ISLAMSKA UMJETNOST

KALIGRAFIJA

Pisanje je najznačajnija tema koja je prisutna u svim oblicima islamske umjetnosti.

Kaligrafska umjetnost arapskog slova nije isključivo vezana za arapski jezik.Umjetnost kaligrafskog ispisa

arapskog slova koristila se u gotovo svim vrstama arhitektonskih obejkata:sakralnih,profanih,na

nišanima,česmama,javnim objektima,rukopisima,upotrebnim predmetima,odjeći.Također se koristila za ispis

historijekih,književnih,pjesničkih djela i sl.

Kaligrafija ili krasopis je umjetnost lijepog pisanja rukom uz pomoć pera,kista,tinte ili nekog drugog pribora

za pisanje.Osoba koja se bavi kaligrafijom zove se hattat (kaligrafa).Pod islamskom kaligrafijom

općenito,podrazumjevaju se umjetnička pisma razvijena temeljemarapskih slova koja vremenom,dobivaju

izvjesne estetske,dekorativne elemente u skladu potrebama unutarnjih osjećaja umjetnika-kaligrafa.Od

najranijih dana pisari,ujedno i umjetnici koji su se bavili ovom umjetničkom disciplinom su imali posebno i

poštovano mjesto u društvu.Umjetnost islamske kaligrafije je umjetnost linije,izražaja čiste linije,stabilnosti

te iste linije koja prožima harf ili slovo.Kaligrafska umjetnost je prva umjetnička disciplina koja je nastala u

umjetnosti islama,a iz koje su poslije proistekle umjetnost knjige i druge popratne primjenjene

umjetnosti.Kaligrafija arapskog slova dala je islamskoj umjetnosti najjači i najorginalniji pečat,prije svega

zahvaljujući svom porijeklu,ishodištu i konačno najdražem mediju,Božijoj Objavi.Sveta Knjiga muslimana,

Kur'an,imala je središnju ulogu u nastanku i razvitku kaligrafije. Pisanje je najznačajnija tema koja je

prisutna u svim oblicima islamske umjetnosti. Prvi pisani tragovi nalazili su se na palminom listu ispisanom

svetim tekstom,a kasnije na papirusu,pergamentu koje je umnožavano,zatim kamenu,drvetu,koži,fajansu,

gipsu,ćilimima i tkaninama.Razvitak kaligrafije povukao je za sobom razvitak cijelog niza pratećih

disciplina od iluminacije,koričenja,umjetnosti knjige do ebru i drugih primjenjenih umjetnosti.Ona ostavlja

dovoljno prostora i slobode umjetniku da se harfom,ili slovom,izrazi u najrazličitijim oblicima.Kaligrafska

umjetnost je materija koja je neovisna o bilo kojoj prethodnoj i budućoj.

Kaligrafija se prvi put pojavljuje u 2 ili 3 muslimanskom stoljeću.Arapsko pismo se razvilo dosta kadno u

odnosu na druga „velika“ pisma.Arapsko pismo pripada grupi semitskih alfabeta.Umjetničko ispisivanje

arapskih slova uglavnom se izvodi tradicionalnim materijalima.Karakteristika ovih materijala je da su

prirodnog porijekla,a to su:papir,pero-trska i tuš.Papir koji je nosilac kaligrafskog ispisa zahtjeva

karakterističnu preradu i pripremu radi lakšeg ispisivanja.Olovke (kandis) ili pero za pisanje se pravi od

različitih vrsta trske,koje također zahtjevaju određenu pripremu kako bi bilo kvalitetno sredstvo za

ispis.Donošene su iz Irana.Za kvalitetnu trsku potrebna je odgovarajuća klima,jer je sa njima najpogodnije

pisati.Neke su stare i preko 300 godina.Postoje tri osnovne faze u šiljenju pera:naht,šakk i kat.Tuš ili

kaligrafska boja je pigment prirodnog porijekla koji se vezuje arapskom gumom uz dodatak određene

količine vode.Preparacija (aher) se vrši pomoću bjelanceta (stipsom),tako da tinta ima vezu između tuša i

podloge,koja daje glačavost papiru.Poslije preparacije nakon 6 mjeseci se ispisuje pismo.Treba spomenuti i

1

druge olovke Bambu-Džava olovka.Njima se pišu sitna pisma ili duži tekst.Uz olovke imamo tintarice Divit

oblik,zajedno spojena sa pernicom,rađena od pirinča ili drugih jakih materijala.Noževi za šiljenje olovaka ili

pera,sa pečatom za razliku od drugih noževa.Drške su rađene od drveta,kosti,metala.Nožić je rađen od

posebnih materijala.Tanki i veliki do 20 cm.Glačaš je kamen za preparirani papir,a može biti u različitim

oblicima.

Ebru umjetnost je tehnika umjetnosti slikanja na vodi iz 9 stoljeća.Ebru umjetnost je turska

umjetnost.Nastala u 9 stoljeću.Krajem 14 i početkom 15 stoljeća imamo prve tragove ebrua u

knjigama.Služio za predlist i zalist za knjige.Havan je služio za tucanje boje za ebru.Pravljen je od drveta i

kamena.Guma Arebik je smola,mješa se sa pigmentom boja.Postupak:krečni malter,na njega išao pigment

mješan sa smolom,sa mlijekom i sl.Ebru zavisi od oblika:cvijetni ebru,batal,češljani,mermer ebru.Nastao je

iz inspiracije oblaka koji se oslikavaju na vodi (refleksija boje),odraz kroz pigmente.Korice Kur'ana

prepoznajemo po stilovima koji su krasili Svetu Knjigu.Knjiga se sastoji iz slijedećih dijelova: desne

strane,širaza,hrbata,lijeve strane,preklopa i klape.Knjiga i njihova proizvodnja postali su veoma značajni

oblici umjetnosti,a lijepo pisana riječ je jedna od najznačajnijih ukrasnih motiva.Rađeni su mnogi motivi

poput florealnih,na određenim dijelovima stranica knjiga i dr.Korice su rađene po

motivima:osmanski,seldžučki i dr.Razlike u knjigama su u hrbatu.Sve knjige i papiri su jelenska koža.Više

listova knjige čini formu do 5,6, stranica ili knjižni fond.Listovi su:obojeni,preparirani,složeni u formu i

onda se ispisuje tekst.Zatim se radi iluminacija.

Kaligrafija na Balkanu i u Bosni i Hercegovini smatra se turskom kaligrafijom,odnosno produžetkom ili

Nastavkom škole turske kaligrafije,s obzirom na činjenicu da je ovaj prostor duže vremena bio dio

Osmanskog sultanata.Neki od poznatih kaligrafa:Sulejman Mezaki,Ahmed Bosnevi,Mehmed Mostari,

Salih Salahi,Ismail Bosnevi i drugi.

2

ILUMINACIJA RUKOPISA

U našim velikim gradovima,u osmanskom periodu,radili su sa ostalim zanatlijama i hattati,koji su se bavili

kaligrafskim ispisivanjem tekstova u arhitekturi i nadgrobnim spomenicima,prepisivanjem knjiga i njihovim

ukrašavanjem.Najviše su prepisivani Kur'ani i divani. Osim kaligrafskog pisma,rukopisi se ukrašavaju

brojnim ornamentima u kojima su najčešće motivi.pupoljak ruže,cvijet,list,trolist,vitice u rumi

stilu,rozete,linije,stilizovan oblik,lanci,uže,zvijezda,spirala,stilizovane grane.Pojedini listovi bili su ukrašeni

lijepim crtežima,a potom su čuvani među koricama od obrađene i ukrašene kože. Svaka džamija imala je

soju biblioteku.Knjige su čuvane u bibliotekama pri džamijama i dvorcima. Rukopisi Kur'ana i njegove

dekorativne stranice bez sumnje su vrhunska ostvarenja u ovoj umjetnosti.Iako islam zabranjuje slikarsku

predstavu ljudskih figura,Perzijanci nisu nikada poštovali ovaj propis,pa je ljudska figura našla mjesto u

njihovim mnogobrojnim minijaturama.Pod utjecajem Perzije,i kod drugih islmaskih naroda,slikarstvo

minijatura umjetnički prikazuje čovjeka.ženu i druga bića u svakodnevnom životu.Osmanski Turci imaju

svoje minijature,oni nastavljaju slikarstvo seldžučkih umjetnika.U klasičnom periodu turske umjetnosti,u

težni da se ovjekovječe neki događaji,dvor je bio poručilac rukopisa sa ilustracijama.Ratni pohodi

Sulejmana Veličanstvenog ,Selima II i Murata III predstavljeni su na tim minijaturama.Najčuveniji turski

iluminirani rukopis je Hunernama,knjiga o junaštvima osmanskih sultana.Što se tiče iluminacije sa

pigmentima se koristilo 22/24 karatno zlato sa malo meda.Sve se nanosi kistom.Jedino se po kamenu ljepilo

zlato.Velika pažnja prilikom prepisivanja i iluminiranja Kur'ana posvećivala se prvim stranicama,poznatijim

kao ser levha ili zlatna stranica.Radi se o prvoj Kur'anskoj suri El-Fatiha i prvoj stranici druge sure El-

Bekare.

3

VRSTE PISMA

Shema utjecaja kufi pisma na aklam-i-sitte

Kufsko pismo koje je nastalo u Kufi,u Iranu,ima značajnu ulogu u historijatu islamske kaligrafije.Ono je

preteča svih ostalih stilova koji će se kasnije razviti iz ove vrste.Ono se razvilo iz makili pisma,pismo kojim

se pisalo u Meki i Medini.Karakteristike ovog pisma su izdužena proporcionalnost,oštri i izraženi

uglovi,kvadratičnost,kratke vertikale i duže horizontale.Iz ovog pisma proizašla su 32 pisma.Iz prvobitne

forme već u 7 stoljeću nastaje jedan zreliji,sjajniji i veličanstveniji vid ovog pisma,koji će vremenom dobiti

naziv ornamentalni kufi.Ovo pismo se koristilo uglavnom za svakodnevnu upotrebu.Odlikuje se

jednostavnom elegancijom.Osnovna karakteristika ovog pisma je da nema strogog pravila,te umjetnicima

daje slobodu u izražavanju i izvođenju ornamentalnih formi.Od 11 stoljeća kufi pismo se sve više koristi kao

ornament-isprepleteni kufi.Slova su gotovo postajala lisnata,florealna,uvezano isprepletena.Postoje neke

podjele kufi pisma kao što su ,podjela kufi pisma po geografskom osnovu: 1.istočni 2.zapadni 3.afrički

kufi.Također podjela po individualnim stilskim osobenostima: 1.jednostavni 2.lisnati 3.sa ukrašenom

podlogom 4.isprepleteni 5.geometrijski kufi.Značajni kaligrafi aklam-i-sitte:Hafiz Osman,Mustafa Rakim,

Sami Efendi i dr.

