinmeyen padiahlar damgasn vurmutur. Osmanl Trihinde bir ilk yaanm, Yenieri Ocan kaldrmak isteyen ve birtakm slahat teebbsleriyle tepki toplayan padiah II. Osman askerler tarafndan katledilmitir. Yenieri ve Siphlerin kardklar her isyandan sonra devlet adamlarnn balarn isteme deti, padiah ldrmeye kadar ii vardrmtr. Rsh Dedenin doum trihini kesin olarak bilmiyoruz. Ancak lm yl olan H. 1041/M.1631 tarihinden yola karak, onun Knn Devrinin son yllarnda doduunu syleyebiliriz. Devletin ilerledii en son noktaya, kazand en ok topraa, Osmanlnn dnya hkimiyetine iret eden bu devir, ayn zamanda duraklamann ilk iretlerini de bnyesinde barndrmaktadr. Knnyi Knn yapan, Ebussuud Efendinin giriimleriyle toplumun ihtiyacna gre dzenlenen kanunlar, yaynlanan fermanlardr. Bu devrin ihtiam ylesine etkileyicidir ki, IV. Murad zamannda iine girilen duraklama dneminde srkleyici bir etki gstermi, Knn devrinde yetien ilim ve siyaset adamlar, sadrazamlar, komutanlar vb.bu duraklamann toplumda hissedilmesini geciktirmiler, fetih hareketlerinin bir sre daha devam kendiliinden gelmi, iler bir sre daha yolunda gitmitir. Ankarav, II. Selim, III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafann ksa sreli iki saltanat, II. Osman ve IV. Murad devirlerinde yaam, hem devletin azametli gnlerine, hem de bozgunlara ve toplumdaki tefesshe hit olmutur. Siys alkantlar ve devlet ynetimindeki aksaklklar, toplumu da derinden etkilemi, halk manevi ynden huzur bulmak, zerlerine gelen yk kaldrp moral gc almak iin tekkelere ynelmi, ilim ve tasavvuf erbabnn meclislerinde huzur aramlardr. Bektlik, Halvetlik ve Mevlevlik, bu dnemde yaayan insanlar en ok etkileyen tarkatlerdir. Padiahlar da toplumun tercihlerine dikkat etmiler, kendi dnemlerinde yaayan ve halk etkileyen eyhlerle yakn ilikiler kurmulardr. Halkn elit tabakasna hitap eden Mevlevlik de, padiahlarn zaman zaman ziyaretlerde bulunduu, hayr dua ald eyhleri ve olgun insan yetitiren Mevlevhneleriyle dikkat ekmektedir. Mevlevhnelerde grdmz mutfak eitimi, bize piirilenin yemek deil insan olduunu anlatmaktadr. Ancak unu da hatrlatmakta fayda var. Dinde tasfiye hareketi olarak da deerlendirilen tasavvuf kart hareketler de bu dnemde younlam, Kadzde- Sivs ekimesi bu dnem
7. 7. 7 insan zerinde derin etkiler brakmtr. Bir tarafta toplumu kasp kavuran, devletin btnln tehdit eden Cell isyanlar, dier taraftan gy slmn zne inmeyi gaye edinen, ama sz ve uygulamalaryla mutasavvflar det dinsiz kategorisinde deerlendiren Kadzde hareketi, devletin st tabakasnda, brokraside mevcut olan huzursuzluun halka yansmas olarak da deerlendirilebilir. Her ne kadar zaman zaman fiil olarak kar karya gelseler de, Kadzde- Sivs tartmas daha ok vaaz krslerinde devam etmi ve taraftarlar fikirlerini savunabilmek iin kl yerine kalemi tercih etmilerdir. Mellifimiz Ankaravnin de tartmalarn iinde yer aldn, verdii eserlerden anlamamz mmkndr. Semn meruluunu anlatt Hccets- Sem adl rislesi, Mevlev ritellerini eletiren bir vize cevap olarak kaleme ald er- Rislett- Tenzhiyye f enil- Mevleviyye adl Arapa eseri, hatt erh-i Hads-i Erbani bile, Mevlevlii, dolaysyla tasavvufu savunmak iin kaleme alnan eserlerdir. Melliflerin ilm ynlerini ortaya koyan en iyi kaynaklar, hi phesiz kendi eserleridir. Bu husus bizim Ankaravnin Mesnev erhi yannda, dier eserlerini de incelememizi gerekli klmtr. Ankaravnin tesbit edip ulaabildiimiz yirmi drt eserinden de anlyoruz ki o, devrin dier limleri gibi, Arapa ve Farsay iyi bilmekte, hatta bu dillerde eserler verebilmektedir. Hem edebiyata, hem ilhiyta vkftr. Mesnevyi erhederken bavurduu yet ve hadislerin okluu, yetler ve hadisler hakknda verdii malumatlar ve yapt erhler, Osmanlcadan Arapaya Arapadan Farsaya sradan bir i yapyormu gibi yapt yumuak geiler, bize, her dile de hkim, dni bilgisi tam, tasavvuf meneli bir ilim adamyla kar karya olduumuzu hatrlatmaktadr. O, tefsir sahasnda, Nr Sresinin 35. yetinin tefsiri diyebileceimiz Misbhul- Esrr, Ftih Sresinin tefsrleri iinde mstesn bir yere sahip bulunan Ftht- Ayniyye adl eserleriyle dikkat ekerken, hadis sahasnda da, daha ok sem vb. Mevlev detlerinin aslnda snnet olup bidat olmadn aklamaya alt erh-i Hads-i Erban ile dikkat ekmektedir. Ankaravnin hadisiliini daha iyi deerlendirebilmek iin incelediimiz bu eser, krk hadis edebiyat iinde, muayyen bir tark ve slkun mdfaas mevzunda, Trke Krk Hadis tercmelerinin en tipik rnei1 olarak gsterilmektedir. Mesnevye yapt erh ise, Mevlnnn baz melliflerce Kurann manzum tefsiri olarak nitelendirilen bu esiz eserinin ve fikirlerinin etkisinin aydn, kltrl bir kesimle snrl kalmasn nlemi ve Mesnev erhiliine farkl bir boyut kazandrmtr. Rsh Dede, Mevlnnn Mesnevsinin her bir cildine bir cilt erh yazm, alt ciltlik Mesnevyi alt cilt 1 Karahan, Abdlkadir, slam Trk Edebiytnda Krk Hadis, Ankara 1991, s. 234.
8. 8. 8 olarak erhetmitir. Bir de yedinci cild meselesi vardr ki, ileride bu konuda geni bir malumat verilecektir. Aratrmaclara gre yedinci cild Mevlnya id deildir. Biz bu almamzn ilk blmnde Ankaravnin yaad devri ana hatlaryla ortaya koymaya, hayatn ve eserlerini incelemeye, ikinci blmnde Ankaravnin hadis ve snnet hakkndaki grlerini ortaya koymaya, hadis ilmindeki durumunu anlamaya, mutasavvf bir lim olarak onun hangi hadislere itibar ettiini, hangi hadisleri daha sk kullandn, hadis kablndeki kriterlerini belirlemeye, nc blmde de Mesnevnin altnc cildindeki hadislerin tahrcini yapmaya ve kullanlan malzemeyi deerlendirmeye altk. III- ARATIRMAMIZIN AMACI Mevlnnn Mesnevsinde yer alan hadisler konusunda, daha nce yaplan almalar mevcuttur. Bu konuda Prof. Dr. Ali Yardmn ve deerli hocam Prof. Dr. Ali Osman Kokuzunun yapt almalar bize k tutmutur. Ankaravnin Mesnev erhi Mecmatl- Letif ve Matmratl- Merifin birinci cildinin tahricleri de Fikret Karapnar ve Ahmet rkmez tarafndan yaplmtr. Bu almalarn yol gstericilii altnda baladm almann asl hedefi, Mesnev erhinin altnc cildinde yer alan hadislerin tahric ve tenkdini yapmak ve Rsh Dede rneinde devrin ilim adamlarnn profilini ana hatlaryla ortaya karmaktr. Yaptmz almalar sonucunda unu rahatlkla syleyebiliriz: Osmanlnn duraklama dnemine tekbl eden bu devir, ilim hayatn henz etkilememitir. Bu devrin limleri kendilerini ok ynl olarak yetitirmiler ve eserlerinde tadklar dn kimliin ve ilm birikimin ipularn vermilerdir. Toplumlar gemilerindeki zenginliklerinden beslendikleri, gemilerindeki ilm birikimin farknda olup yeni almalar retebildikleri takdirde, yeni ufuklara yelken aabilirler. Mevlnnn yaad, Anadolu Seluklularnn hkm srd, Moollarn istilalaryla halkn huzursuzlua srklendii XIII. Asrla, Ankaravnin yaad, Osmanlnn siyas, ilmi, asker her ynden duraklama devrine girdii XVI ve XVII. Yzyllar arasnda pek ok benzerlik mevcuttur. almamzn bu yzyllarn gereki bir bak asyla iyi deerlendirilmesine vesle olmasn mid ediyoruz. IV-MEVLN VE MESNEVS 6 Rebuevvel 604te (30 Eyll 1207) Horasann Belh ehrinde dnyaya gelen,2 soyu Eflk ve Sipehsalra gre Rasulullahn halifesi Hz. Ebu Bekir Sddk Hazretlerine ulaan3 Mevlnnn babas, Belh ehrinin tannm limlerinden Sultnl- Ulem adyla tannan 2 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, stanbul 2004, s. 33; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, stanbul 1964, C.1, s.72. 3 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.8; Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.21.
9. 9. 9 Baheddin Veleddir. Baheddin Veled, tasavvuf byklerinden olup, Eflkye gre tarkat silsilesi babas Hseyin ve dedesi Ahmed el-Hatb yoluyla mam Gazlye erimektedir. Kbreviyyye tarkatnn grlerini benimseyip Necmeddin Kbrnn mrdi olduu da rivayet edilmitir.4 Sultanl-Ulemnn artan hreti devrinin lemlerini rahatsz etmeye balam,5 Fahreddin Raz ile Baheddin Veled arasnda, akln delletine dayanma veya akla kymet vermeme ynnde oluan gr farkll bazlarna gre, Baheddin Veledin Belhden g etmesine sebeb olmutur.6 Firzanfere gre ise Baheddin Veledin Belhden hicret etmesinin en mhim sebebi, onun Tatar ordusunun merhametsizlik ve kan dkclnden doan korkusudur.7 Bu korkunun herkesi kapladn, g edenlerin artmas yznden Badatta ev kiralarnn ar derecede ykseldiini, Baheddin Veled gibi, devrin limlerinden pek ounun da sefere kp Belhten ayrldn belirten Firzanfer, Dye lakbyla hret bulan Necmeddn-i Rznin de, nce Reye sonra da Konyaya sndna iret etmektedir. Firzanfer, Sultan Veledin dedesinin g ediini anlatrken, Belh halknn byk babasna yapt eziyetlerden bahsedip g zamann, Mool hcmu esnsnda gstermesini, bunun yan sra Fahreddin Rz ve Harzem hkmdrndan bahsetmemesini, szlerinin doruluuna delil olarak gstermektedir.8 Reynold Alleyne Nicholson ve Helmutt Ritter de, Baheddin Veledin srf Moollardan kamak iin Belhi terk ettii grndedirler.9 Baheddin Veled ve ilesi uzun bir yolculuktan sonra Lrendeye gelmi, Aleddin Keykbadn emirlerinden Emir Msnn kendileri iin yaptrd medresede yedi yl kalmlardr. Mevln Celleddin burada bla ermi ve Semerkandl Hoca erafeddin Lalann Gevher Hatun adndaki kzyla H.623- M.1226 ylnda evlenmitir. Sultan Veled ve Aleddinin anneleri bu hanmdr.10 Baheddin Veledin Lrendede olduu Aleddin Keykbada ulanca Lrende emiri Emir Musaya haber gndererek Baheddin Veledi 4 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, ev: Tahsin Yazc, stanbul, 1966, C.2, s.388; Bedzzaman Firzanfer, stanbul 2004, s.77. 5 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri,C.1, s.10-11. 6 Bedizzaman Firzanfer, Mevln Celleddin, s. 80 Baheddin Veled Belhden g ettiinde, Baheddin Veledin ge zorlanmasnda etkili olduu iddia edilen Fahreddin Rznin drt yl nce lm olmas bu konudaki rivyetlere ihtiyatla yaklamak gerektiini ortaya koymaktadr. Bkz. Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celleddin Rm, s. 91. 7 Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celleddin Rm, s. 91. 8 Bedizzaman Firzanfer, a.g.e, s.92-93. 9 D A, C.29, s.441, Mevlan maddesi. 10 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.21-25.
10. 10. 10 Konyaya davet etmi,11 Baheddin Veled kendisini saraynda arlamak isteyen Sultann davetini kabul etmemi ve Altunp medresesine inmitir.12 Baheddin Veled Konyada Altunp medresesinde iki yl mderrislik yaptktan sonra, 18 Rebl-hir 628 (23 ubat 1231) tarihinde Cuma gn kuluk vaktinde vefat etmi, bu srada 24 yanda olan Mevln babasnn yerine geip mderrislik yapmaya balamtr.13 Babasndan sonra Mevln zerinde etkili olan isimler srasyla unlardr: ocukluunda Mevlnnn eitimiyle mehur olup Mevlnya lalalk yapan,14 eyhinin oluna hl ilmini reten, Sultnl- Ulemdan ald hakkatleri, marifi ve ledn ilmini Mevln Celleddine aktaran,15 Mevlnnn zhir ilimlerinde mesafeler katetmesini isteyerek onu ama gnderen16 Seyyid Burhneddin. Tebriz ehrinde sepet ve zenbil rcs Ebu Bekr-i Tebrznin mridi olan,17 Nefahatta bahsedildiine gre, dnemin pirleri tarafndan Tebrizli Kmil olarak isimlendirilen ve birok yer dolat iin ems-i Perende diye anlan, ilk nce Tebrizde eyh Ebu Bekr-i Selebfn hizmetinde bulunan, ardndan bir ok mutasavvfla sohbet eden, bir gre gre Rkneddin-i Scsye, bir baka gre gre ise Baba Kemal Cendye de mrid olan, Caminin ad geen eyhlerin hepsiyle grm olma ihtimalinden sz ettii18 ems-i Tebrz. Bir rivayete gre smil mezhebine mensup eski bir ilenin ocuu olan ems, diyar diyar dolaarak muhtelif mutasavvflarn hizmetinde bulunan kalender mereb bir adamdr19 ve Mevlndaki deiimin, onda sema, musk ve raksa kar samim bir dknlk ve cokunluk meydana gelmesinin sebebidir.20 emsin lmnden sonra21 Mevlnnn sevgisini ynelttii, Mevlnya mrid olmadan nce Seyyid Burhaneddin Muhakkik-i Tirmizinin mridi olan, kelimeleri yanl 11 Bedizzaman Firzanfer, Mevlna Celaleddin, s. 110 12 Ahmet Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.27-28. Anlatldna gre Konyada o zamana kadar ondan baka medrese yoktur ve ehrin kalesini de daha yapmamlardr. Bkz. a.g.y. 13 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.30, 48; D A, C.29, s.442, Mevlan maddesi. 14 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.127-128; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.54-55, 68; Bedizzaman Firzanfer, a.g.e, s. 135- 136. 15 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, s.33. 16 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.79. 17 Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C.I, s.82 18 D A, C.29, s.442, Mevlan maddesi 19 Kprl, Fuat, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1966, II. Basm, s.187-188. 20 Kprl, Fuat, a.g.e, s.191; Bu konuda Tahsin Yazc da ayn fikirdedir. Bu konuda geni bilgi edinmek iin bkz. Tahsin Yazc, Mevln Devrinde Sema, arkiyat Mecmuas, stanbul 1964, C.V, s.135-150. 21 Eflk emsin ldrldn iddia etmekte, suikastilerin iinde Mevlnnn olu Alaeddinin de bulunduunu, bu sebeple dierleri gibi onun da bir belaya urayp ldn, emsin kaybolduu gnn ise 645 senesinin bir Perembe gn olduunu aktarmaktadr. Bkz. Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C. II, s.102-104. (Mikil Bayramn bu konudaki iddias biraz daha farkldr. Ona gre, emsin ldrlmesinde Mevlnnn olu Aleddinin yannda Ahlerin, zellikle de Ah Evrenin byk rol vardr. emsin ldrlmesinden sonra,
11. 11. 11 telaffuz ettii ve kendisinde sz sylemek kabiliyeti olmad iin, baz kimseler tarafndan cahil ve avam olarak nitelendirilen22 eyh Selahaddin. Konya ahalisi mmi olduundan onu yksek irad makamna layk grmemiler,23 cahil olduunu ve eyhlik iin ehil saylmadn syleyen bir ksm mridler kendisini ldrmek istemilerdir.24 Ancak Mevln onun dostluunda huzur ve skun bulmu ve kzn olu Sultan Veledle evlendirip eyh Selahaddinle akraba olmutur.25 On yl Mevlnnn sohbetinde bulunup ona arkadalk ve halifelik yapan eyh Selahaddin 657 hicri ylnn Muharrem ay balarnda hastalanp lnce,26 Mevlnnn kendisine halife olarak setii, mridlerinden babalarnn Ftvvet (Ahlik) tarikatnn balarndan olmasndan dolay Ah Trkolu diye anlan,27 Mesnevnin mukaddimesinde kendisinden Urmeviyyul-Asl diye bahsedilen, ilesi vaktiyle Konyaya g ettii iin 622/1225 ylnda bu ehirde doan28 Hsameddin elebi. Mridlerin ba, gzel ahlakl, z ve manal konuan elebi, maddi ve manevi ynlerden Mevlnnn her ii ile ilgilenmi,29 Mesnevnin yazlmas onun ricas ile olmu,30 Mevlnnn en olgun olduu ve en rahat ettii dnemde yannda bulunmutur.31 Mevln ve evresindekilerle, Ahler arasndaki gerginlik had safhaya ulam, devlet adamlar asyii salamak iin Ah Evreni ehirden uzaklatrmlardr. Mikil Bayram, onun daha sonraki hayatn Krehirde geirdiini, Mevlnnn olu Aleddinin de onunla beraber Krehire yerletiini iddia etmektedir. Bkz. Mikil Bayram, Ah Evren (Tasavvuf Dncenin Esaslar), Ankara, 1995, s.22, 23.) Ancak Sultan Veledin eserlerinde byle bir malumatn olmamas ve Mevlnnn kaybolmasndan sonra emsi aramak iin iki defa ama gidii, Eflk rivayetinin pheyle karlanmasna yol amaktadr. Bediuzzaman Firuzanfer de bu konudaki ihtimalleri deerlendirdikten sonra Kuvvetli bir ihtimalle denilebilir ki, ems Konyada ldrlmemi, Konyadan ayrldktan sonra akbetinden bir haber ve eser bulunamamtr. Onun akibeti doru olarak belli deildir. Kaybolma tarihi ittifakla 645/1247-1248 dir. demektedir. Fuad Kprl de bu konudaki farkllklara iret ederek, emsin katledilmesiyle ilgili rivyetin sadece Nefahatta yer aldn belirtmekte, Nicholsonun bu rivyete itibar edip Sipehsalar rivayetinden habersiz olmasn yanllk olarak deerlendirmekte ve yle demektedir: Nicholsonun Nefehattaki rivayeti kabul etmesi bizce yanltr. Eer o Sipehsalar grm ve emsin kaybolmasndan sonra Mevlnnn onu aradn bilmi olsayd, tabi emsin katline hkmedemeyecekti. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Bediuzzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.222; Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, s.189. 22 Ahmed Eflk, riflerin Menkibeleri, C.II, s.135 23 Bediuzzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.253 24 D A, C.29, s.444, Mevlan maddesi 25 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.135 Fuat Kprl, Devletahn iddia ettii gibi, Mevlnnn, Selahaddn-i Zerkbnin etkisi altnda kalmasnn mmkn olmadn sylemekte, tam tersine Mevlnnn onu tesiri altna aldndan, Divanda yer alan ve Selahaddini medheden iirlerin bu iddiay dorulamayacandan sz etmektedir. Bkz. Fuat Kprl, a.g.e, s.193. 26 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.144-146 27 Glpnarl, Abdlbk, Mesnev ve erhi, stanbul 1985, s.23. 28 Bedizzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.270-271 29 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, s.152; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.153-155 30 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.155-156 31 Mevlnann lmnden sonra Hsmeddin elebi halfelii Sultan Velede teklif etmise de, Sultan Veled bunu kabul etmemi, Hsmeddin elebinin halfeliinin devamn salamtr. Hsmeddin elebi, Mevlnnn vefatndan sonra da on iki yl bu greve devam etmi ve 684 ylnda vefat etmitir. Bkz. Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.158.