Aklam-i-i sitte (šest kaligrafskih pera-olovaka),pojam pod kojim se podrazumjeva šest kurzivnih pisama

koja su se izdigla u status glavnih pisama,te su kao takva prihvaćena kao svojstven standard islamske

kaligrafije.Aklam-i-sitte je prihvačen u svim islamskim i ne islamskim zemljama gdje se koristi arapski

jezik.U aklam-i-sitte spadaju stilovi:sulus,nesih,tewki,rikaa,muhakkak i rejhani.

Sulus pismo se pojavljuje u 7 stoljeću.Svoj pravi razvoj doživljava u 9 stoljeću.Samo ime označava mjeru

„trećina“-proporcije uspravne linije do krive.Sulus je ustanovljeno kao najistaknutije pismo koje je pisano 4

samostalno ili zajedno sa nesih pismom.Sulus karakteriše visina,ravni kraci,veliki obimi i dugački elifi sa

dekorativnim vrhom.Prave i krive linije glavni su faktori sulus pisma.Korišten je za dekorativne svrhe,

rukopise i spise.Širina pera ne prelazi 3-4 mm.Češće korišten za zaglavlja tekstova.Ornamentalna varijanta

sulus pisma korištena je za ispisivanje Kur'ana i drugih vjerskih tekstova.Ovo pismo nije pogodno za pisanje

knjige,mada postoje neki primjerci knjiga i kasida ispisani ovim pismom.Dželi sulus je najčešće

primjenjivano na velikim levhama,tarihima,natpisima u kamenu i metalu,porculanu,na nadgrobnim

spomenicima i dr.

Nesih pismo je pismo proizašlo iz sulusa sa izvjesnim izmjenama,a linije su istanjene.Termin nesih datira

do 8 stoljeće.Ovo pismo je bilo korišteno u svrhu administrativnih prepiski,te je stoga pogodno za pisanje na

Običnom papiru,po namjeni prilagođeno običnom čovjeku da može da brzo piše tužbe i žalbe.Sačuvan je

jedan primjer Kur'ana pisan ovim pismom sa zaglavljem u sulusu,koji datira iz 1001 godine.Ovo pismo je

malog formata,sa kraćim horizontalnim linijama.

Muhakka pismo dobilo je ime po jednom ranom pismu koje je bilo manje kvadratično nego kufi,prilično

razrijeđeno.Glavna karakteristika ovog pisma su produženi krajevi,plitke krivine,horizontalna zakrivljenja.

Poslije 16 stoljeće ovo pismo je napušteno,te ga je moguće vidjeti samo na rijetkim levhama i touglavnom u

ispisu bismille.

Rejhani pismo je derivat nesih pisma koje se razvilo u 9.stoljeću.Ovo pismo ima određenu bliskost sa

muhakkakom.Koristilo se za ispisivanje velikih primjeraka Kur'ana,koji su bili omiljeni u Perziji.

Tevki pismo u prijevodu znači potpis.Nastalo je u 9.stoljeću.Poznato kao kraljevsko pismo za potpise i

naslove.Srodno je sulusu,čak se može reći da je to jedna vrsta „slomljenog“sulus pisma.Ima dosta sličnosti

sa rikaa' pismom.Linije su gušće,horizontalno su izduženije,a krivine su manje zaobljene.U potpunosti se

razvilo u kasnom 11.stoljeću.

Rikaa' pismo je poznato kao idžazet hat,jer je korišten za potpise udiplomama.Izvedeno je iz nesih i sulusa.

Geometrijski oblici slova podsjećaju na sulus,slova su gušća,sa kraćim horizontalama.

Ferman je državni spis ili dokument,sultanova naredba.Ferman u zaglavlju nosi sultanov znak (pečat),tugru

i obično je napisa tako da se razlikuje od forme berata.Mala je razlika između fermana i berata u početoj

formi prve rečenice.Većina fermana pripremana je u carskom uredu.Na konačan primjerak nišadžija bi

naznačavao tugru na ferman ili jedan od vezira divana.Dovršen ferman je smješten u vrećicu i obično poslan

preko vladinih glasnika.Tekst počinje obraćanjem,koje navodi funkcije i često ime i zvanje primaoca ispred

kojeg stoje njegove počasne titule.

Berat je arapska riječ koja na turskom označava određeni tip naredbi koje je izdavao sultan.Sva

imenovanja,od paša pa do službenika džamija manjeg značenja vršila su se beratom.Na dnu dokumenta,u

lijevom uglu je ime mjesta gdje je izdata naredba.

Tugra je dekorativna forma imena,odnosno sultanski potpis,pisan na svim fermanima,beratima.Sa

osmanlijama su nastale prve tugre.U njemu se nalazilo ime sultana i njegovog oca,jer nisu postojala

5

prezimena.Sastojala se iz tri okomita koplja.Podnožje koplja završavaju u korijenu,koje,čitajući se odozdo

prema gore,sadrži tekst tugre.To je također sultanska naredba.U ranom i kasnom dobu Carstva,tugre se

javljaju i na novcu.Sastojala se iz 5 dijelova:prijestolje,ovalni dio tugre,dekorativni oblici,sablja,tri elifa.

Tarih je kaligrafski natpis isklesan u kamenu,obično postavljen na objekte,medrese,sebilje,česme i sve

druge objekte iz domena monumentalne arhitekture,kao i na lijepo izgrađene nadgrobne spomenike,odnosno

nišane.Od pisama iz prvih godina za ove potrebe najviše se koristip kufi stil,kojeg su poslije zamjenili sulus

i nesta'lik pismom,a negdje i rikaa'.

6

MINIJATURA

Minijatura je mala precozna slika izrađena u različitim tehnikama,jedna od elemenata iluminiranih

rukopisa.Knjiga je bila veoma omiljena u islamskom svijetu.Što se tiče sam minijature,potrebno je

napomenuti,da u skladu sa vjerskom zabranom prikazivanja likova,nijedan Kur'an nikada nije ilustrovan,već

je imao samo geometrijske ukrase.Minijaturisti su prije svega bili u službi vladara i sultanovih

dostojanstvenika,mecena i pokrovitelja umjetnika i cijelih škola.Prvi značajni centri formiraju se u vrijeme

Abasida i Seldžuka,u Mosulu i Bagdadu.Uslijedilo je ilustrovanje bajki i priča,djelatnost u kojem je

minijatura našla široku primjenu.Za kratko vrijeme tipična obilježja stranice sa islamskom minijaturom

dobivaju osnovne i specifične elemente:uokviranjanje stranica geometrijskim ukrasima koji ponekad

obuhvataju obje strane,što uvećeva predstavu.Figure su brižljivo iscrtane i teže da budu što stvarnije

prikazane,kroz više ili manje naglašene simbole.Poslije mongolskog osvajanja,azijski islamski minijaturisti

dobijali su sve više podsticaja od kineskih uzora i tehnika.Boje variraju u svim nijansama i dobijaju jak

sjaj.Kompozicija se formira unutar bogatog okvira tako da ne ostavlja prazan prostor.Ilustrovana stranica

predstavlja posebne odlike islamske minijature.Figure se komponuju u bogatom polihromnom okviru,ili su

obuhvaćene širokim obodom koji podsjeća na borduru tepiha,i okružene.Perspektiva je geometrijska i

oslobođena veza sa realističnom vizijom sadržaja,tako da više ostavlja slobodno polje subjektivnim

tumačenjima nego realnom prikazivanju.Brojni prizori u prirodi,s jasno plavim nebom,ili zlaznim lišćem i

fino stilizovanim drvećem,dočaravaju atmosferu.Safardski stil minijature je u početku utjecao na

otomanski,koji je međutim,imao jače izražena obilježja,gruba i sintetična,težeći u ikonografksim motivima

više poučnom i histrijskom pripovjedanju.U kasnoj turskoj minijaturi zapaža se doslovno ponavljanje

dekorativnih elemenata u vidu harmoničnih linija.Svi oblici teže obliku trougla,s vrhom nagore,poput

kupole.Pojam minijatura (lat. minium – crvena olovna boja) možemo definirati kao malusliku ili crtež kojim

su ukrašavana zaglavlja knjiga ili početna slova. Zbog obilnog korištenjacrvene boje (minijuma) pri

ukrašavanju, ove male islustracije nazvane su minijature. Usrednjovjekovnim rukopisima, a kasnije i u

tiskanim knjigama, upotrebljavale su se i druge boje, a najviše zlatna i srebrna.3Likovni prikazi u vidu

minijature poznati su još iz starihrukopisa Kineza, Indijaca, Perzijanaca i Egipćana.4U prvim godinama

nakon Muhamedove smrti dolazi do rasprave o zabrani prikazaljudskih i životnjiskih figura baziranoj na

uputama koje je prorok ostavio svojimsljedbenicima. Budući da zabrana ne postoji u originalnom tekstu

Kurana, vrlo brzo nailazimona figurativne prikaze na lončarstvu, freskama i skulpturama.Krajem 10.

stoljeća, kad se započinje s prevodima na arapski znanstvenih tekstova pisanih na grčkom jeziku (poput

Dioskuridova rukopisa De meteria medica), javljaju se i prveslike u knjigama s prikazima ljudi i

životinja.Ubrzo se oslikavaju i brojni književni tekstovi, pa se islamska minijatura- u početku pod utjecajem

antičke umjetnosti, a kasnije i s vlastitim karakteristikama, razvija širomislamskog svijeta.Za razvoj

7

islamske minijature poseban značaj imale su četiri veoma različite, a s drugestrane u mnogo tome slične

škole ili tradicije: bagdadska, perzijska (iranska), indijska(mogulska) i osmanska (turska).