12. 12. 12 5 Cemzyelhir 672 (17 Aralk 1273) tarihinde vefat eden32 Mevlnnn cenzesine, byk kk Trk Rum, Hristiyan Mslman, kyl ehirli ok sayda insann katlmas, gne doarken medreseden karlan tabutun, ancak akam karanlnda mezarla ulaabilmesi,33 onun yaad devirde insanlar ne kadar etkilediinin bir gstergesidir. Mevlnnn asrlar boyunca insanlar zerinde etkili olan felsefesinin, Necmeddin Kbra, Muhyiddin Arab ve ems-i Tebrz ekollerinin mezcedilmesi olduunu syleyebiliriz. Muhiddin Arabinin ilim, irfan ve akla dayal vahdet-i vcd anlay, atalar vastasyla irtibatl olduu snn bir tasavvuf ekol olan Kbreviyye etkileri ve ems yoluyla kazand kalender bir tasavvuf anlay Mevln zerinde etkili olmu ve Mevln, kendi felsefesini bu temel zerine oturtmutur. 34 Mildi XIII. asr en ok etkisi altnda brakan mutasavvf, hi phesiz eyhul-Ekber diye tannan Muhyiddin Arabdir. Bazlar Mevlnnn bnl Arabye zt bir dnce sistemine sahip olduunu iddia ederlerken bazlar, bnl-Arabnin yksek irfan sahiplerine hitap eden grlerini, Mevlnnn anlalr kld grn savunmu, bazlar da ksm bir etkilenmeden sz etmilerdir. Mevln da, Muhyiddin Arabi de, Vahdet-i Vcd ekolnn temsilcisi olarak kabul edilirler. Ancak vahdet-i vcud inanc, Muhyiddin Arabide bir ilim ve marifet meselesi, Mevlnda ise bir ak ve muhabbet meselesidir.35 Vahdet-i Vcdun ne olduuna gelince o, tahkik erbb sflerin zel irfan meslekleridir. Onlar bu mertebeye ykselmenin gerek tevhde ulamak iin gerekli art hkmnde olduu kanaatindedirler. Bu konuda sz sylemek iin iki yol vardr. Bunlardan biri; fikir ve nazar (dnce yolu), dieri de, uhd ve zevk yoludur. Fikir ve nazar yolu btn tefekkr erbbna aktr. Zevk ve uhd yoluna gelince bu, sadece metodu bakmndan mrifet mertebelerini kat etmekle, o feyze mazhar olma mutluluuna ulaanlar iindir. Herkes ak ile akn hallerinden bahsedebilir, fakat akn lezzetini ancak ak olanlar bilir.36 Mevlny gre her ne kadar grn de ayrlk olsa da varlkda birlik (Vahdet-i Vcut) esastr. mn-Kfr, Hayr-er gibi ayrmlar bize gredir. Allaha nisbetle hepsi birdir. Ktlk iyilikten ayrlmaz. Ktlk olmadan ktl terk etmek imknszdr. Yine kfr olmadan din olmaz. nk din kfr brakmaktr. Bunlarn yaratcs da birdir. Ona 32 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Rislesi, s.122-124 33 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.2, s.13-14. 34 Ocak, Ahmet Yaar, Bir XIII. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi Olarak Mevln Celleddn-i Rm, IV. Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.143-145. 35 Ik, Emin, Hazreti Mevlnda Vahdet-i Vcud Meselesi, Uluslararas Mevln Bilgi leni, Ankara 2000, s.54. 36 Kam, Ferit, Vahdet-i Vcud, Ankara 1994, s.52-53
13. 13. 13 gre ikilikten kurtulu (gerek tevhid) kulun kendi varlndan soyulmasyla gerekleir. Birlik, ittihat ya da hull deil, kulun kendi izf varlndan gemesidir. Allahn yannda iki (ben) sz konusu olamaz.37 Mevln sadece akl n plna kan filozoflar ve kelmclar eletirmekte, mnev yolculuk iin ilh akn gerekli olduuna inanmaktadr.38 Ona gre iir de, msik de, sem da yaratcya vsl olmak iin kullanlacak vstalardr. Ancak bu ekilde Allaha vsl olmak isteyen kul eriat da ihmal etmemelidir. Nihat Sami Banarl Mevlnnn felsefesini yle anlatmaktadr: Mevln, slmn imnn btn esaslarna, emirlerine, slmn Allahna ve Peygamberine tam bir ihlsla bal bulunuyordu. Fakat ayn ihls, insan semya kanatlandran bir duyu ve dn hrriyeti ile de rzgrl idi. te bu rzgrdr ki, Allaha varma yolunda kol kanat aan Mevlev limlerine hem bir sanat havas, hem de bir ibadet hli vermiti. Bu ibadet Allah yolunda kendilerinden geenlerin syledikleri ilhilerle semya kol atklar semayla ve btn varlklaryla uyduklar Mevlev Msiksiyle birlemi, bir dn hazlar manzmesi olmutur.39 Nezihe Araz, Davut Peygamber Mezamiri ve gzel sesi ile insanlar nasl etkilemise ve kendine balamsa, Mevlnnn da, varlk birlii felsefesini ve bu felsefeden kaynaklanan yaama biimini insanlara dndrebilmek iin iiri, rebab ve sem arac kldn sylemektedir. slam gelenekleri iine Mevln ile gelen sem byk tartmalara yol amtr. Ancak Mevln sem ederken belli kurallara uymuyor, vecde geldii her zaman, istedii her yerde sema balyordu.40 Yukarda zikredilenlerden sonra u hususa da iret etmekte fayda vardr. Mevln bazlarnn zannettii gibi, dinlerin ve mezheplerin dna kmak isteyen bir filozof deildir. Hanef Mezhebine mensup byk bir lim olan Mevln ve babas Baheddin Veled, Hanef fakihlerin hayatn anlatan kitaplarda bu meslekteki stn kiiler arasnda saylmaktadrlar.41 Yine Sipehsalarn u anlatm meseleyi daha iyi kavramamza yardmc olacaktr: Hz. Mevln her zaman yle tembih ederlerdi: Ne halde olursam olaym, fetva sormaya geldiklerinde geri evirmeyin, bana getirin ki, fetva 37 D A, C.29, s.446, Mevln Maddesi. 38 Demirci, Mehmet, Mesnevde Akl Ak Karlatrmas, IV. Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.155. 39 Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyet Tarihi, s. 312 40 Araz, Nezihe, ada Kavramlar Inda Sema, I. Milletleraras Mevln Kongresi, Konya 1987, s. 233- 236. Mustafa Necti Sepetiolu sem eski bir Trk oyunu olan Dolan Trklerinin oyununa benzetmekte ve sem ile bu oyun arasndaki benzerlikleri inceleyerek, semn kkenini bu oyun olarak gstermektedir. Bkz. Mustafa Necti Sepetiolu, Eski Bir Trk Oyunu ve Sema, IV. Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.35- 39. 41 D A, C.29, S.441, Mevln maddesi, Yaylal, Kmil, Mevlnda nan Sistemi, Konya 1987, s.122
14. 14. 14 vermek grevi bize helal olsun Mstarak olduklar veya sema ettikleri srada dahi kat divit hazr tutarlar, eline verirlerdi. O da orda hemen cevabn yazard42 Mevln Konyada yaayan ya da Konyaya gelen pek ok kimseyle tanm ve onlarla sohbetlerde bulunmutur. Bunlardan en nemlisi Muhiddin Arabnin vey olu olduu rivayet edilen Sadreddin Konevdir. Balangta Mevlny inkr eden Sadreddin Konev, daha sonra onunla yakn dost olmutur. Hatt Mevlnnn cenaze namazn kldrmas iin, ona vasiyette bulunduu rivayet edilmektedir.43 Konyada zviyesi ve medresesi olan Sadrettin Konev, Muhiddin Arabnin vahdet-i Vcut felsefesinin en nemli temsilcilerinden kabul edilmektedir. Mevlnnn grt limler arasnda, Sadreddin Konevnin yakn dostlarndan Fahreddin Irk, emseddn-i yk, erefeddn-i Mevsl, eyh Sad-i Fergn, Nasreddn-i Konev,44 Moollarn Harezmi istil etmesi zerine Anadoluya gelip Mirsdl- bd adl kitabn Anadoluda telif eden hem eyh Sadreddinin hem de Mevlnnn yakn dostu olan Necmeddin Kbrnn halfelerinden Necmeddin Dye,45 Mool korkusundan vatann terk edip Anadoluya gelen Seluknme yazar Kelle ve Dimneyi manzum olarak kaleme alan Tuslu Baheddin Knii,46 Sadreddin Konev gibi nce inkarclardan birisi iken, sonralar onun dostu olan Kad Srceddin, Fars Edebiyatnn mehur iri, irazl eyh Sd, Hintli Safiyyeddin, lhiyat, tp ve matematikte mhir bir std olan irazl Kutbeddin Mahmud, Kutbuddin Haydarn halfesi Hac Mbrek Haydar ve Hoca Reidddin47 de yer almaktadr. Bu limlerin bazsndan etkilenen, bazsn etkileyen, bazlaryla da tartmalar yapan Mevlnnn mridlerinin genellikle halk tabakasndan olduunu, bunun yan sra onun yaad devrin ynetici kadrosuyla da arasnn iyi olduunu grmekteyiz. zellikle Sleyman Muneddin Pervane ve ei Grc Hatun onun sadk bendelerinden idiler. IV. Klarslan ve hanm Gme Hatun da Mevlnya byk hrmet gsteriyorlard. Seluklu Devlet adamlarndan Aleddin Keykbd, II. zzeddin Keykvus, Celleddin Karatay, Konyal Kad zzeddin, Emir Bedreddin Gevherta, mehur hekim Ekmelddin, Shib 42 Feridun bin Ahmed, a.g.e, s.72-73. 43 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.14; IV. Mill Mevln Kongresi, Konya, 1989, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, s.59 (Yaz: smet Kayaolu) 44 Ahmed Eflk, riflerlerin Menkbeleri C.I, s.350-351; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59. 45 Bedizzaman Firzanfer, Mevln Celleddin, s.315-316; Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.II, s.414; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59. 46 Ahmed Eflk, riflerin Menkbeleri, C.1, s.213-214; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59, 60. 47 Bedzzaman Firzanfer, a.g.e, s.301-336; D A, C.29, s.445, Mevlan maddesi; Kayaolu, smet, Mevlnnn Konyadaki Sosyal Muhti, IV. Mill Mevln Kongresi, s.59- 61.
15. 15. 15 Fahreddin, Shib emseddin sfahn, Tceddin Mutez vb. Mevlnya byk hrmet gsteren kiilerdi.48 Arabiyat ve lgat fenlerinde, fkh, hadis, tefsir, maklt ve menkltda, yani akl ve nakl ilimlerde kemlin sonuna erien, o asrda btn lem ulemsnn bata geleni olan, btn fenlerde yksek iczetler alan49 Mevln hem fikirleriyle hem eserleriyle herkesi etkilmitir. Onun balca eserleri unlardr: Mevlnnn yazd ok saydaki gazel ve rubailerinden meydana geldii iin Divan- Kebr ad verilen, Mevln gazellerinde genellikle ems mahlasn kullandndan Divan- ems-i Tebrz adyla da tannan Mevlnnn sadece ems mahlasn deil, Hamu mahlasn da kulland,50 beyit says otuz bini bulan51 Dvn.52 Mevlnnn sohbetlerinin topland bir araya getirildii bir eser olan,53 Mevlnnn tasavvufla ilgili dnce ve grlerini byk bir aklk, sdelik ve ayn zamanda byk bir kudret ve cesretle anlatt54 Fhi M Fh.55 Mevlnnn vaaz ve sohbetlerde yapt konumalardan oluan, konuyla ilgili ayet ve hadis aklamalarnn yan sra Sen, Attr gibi airlerin iirlerine, Mesnevde anlatlan baz hikayelere ve Divan- Kebrden iirlere de yer verilen56 Meclis-i Seba.57 Asl ad Kitbt- Tarassul lit- Tevessl ilet- Tefaddul olan,58 Mevlnnn adalarna (Bu mektuplarn arasnda yukarda 48 Bedzzaman Firzanfer, Mevln Celleddin, s.337-348; D A, C.29, s.445, Mevlan maddesi 49 Feridun bin Ahmed, a.g.e, s.39- 40. 50 D A, C.29, s.446, Mevln maddesi; Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, s.312. 51 Bedizzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.365 52 Mevln daha ok tasavvuf ak anlatt bu eserinde aruzun 24 bahsindeki vezinlerle sylenmi iirlerini bir araya getirmektedir. Dvanda kasdeler, gazeller, terciler, msteztlar, rubler yer almaktadr. Yabanc dillere de tercme edilen, Dvn- Kebr Trkeye Midhat Bahr Baytur tarafndan tercme edilmitir. Ancak bugn elimizdeki 5 ciltlik Dvn- Kebr Tercmesi Abdlbk Glpnarl tarafndan neredilmitir. Bkz. Abdurrahman Gzel, Dn Tasavvuf Trk Edebiyat, Ankara Tsz, s. 157. 53 Bu sohbetlerin kim veya kimler tarafndan toplandn kesin olarak sylememize imkan yoksa da, bu toplayta Sultan Veled ile elebi Hsameddinin byk rolleri olduu muhakkaktr. 21. blmde Selahaddin Zerkubden hayatta olduu anlalacak tarzda bahsedildiinden haraketle bu sohbetler en az 657(1258) den nceki yllardan belki de Mevlnnn son zamanlarna kadar toplanm sohbetlerinin bir ksmn oluturmaktadr. Bkz. Abdlbk Glpnarl, Fhi Ma Fih ve Mecalis-i Sebadan Semeler, Ankara 1985, II. Bask, s.4. 54 Mevln, Fhi Mfh, (ev: Meliha lker Anbarcolu), stanbul 1974, nsz blm. 55 Bu eser dikkatlice incelendii zaman, son zamanlarda Mevlnnn Mool ajan olduu eklinde ortalkta dolaan iddialarn da, iftira olmaktan te gidemeyecei netlik kazanmakta, Mevlnnn Moollara kar daima temkinli olduu, uyank bulunduu, evresindekilere de sabrla direnmelerini tavsiye ettii aa kmaktadr. Mevln Moollar hibir yerde Trkmenler gibi vmemitir. Yalnz sadakatleri iin nasl Trkmen kpeklerini takdirle anmsa, gbeklerinden karlan misk iin Tatar lkesinden gelen hlar, ceylanlar beeniyle iirlerinde mecaz olarak kullanmtr. Bkz. Mjgan Cunbur, Mevlanaya Gre Trkmenler, III. Mill Mevln Kongresi, Konya 1988, s.50- 51; Mevln, Fhi M- Fh, s.14, 102- 103. (Meliha Ambarcolu evirisi) 56 Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin Rm, s.40- 41. 57 Eser Feridun Nafiz Uzluk tarafndan skdar Selim Aa Ktphanesinde ki 788 (1386) tarihli nsha esas alnarak iki defa neredilmitir.Mevlnnn Yedi d adyla yaplan baz tercemeleri de mevcuttur. Bkz. D A, C.29, s.447, Mevln maddesi. Bu tecmelere rnek verecek olursak; Mevlnnn Yedi d, Ter: Rizeli M. Huls, Yay: Feridun Nfiz Uzluk, stanbul, 1937; Mevln Celleddin, Meclis-i Seba- Yedi Meclis, Haz. Abdlbk Glpnarl, Konya, 1965. Bu bilgi iin bkz. Emine Yeniterzi, a.g.e, s.41. 58 Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, s.317.