8

ARHITEKTURA

Najznačajniji oblik islamske umjetnosti u svim dijelovima islamskog carstva bila je arhitektura.Koštala je

mnogo,trajala je najduže i vidjela ju je najšira publika.Među najpoznatijim i najbolje očuvanim građevinama

česte su one koje su podignute u religijske svrhe,poput džamija i medresa,ali i utvrđeni dvorci,brojne palate i

javne zgrade,jer se stoljećima korištene i održavane.Religijske građevine mogu se poslužiti kao okvir za

praćenje razvoja islamske arhitekture.Islamski graditelji naročito su koristili dva arhitektonska elementa: luk

i kupolu i dva konstruktivno-dekorativna elementa:ivan i mukarnas,koji su bili uobičajeni i kod sakralnih i

javnih islamskih građevina.Nijedna druga kao islamska umjetnost nema toliku raznovrsnost tipova i oblika

lukova.U sasanidskoj arhitekturi ivan je,u stvari,bio sala pokrivena poluobličastim svodom,potpuno otvorena

na jednu stranu:tu je vladar primao dostojanstvnike i dijelio pravdu.Uvođenjem džamije i medrese koje su

imale kvadratno dvorište sa trijemom,u sredini svake unutrašnje strane izrađuje se atrijum u obliku

ivana,koji je postepeno dobijao oblik prostornog i dubokog portala,s pročeljem otvorenim u visoki luk.

Glavni ivan bio je okrenut prema Meki,a sa strane je imao dva ugrađena minareta. Islamska arhitektura

obuhvata širok opseg svjetovnih i religijskih arhitektonskih stilova od utemeljenja islama do današnjice,

utičući dizajnom i konstrukcijom zgrada i građevina na ukupnu islamsku kulturu.Najčešći tipovi građevina

na kojima se primječuje islamska arhitektura su:džamije , mezari, palače i utvrđenja.Specifičan

prepoznatljivi stil islamske arhitekture se razvio ubrzo nakon vremena Poslanika Muhammeda, i to iz

rimskog, egipatskog, perzijskog i bizantijskog modela. Jedan od najranijih primjera islamske arhitekture je

Kupola nad Stijenom, izgrađena 691. godine u Jeruzalemu. Imao je unutrašnji nadsvođeni prostor, kružnu

kupolu i koristio je ponavljajuće dekorativne šare (arabesku). Velika džamija Samarre u Iraku, završena 847.

godine, kombinirala je hipostilizovanu arhitekturu redova i kolona koji su podržavali ravnu podlogu

ogromne munare koja je bila konstruisana iznad same džamije. Aja Sofija u Istanbulu je uticala na islamsku

arhitekturu. Kada su Osmanlije osvojili Carigrad od Bizanta,baziliku su pretvorili u džamiju (sada muzej) i

pripojili elemente bizantijske arhitekture u svoja nova djela(naprimjer kupole). Aja Sofija je također služila

kao uzor za mnoge osmanskedžamije kao što su Šehzada džamija, Sulejmanije džamija i Rustem pašina

džamija.

Elementi islamskog stila - Islamska arhitektura se može identifikovati sa sljedećim elementima koji su

preuzeti iz prve džamije koju je izgradio Muhammed, a.s., u Medini, kao i iz predislamskih elemanta

prisvojenih iz crkvi, hramova i sinagoga.

1. Velika dvorišta (vrtovi) često spojena sa središnjim prostorijom u kojoj se obavlja namaz (originalno

element sa Poslanikove džamije u Medini).

2. Munare ili kule (one si originalno korištene kao osmatračnice, kao kod Velike džamije u Damasku, odatle

potiče arapska riječ nur što znači "svjetlost").

3. Mihrab je udubljenje sa unutrašnje strane zida i pokazuje pravac Mekke.

9

4. Upotreba ponavljanja geometrijskih oblika i repeticije (arabeska).

5. Svodovi i kupole.

6. Upotreba dekorativne islamske kaligrafije, umjesto slika koje se smatraju zabranjenim (haram) u

arhitekturi džamija. Međutim, u svjetovnoj arhitekturi, slike su dozvoljene i često se upotrebljavaju.

7. Šadrvan (fontana) koji se često, osim kao ukras, koristi za uzimanje abdesta

8. Upotreba vedrih boja

9. Pridavanje važnosti i unutrašnjem prostoru građevine, ali i vanjskom

DŽAMIJA-Muslimansko svetište (Božija kuća).Mjesto na kome se okupljaju vjernici za vrijeme

molitve.Smatra se da su Poslanikovo vrijeme postojale još neke džamije.

Prve džamije su predstavljale otvoreni prostor sa zullom.Starije džamije su se sastojale od dvorišta i

otvorenih trijemova,koji su se pružali duž zidova.Treba reći da prvo dolazi do pojave maksure. Tokom XV i

XVI stoljeća u Sarajevu je sagrađeno preko 100 džamija. Pored njihove osnovne uloge kao sakralnih i

kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su nosile imena osnivača

džamije. Džamije su građene kao zadužbine pojedinaca. Ustanovljavanjem vakufa omogućena je ne samo

izgradnja džamije, nego i njeno funkcionisanje. Pored Begove, Skenderije, Čekrčijine, Baščaršijske ...,

tokom XVI stoljeća nastale su i džamije Ferhadija, Ali-pašina, Careva. Zadužbina bosanskog sandžak-bega

Ferhad-bega Vukovića-Desisalića, sagrađena 1561. godine jedna je od rijetkih sarajevskih džamija u kojoj

se sačuvala zidna dekoracija iz XVI stoljeća. Ali pašina džamija, zadužbina velikog vezira, budimskog

beglerbega, bosanskog sandžak-bega,sagrađena je 1561. godine, u vrijeme kad je osmanska građevinska

djelatnost bila u punom procvatu. Mnogi historičari umjetnosti s pravom je ubrajaju među najljepše

kupolaste džamije na našim prostorima. Zidana od kamenih klesanih kvadera, presvedena jednom kupolom,

sa munarom veoma lijepo ukrašenom stalaktitima, ova džamija djeluje veoma skladno. Tehnika zidanja,

debljina zidova te kamene sofe ukazuju i na prisustvo primorskih majstora u njenom građenju. Osim

kupolnih, ima još nekoliko džamija koje se svojom arhitekturom odvajaju od manjih mahalskih džamija:

Magribija, Hadžijska, Bijela džamija na Vratniku, Jahja-pašina džamija na Čurčića brijegu. Prema tradiciji

jedna od najstarijih sarajevskih džamija je Magribija, čije prvo zdanje je izgorjelo u požaru 1459.

godine.Džamije nisu postojale samo u gradovima.Kada su se plemena obavezala Poslaniku na Islam,morala

su obavljati i salat,te su morala stvoriti islamsko sabiralište.Tako se priča da je već god.5.pleme Sad ibn

Bekr utemeljilo džamiju i koristilo ezan.Posebna vrsta džamija,utemeljenih zbog uspomene,bile su one koje

su se povezivale sa nekim grobom.Povjest džamije,pokazuje da se povećava njen sveti karakter.Svetost koja

se vezala za svetište uz grobove,prenjela se brzo na velike i ugledne džamije.Izraz“Kuća Božija“-bayt Allah

koja se najprije kosristila za Kabu,sada je mogao označiti svaku džamiju.Sve u svemu,džamije preuzimaju

ulogu hrama,svetišta pobožnih ljudi.Džamije su najprije bile otvorene,a poslije su dobile svoj današnji

izgled.Nisu imale munaru.Stare džamije su se sastojale od dvorišta i otvorenih trijemova.U doba Abasida,

10

svjetiljke i fenjeri pripadali su u redoviti inventar džamije,a koristili su se na lanac obješeni fenjeri koji su

često bili od srebra.Uz to se uveliko koristilo veliko mnoštvo svijeća čiji su svjećnjaci često bili od srebra.

MAKSURA-To je pregrada u blizini mihraba.Najstariji dio džamije. Koristi se početkom umajadskog doba.

Taj je prostor bio namjenjen za sultana ili dostojanstvenike.

MINBER-Uveden je još u Polsanoikovo doba.Poslanikov minber se sastojao od dvije stepenice i jednog

sjedišta.Jednako su ga koristili prva trojica halifa.To je povišeno mjesto u džamiji s koim se petkom,nakon

skupne molitve,izlaže hutba (neka poučna tema).Prvobitno je služio kao vladačko i sudačko mjesto

halifa.Prvobitno su rađeni od drveta,potom kameni i mramorni. Minber (lat. pulpitum, propovjedaonica,

uzvišeno mjesto za propovjednika) se nalazi desno tj.zapadno od mihraba i po svom konceptu je

jednoosobno stepenište koje vodi na natkriveno,uzvišeno mjesto. Na počasnom, odnosno, najuzvišenijem

mjestu, na rahlama stoji otvoren Kur'an, a sa nižih nivoa stepeništa, petkom u sklopu džume, te za oba

Bajrama, drži se vaz.Ро kompozicionoj osnovi minber je jednostavno trougao vertikalom naslonjen na kiblu,

koji u dnu počinje portalčićem, a završava malom kulom sa šiljatim koničnim krovom koji natkriva počasno

mjesto. Na stepenište se stupa kroz dvokrilna vrata ugrađena u kameni luk,nad kojim je u reljefu kaligrafski

natpis prvog šarta, a vrh iznad natpisa završava floralnom formom tzv. istanbulskog ljiljana. Današnji

minberi u Bosni i Hercegovini imaju 12 stepenica, što odgovara turskoj tradiciji. Stepenište sa bočnom

ogradom vodi do podijuma, koji je uokviren sa četiri stubića koji nose pokrov. Iznad pokrova je završni dio

u vidu niskog osmougaonog tambura i šatorskog završetka. Taj dio ima najveću visinu, pa se ispod njega

formira prolaz.

MIHRAB-To je mjesto imama za vrijeme molitve.To je udubljenje u zidu džamije,okrenuto u pravcu

molitve (Kible),pravac ka Meki.On je u osnovi jedini simbolički oblik džamije i od početka ima posvećeni

karakter.Sadrži luk u nekoj mramornoj ili fajansnoj ploči.Prvi mihrab nalazio se u džamiji u Medini 705-706

godina.Mogao je biti poluokrugao (Sirija),mnogokutni (sjeverna Afrika,Anadolija,Iran) ili pravokutni

(Irak,Iran).Postojale su različite veličine i udubljenja.Odlikuju se bogatim ukrasima,sa u umajadsko doba

mozaicima,poludragim kamenjem,mramornom inkrustracijom.Jedno od najranijih sačuvanih udubljenja

svakako je sirijski rad iz 8 stoljeća.(Bagdad,muzej).Viseće svjetiljke podvlače posvećeni karakter

mihraba.Vjernici ga rado dotiču dlanom da bi zadobili bereket (blagoslov).Kao motiv pojavljuje se pored

geometrijskih i biljnih ornamenata ukrasne vrpce od pisma sa ajetima iz Kur'ana ili druge Kur'anske

izreke.U osmanskim džamijama mihrab zadržava klasični visoki portalni oblik.Mihrab Begove džamije je,

nedvojbeno, remek-djelo na kojem se jasno prepoznaje rafinirana kreativnost neimara, koja je do

maksimuma iskoristila hromatske i ritmičko-kompozicione estetske kapacitete breče, kreirajući ga, poput

kolaža od kamena, u stilski veoma zrelu formu mihraba.

MUKARNAS-Tipična dekoracija u islamskoj arhitekturi,u obliku stalaktita.Pomoću gredica,lukova ili

zubaca spaja jednu horizontalnu ili jednu ili više vertikalnih ravni.Koristi se kao dekorativni element kod

kupola,svodova,niša,kapitela. Mukarnasi su od oniksa (grč. опух - nokat, konkrecionalni krečnjak boje i

11

prozirnosti sličan noktu), impresivno precizne obrade. Zadivljuje pogled sa poda koji nam otkriva bistru

geometrijsku ritmičnost koja sa sedam krakova, u pet redova (stepenika), kao da ilustrira kristaliziranje

materije u unutrašnjosti vrha semisferne mihrabske niše. Kompozicija mukarnasa je uokvirena pozlaćenim

olovnim okvirom oble profilacije.

MAHVIL-To je posljednji od fiksnih elemenata koji karakteriziraju enterijere velikih džamija. Za riječ

mahvil pronalazimo značenja: udruženje, društvo, zborište, sastajalište. Rasprostranjen je i naziv musandara,

međutim identično se nazivaju: drvene verande, drvene pregrade i ormari orijentalnih kuća, hamama itd.,

stoga se više odnosi na drvene pregradne odjele malih džamija, nego na namjenski mahvil. Kao

arhitektonski element mahvil je uporediv sa coro,uzvišenje ili galerija za grupu pjevača ili hor. U osnovi se

radi o uzvišenoj platformi ili galeriji sa koje se asistira molitveni proces u sakralnim objektima. U

džamijama se obično nalazi preko puta kible, a u ogromnim džamijama ponekad je smješten na kiblu sa

druge strane mihraba,suprotno od minbera.To je prostor rezerviran za mujezine (mujezin-onaj koji zove ili

doziva). Oni sa tog mjesta najavljuju vrijeme molitve učenjem ezana i ikameta, te asistiraju molitveni

proces. Kako su na uzvišenju, direktno vide imama te sinhronizirano prate i prenose imamovo vođenje

molitvenog rituala. Tako omogućuju onima koji su u tetimama, i ne vide imama, da sinhronizirano prate

molitveni proces. U Begovoj džamiji mahvil je pozicioniran suprotno od kible, desno do glavnog ulaza i

povezan je sa jednim balkončićem na sofama, tzv. kandilj, sa kojeg mujezini, također omogućuju praćenje i

sinhroniziranje sa molitvenim ritualom onima koji se nalaze u haremu ispred džamije. je galerija na drvenim

stupovima, koja služi za mujezina, te povećanja prostora za molitvu. Mahfil večinom koriste žene. Mahfil se

penje drvenim stepenicama, a odatle vode druge strmije stepenice u podkrovlje i na munaru. Kod mnogih

džamija sa drvenom munarom mahfil ima značajnu ulogu u povečanju prostora za molitvu, pa zato poprima

različite oblike. Može biti formiran duž jednog, dva ili tri zida, a negdje se razvija i u dva nivoa, što ne

nalazimo kod drugih džamija.

IVAN-To je u islamskoj arhitekturi velika niša na građevini,nadvišena bačvastim svodom,s jedne strane

lučno otvorena.Ima dekorativnu funkciju.

ĆURS-Drveni stalak sa sjedištem i pultom.Pult je za Kur'an,a sjedište je za učača (mala propovjedaonica).

Na ćursu su se držali razni govori.Postojanje ćursa u starije vrijeme jedva se može utvrditi.Svi oni

zapravo,potječu,iz 15 stoljeća. Sastoji se od podijuma za sjedenje, ogrdade i klupice za knjige. Ćurs je

obično kvadratnog oblika. Formiran od četiri stubića sa profiliranim završetkom. Stubići su sa dvije strane

povezani sa drvenom ogradom, koja je najčešće izvedena od vertikalnih letvica. Donji dio ćursa ima

profilirane otvore.

PORTAL- Najčešće korišten termin portal proizilazi iz talijanskog porta tj. vrata. Međutim, u traganju za

autentičnim nazivom nailazimo na arapski bevvabe i turski tadžkapi. U arhitekturi znači: pravougaona,

izbočena, naglašena, ukrašena struktura glavnog ulaza. Na džamijama je portal estetski element kojem je

posvećena posebna pažnja. Obično je do te mjere naglašen pa gornjim ćoškovima svoje potentne

paralelopipedne forme, djeluje zabijen u mehki orijentalni luk sofa. Portal Begove džamije karakterizira

12

dublja niša koja sa unutrašnjih, bočnih strana ima male ukrasne mihrabe, elegantnih mukarnasa. Oni svojom

formom razbijaju monotonost masivnih strana niše, dajući prozračnost predulaznom prostoru portala.

MUSALA-otvoreni ograđeni prostor sa mihrabom i minberom na kome se obavlja molitva petkom (džuma

namaz) i za Bajram.

TRIJEM-standardno tlocrtno rješenje svake džamije u Bosni podrazumjeva postojanje ulaznog trijema.

Džamije sa drvenim munarama u Bosni imaju trijem sa drvenim stupovima. Obično se na ulaznoj strani

pojavljuju četiri stupa koji formiraju tri otvora, a može biti i više stupova. Kod večine džamija stupovi su

kvadratičnog oblika bez baze i kapitela. Na vrhu se završavaju profiliranim sedlom. Sofe tirjema su

ograđene drvenom ogradom, koja je izvedena od tankih letvica sa rubnim stubićima koji ima profiliran

završetak. Drveni stupovi mogu biti povezani lukovima, kod nekih džamija stupovi su vretenasto oblikovani

i dopunjeni bazom i kapitelom. U pravilu trijem ima istu visinu kao molitveni prostor. U težnji da se taj

prostor što bolje iskoristi, u tijemu se nekada izvodi galerija koja služi kao vanjiski mahfil.

KUPOLA-Presvođenje nekog prostora nad kružnom osnovom, u obliku segmenata, polulopte ili šiljaste

polulopte. Najjednostavniji oblik nastaje kada je donji dio zgrade cilindričan. - Kod viseće kupole ili «češke

kape» zamišljeni krug osnove kupole opisan je oko kvadrata; treba zamisliti da su segmenti lopte koji štrče

preko strana kvadrata odsječeni. Kod trompne kupole krug osnove kupole je upisan u kvadrat. Njegovi

kapirani uglovi kvadrata zaziđuju se djelovima svoda u obliku šuplje polukupe, tako da nastaje oktogon.

Kod pandativne kupole krug osnove kupole također je upisan u kvadrat čiji su uglovi, međutim, zasvođeni

sfernim trouglovima (pandantivi ili viseći umeci), tako da se kvadrat pretvara u krug, na koji se postavlja

polulopta. Kalota je niska kupola sagrađena od odsječenog gornjeg dijela neke polulopte. Kupoli se često

iznad otvora na njenom tjemenu stavlja lanterna.

MUNARA ili MINARET-je jedinstven arhitektonski element islamskih bogomolja. Obično je visoka,

mnogo veća od ostalih dijelova džamije, sa lukastom krunom na vrhu. Najčešće je napravljena kao

samostojeća struktura. Munara gotovo da nije ni postojala u početnom periodu islama. U nekim od

najstarijih džamija, kao što je Velika džamija u Damasku, munare su izvorno služile kao osmatračnice,

osvjetljene bakljama. U novije vrijeme, osnovna funkcija je da osigura visok položaj odakle bi mujezinov

glas što dalje čuo. Pouzdano se zna da je prve ezane, tj. vjerski poziv na molitvu, učio Bilal, jedan od

istaknutih ashaba, iz prostog razloga što je imao jak glas kojeg je trebalo čuti što više ljudi na što većoj

udaljenosti. Zbog toga se već tada upotrebljavao uzdignutiji prostor kako bi glas mujezina dopirao što dalje.

Naravno, razmatrajući taj prvi period možemo govoriti samo o naznakama postojanja munare, međutim,

sasvim je bilo normalno očekivati da se jedan takav arhitektonski elemenat razvije unutar kasnijih stilskih

pojava. Munara je zbog svoje specifičnosti oduvjek bila izazov arhitektama koji su u njoj vidjeli ne samo

funkcionalno rješenje što adekvatnijeg poziva na molitvu već i simboliku postojanosti, stamenosti,

uzvišenosti, idealizma, stremljenja ka duhovnom, istaknuti znak islama kojeg možemo prepoznati sa velike

udaljenosti. Munara je zbog toga postala neodvojiv dio džamije i istaknut civilizacijski znak islamske

arhitektonske prepoznatljivosti. Tokom vremena, mnogi su pokušavali da munari dodijele brojna skrivena,

13

dublja značenja. Pa su se tako munare predstavljale kao kapije između zemlje i neba, kao elif - arapsko

slovo, koje izgleda kao uspravna linija, ili kao prst tewhida - odnosno ispruženi prst kojim muslimani

"išaretom" prikazuju jedinstvo Boga (Allaha). Najveća svjetska munara je munara džamije Hasana II, u

Kazablanki, Maroko. Visoka je 210 m. No, izgleda da neće tako dugo držati tu "titulu", jer dvije munare

koje se grade u Teheranu bi trebale iznositi čitavih 230 m. Najviša munara od cigle je Kutub munara,

locirana u Delhiju, Indija. Pod zaštitom je UNESCOa. U osnovi, munare se konstruišu od tri dijela:

Osnova 

Obično se zemlja na kojoj počivaju munare kopa dok se ne dođe do tvrđeg materijala. U to se onda postavlja

šljunak kao osnova, a rijetko se gradi direktno na zemlji.