16. 16. 16 belirtildii gibi yaknlarna, ocuklarna ve mridlerine gnderilenler bulunmakla birlikte, ou ihtiya sahiplerinin taleblerini yneticilere ileten mektuplardr.) yazm olduu mektuplardan meydana gelen Mektbt.59 Ancak hi phesiz Mevlnnn en nemli eseri, zerine saysz erhler yazlan, bizim aratrma konumuzun ham maddesi diyebileceimiz Mesnevdir.60 Mevlnnn Mesnevsi hakknda dier eserlere gre daha ayrntl bir malumat vermeye alrsak; Mesnevnin yazl sebebi, mridlerin szcs olarak Hsmeddin elebinin Mevlndan Sennin Hadkatl- Hakkas veya Feridddin Attrn Mantkut- Tayr gibi bir kitap yazmasn istemesidir. Mevln bu kitabn telifinin kendisine ilham olunduunu syleyerek Mesnevnin ilk on sekiz beytini elebiye uzatmtr. Eserin syleyicisi Mevln, yazan ise Hsmeddin elebidir. Mevln eser meydana gelirken hibir kitaba mracaat etmemitir. Eserin birinci cildi yazldktan sonra Hsmeddin elebinin hanmnn lm ve yeniden evlenmesi sebebiyle iki yl ara verilmi, dier ciltler ise pepee yazlmtr. Sahih Ahmed Dede, eserin yazlmasna 659 Cemziyelhir/Mays 1261de balandn, bu srada Mevlnnn 55, Hsmeddin elebinin ise 37 yanda olduunu nakletmektedir.61 Mevln kitabna ark slam Edebiyatnda bir iir tarz olan Mesnev adn koymu, baka bir ad vermemi, balangta birinci ciltte, ikinci cildin banda, nc cildin yine banda, drdnc ciltte ve son cilt olan altnc cildin ilk beyitlerinde kitabn hep bu adla anmtr. Hatt bundan dolay bir iirin Mesnev tarznda olduu kaydedilmeden Mesnev denince, ancak bu kitap hatra gelir. kinci ve altnc ciltlerde Mesnevye yine Mevln tarafndan verilen Saykal-i Ervh (Ruhlarn cils) ve Hsmnme Hsameddine mensup kitap- gibi vasflar, kitabn ad olmayp Mesnevnin vasflardr. Mevln, Mesnevnin kendince bir ok lakaplar olduunu sylemekte ve bir ksmn da saymaktadr.62 Mevlnnn eserinde Sen ve Attr etkisi kendisini hissettirmekte ve o, zaman zaman bu limlerden alntlar yapmaktadr. Aruzun Filtn filtn filn kalbyla yazd bu eser iin Mevln, okuyanlara ekle taklp kalmamak gerektii, nemli olann mana olduu uyarsnda bulunmaktadr.(VI/160. beyit) Sipehsalarn Mesnev hakknda syledikleri de onun yazl gayesini ortaya koymaktadr: Hz. Mevln Efendimizin szleri geri iirdir. 59 Muhtelif kiilere yazlan 145 mektupta Mevln, t veren retici yan n plnda olan mesajlar vermektedir. Abdlbk Glpnarl mektuplar 1963 ylnda neretmitir. Eser daha nce de Feridun Nfiz Uzluk Tarafndan 1937 ylnda stanbulda neredilmitir. Bkz. Abdurrahman Gzel, Dn Tasavvuf Trk Edebiyat, s.158 60 Mevlnnn Mesnevsi ve dier yazma eserlerinin bulunduu yerler iin, Mevln Bibliyorafyasna mracaat edilebilir. Mehmet nder, smet Binark, Nejat Seferciolu, Mevln Bibliyorafyas (Yazmalar), Ankara 1974. 61 Sahih Ahmed Dede, Mevlevlerin Trihi, stanbul, 2003, s. 181.
17. 17. 17 Velkin batan baa tevhid, Kuran ve hadis tefsiridir, onlarn srlardr, hakikatlerdir, manalardr, slkun btn kidelerinin aklamalardr. Nitekim buyururlar: Bizden sonra eyhiniz Mesnevdir, tlipleri eitip yetitirir.63 Mesnevnin iaretlerine gre Mevln ilk on sekiz beyitten bakasn eliyle yazmam, Mesnevyi Hsameddin elebi ile dier dostlar yazmlar, Mevlnnn yannda okumular ve tashh ettirmilerdir.Ancak Bediuzzamann da belirttiine gre Hsameddin elebinin yazp Mevlnya okumu olduu Mesnev nshas bu gn elimizde yoktur.64 Mevln bu eserinde Kuran ayetlerini tefsir etmi, Hazreti Peygamberin hadislerine yer vermi, tasavvuf byklerinin szlerinden, hikayelerden ve mesellerden faydalanmtr. Mesnev hikayelerinin temel zellii vardr; Vakaya uygunluk, olmas gerekeni iaret (irad) ve itibarilik. Hikayeler insana iinde yaad manevi gereklii kavrama konusunda yol gsterir. Mesnevde i ie gemi hikayeler vardr. Bir nceki hikaye sonrakinin kurucu unsurudur. Ayrca bu hikayeler on nc yzyl kltrn yanstan mizahi veya hezeliyat trnden anlatmlardr. Hikayenin ekline taklp gerekten uzaklaanlarn durumunu Mevln; Mesnevmiz Kuran gibidir. Bazsna doru yolu gsterir, bazsn da sapkla gtrr. Benim iirim iir deildir, iklimdir. Benim mizahlarm, mizah deildir, talimdir beytiyle ifade etmektedir.65 Ali Nihad Tarlan, Mevlnnn iirinden bahsederken onun bzan iirden nefret ettiini,66 buna ramen Mevlnnn asl ifdesini iirde bulduunu sylemekte ve Mevlnnn Mesnevsinin ve dier eserlerinin dilinin Farsa olmasn ise Farsann uzun asrlar boyunca Trk saraylarnn ve mnevver muhitinin resm dili olmasna balamaktadr.67 slm lemini derinden etkileyen bu eser hakknda, Fuad Kprlnn gerek ekil, gerekse muhtev ynnden yapt deerlendirmeler de olduka dikkat ekicidir: Mesnevde Dvnu emsil- Hakykda olduu gibi gz kamatracak kvlcmlara, btn hudd ve manialarn stnde ak ve derin dncelere tesdf edilemez. Bu eser srf slikleri ird maksadyla yazlm, ahlk, tasavvuf, didaktik bir mahsldr. Pek tabi olarak, orta seviyedeki halk dnlerek yazlmtr. Lisan ve nazm bakmndan ok bozuk ve kusurlu olan bu eser, tertib bakmndan da ok muhezeye elverilidir. Mevln eski 62 zbudak, Veled, Mesnev (Tah:Abdlbk Glpnarl), stanbul 1960, C.1, nsz B; Abdlbk Glpnarl, Mesnev ve erhi, stanbul 1985, II. Basm, s.6. 63 Feridun bin Ahmed, Sipehslr Risalesi, s.78. 64 Bedizzaman Firuzanfer, Mevln Celaleddin, s.383 65 D A, C.29, s.329, Mesnev maddesi (Haz: Semih Ceyhan) 66 Tarlan, Ali Nihat, Mevln, stanbul 1974, s.55-56. 67 Tarlan, Ali Nihat, a.g.e, s.62.
18. 18. 18 mutasavvf irlerin usullerine uyarak, her fikri, her nasihati, her nazariyyeyi, mnasip bir hikye ile anlatr; mesel tevekkln nerelerde iyi ve nerelerde fena olduunu izah etmek isteyince, t verici birka beyit ile balayarak ona bir de hikaye ilave eder; lkin ekseriyetle o hikayeyi bitirmeden sz arasnda bir srasn getirerek ikinci, hatta onu da bitirmeden nc hikayeye geer ve onlardan sonra ilk hikayenin neticesi gelir. Gerek tertibe, gerek lisann ve nazmn safvetine ehemmiyet vermemesi, Mevlnnn ekilcilikten tamamen uzak kaldna bir delildir. Dvn- emsil- Hakykta, iiri, ruhun en samimi ihtiyalarn tebli edecek bir vasta gibi kullanan Mevln, Mesnevde, onu slikleri ird ve koyduu tarikat esaslarn telkin ve tamm maksadna hizmet eden bir let tarznda kullanm ve hibir zaman kendisini herhangi bir air, bir sanatkar seviyesinde grmemitir. Ancak, Mesnevde vahdet hakkatlerinden btn vzh ve serhatiyle bahsetmek istememesine karlk, bir ok yerlerde elinde olmayarak ifaatta bulunmaya mecbur kalmt. Kendisi de bunun farknda olduu iin yine Mesnevde Eer yalnz nk- elfzna bakacak olursan, bu eser idll edici gibi grnr; halbuki hakkatte hddir demektedirDim tekrar ve itiraf ettii gibi, Feridddin Attar ile Sennin tesiri altnda kalan Mevln, Kelle ve Dimneden, Cuh menkabelerinden, Mahmud Gaznev ve Ayaz kssalarndan Leyl ve Mecnun gibi Arap hikayelerinden, Kasas- Enbiy ve Menkb- Evliydan baz iktibaslarda bulunduu gibi, baz paralarnda saray hayatn, yahut Halep ilerinin Antakya kapsndaki mtemleri gibi, umm hayat safhalarn da muhtelif mnasebetlerle tasvir etmitir. Tersim ettii baz mstehcen hayat safhalarnda biraz fazla realist olmas, Mevlnnn ahsiyeti ve Mesnevnin yazlndaki maksat dnlnce, hibir suretle muheze edilemez. Her halde, Anadoluda yazlan en eski Trk eserlerinde Mesnev tesiri ok byk lde gze arpar.68 Nihat Sami Banarl da, Mesnevde Hakim Sen ve Feridddini Attr etkisini kabul etmekle beraber, Mesnevnin ilham ald asl kaynan Kuran Kerim olduunu sylemekte ve Mesnevyi, Kuran- Kerimin iir ve hikaye sanatyla ve Mevln tarz bir duygu ve dnce slubiyle ifadelenmi manzum tefsiri olarak tarif etmenin ok da yanl olmayacan ifade etmekte ve eserin asrlardr insanlar etkilemesini u sebeplere balamaktadr: Mevln Mesnevsinde yalnz tarkat bilgileri vermiyor, ayn zamanda arkn eski efsanelerinden peygamberlere ve evliyaya ait menkbelerden faydalanm hikmetler de sunuyordu. Bu yzdendir ki astronomiden tbba, din, felsefe ve sosyal bilgilerden piskolojiye kadar, maddi ve manevi nice ilimlerin altnda sylenmi bu 68 Kprl, Fuat, a.g.e, s.194-196.
19. 19. 19 manzum hikmetler ve hikmet dolu hikayeler kitab, asrlardan beri her devri ve her zekay tatmin edecek bir bilgi, bir ilham ve tefekkr kayna olmutur.69 Mesnevye Maz- Kuran (Kurann iyz) denilmesinin ve medrese ve camilerde bile zevkle okunup dinlenmesinin sebebi; Mesnevnin belki her on msrandan birinde, Mevlnnn ya bir yet, ya bir hadis zikrederek, fikir ve iddiasn o en byk kaynaklara dayandrmas, Kuran ve hadisin anlalmayan, yahut tartma konusu olan bir ok blmlerine alacak yeni izah klar tutmasdr. Mesnevnin btn slam diyarlarnda iir ve hikaye st bir deerle ele alnmasnn bir sebebi de budur.70 Mesnevnin en eski yazmas olarak Konya Mevln Mzesi Ktphanesindeki Veled yazma nshas bilinmektedir.71 Sultan Veledin dervilerinden Muhammed b. Abdillah el-Konevi tarafndan Hsameddin elebi ile Sultan Veledin nezareti altnda Mevlnya okunup dzeltilen asli nshann msveddelerinden istinsah edilen bu nsha Mevlnnn vefatndan be yl sonra tamamlanmtr. Kltr Bakanl bu nshann iki farkl boyutta tpk basmn yapmtr. Mesnev nshalarndaki beyit says, 25585 ile 26660 arasnda deimektedir. Bu Mevlnnn ksaca anlatt hikayelerin baz ilavelerle uzatlmasndan kaynaklanmaktadr. Mesnev ilk olarak, H.1221 de (M.1806) smail Ankaravinin Mecmuatl-Letif isimli erhi ile birlikte Kahirede baslmtr. Eserin ilk tenkitli nerini yapan Reynold Alleyne Nicholsondur. Glehr, Anadolu sahasnda Mesnevnin ilk Trke mtercimi olarak kabul edilmektedir. Ancak o Mesnevnin baz hikayelerini terceme ederek Mantkut- Tayr adl eserinde kullanmtr.72 Mesnevnin ilk tam Trke manzum tercemesi XVIII. yy. da Sleyman Nahf tarafndan yaplmtr. Gnmzde en yaygn kullanlan Mesnev tercemesi, Veled elebi zbudakn Veled nshasna dayanan evirisidir. Abdulbk Glpnarlnn gzden geirip aklamalar ekledii eser Merif Vekletince baslmtr (I-VI, stanbul 1942-1946).73 Emine Yeniterzi Mesnevnin ilk Trke manzum Mesnevsinin XV. yzylda Mun tarafndan II. Murad adna yapldn, Munnin Mesnevnin ilk cildini 14.404 beyitlik eseriyle tercme ve erh ettiini, yine XV. yzylda Dede mer Rennin (. 1486) Neynme ve obannme adl Mesnevlerini, Mevlnnn Mesnevsinden ilham alarak 69 Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Trihi, stanbul 1971, s. 314. 70 Kabakl, Ahmet, 100 Byk Edip 100 Byk ir, stanbul 1976, s.196. 71 Mesnevnin Konya Ktphnelerindeki Yazma Nshalar iin bkz. Nihad etin, ayn ad altnda yaynlanan makale, arkiyat Mecmuas, Cilt:4, s.97- 118 72 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Mjgan Cunbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehr, V. Mevln Kongresi, Konya 1982. 73 D A, C.29, s.329-330. Mesnev maddesi.
20. 20. 20 yazdn ve Mesnevnin baz blmlerini serbest bir anlatmla tercme ettiini sylemektedir. XVII. yzyln Mevlev irlerinden brhim Cevrnin (. 1654) Hall-i Tahkkt eserinde Mesnevden setii 40 beyitten her birini beer beyitle erh ettii bilgisini veren Emine Yeniterzi, eyh Nazm-i Halvet, Sleyman Hayri Bey, Feyzullah Scit lk, Mehmed Fruk Grtunca, Abdullah ztemiz Hactahirolu, Veysel ksz ve Feyzi Halcnn Mesnevnin ilk cildini Mehmed kir Efendinin de, alt cildi manzum olarak tercme ettiini belirtmektedir.74 Anadolu sahasnda Mesnevnin ilk tam erhi XVI. yy. da Gelibolulu Srr Muslihuddin Mustafa Efendi tarafndan Farsa olarak yaplmtr. Mustafa em Efendinin 995-1001 (1587-1592) yllar arasnda telif ettii tam Trke erh Srr erhinden daha fazla tannmaktadr.75 em-i ve Surr erhlerinin yan sra Sd, Abdlmecid Sivs, Sar Abdullah, smil Hakk Bursev, eyh Murad- Buhr, if-i Dervi Mehmed, bidin Paa, Ahmed Avni Konuk, Abdlbk Glpnarl ve Tahirul-Mevlev gibi limlerin de Mesnev zerine yazm olduklar erhler mevcuttur.76 Ktip elebinin Mesnev erhleri olarak gsterdii eserler unlardr; em, Sd ve Ankaravnin Trke erhleri, Srr ve Kemleddin Huseyn el- Harezmnin Farsa erhleri.77 Abdlbk Glpnarl, Ktip elebinin listesinde, Sar Abdullah Efendinin ilk cilde yazd be ciltlik erhin, Abdlmecid Sivsnin birinci cildin ortalarna kadar yazd erhin, smil Hakk Bursevnin ilk cildin belli bir blmne yazd erhin ve hakknda ok fazla malumat sahibi olmadn syledii Yahy Efendi erhinin eksik brakldn sylemektedir. Ktip elebiden sonra yazlan tam ve noksan erhlerin listesi de yledir: Ceng Yusuf Dedenin el- Menhecl- Kav adndaki Arapa erhi, Bahrul- Ulm Abdal Ali, Sebzvr, Mirza Paa ve Veli Muhammed Ekberbdnin Farsa erhleri, Pr Paa, Hdy, Hasan Dede, bidin Paa ve Ahmed Avni Konukun Trke erhleri.78 Ancak Trke erhler arasnda en muteber kabul edileni smail Rush Ankaravnin Mecmatl- Letif isimli erhidir. Eseri erhederken Muhyiddin Arabnin etkisinde kalan smail Ankaravi Mevlny vahdet-i vcud anlayna sahib olan bir sufi gibi deerlendirmitir. Sururi ve em erhleri gibi Osmanl Mesnev erhlerinin bazlar, lafzi yorum dzeyini geemedii halde, smail Ankaravi erhiyle birlikte tasavvufi dnceye ait literatr ve slami ilimlere ait kaynaklar metin yorumunda kullanlmaya balanmtr. Bu adan Osmanl Mesnev erhi gelenei, Ankaravi ncesi ve sonras eklinde ikiye ayrlabilir. Ankaravi erhi 74 Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin Rm, Ankara 2005, s.94. 75 D A, C.29, s.331, Mesnev maddesi. 76 Yeniterzi, Emine, Mevln Celleddin Rm, s.95 77 Ktip elebi, Kefz- Znn, c.2, s.377-379. (lem Matbaas)
21. 21. 21 hem randa hem de Bat dnyasnda etkili olmutur. Alimler sadece Mevln y erhetmekle kalmamlar Mesnevdeki anlalmas zor kelimeler ve tasavvuf kavramlar iin szlkler hazrlamlardr. Anadoludaki ilk Mesnev luati Abdlmecid Sivasi tarafndan yazlmtr. Mesnevyi okuyan ve erheden Mesnevhanlar Darul-Mesnev ad verilen Mesnev okutmaya ynelik messesseler, Mesnev kltrnn zamanmza kadar ulamasnda etkili olmulardr.79 bn. Batutann Anadoluda Mesnevye byk hrmet gsterildiini, ondan baz beyitlerin bellenerek kullanldn, hatta Cuma geceleri de eserinin okunduunu belirtmesi, Mevlanadan sonra da, Mesnev etkisinin artarak devam ettiini ortaya koymaktadr.80 Mevln hem eriat hem de tarikat alannda XII. Yzyln nde gelen limlerindendir. Tarikat ve eraiti ok iyi mezcettii ve halkn anlayna uygun bir anlatm tercih ettii iin yzyllarca insanl etkilemitir ve etkilemeye devam edecektir. Osmanlnn hkim olduu Msrda ve Balkanlarda alan Mevlevhneler sadece Trk insannn deil, farkl milletlerin de Mevlnnn eserleri ve fikirleriyle tanmasna sebep olmutur. Mevlevlie it bir ok eserin Msrda baslmas, Mevlevliin Msrdaki etkilerini ortaya koyan bir delildir.81 Nejat Gyn de, Osmanl Devletinde Mevlev etkisini anlatt makalesinde, dier Mevlevhneler yannda Serez Mevlevhnesi hakknda da bilgi vermektedir.82 Bu rnekler, Osmanl dneminde Mevleviliin etkilerini gsterdii gibi, bugn Mevlnnn deiik corafyalarda tannmasn hazrlayan sebeplerden birisi olarak da deerlendirilebilir. Mevln Dou dnyasnda eyh Sdi-i irz, Molla Cmi, Bedizzaman Firzanfer ve Muhammed kbal gibi nemli isimleri etkisi altnda brakmtr. Bat dnyasnda da zellikle ngiliz arkiyat Reynold Nicholson, rencisi, A.J. Arbery, Alman msteriklerden Annemarie Schimmel, Alman iri Hans Meinke, Helmuth Ritter, msterik rene Melikof, Mevln etkisinde kalan nemli arkiyatlardandr.83 Bugn Mevlny ve fikirlerini renmek isteyen, onun felsefesinden etkilenen ve trbesini ziyret etmek iin gelenlerin fazlal da, bu etkinin devam ettiine bir irettir. 78 zbudak, Veled, Mesnev (Abdlbk Glpnarlnn yazd nszde TYblmnde) 79 D A, C.29, s.331-332, Mesnev maddesi Geni bilgi iin bkz. a.g.y. 80 eker, Mehmet, bn Batutaya Gre Konya ve Mevln, IV. Mill Mevln Kongresi, Konya 1989, s.136. 81 Mevleviliin Msrdaki etkileri iin bkz. Hasan znder, Mevlevliin Msrdaki Temsilcilii: Kahire Mevlevhnesi, II. Milletleraras Mevln Kongresi, Konya 1990, s.175-185. 82 Gyn, Nejat, Osmanl Devletinde Mevlevler, Belleten, C.4, Sa:213. Ankara 1991, s.351- 358. 83 Mevlnnn Dou Bat ve Trk Dnyasna Etkileri iin bkz. D A, C.29, s. 446, Mevln maddesi; Emine Yeniterzi, Mevln Celleddin Rm, s.97-110.
22. 22. 22 B R NC BLM ANKARAVN N YAADII DNEM, HAYATI, LM AHS YET VE ESERLER Ankarav smil Rush Dedenin hayat hakknda kaynaklarda verilen bilgilerin snrl olduunu gryoruz. Mellifi tanmak ve hakknda daha doru deerlendirmeler yapabilmek iin yaad devri daha iyi tanmamz gerekiyor. Bu blmde ana hatlaryla bu devirde hkm sren padiahlar, duraklama sebeplerini, siys olaylar, fikr karklar, halk zerinde etkili olan tarikatlar ve devrin ilm durumunu ortaya koyduktan sonra, Ankaravnin hayat ve eserleri, zellikle de VI. Cildinin hadislerinin tahricini yapacamz Mecmatl- Letif ve Matmratl- Merif hakknda bilgi vermeye ve mellifin ilm ahsiyetini ortaya koymaya alacaz. I-ANKARAVN N YAADII DEVR N S YS, F KR VE LM YNLER YLE NCELENMES A-ANKARAVN N YAADII DNEM N S YS VE F KR OLAYLARI Ankaravnin doum trihi hakknda kaynaklarda bir bilgiye rastlanmamtr. Ancak veft trihinin kaynaklarn ounda H.1041/M.1631 olarak gsterilmesi, mellifimizin XVI. yzyln ikinci yarsnda doduunu dnmemize sebep olmaktadr ki, bu dnem Osmanl Devletinin en parlak a olarak kabul edilen, Yavuz Sultan Selimn lmyle 1520 ylnda tahta kan 1566 ylna kadar 46 yl hkm sren Knn devrine tekbl etmektedir. Ftih Sultan Mehmetle balayan gelimelerin dorua ve kurumlarn klasik dzeye ulamas Knn zamanndadr. Kuruluundan itibren yaklak 250 yl iinde Osmanllarn vardklar en st noktay simgeleyen Knn Sultan Sleymandr.84 Knn Sultan Sleymann n, yalnz seferleri ve kazand zaferleriyle deil, ayn zamanda dzenlettii yasalarnn devlet teklt ve ordusunu, devrin ihtiyalarna gre modern bir ekilde tanzim ediinde de grlr. Gerek Kapkulu ocaklar, gerekse Tmarl Siph ve Tersne Oca, onun zamannda, dnya ordu ve donanmalarnn en moderni olmu, toprak teklt yasalar, yine onun zamannda gelitirilmitir.85 Onun yetitirdii devlet 84 Ycel, Yaar, Muhteem Trk Knn ile 46 Yl, Ankara 1987, s.100. 85 Ycel, Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, Ankara 1950, C.2, s.304-305.