Osovina 

Osovine munare su produženog tijela, obično poligonalnog, cilindričnog ili konusnog oblika. Stepenice koje

se nalaze unutra su kružne, obično u smijeru suprotnom od kazaljke sata.

Galerija 

Balkon koji se nalazi na gornjem dijelu, odakle mujezin poziva na molitvu. Češće se u bosanskom jeziku

označava kao šerefe. Prekrivena je dekorativnim ciglama, mozaicima i ornamentima.

Postoji nekoliko prepoznatljivih svjetskih stilova gradnje munara:

Turska - iz perioda otomanske imperije

Osovina je poligonalnog oblika, sa jednim ili više balkona. Krov je konusnog oblika.

Egipat (od 7. vijeka) / Sirija (do 13. vijeka) 

Male kvadratne kule na četiri ugla džamije.

Irak 

Samostalne konusne munare okružene spiralnim stepenicama.

Egipat (15. vijek) 

Osmougle. Imaju dva balkona, pri čemu je gornji manji od donjeg.

Perzija (17. vijek) 

Dva para tankih tornjeva sa bočnih strana ulaza u džamiju. Završene prekrivenim balkonima i obložene

plavim pločicama.

U Bosni i Hercegovini je prepoznatljiv otomanski stil gradnje munara, što je razumljivo iz razloga

višegodišnje okupacije Bosne i Hercegovine od strane otomanske imperije. U novije vrijeme, naročito

poslije agresije na Bosnu i Hercegovinu, sve je veći uticaj drugih kultura, te se grade munare u raznolikim

stilovima.

14

OBJEKTI (HAJRATI) GAZI HUSREV-BEGOVOG VAKUFA

Najmonumentalniji sakralni objekat Sarajeva pa i cijele Bosne i Hercegovine jeste Gazi Husrev – begova ili

Begova dţamija. Nalazi se usred Bašĉaršije, a oko nje se niţu ostale Gazijine zaduţbine: šadrvan i ĉesme,

muvekithana, turbeta, mekteb, Kuršumli – medresa, Hanikah, imaret i musafirhana, bezistan, sahat – kula,

malo zapadnije hamam. Nekada je uz samu munaru bila prizidana zgrada u kojoj je bila smještena Gazi

Husrev – begova biblioteka. Kuršumli medresu i hanikah okruţuje zgrada Gazine medrese. Zapadno od

Kuršumli medrese, tik do “Slatkog ĉošeta” je izgraĊeno monumentalno zdanje Gazi Husrev – begove

biblioteke. Gazi Husrev – begov bezistan prostire se zapadno od imareta i musafirhane, a odmah do njega su

još vidljive ruševine nekada ĉuvenog Tašlihana. Morića Han (dobio ime po zakupnicima braći Morićima),

podignut je iz sredstava Gazi Husrev – begova vakufa. Osim ovog hana Gazijin vakuf je podigao još jedan

han u Ćemaluši, Imaretski han, kasnije poznat kao Đulov han. Gazi Husrev – beg je u dobrotvorne svrhe

ostavio dvije stotine dućana. Iza katedrale se nalazi se objekat Gazi Husrev – begovog hamama, javnog

kupatila za muškarce i ţene. Mnogo kasnije iz sredstava Gazi Husrev – begovog vakufa podignuta je prva

javna bolnica u Sarajevu, Vakufska bolnica u kojoj su se besplatno lijeĉili svi graĊani Sarajeva, bez obzira

na imovno stanje ili na konfesionalnu pripadnost. Gazi Husrev – begove zaduţbine uvijek su imale, a i danas

imaju centralno mjesto u vjerskom, kulturnom, socijalnom i privrednom ţivotu grada Sarajeva.

BEGOVA DŽAMIJA- Gazi husrev – beg je prvo podigao dţamiju koja je dovršena 1531. godine. Gradnja je

kratko trajala, nepune dvije godine. Ne zna se pouzdano ko je arhitekta. Graditelj je vjerovatno iz škole Mimara

Hajrudina, glavnog arhitekte carstva, prethodnika velikog mimara Sinana.Dovoljno je reći "Begova džamija" pa

da se pomisli na jednog posebnog bega i posebnu džamiju, a toliko je begova podiglo džamija i džamija. I

pitaju se ljudi: "A otkud to begova, pa toliko veća od careve?" Ima o tome priča i priča, te o begu, te o caru...

Historičar Ćiro Truhelka je 1912. godine napisao prvi i najkompletniji rad pod nazivom „Gazi Husrev-beg,

njegov život i njegovo doba" za Glasnik Zemaljskog muzeja, u kojem je kao istinski ljubitelj lijepog dotakao

teme historije umjetnosti opisujući objekte Gazi Husrev-bega.Izgrađena je 937. hidžretske godine, odnosno

1530./31. godine. Pokrovitelj (vakif) džamije je bio tadašnji upravitelj Bosne, Gazi Husrev-beg, sin Ferhad-

bega, koji je bio Bošnjak (poginuo 1486. godine), i Seldžuke-sultanije, kćeri sultana Bajazita II (preminula

oko 1512. godine i turbe joj je na tzv. Bajazitu - Istanbul).Imao je i sestru,Naslisa-sultaniju, koja je također

boravila u Sarajevu. Kao sultanov unuk,vjerovatno je rastao na dvoru i pohađao prestižne škole. Historičari

ga opisuju uobičajenim karakteristikama velikih i plemenitih vladara. Gazija je viteška titula najvišeg nivoa

koja se dobijala samo za izuzetno izraženu hrabrost i vještinu u bitkama, a beg prenosna plemićka titula pa

tako iste sačinjavaju sastavni dio njegovog imena Husrev. Prema ovom je evidentno da je Husrev-beg,

potaknut svojim bosanskim porijeklom po ocu,želio biti upravitelj Bosne, pa je iskoristio povoljnu priliku da

to i postane. Pod njegovom upravom je ovo područje doživjelo ekonomsko-kulturalni prosperitet, a posebno

15

u Sarajevu ostaje zapamćen kao dobrotvor. Dao je izgraditi svoj kulliye (arhitektonski kompleks

višenamjenskih građevina općeg dobra sa džamijom u centru) kao svoje životno djelo dobročinstva.Koncept

Husrev-begove zadužbine je klasičan po osmanskoj tradiciji, a za veće područje Balkana izdvaja se po

raznovrsnosti i veličini. Za svog života podigao je džamiju (mesdžid-molitveni prostor opremljen za

obavljanje džume i vaza, odnosno glavne sedmične molitve i propovijedi), a uz nju svoje turbe (natkriveni

mezar, grobnica - mauzolej) i turbe prvog mutevelije (upravnik zaostavštinom - direktor vakufa). Nasuprot

džamije je podigao hanikjah(tur. tekija; ar. zawiya - objekat za derviše, njihov boravak, ceremonije i

studiranje) i medresu (islamska, viša školska ustanova) koju je opskrbio bogatom bibliotekom koja je bila uz

džamiju do minareta, a na stranama harema mekteb (ustanova islamskog osnovnog obrazovanja),imaret

(zajednička kuhinja humanitarnog karaktera) i musafirhanu (smještaj za goste vakufa,siromašne putnike i

beskućnike sa kapacitetom druge pomoći).Također je za to vrijeme izgradio kompleksan vodovod da bi

opskrbio neizbježni šadrvan i abdesthanu u haremu, kao i javni toalet pored imareta i musafirhane. Dao je

precizno osmisliti vakufname ili ono što bismo mogli smatrati oporukama, te je to, zajedno sa dobrom

početnom materijalnom osnovom, imalo rezultat da ovaj vakuf ubrzo postane finansijski moćna i utjecajna

institucija. Tako je vakuf nastavio graditi i kupovati objekte kao što su hamam (tursko kupatilo, slično

rimskim banjama), bezistan (bazar, natkrivana tržnica), nekoliko hanova (funduq -karavansaraj; boravišna

stanica za karavane - arhaični oblik trgovačkog hotela) i mnoge dućane, te od iznajmljivanja istih finansirao

prestižne prosvjetne i humanitarne aktivnosti, koje je, pored ostalog, obogatio i podizanjem prve

humanitarne bolnice polovinom XIX stoljeća. Interesantno je spomenuti izuzetnu zadužbinu njegovog dede,

sultana Bajazita II (1481-1512), koji je u svom Ederinu (Jedrene) 1488. godine u sklopu vakufa dao podići

džamiju, darusifhanu (bolnicu za umobolne u kojoj se liječilo termama i muzikom), školu

medicine,medresu, imaret i biblioteku. Također, znamo da je Bajazit II stimulirao i poštovao univerzalni

umjetnički genij i u njegovo vrijeme je došlo do prekretnice u kreativnom stvaralaštvu koju bilježe djela

mimara Hajrudina.Iz italijanskih izvora saznajemo da je tražio i od famoznog Leonarda (Leonardo da Vinci,

1452-1519) da projektuje most na Bosforu u Istanbulu 1501. godine,ali projekat nikad nije prevazišao fazu

skiciranja. Četiri godine poslije, istu narudžbu je uputio Mikelanđelu (Michelangelo Buonaroti, 1475-1564).

Podizanje kullya obilježava početak zlatnog doba Sarajeva.Ustoličena stilska definicija za Begovu džamiju

je tzv. ranoistanbulski stil. To se odnosi na rani period osmanskog klasicizma ili ranu renesansu Orijenta

koja počinje velikim djelima mimara Hajrudina, (mimar - titula glavnog arhitekte na dvoru). Arhitekta

Husref Redžić nalazi 33 godine stariju Atik Ali-pašinu džamiju u Istanbulu koja je identične osnove i

forme,te za razliku od Begove, ima po još jednu tetimu sa strana, pa je na njoj čitljivije pravougaono

porijeklo višeprostornog koncepta "T". Izgrađena je 1497. godine, što pripada vremenu mimara Hajrudina.

Džamija je pokrivena sa osam kupola i jednom polukupolom. Dakle, njeni zidovi su, po svemu sudeći, bili

poput onih na Bursa-bezistanu, a prvu malterisanu fasadu je dobila u vrijeme "neoklasike". Ovu je

zamijenila "austrougarska",koju je opet smijenila "postolimpijska" a ova izrešetana ratom biva pokrivena

aktuelnom. Njen harem, (ograđeno intimno dvorište oko objekta, također, molitveni ambijent) koji aktuelno

16

obgrljava prostor oko džamije, po svemu sudeći, nije autentičan. Izvorno je prostor između džamije i

Kuršumli medrese sa hanikjahom najvjerovatnije bio otvoren, tj. medresa i hanikjah su bili u sklopu harema,

što je sasvim prirodno za jedan kulliye. Gazi Husrev-beg, pored vještog neimara sa Orijenta, u ispomoć

pozvao dubrovačke klesare da "nadgledaju radove i obavljaju finije poslove".Prvi događaj koji bilježi

historija, a mogao je prouzrokovati ovoliko rušenje, je svakako onaj iz 1697. godine kada je stradao čitav

grad. Naime, to je period kada, do tad prosperitetno,Osmansko carstvo definitivno počinje padati, vidno

oboljelo od korupcije i drugih tumora koji su simptomi dekadencije. Nakon što je druga opsada Beča 1683.

godine neslavno prošla,Habsburzi u alijansi sa Vatikanom i Venecijancima (Mlečanima), finansiraju,

organiziraju i realiziraju seriju vojnih ekspedicija u dubinu osmanske teritorije. Eugen Savojski,

Francuz,malehan rastom, iz plemićke porodice Savoja, biva sa podsmijehom odbijen za vojnu službu kod

francuskog kralja pa je odbjegao u službu Habsburzima. Nakon što se istakao na odbrani opsjednutog Beča,

postaje komandantom koji predvodi navedene vojne ekspedicije. Do tog vremena putopisci koji posjećuju

Sarajevo opisuju grad sa bogatim i raznovrsnim tržnicama, ugodnim i lijepim kućama rajskih vrtova i

voćnjaka, te zdrave i živahne vode u obilju.Ovi opisi idu do te granice da kod zapadnjaka nailazimo na

primjere opisa: "rajskog grada", "Damaska Evrope", "grada zlatnih kupola".Evlija Čelebi navodi da je

Sarajevo najljepši grad Osmanskog carstva poslije Istanbula, a on je ovo Carstvo zaista prešao uzduž i

poprijeko, te iako je znao da pretjeruje, ovakvo poređenje u opisima drugih gradova izgleda nije ponovio. О

ovom dogadaju nalazimo zapisano samo da je Eugen Savojski spalio grad prepustivši ga vatrenoj stihiji, ali

pored toga on je po svemu sudeći dao razoriti one objekte koji su gradu najviše značili. Mula-Mustafe

Bešeskije pronalazimo bilješku: "Godina 1167. (29. X 1753. - 17. X 1754.).U mjesecu 46 saferu 1167. (od

28. XI do 26. XII1753.) godine, tri noći između aksama i jacije, u isto vrijeme uzastopno, događao se

zemljotres. Nakon toga su se kroz cijelu godinu čuli svaki dan i svaku noć ispod zemlje učestali udarci,

slični udarcima u bačvu ili bubanj." Odmah zatim u zapisu sljedeće godine, 1168. (od 18. X 1754. do 6. X

1755.) između ostalog navodi: "Popravljena je i ukrasena Husrev-begova džamija".Turbe, odnosno,

natkriveni mezar, mauzolej ili memorijalna grobnica je objekat koji se osmanskom tradicijom

podrazumijevao i podizao u sklopu kullyija za donatora i druge. Od čitavog kompleksa Gazi Husrev-

begovog, na jednostavnosti turbeta je najprisutniji nagovještaj kristalno bistre kompozicijske harmonije

klasicizma, bez prisustva arhaizama i nespretne mastodontičnosti. Bez obzira na različite intervente kroz

stoljeća, turbe je ostalo prilično autentično.Umjereno smeta osmatranje eksterijera.Gazi Husrev-beg je

preminuo 1541.godine.Turbe Murat-bega Tardića nalazi se odmah do Gazi Husrev-begovog turbeta i osim

što je manje,svim drugim je identično. Murat-beg je prvi mutevelija (upravitelj,odgovorni direktor vakufske

institucije) koji nosi zaslugu gradnje novih nekretnina vakufa i njegovu transformaciju u utjecajnu

filantropsku instituciju. Porijeklom je Šibenčanin, koji je kao dječak zarobljen, a smatra se da mu je Gazi

Husrev-beg podario punu slobodu. Prosperirao je do plemićkih i viteških zvanja po sultanovom imenovanju,

a historičari ga često spominju kao izuzetnog vojskovođu koji je izveo posljednja bitna osvajanja zapadnih

strana, pa bio i imenovan upraviteljem sandžaka. U narodu su ostale pričeo legendarnom prijateljstvu i

17

saradnji između ove dvojice velikana. Upravo iz tog prijateljstva proizilazi njegovo postavljanje za

muteveliju, a kako nalaže vakufnama,dužnost se prenosi s koljena na koljeno tako da je on predak svim

mutevelijama Gazi Husrev-begovog vakufa, pa i današnjem muteveliji Mustafi Vatrenjaku. Tradicijom se

ustoličilo da džematlije prije izlaska iz harema, nakon obavljenog namaza,stanu pored turbeta da bi proučili

dovu u znak zahvalnosti dobročiniteljima.Zanimljivo je da ova turbeta mahsuz posjećuju i vjernici iz

različitih krajeva, pa ponekad djeluje da su ona cilj neke vrste lokalnog hodočašća.

MEDRESA- Škola u kojima se sticala srednja i viša naobrazba. Razvile su se iz džamije. U prvo doba

medrese su se razlikovale od džamije jedino time što je imala prostorije za smještaj učenika (internat).

Poslije jeona dobila zaseban tip. Karakteristika medrse novog tipa je u tome što se odvojila od džamije i

smjestila negdje u njenu blizinu, što joj se prostorije nižu u dva ili četiri trakta oko manjeg ili većeg dvorišta

sa šadrvanom u sredini.Odlukom samog osnivača medresa je smještena u samo srce sarajevske čaršije, a

njeno projektovanje povjereno, tada vodećem arhitekti Osmanskoga carstva, Perzijancu Adţemu Esiru Aliju.

Po njegovim nacrtima, medresu su gradili dubrovaĉki majstori i domaći neimari od bosanskog kamena i

olova. Kompaktna, skladna i monumentalna građevina dovršena 1537. godine postala je i ostala jednim od

simbola Sarajeva. Sve nove dogradnje i popravke do danas naslanjale su se na istu ideju. Gazi Husrevbegova

medresa u Sarajevu bez sumnje je po svom glasu bila prva na zapadnoj strani Balkanskog poluotoka i nije

mnogo zaostajala za medresama Edrene u mnogom pogledu.Kako bi upotpunio svoje djelo, Gazi Husrev –

beg je nakon gradnje džamije i hanikaha, odlučio graditi i medresu. Za tu namjenu je izdvojio golemih

400.000 dirhema srebra, a od novca koji pretekne odredio je da se kupi vrijednih knjiga iz kojih će se uĉiti i

prepisivati.U dershani su se studenti svakim danom okupljali oko muderisa i slušali predavanja.

GAZI HUSREV-BEGOVA BIBLIOTEKA-Ova biblioteka je jedna od najstarijih biblioteka u Evropi.

Svojoj knjiţnici udario je temelj sami dobrotvor, merhum Gazi Husrev – beg, u vakfiji svoje medrese od

26.redţeba 943 (1537) kada je meĊu ostalim uvakufio 700.000 srebrnih prometnih dirhema i odredio, da se za

400.000 sagradi medresa, a 300.000 da se izdaje na rebah i prihod trošina izdrţavanje medrese. Vakufnamom o

svojoj medresi Gazi Husrev-beg je predvidio da: »Što preteĉe od troškova za gradnju medrese, neka se za to kupi

dobrih knjiga, koje će se upotrebljavati u spomenutoj medresi, da se njima koriste ĉitaoci i da iz njih prepisuju

oni koji se bave naukom«. Prema tome, Gazi Husrevbegova biblioteka datira otkad i njegova medresa, tj. od

1537. godine. Sve do 1863. godine, Biblioteka je bila u sklopu Kuršumlije medrese. Te je godine, na poticaj

Topal Osman-paše, guvernera Bosne, uprava Gazi Husrev-begova vakufa dogradila jednu veću prostoriju uz

Begovu dţamiju ispod munare za Biblioteku. Tu je bila smještena do 1935. godine kada je, zbog povećanja

knjiţnog fonda, preseljena u prostorije ispred Careve dţamije, gdje je ostala do početka agresije na Bosnu i

Hercegovinu 1992. godine. U aprilu 1992. godine, iz sigurnosnih razloga, izmještena je na više mjesta u gradu.

Tokom ĉetverogodišnjeg perioda rata iz istih razloga više puta je knjiţni fond Biblioteke mijenjao lokaciju, te je

na taj naĉin u potpunosti i sačuvan.Posebno su značajni rukopisi na turskomjeziku za proučavanje

političkih,društvenih,kulturnih i ekonomskih prilika u osmanskom dobu.

18

MUVEKITHANA- Obično se kaţe da je prvu muvekkithanu u Sarajevu podigao Fadil – paša Šerifović 1850.

Godine kraj Careve džamije. Međutim, u opširnom popisu Bosanskog sandţaka iz 1604. Godine, uz druge Gazi

Husrev – begove objekte, navodi se i “hane-i sa’ati” – kuća za sa’atdţiju” koja je bila locirana u blizini karavan –

saraja. Biće da je ovdje riječ o Gazi Husrev – begovoj muvekkithani koja je ustanovljena prije te godine, ne zna

se tačno kada.