23. 23. 23 adamlar olu Selimin saltanat sresince ve torunu III. Murat devrinde ibanda olmular ve duraklamann hissedilmemesinde etkili olmulardr.86 Knn douda Safevlerle baetmeye alm, Batdaki en byk dmanysa arlken olmutur. Zamannda Osmanl imparatorluu, Asya, Avrupa ve Afrika gibi byk ktaya yayld gibi, Uzak Douya da seferler yaplmtr.87 Mohata gsterdii rnek imh muhrabesi ve dier asker hareketleri, Knnyi btn trihin en naml serdarlar arasna koyduu gibi, devlet adam ve diplomat olarak, belki askerliinden de stn bir ahsiyet gstermitir. Protestan mezhebini himye ederek Katolik leminin paralanmasna ve Almanya ile spanyann ayrlmasna sebep olmas, Trkiyenin d siyset bakmndan istikblini temin etmitir. Ebussuud gibi pek muktedir yardmc ve mvirleriyle berber giritii kanunlatrma hareketi, Trkiyeyi daha uzun mddet i huzur iinde yaatmtr.88 46 yl rakipsiz olarak tahtta oturmak ve Yavuz gibi bir babadan kudretine son olmayan bir devleti miras almak anslarna ship olan Knn Sultan Sleymann tarih sahnesinden ekildii 1566 ylnda, Osmanl Trk mparatorluu tekmln bitirmi deildi. Daha eyrek asr ykselmekte devam edecek, ondan sonra da duraklama devresine girecektir. Ancak bu duraklama devresinin tohumlarn, henz filizlenmemi de olsa, Knn devrinde, Trkiye devletinin btn tarih iinde her bakmdan akl almaz bir bykle eritii ada aramak ve bulmak mmkndr.89 Ankaravnin doumu muhtemelen duraklamay da iinde barndran saltanatn bu en ihtiaml gnlerine tesdf etmektedir. Ankarav devrinde srasyla u padiahlar hkm srmlerdir: I-Knnnin oullarnn en az deerlisi vasat bir ahsiyet olan ve devlet ilerini Sadrzam Sokullu Mehmed Paaya brakan,90 padiahlk ettii dnemde fetih hareketlerinin, nceki devirlerde olduu kadar ok olmasa da, devam ettii II. Selim.91 II-1574 ylnda II. Selimin lmnden sonra tahta kan devlet ilerini iyi bilen, edeb ahsiyeti ok kuvvetli olup ikisi Trke ve ikisi Arapa ve Acemce olmak zere drt dvn bulunan92 ancak bunun yan sra kadn ve para dknlkleri gibi, devlet bnyesine zararlar dokunmu byk kusurlar da bulunan III. Murad. Onun dneminde Sokullu ve kartlar -ki bunlarn iinde Tct- Tevrih mellifi Hoca Sadddin Efendi de bulunmaktadr- srekli bir 86 Ycel, Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, C.2, s.305. 87 Ycel, Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, C.2, s. 339-340; Feridun Emecen, Osmanl Devleti Tarihi, C.I, s.33- 41. 88 ztuna, Ylmaz, Knn Sultan Sleyman, Ankara 1989, s.154-155. 89 ztuna, Ylmaz, Knn Sultan Sleyman, s.151. 90 ztuna, Ylmaz, a.g.e, s.151-152. 91 Ycel, Yaar, Sevim, Ali, Trkiye Trihi, Ankara 1991, C.3, s.295-296. 92 Danimend, smil Hami, zahl Osmanl Trihi Kronolojisi, stanbul 1972, C.3, s.2.
24. 24. 24 atma iinde olmulardr.93 Netcede 14 sene gibi uzun bir sre veziriazamlk yapan, Knnnin son, II. Selimin yegne, III. Muradn ise ilk veziriazam Sokullu 1579 senesinde katledilmitir.94 1582 ylnda, Osmanl tarihinde en muhteem enlik saylan elli yedi gnlk snnet dnnde III. Muradn olu Veliahd ehzde Mehmed snnet ettirilmitir. Padiahn dne ev sahiplii yapmamas halktan kopmasnn, dnde hner gsteren kimseleri ocan muhlefetine ramen Yenieri olarak kaydettirmesi de kendi irdesini kanunla ananeden stn tutmaya balam olmasnn ireti olarak gsterilmektedir.95 smil Hmi, III. Murad devrini yle deerlendirmektedir: Duraklamann ilk almetleri Knn devrinde ortaya kmakla berber, III. Murad devri duraklamann iyice belirginletii yllardr. Mesel padiahn para ibtilsndan dolay ilk defa olarak rvet almaya balamas, kadn ibtilsndan dolay devlet mukaddertna hkim bir harem saltanatnn kat surette kurulmas, Sokullunun tahakkmn ykmak mecbriyetinde kalan III. Muradn sarayla hkmet arasndaki vazfe ve salhiyet muvzenesini bozarak keyf idre essn kurmaya balamas, Koi Bey lyihalarnda zh edildii vehile ordu ve ilmiyye kanunlaryla nizamlarnn bozulmas, aka tai yznden yenierilerin ilk defa olarak saraya hcumla kelle istemeye balamalar Bununla beraber azamet devri henz nihyet bulmu deildir. O muazzam ve muhteem devlet, bu ilk hastalk devrinde de geniledii iin III. Muradn saltanat mddeti det bir azamet ve inhitat haltas gibi gemitir96 III-1595 ylnda tahta kan, ehzdeliinde vlilik eden son padiah olan, be vakit namaz cemaatle ed edecek kadar dindar, Hazreti Peygamberin ad anldnda ayaa kalkacak kadar peygamber sevgisiyle dolu, ok kuvvetli bir tahsil ve terbiye grp Adl mahlasn kullanarak yazd iirler yazan, babas ve dedesi gibi stanbula kapanp kalmayan, 1596 ylnda Eri Seferine itirak edip ordunun bana geen, sava kazanp kale fetheden ve ordunun evk ve heyecann artran III. Mehmed.97 Avusturya zerine yryen Osmanl 93 Danimend, smil Hmi, zahl Osmanl Trihi Kronolojisi, C.3, s.2,3,4. 94 smil Hmi bir devre adn veren Sokullunun asker ahsiyetinin pek silik ve snk olduunu, Barbarosun yerine tayin olunduu Kaptan- Derylkta hi bir baar gsteremedii gibi, denizden karaya geip Rumeli Beylerbeyi olunca da Avusturyaya kar tayin edildii Macaristan serdarlnda da baar gsteremeyip azledildiini, Don ve Volga nehirleri arasnda bir kanal aarak Karadenizle Hazar Denizini birletirme fikri Sokullunun dhiyne bir projesi gibi gsrerilirse de, bu mehur projenin ona it olmadn , o kadar muazzam bir projenin tatbkine memur olan ordunun kumandasn bir defterdra brakarak byk bir baarszla sebep olduunu ve bundan dolay II. Selimin tenkdine uradn, Ktip elebi tarafndan da iddetle tenkit edildiini, yabanc devletlerle yaplan ticret anlamalarnda rvet alarak Trk menfaatlerini ihmal ettii eklinde Hammerin de bir rivyette bulunduunu belirtmektedir. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.46-48. 95 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.59,60. 96 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.141. 97 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.143 vd.
25. 25. 25 ordusu, Haovada dmanla karlam, yaplan muhrebede nceleri Osmanl ordusu yenilmi ve geri ekilme planlar yaplmaya balanmsa da, Hoca Sadddin burada bykln gstermi, sebt etmek, geri ekilmemek gerektii konusunda padiah ikn etmitir. Yamaclk ve apulculua dalan dman kuvvetleri pusuda bekleyen Osmanl askerleri tarafndan niden kuatlmlar ve savan glibi bir anda deimitir. Haova meydan muhrebesi, Osmanl tarihinde parlak bir zaferle netcelenen byk meydan muhrebelerinin sonuncusudur. Peev bu zaferin iyi deerlendirilemediinden yaknmakta, padiahn Budine kadar gtrlmesi halinde, pek ok kalenin ele geirilebileceinden bahsetmektedir. III. Mehmed zafer enlikleri ierisinde stanbula dnm, Bk ve dier irler kasdeler, manzum tarihler ve zafernmeler yazarak ihsan ve cizeler almlardr.98 III. Mehmed dnemi yaplan yanl uygulamalarla Cell isyanlarnn hz kazand yllardr.99 1603 ylnda Sipahilerin Anadoludaki karkl bahane ederek kardklar isyan bastrmak iin yenierileri sevketmesi iki ocak arasnda dmanlk kmasna sebep olmu, Anadolunun iinde bulunduu karklk padiah ok rahatsz etmi, rivayete gre padiah yemeden imeden kesilmitir. Bu dnemde III. Mehmedin silik ahsiyetine mukbil Safevlerin banda I. Abbas adnda en byk ve en gl hkmdarlar bulunmaktadr. Anadoluya gnderilen ordularnn birbiri ardsra malup olmalar, bu iin savala deil siyasetle halledilmesi gerektiini ortaya koymutur. Padiah, byk olu deerli ehzde Mahmudu saltanatta gz olduu phesiyle dm ettirmi karde katilliinden sonra bir de evlat katili olmutur ki, lmnde bu zntnn de pay bulunduu muhakkaktr. III. Mehmed devri duraklamann hz kazand yllar olarak gze arpmaktadr. IV-Osmanl pdiahlarnn XIV.s ve ehzadeliklerinde valilikte bulunmam pdiahlarn da birincisi olan, valilie gnderilmemi olmas Anadoludaki Cell fetretiyle izah edilen, tahta knda ehzade dm yaplmayan,100 dier Osmanl ehzadeleri gibi ok kuvvetli bir tahsil gren, Ebced hesabyla, tahta k tarihi olan 1012 senesine iaret eden Baht mahlasn kullanarak iirler yazan, ok dindar olup kademi erifin resmini yaptrarak sorgucuna koyduran ve Sultan Ahmet Camiini in ettiren I. Ahmed.101 Cell isyanlar bu dnemde de hz kesmemi,102 1606 ylnda, Avusturya ile Zitvatorukta sulh mzakerelerine balanmtr. Bu antlamann en nemli zellii, Knn Sultan Sleymann Avrupaya resmen kabul ettirmi olduu Trk stnlne nihyet verip Trkiye ile Avrupa devletleri arasnda 98 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.163- 181. 99 Danimend, smil Hmi, a.g.e., c.3, s.193 vd. 100 nk 14 yanda olup ocuu bulunmayan padiahn hayatta olan tek kardeini ldrmesi, tahtn varissiz kalmas demektir. 101 Danimend, smil Hmi, a.g.e,C.3, s.216 vd.