MEKTEB- osnovna pučna islamska škola. Podizane uz džamije, male prizemne neuledne zgrade.

U sjeverno-istoĉnom uglu harema Begove dţamije i danas se nalazi zgrada nekadašnjeg begovog mekteba.

Mekteb je ustanovljen kad je dovršena džamija 1531. Godine. Današnja zgrada potjeĉe iz 1843., a za njenu

izgradnju je utrošeno 3.000 groša. Begov je mekteb ovdje radio od osnivanja pa sve do 1897., kasnije je preseljen

u zgradu Đulova hana, a nakon proširenja medrese 1930/31. U jednu privatnu kuću kraj šerijatske sudačke škole.

MUSAFIRHANA-(arap. musafir: gost, putnik; per. hane, mjesto) kuća u kojoj besplatno noće i prehranjuju

se putnici.Gazi Husrevbegova musafirhana u Sarajevu,uz imaret,osnovana je 1531.godine.Postojala je sve

do 1886.,kada su je austrijske vlasti,iz nepoznatih razloga,zatvorile,dok je imaret radio sve do 1942.

IMARET-(arap. zgrada) u islamskom svijetu, rađevine za smještaj javne kuhinje u kojoj su sirmasi, učenici

i putnici besplatno dobivali hranu; također bolnica, gostinjac i uboški dan.

Javna dobrotvorna kuhinja u kojoj su siromasi,putnici,učenici medrese i određeni vakufski službenici

besplatno dobivali hranu.Gazi Husrev-begov imaret vršio je svoju funkciju sve do Drugog svjetskog rata.

HAMAMI-javna kupatila. Posebna pažnja pri projektovanju zbog materijala za radnju – kamena,

hamamima je najviše trebala vatra i voda. Hamam se dijelilo u više prostorija: šadrvan (prostorija za

svlačenje, najveća prostorija sa šadrvanom), kapaluk (prostorija za svlačenje tokom zime), mejdan

(međuprostor za obavljanje masaže), halvat (u kojima su stajale niske kamene estrade, a između njih mala

kamena korita-kürne u koje je tekla hladna i topla voda, a iz njih se onda grabila posebnom sùsakom i

razlijevala po tijelu). U Sarajevu je u XVI stoljeću bilo 6 javnih banja.Gazi Husrev-begov hamam izgrađen

je 1537-1539.godine.Banja je imala žensko i muško odjeljenje,gdje su u XIX vijeku izgrađeni i bazeni za

ritualno pranje Jevreja.Hamam je izgubio svoju funkciju poslije Prvog svjetskog rata.

SAHAT KULA- podizani u blizini džamija, grdskoj tvrđavi ili na uzvišenju. Pokazivalo vrijeme po turskom

vremenu. Kopija romaničkih crkvenih zvonika Srednje Evrope. Građene od tesane sedre i kamena vapnenca.

Izrazito oblikovane varijacije kod tih objekata opažaju se tek u gornjem dijelu, gdje su smješteni sat i zvono.

Da se glas zvona može nesmetano širiti pema vani. Kod jednih su sva četiri zida ostavljeni otvori u obliku

prozora zasvedenih na luk, a kod drugih je opet omogućeno time, što se šatorasti krov razdjelio u

horizontalnom smislu u dva dijela, međusobno nešto rastavljenja, i u taj otvor smjestilo zvono. Upadljive su

razlike kod samih otvora. Jedni imaju čisti orijentalni luk u obliku magarećeg hrbata što upućuje na rad

istočnih majstora, a drugeimaju gotovo polukružan luk – rad i oblikovanje majstora dalmatinske

obale.Podizane zbog potrebe obavljanja 5 dnevnih namaza u Osmanskom carstvu na kojima se postavljaju

javni satovi.Sarajevska sahat kula je bila jedna od najviših,ali i najljepših u BiH. Poslije austrougarske

19

okupacije dograĊen je gornji dio objekta, a sat su donijela dva sarajevska trgovca iz Londona 1874., jer je stari,

turski sat, koji je do tada bio na ovoj kuli, dotrajao. Stari sat je odnesen na Vratnik u Vratniĉku dţamiju.

BEZISTAN-(arap. bezz platno) u islamskim krajevima tržnica ili trgovačka kuća u bazaru, odnosno čaršiji,

građena većinom od kamena, pokrivena sistemom više kupola ili bačvastim svodom. Uz glavnu prosotriju u

kojoj se trguje često su u nizu smješteni, poput boskova ili spremišta, dućani sa skupocjenom robom.Prvi

bezistan sagradio je u drugoj polovini 16 vijeka Mehmed-beg,sin Isabega Ishakovića,uz Kolobara han.Gazi

Husrev-beg je sagradio bezistan,dužine 109 i širine 19,5 m sa 52 dućana,presvođen bačvastim svodom.U

gradnji su učestvovali dubrovački majstori.Brusa bezistan,napravio je vezir Rustem-paša 1551.godine.,a

služio je za prodaju svile,koju je sam osnivač proizvodio u Bursi.Bezistan je pravougaone osnove,građen od

kamena,pokriven sa 6 manjih kupola.

TAŠLIHAN-Tašli han je sagrađen u isto vrijeme kad i Bezistan,oko 1540 godine, kao vakuf Gazi Husrev-

bega. U poţaru 1879 godine pretrpio je velika oštećenja, a posljednje zidine Tašli hana nestale su 1912

godine. Danas su jedini materijalni ostaci ovoga objekta veoma oštećeni dijelovi kamenog zida koji se

naslanjaju na Bezistan. U ostacima istoĉnog zida nalaze se niše koje su predstavljale prostore za peći i

dimnjake.

Arheološkim istraživanjima 1998 godine djelomično su otkriveni ostaci temelja koji upućuju na raspored i

veliĉinu ovoga prostora. Tašli han je bio formiran kao nepravilni ĉetvorougao sa unutrašnjom avlijom i

zauzimao je kompletan prostor izmeĊu Bezistana i zgrade Hotel Evrope.U sredini avlije bio je šadrvan, a

iznad njega na stubovima dţamija. GraĊevina Tašli (kamenog) hana je imala prizemlje i sprat, a u avliju se

ulazilo kroz prolaz zasvoĊen lukom iz ulice Branilaca Sarajeva. Prizemne prostorije bile su nadsvedene

svodovima od opeke, a spratne kupolama. U prizemlju su bile magaze za skladištenje robe i dućani, a na

spratu sobe za prenoćište kao i prostorije koje su pripadale pojedinim veletrgovcima i sluţile za vođenje

poslovnih razgovora.

MORIĆA HAN-Morića han je objekat Gazi Husrev-begovog vakufa koji je podignut u srcu sarajevske ĉaršije

krajem XVI ili poĉetkom XVII vijeka. Morića han je posljednji saĉuvani karavan-saraj na našim prostorima.

Karavan-saraji su bile velike graĊevine sa unutrašnjom avlijom potpuno zatvorenog i utvrĊenog tipa za smještaj

kompletnih karavana (karavan-saraj = dvor za karavane). Nasuprot karavan-sarajima u kojima su putnici sami

sebi obezbjeĊivali hranu, hanovi su bili konaĉišta skromnijih dimenzija tipa obiĉnih kuća bez unutrašnje avlije u

kojima su putnici pored konačišta mogli da dobiju i hranu, pa je han u leksiĉkom smislu analogan današnjoj

gostionici. Od druge polovine XVIII stoljeća u našim krajevima naziv karavan-saraj nestaje pa je naziv han od

tada poĉeo da se upotrebljava i za jednu i za drugu vrstu konaĉišta. Morića Han je u svoje vrijeme mogao da

primi na konak karavan od 300 putnika i 70 konja. Handţijina soba je bila iznad samog glavnog ulaza kako bi

mogao da ima slobodan pregled putnika koji dolaze i odlaze. Prizemlje hana je sluţilo za smještaj konja i robe

koja se odlagala u magaze, a na spratu su bile musafirske sobe i jedna velika prostorija kao zajedniĉki prostor za

razgovore uz kahvu. U ovoj kahvani su se ĉesto odvijali sastanci sarajevskih prvaka kao i skupštine sarajevskih

obrtnika te je kahvana Morića hana postala toliko znaĉajna da je ušla i u sevdalinku.

20

VAKUFSKA BOLNICA-HASTANA-Pred kraj osmanlijske uprave od sredstava Gazi Husrev-begovog vakufa

izgraĊena su dva objekta Hastahane ,odnosno vakufske bolnice ,na uglu ulica Halilbašića i Nadmlini.Ovi objekti

su 1972 godine proglašeni jedinstvenim spomenikom kulture kao prvi objekati takve namjene u našim krajevima.

HANIKAH-To je mjesto,boravište šejhova i derviša.Sagrađen je do kraja 1531.godine,na sjevernojh strani,

odnosno preko puta džamije. Hanikah Gazi Husrev-bega sastojao se od centralnog uskog dvorišta sa

šadrvanom u sredini,oko koga se duž obje strane nalazilo 14 soba za derviše,a ispred njih jedan dio dvorišta

je bio natkriven krovom.Lijeva strana dvorišta završava se semehanom (salom za zajedničke derviške

obrede).U svakoj sobi hanikaha stanovala su po dvojica derviša,koji se se hranili iz Gazi Husrev-begovog

imareta.GHB hanikah više je puta stradao u požaru.

DAIRE-Zbog opasnosti od požara građene su masivne,kamene magaze,a kako su često okruživale dvorište,

Nazvane su daira(arapski-krug,kružnica).U Sarejvu je bilo nekoliko daira.

HAN-u leksičkom smislu analogan gostionici, to je, dakle, svratište, gdje se, pored konaka, mogla nabaviti i

hrana. Mnogo je čednijih dimenzija u odnosu na karavan-saraj, i jednostavnije je tipa. U vanjskoj arhitekturi

razlikuje se od obićne stambene radske kuće samo u tome, što nema ćošaka i erkera. Najnužniji prostori

nalaze se u jednom objektu i pod jednim krovom: u prizemlju staja i uz nju, do ulice, jedna veća soba za

zajedničko konačenje i kraj nje druga, u kojoj je handžija (upravitelj) gotovio kahvu i jelo i dvorio goste.