26. 26. 26 hukk ynden bir eitlie yol am olmasdr. Knn zamannda yaplan andlamalarda Avusturya imparatoru vezire denk saylrken ve Trk padiah yeryznn yegne imparatoru kabul edilirken, Zitvatorukta bu stnlk sona ermi, Trk padiah ve Avusturya imparatoru birbirine denk saylm ve Avusturya daha nce dedii haralardan muaf tutulmutur.103 Anadoludaki isyanlar yattrmak iin Kuyucu Murat Paa grevlendirilmitir. Kuyucu Murad Paa, Anadoluda adeta terr estirmi, sulu susuz pek ok kiiyi idam ettirmi, Cellleri geri ekilmek zorunda brakm, 1609 ylnda ise, Cell artklarn siys hlelerle bertaraf etmitir.104 1610 ylnda ise III. Murad devrinde Kafkasya fthtyla ele geirilen yerler teker teker elden kmaya balamtr.105 1615 ylnda, Safevlerle 1612 ylnda yaplan andlama Safevler tarafndan bozulmu,106 Safeviler zerine gnderilen ordu baarsz olmu yaplan yeni andlamay I. Ahmet kabul etmedii iin, ark seferi bir mddet daha devam etmitir. 1617 ylnda inaat tamamlanan Sultan Ahmet Camiinin al merasimi yaplmtr. Bu yl ayn zamanda I. Ahmedin ld yldr. 14 yanda tahta kan on drdnc padiah, yaklak on drt yl padiahlk yapm ve pek gen bir yata, 2x14=28 yandayken vefat etmitir. Azna hi iki koymayan, ipekli, gsterili elbiseler deil, dervi elbiselerine benzer elbiseler giyen dindar padiah, memleket genelinde iki yasa uygulam ve kadnlar saltanatna son vermitir. Tahta karken karde katili olmamas da, nemli bir husustur. Ancak, stanbuldan hi ayrlmamas, ark ve Garb cephelerinin mukaddertn devirmelerin eline brakmas bir hata olmu, Kuyucu Murad Paann yaptklar Anadoluyu dehete drmtr. Padiah bu adamn yaptklarna gz yummak ve zulme seyirci kalmakla sulanmtr.107 V-I. Ahmedin vasiyeti veya I. Ahmetin kars Ksem Sultann, ehzade Osman tahta ktnda oullarnn ldrlmesinden ve tahta kmalarnn engellenmesinden endie ederek, devletin ileri gelenlerini rvetle satn almas sonucu, tahta geite ekberiyet esas alnd, yani tahta gei, hanedann en yalsna ait bir hak ekline sokulduu iin tahta karlan,108 denizdeki balklara bile altn saacak kadar akl hastas I. Mustafa. VI-I. Ahmetin byk olu olan babas gibi 14 yanda tahta kan, ana dilinden baka Arapa, Acemce, Latince, Yunanca ve talyanca gibi ark ve Garp dillerini klsiklerden tercme yapabilecek kadar gzel renen, ok kuvvetli bir edebi, tarihi, corafi ve riyaz tahsil 102 Danimend, smil Hmi, a.g.e,C.3, s.241 vd. 103 Danimend, smil Hmi, a.g.e,C.3, s.244-248. 104 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.248-253. 105 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.253-257. 106 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.263. 107 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.263-268. 108 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.269-272.
27. 27. 27 gren, Fris mahlasn kullanarak iirler yazan, inklap fikirleriyle dolu II. Osman.109 II. Osman devrinde I. Ahmed devrinde son bulan karde katli yeniden hortlam, 1621 ylnda Lehistan zerine sefere kmaya karar veren Gen Osman kendisinin bir k olan kymetli ehzde Mehmedi, fitneye mahal vermemek iin ldrtm ve bu halkn vicdannda derin yaralar amtr.110 smil Hmi Lehistan Seferine kan gen padiahn muazzam bir plan olduundan bahsetmekte, onun maksadn Lehistan yarp Baltk Denizine kmak, orada bir donanma kurmak ve bu suretle Atlas Okyanusuna geip Avrupa Hristiyanln hem Akdeniz hem Okyanus donanmalaryla ember iine alarak ve Almanya imparatorluuna kar Trkiyeye temyl gstermekte olan Protestanl da himayesi altna alp Hristiyanl paralayarak btn ktaya hakim olmak eklinde aklamaktadr. Ancak plan mkemmel olmasna ramen ordu bu sefere gre yetitirilmemi, hatta eldeki askerlerin hem seferden, hem bakumandandan soumasna sebep olacak hareketlerden bile saknlmamtr. Tabi bunlar o byk fikri tasarlayan deh shibinin nihyet tecribesiz bir ocuktan ibret olmasyla zh edilebilecek eylerdir Komutanlarnn birbirlerini kskanmalarndan ve bilhassa askerin harbetmek istememesinden dolay byk plann tatbik edemeyen padiah, hayal krkl iinde stanbula dnmek zorunda kalm, fakat yenierileri ortadan kaldrmay da kafasna koymutur.111 Hacca gitmek bahanesiyle Anadolu, Sriye ve Msr Trkleriyle Trkmenlerden yeni bir ordu kurup yenieri ve siph ocaklarn ortadan kaldrmak iin teebbslerde bulunan padiaha kar yenierilerle sipahiler ayaklanmlardr.112 synn nc gn tevkif edilen, drt sene padiahlk yapp on sekiz yanda ehid edilen Gen Osman, Osmanl Trihinde Yedikule zindanlarna atlan ve ldrlen ilk padiahtr. Sultan Osmann ehid edilmesi halkn Yenierilere ve Siphlere nefretini artrm, hatta kimselerin yzne bakamaz hale gelmilerdir. Sultan Mustafa bu dnemde yine ksa sreli de olsa padiah olmu, ancak delilii iyice ortaya ktndan halinden baka are bulunamamtr.113 VII-Birinci Ahmedin hayatta olan oullarnn en by, tahta kt srada on iki yann iinde bulunup ilk yllarda annesi Ksem Sultann glgesinde kalan,114 Murd mahlasyla iirler yazan, devlet ynetimine yeni bir dzen ve intizam getiren byk Osmanl Padiahlarndan IV. Murad. Padiahn ocukluk yllarnda devleti zeki ve hrsl olan Ksem 109 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.273-276. 110 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.276-279. 111 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.280-290. 112 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.290-294. 113 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Danimend, smil Hmi, a.g.e, c.3, s.305- 324. 114 Birinci Ahmetin vefatnda veraset usulnn deimesine, bundan dolay Sultan Mustafann deli olmasna ramen tahta kmasna, Ksem Sultan n evirdii entrikalar sebep olmutur. Kuvvetli bir ahsiyyet olan Gen Osmann tahttan uzaklatrlp katledilmesinde de, bu kadnn parma olduundan bahsedilir.
28. 28. 28 Valide ynetmi, IV. Murad iktidr ise kanl ve iddetli olmutur. Bu I. Mustafann memleketi anari iinde brakan ikinci saltanatndan sonra det tarihi bir zarurettir.115 1624 ylnda Badad elden kp Safev hkimiyetine girmi, kendi nesebini Osmanl hnednndan daha stn sayan Krm Hn Mehmed Giray isyn etmi, donanmann Krma gnderilmesinden istifde eden Kazaklar, Karadenizden Boaziine girip Yeniky ve Saryeri yamalamlar, ard arkas kesilmeyen isyanlar birbirini takip etmilerdir.116 1628 ylnda, isyanlar bastrlmaya balanm,117 1631 ylnda Anadoludaki karklklarn ve askerin saray basmasnn sorumlusunun veziriazamlar olduunu anlayan padiah, eski ve yeni veziriazamn idam ettirmi, devlet ilerini eline alm, Yenierileri ve Siphleri kendisine itaat ettirmitir. Askerden sonra lmiyye snfn da kontrol altna alan IV. Murad devlet kademelerinde ve halk arasnda byk bir temizlik hareketine girimi, devletin kn hzlandran problemler bertaraf edilmeye balanmtr.118 Dikkat edilecek olursa Ankaravnin yaad bu devir, ksm fetihler olsa da, devletin toprak kaybettii ve eski ihtiamn yava yava kaybettii yllar olarak gze arpmaktadr. XVI ve XVII. yzyllarda toplum tek bir milletten meydana gelmiyordu. Farkl milletler bir arada ahenk iinde yayorlard. Osmanl lkesi asrlar boyunca az nfusluydu. Nfs azlnn sebebi, ktlklar, salgnlar ve savalardr. Mal fiatlarnn yzyllar boyunca hemen hemen hi artmamas, talebin arzn ok gerisinde olduunu gstermekte ve nfusun duraanlna iret etmektedir. XIV. Yzylda Anadoluda nfusun 4,5 milyon civarnda olduu tahmin edilmektedir. XVI. yzyla gelindiinde Anadolunun nfusunun art gsterdiini, 1520-1530 yllarnda bugnk Trkiye topraklarnda 12-13 milyon kiinin yaadn grmekteyiz. XVI. yzyl rakamlarna gre, nfusun yzde altm mslman, yzde krk ise gayr- mslimdir. Ancak aznlk kavramna toplumda yer verilmemi, herkes hukuk sistemi iinde belli hak ve sorumluluklara sahip olmutur. XVI. yzyln ilk yarsnda i gler, stanbula yerleme yasa konmasna sebep olacak kadar art gstermitir. Bunun sebebi ise tmar sahiplerinin tmarlarn kaybetmesi, Anadoludaki isyanlarn gvenlik problemine yol amas vb. sebeplerdir. XVII. yzylda ise Cell isyanlar, ekiylk hareketleri ve savalar sebebiyle zellikle erkek nfusun azald ve duraanlat tahmin edilmektedir.119 115 Danimend, smil Hmi, a.g.e, c.3, s.325-326. 116 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.326-333. 117 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.337-343. 118 Danimend, smil Hmi, a.g.e, C.3, s.343-353. 119 Tabakolu, Ahmet, Osmanl ctim Yapsnn Ana Hatlar, Osmanl, C. IV, s.20-21.
29. 29. 29 XVI ve XVII. yzylda devletin bandaki en byk skntlardan birisi de Safevlerin Anadoludaki faaliyetleri ve karlan isyanlar (Cell isyanlar)dr. Safev Devleti, adn ah smilin (.1524) altnc batndan dedesi olan eyh Safiyyddinin (.1334) kurduu Safev tarkatndan almtr. Balangta snn bir yaplanmaya sahip olan tarikatn ilemesi, eyh Safiyyddinin torunu olan Sultan Hoca Ali zamannda balam, tarkatn bana geenler ldrlmekten kurtulamam, nihyet henz yedi yandaylen Safev tarkat eyhliine getirilen ah smil zamannda, tarikat devletleme srecini tamamlamtr.120 Safevlerin nceleri snn bir karaktere sahip iken, bilhassa siys amalar n plana ktktan sonra i eilimleri benimsemelerinin temel sebebi, slam dnyasndaki gayr- snn unsurlarn temsli meselesi olmutur.121 Safev propagandasnn etkisinde kalan, medrese kltrnden etkilenmemi, yzeysel olarak slmiyeti benimsemi kyllerden oluan, Ehl-i Beyt sevgisini inanlarnn temeli olarak kabul etmi kimseler,122 daha ok Anadoluda Osmanl hkimiyetine en son sokulan, bir baka ifdeyle Osmanl merkeziyeti politika uygulamalarna en son muhatap olan blgelerde yayorlard. Uzun vdeli ve sancl bir ekilde Osmanl arazisine dhil edilen Karamanoullar Beyliiyle, ancak XVI. asrn ilk eyrei iinde Osmanl hkimiyetine giren gneydeki Dulkadir ve Ramazanoullar Beylikleri topraklarnda yaayan aretlerin Osmanl merkeziyeti politikalarna kolay sndklar sylenemez. Orta Anadoluda hzla artan nfusun aksine ekilebilir arazinin az ve verimsiz olmas da bu bakmdan nemlidir.123 ah smil 1501 ylnda kurduu devletini on sene gibi ksa bir mddet ierisinde Ceyhun nehrinden Frata kadar geniletmiti. Osmanl devleti zerindeki planlarn adm adm devleti dorudan karsna almadan uygulamaya devam edip frsat kollarken kan ah Kulu isyan planlarn det aa karm ve I. Selime, ah smilin zerine yrmek iin frsat vermitir. Hazrlklardan sonra 1514 ylnda ah smile sava aan I. Selim, ah aldranda bozguna uratmtr. Bu sava, mritlerinin gznde yenilmez bir vasfa sahip olan ah smilin nihyetinde bir insan olduunu ortaya karm, Anadolulu Kzlba Trkmenlerin Safev Devletiyle olan ilkileri gevemitir. Ancak uras muhakkaktr ki, Safev Devletinin kalntlar ve ran, yllarca Osmanlnn ba bels olmu, ran zerine dzenlenen ok sayda sefer, hazneye ar bir yk getirmi ve yaplan onca asker faaliyete ramen, douda tam bir gvenliin salanmas mmkn olmamtr. Ankaravnin yaad 120 Kkda,Yusuf, Osmanl Devletinin ah smilin Anadoluyu iletirme almalarn Engellemeye Ynelik nlemleri, Osmanl, C.I, s.269. 121 Sava, Sim, XVI. Asrda Safevlerin Anadoludaki Faaliyetleri, Konya Osmanl Kongresi, s.186. 122 Kkda,Yusuf, a.g.m, s.270. 123 Sava, Sim, a.g.m, s.184.
30. 30. 30 duraklama devrinde neredeyse Garba dzenlenen seferler kadar, arka da sefer dzenlendii ve bu blgedeki karklklarn hi bitmedii grlmektedir. Osmanl Devleti, blgeye asker harekt dzenlemenin yan sra, siys, ekonomik ve kltrel tedbirlere de bavurmutur. Srgn, katil, ran snrna Snn aretlerin yerletirilmesi, mritlerin rana gitmesinin engellenerek Safev Devletinin madd destekten mahrum braklmas, tccarn rana gidip gelmesi ve ipek ticreti yapmasnn yasaklanmas ve bylelikle Safev Devletine ekonomik ambargo uygulanmas, eyh ve halfelerinin byk ounluu medrese kl, kltr seviyesi yksek fakat popler zelliklere ship kiilerden oluan Halvet eyhlerinin devlet desteini yanlarna alarak Osmanl Devletinin snnletirme politikasna yardmc olmalar, hatta bu mcadelenin nderliini yapmalar alnan tedbirlere rnek saylabilir.124 XVI. asrda Sivasta bulunan Ali Baba Zaviyesinin, byk bir devlet desteine mazhar olmas, yine XVI. Asrda Sivasta yaam olan nl Halvet eyhi emseddin Sivsnin de benzer uygulamalarla desteklenmesi, devletin snnletirme politikasyla ilikilidir.125 Ancak yine de devlet Safevlerin etkisini hissettirdii blgelerde tam bir hakimiyet salayamam, bu blgeler ban ba olmaya ve ekiya gruplarn barndrmaya uzun yllar devam etmilerdir. Siys ynden Safevlerin kardklar karklklar yannda, XVI ve XVII. asrlarda fikr bakmdan da byk alkalanmalar olduunu gryoruz. stanbul hayatn ve tarikatlari derinden etkileyen fikir ayrl, Kadzdeliler ve Sivsler atmas, IV. Murad devrinin ilk yllarnda balam ve H.1066/M.1656 ylna kadar devam etmitir. Devletin iinde bulunduu istikrarszl, devlet ve toplum dzeninde meydana gelen bozulmalar, halkn dinden uzaklamasna ve bidatlere ynelmesine balayan, dinin yanl uygulanmasnda tarikatlarn pay olduuna inanp tarikat ve tekkelerin ortadan kaldrlmas gerektiini dnen Kadzdeliler hareketi adn, Kadzde lakabyla tannan bir vaizden, Kadzde Mehmed Efendiden (H.990/M.1582- H.1045/M.1635) almtr. Bu hareketi dinde tasfiye teebbs olarak niteleyen Ahmet Yaar Ocak, XIII. yzylda bn Teymiyyenin (.1328) Hanbel mezhebi iinde balatt hareketin, XVI. yzylda Osmanl imparatorluunda Birgiv ekoln, XVII. yzylda konumuz olan Kadzdeliler hareketini dourduunu belirtmektedir.126 Kadzde Mehmed Efendi, Ktip elebinin bildirdiine gre, cerbezeli, ifdesi dzgn, konumas tesirli bir kiidir. Vaazlarnda sk sk halk cehaletten kurtarmak maksadyla ilim renmeye tevik etmektedir. 124 Kkda,Yusuf, a.g.m, s.274-277; Sava, Sim, a.g.m, s.190. 125 Hoca Sadeddin Efendi, Tct- Tevrih (Sdeletiren: smet Parmakszolu) Eskiehir 1992, C.III, s.346; Sava, Sim, a.g.m, s.192.
31. 31. 31 Vaazlar yansra dersler de verir. Vaaz ve dersleri dolaysyla hreti her tarafa yaylr. Yalnz makulat semti ile ainalk eylemeyb felsefeye kar olduu iin dersleri sath ve basittir. Akl ilimlerdeki bilgisi yeterli deildir, zaten mizac da bu ilimlerle uyumamaktadr. Kendi grlerine uygun deliller amacyla pek ok kitap incelemi olup iddiasna uygun meseleleri hafzasna alp yeri gelince kullanmakta mahirdir. Kadzade ayn zamanda ok kurnazdr. Halk kendi tarafna ekmek, bu suretle menfaat ve hret elde etmek iin, dn konulardaki ihtilafl meseleleri yeniden gndeme getirir. Tarikat mensuplarnn zikir esnsnda yaptklar sem ve deverann haram olduunu syler. Vaazlarnda, tahta depenler, ddk alanlar, yeti toklu dede, yeti bukal dede gibi alayc ifdelerle mutasavvflara saldrr.127 Kadzadenin bu grlere ship olmasnda iinden yetitii Birgiv ekolnn rol byktr. Knn devri limlerinden olan Birgiv Mehmed Efendi, Kuran ve snnet dnda her eyi reddeden Osmanl toplumunun ilk tasfiyecisi olarak kabul edilir. Ancak Birgiv, stanbulda mderris ve padiah hocasnn himayesinde olup ykselme imkanna sahipken, kk bir kasabada mderrislik yapmaya raz olmu, Kadzade gibi ikbal kaplarn zorlamam, devlet adamlarnn, padiahn gzne girmek iin yanl davranlarda bulunmam, devlet adamlarn eletirmekten ekinmemitir. Ktip elebi, Birgivnin eriat ilimlerinde titiz bir mdekkik olmasna karlk, hikemiyyat sevmeyip eserlerinde bunlar inkar ettiini belirtmekle bu gerei dile getirmektedir. Ayrca o, Birgivnin tarih okumad iin, tanmad rf ve detlere bou bouna mukavemet ettiini bildirmekle de, bu zatn tasfiyecilik anlayn hangi faktrn ynlendirdiini gstermi olmaktadr.128 Birgiv ekolnden gelen Kadzdenin padiah etkilemesi, IV. Murada ttn yasana uymayanlar ulul- emre itaatsizlikten ldrlmeleri gerektiine dair fetva vermesi sebebiyledir. Bu durum, onu padiaha yaklatrm, grlerini daha rahat ifde etmesine yol am, tarikat mensuplarn acmaszca tenkit etmesi de, onun grlerine kar tarikat savunan bir cephenin ortaya kmasna sebep olmutur.129 126 Ocak, Ahmet Yaar, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye(Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1983, XVII-XXI, s.208-209. 127 Ktip elebi, Mznl- Hak f htiyril- Ehak, s.134; Akkaya, Hseyin, XVII. Yzyl Osmanl Devletinde Grlen Fikir Hareketlerinde Kadzadeliler- Sivsler Tartmas, Osmanl, C.VII, s.170-171 128 Ktip elebi, Mznl- Hak, s.123; Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.210-212. 129 Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.215. Skp Dede ise Kadzde ile Sultan Murad arasndaki yaknlamay, Sultan Muradn grd bir ryay kimse yorumlayamazken Kadzadenin bu ryay yorumlamasna balamakta, gerekte ise ryay yorumlayann bir mevlev dervii olduunu iddia etmektedir. Bkz. Skp Dede,Sefne-i Nefse-i Mevleviyyn, I/165. Sahh Ahmed Dede de, Kadzdenin Kabenin yklmas eklinde yorumlad bir ryadan ve bu olaydan sonra padiaha yakn olduundan bahsetmektedir. Bkz. Sahh Ahmed Dede, Mevlevlerin Trihi, s.298.
32. 32. 32 Kadzadenin karsndaki cepheyi oluturanlar genellikle Halvet ve Mevlev tarikatna mensup kiilerdir. Bunlarn banda da Halvet eyhi Abdlmecid Sivs gelmektedir. Sivasta Halvet tarikatna mensup sekin bir ailede dnyaya gelen Abdlmecid Sivs, Halvet liderliine halef bir konuma gelince, Sultan III. Mehmedin dikkatini ekmi, Padiah kendisini stanbula davet etmi ve byk camilerde vaizlik grevi vermitir. 1617de Sultan Ahmed camiine cuma vaizi olarak tayin edilmi ve lene kadar (.1639) bu vazifede kalmtr. 1620 ylndan 1630lu yllara kadar her iki vaiz grevli olduklar camilerden birbirlerinin iddialarna cevap yetitirmiler, her biri krssn dierini ktlemek iin kullanm, onlarn lmlerinden sonra da bir mddet ulem-sf atmas devam etmitir.130 Kadzade ve Sivasinin tarttklar Hzr Aleyhisselmn hayatta olup olmad, Hz. Peygamberin ana babasnn mn ile lp lmedikleri, Firavunun mnnn makbul olup olmad vb. meseleler131 Kadzadenin samimiyetini sorgulamamza sebep olmaktadr. Kadzdenin asl niyetinin bidatleri temizlemek ve bu yolla toplumu selamete ulatrmak deil, mevki ve hret salamak olduunu syleyen Ahmet Yaar Ocak onun mnakaalar halka kadar indirmek ve taassup duygularn krklemekle byk bir sorumsuzluk gsterdiini Ktip elebi ve Nimnn, hem Kadzadeyi hem de eyh Sivasiyi bu yzden ar bir ekilde itham etiklerini belirtmektedir.132 Onlarn bu tartmalar vaaz krslerinde, hatta padiahn huzurunda devam etmitir. Zaman zaman da grlerini destekleyen kitaplar yazarak, yazdklar eserlerle mnevver tabakay ve devlet adamlarn etkilemeye almlardr.133 Mellifimiz Ankaravnin kaleme ald Huccets- Sema adl eser de, Kadzade Mehmed Efendi ve taraftarlarnn sema ve deveran hakndaki grlerini rtmek sem ve devernn meruiyyetini isbt etmek iin kaleme alnmtr. Yine smil Ankaravnin erh-i Hads-i Erban adl eserinde setii hadislerin sema, raks vb. arlkl olmas, Cerrh eyhi olarak bilinen eyh brhimin sema vb. Mevlev davranlarn eletirmesi zerine kaleme ald er- Rislett- Tenzhiyye f enil- Mevleviyye adl Arapa risalesinde yaplan eletirilerin hakszln isbata almas da, mellifimizin Kadzde-Sivs ekimesinde aktif rol oynadn ortaya koymaktadr.134 130 Zilfi, Madeline C., Kadzadeliler: Onyedinci Yzyl stanbulunda Dinde hy Hareketleri, Trkiye Gnl, Aralk 1999, sa:58, s:69.(ev:M. Huls Lekesiz) 131 Nim, Trh, VI. Cilt, s:219- 220; Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.217; Akkaya, Hseyin, a.g.m, s.171. 132 Nim, Trih, C.VI, s.221; Ktip elebi, Mzn, s.132; Ocak, Ahmet Yaar, a.g.m, s.218. 133 Kadzadenin er-Risletl- Kmia lil- Bida adl eseri, Sleymaniye (Serez) Ktphanesi 3876/12 numarada, Abdlmecid Sivsnin Bidatl- Vizn adl eseri ise, Sleymaniye (Kl Ali Paa) Ktphanesi, 1032/2 numarada bulunmaktadr. 134 Sleymaniye Ktp. Dml Baba Kitapl, no:375/2; Nfiz Paa Kitapl,no:395/2