Veći i bolji hanovi obićno su imali i nekoliko soba na spratu za konačenje putnika.

KARAVAN-SARAJ-je zapravo, kako i samo ime kaže, veliki dvor, u kojem se mogla smjestiti čitava

karavana tovarenih konja i trgovaca. Karakteriziraju ga velike dimenzije. Uvijek je građen u dvije etaže i

četiri trakta, koji zatvaraju veće i prema gore otvoreno dvorište u središnjem prostoru plana. Gotovo

redovito ima samo jedan ulaz, osiguran sa dva teška željezna krila, koja se preko noći zatvaraju. Taj ulaz

seže do stropa prizemnih prostorija, a širok je najmanje toliko, da se kroz nj može nesmetano proći konj pod

tovarom. Dvorište je obično kaldrmisano i ima negdje u kraju redovito bunar ili česmu. Tu se tovari i

rastovara roba. Okolo dvorišta je, s jedne ili više strana je širok trijem, a iza trijema tvrde kamene mafaze, u

kojima se držala roba. Uz neku stranu dvorišta je prostrana staja za konje. Negdje iz dvorište ili do samo

lavnog izlaza smještene su jedne ili dvaju stube koe vode na kat. Putničke odaje se nižu u sve četiri trakta u

dva reda.

KONACI-To su prenoćišta,kuće nekog uglednog domaćina,muška odjeljenjja,muške kuće.Konak

predstavlja gostinjsku ustanovu.Takve konake Evlija Čelebija spominje u Pravniku,Pruscu,na Glasincu.

Konak je prenoćište, noćište, ali je riječ u doba Osmanske vladavine, kada su građeni, označavala i kuću

uglednog čovjeka, dvorac valije ili nekog drugog visokog turskog upravnog ili vojnog zapovjednika.

Konakom su se nazivali i dijelovi kuće u kom su boravili muški članovi porodice. U literaturi i mjesto u

sušnici, gdje su se sušile šljive, ali i jednodnevno putovanje, dan hoda.Kanaka je bilo puno u svim našim

krajevima.

ODŽACI-Za ovaj pojam postoji više značenja:kuća,dom,zatim plemićka begovksa kuća čija su vrata uvijek

otvorena za putnike-namjesnike.Zatim,janjičarski odžak je janjičarski štab koji se djelio na jedinice tzv.

21

Orte.Tabački odžak sačinjavaju sve tabhane i tabaci jednog mjesta.Tabaci su kožari.

TEKIJE-Tekija je ustanova,arhitekstonski objekat vjerskog karakteraona ne predstavlja mjesta za

okupljanje muslimanskih vjernika kao što je džamija. Tekije su ustanove: u kojima se vrše vjerski obredi i

poslovi u skladu sa islamskim propisima. Dolazi se sa posebnim ciljem za veličanje Božijeg

imena.Najpoznatije tekije su u Sarajevu,Badnju,Mostaru,Visokom.Te tekije imaju svoju arhitektonsku

formu.Treba spomenuti Isa-begovu (Mevlevijsku) tekiju na Benbaši u Sarajevu.U dvorištu su sahranjeni

šejhovi tekije.Simehana je prostor za obavljanje zikra gdje se okupljaju derviši.Postojalo je više tekija u

Sarajevu:Tekija u selu Brodac,Hadžisinanova tekija,Skender-pašina tekija i druge.Tekija koja je izgorijela

uz Turbe „7 braće“.Na padinama Trebevića Refaiska tekija. Prve tekije na tlu Bosne osnovane su prije

konačnog pada bosanskih pokrajina pod tursku vlast.Od tada do danas podignuto je više od četrdeset tekija.

Ima indicija da je bio i veći broj tekija, o čemu piše Evlija Čelebi, ali u vezi s tim podacima nemamo pisanih

dokumenata. Pripadale su mevlevijskom, kaderijskom, nakšibendiskom, rufaijskom i halvetijskom tarikatu.

Neke od njih su kraćeg, a neke dužeg vijeka. Uz mnoge tekije postojale su musafirhane i imareti, što je

ukazivalo na socijalni aspekt uloge tekije i ukupnog učenja islama koje su derviši izvorno u životu

artkulirali. Sve je ovo utjecalo na brzo širenje islama u našim krajevima. Pored tekija koje su poimenice

navedene postojala su sastajališta derviša i na drugim mjestima,posebno onih redova koji nisu imali svoju

tekiju. Oni su se obično sastajali u kućama svojih šejhova ili u kućama pojedinih derviša i ljubitelja tarikata.

Jači redovi su imali više tekija, pa i šejhova istog reda, koji su imali svoje derviše i muride.Džamija i tekija

bile su sjedišta jednog naselja i mahale. Obično bi se prvo napravila tekija ili džamija, a zatim bi se oko njih

formirala mahala koja bi se obično nazvala po osnivaču zadužbine.

MAUZOLEJ (TURBE)- je mauzolej obično bogatijeg ili poznatijeg čovjeka. Turbe je natkriveno, ponekad

je i ograđeno, a pored njega može biti česma, džamija ili neka druga građevina. U Bosni i Hercegovini

nakon osmanlijskog vremena, ostala su mnoga turbeta, kao obilježje na nečije djelo i postojanje. Mnoga

turbeta u Bosni i Hercegovini osim povijesnog imaju i religijsko značenje.Najvrijedniji su:turbeta

(mauzoleji) Gazi Husrev-bega i Murat-bega uz Begovu džamiju u Sarajevu,Ferhat-pašino u Banja Luci i dr.

ŠADRVANI I ČESME-Glavni arhitektonski akcent u dvorištu džamije je šadrvan ili česma.Uz velike

monumentalne džamije građen je po pravilu šadrvan,a uz manje česme.Ovi objekti služe vjernicima za

pranje prije molitve.Ove gradnje iako od najobičnijih materijala unose poseban pečat.Gradnja se sastoji od

niskog oktogonalnog bazena od kamenih ploča i jednog skulptorski oblikovanog dijela sa više

česmi.Najljepši primjerci su uz Mehmed-pašinu i Karadžoz-begovu džamiju u Mostaru,uz Gazi Husrev-

begovu džamiju i druge.Šdrvani su greađeni i u svim javim objektima sa unutarnjim dvorištima.Od šadrvana

u dvorištu ostao je onaj u dvorištu Kuršumli hana u Skoplju i Sarajevu.Česme su manje gradnje koje imaju

niski zidić sa dekorativnim plitkim profiliranim prelomljenim lukom i urezanim dekorativnim arapskim

natpisom-te kameno korito u podnožju kamenog zidića.Česme se grade uz džamije ali isto tako uz

ulice,čaršije i mahale,a i na otvorenim putevima.

22

MOSTOVI-Osmanski graditelji su vanredno dobro savladali vještinju ovih gradnji,neophodnim kako u

ratnim pohodima,tako u izgradnji gradova i obezbjeđenju veza na glavnim putevima carstva.Mostovi

građeni kod nas u klasičnom periodu osmanske arhitekture sadrže u sebi vrijednosti monumentalnog i

elegantnog.Mimar Sinan je izgradio veliki monumentalni most na Drini u Višegradu,a njegov učenik

Mimamr Hajredin je kreator jednog od najljepših mostova svog vremena,Mosta preko Neretve u Mostaru.

VAKUFNAMA-Pored mnogobrojnih kulturnih i historijskih vrijednosti koje se čuvaju u Gazi Husrev-

begovoj biblioteci,posebno mjesto i značenje imaju vakufname vakifije.To su isprave ili dokumenti o

zavješavanju nekog dobra,njegovu darovanju na naročit način,od strane vlasnika,u određene

plemenite,općedruštvene svrhe.Riječ Vakufnama predstavlja samu zadužbinu.Tako su se vakifi osnivali za

podizanje i održavanje džamija,mekteba i medresa,za podizanje i održavanje biblioteka,banja,česmi,kuhinja

za putnike,siromašne ljude i učenike,za izgradnju i održavanje mostova i puteva itd.Onaj koji osnuje vakuf i

uvakufi neko dobro,zove se vakif-dobrotvor.Naše vakufname pisane su većinom na turskom jeziku.Isabeg

Ishaković je podigao čitav niz građevina,većinom u dobrotvorne svrhe.

ARABESKA-dokoracija stilizovanih pletenica i lišća, korištena za popunu friza i drugi površina. Prvi put se

javlja u antici, pod islamskim utjecajem u 15. vijeku u Italiji je ponovo prihvaćena i proširena po cijelom

Zapadu.

ČARDAK -(tur. çardaq od perz. čatraq zdrada na četiri stupa):

1. prostorija na najvišem spratu u orijentalnoj kući, koja je služila za boravak ljeti. Dijelom je izbačena na

ulicu.

2. pokriven balkon ili soba večih dimenzija bez prozora. Čardak je bio sastavni većine manastirskih konaka

južne Srbije i Makedonije.

3. stražarnica uz granicu u Vojnoj Karjini, istovremeno sigurnosna postaja, iz koje se stanovništvu i vojnim

posadama javlja se od neprijatelja.

ČARSIJA -(tur. çarşi od perz. čârsû četiri strane) trgovački-zanatski dio grada. Pijam čaršija vezan je kod

nas za gradove koje su osnovale ili razvili Turci. Ona obuhvata čisto privredni dio grada, s dućanima i

drugim javnim objektima. Pored dućana i magaza, u sklopu čaršije nalaze se i javni objekti. Najveće čaršije

su u Sarajevu, Skoplju i Bitolju.

ORNAMENT -(lat. ornamentum – kititi, resiti slikovni, grafički ili skulptularni ukras)primjenjuje se u

arhitekturi, slikarstvu, za ukrašavanje odjeće, predmeta svakodnevne upotrebe i slično.

Podjela:

- mimetički (jednoformna vrsta ornamenta, vezuje se za primitivne kulture)

- primijenjeni (dvoformni iskaz ornamenta, sa namjerom da se forma pridruži strukturi, prirodna i

artificijalna forma)

- organski (modernistička ideja nadležnja ornamenta, ornament vezan za svojstva elementarne forme)

23