is makineleri bakim onarim

T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS MAKNELER BAKIM ONARIMI

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. PLANLI BAKIM VE ONARIM PROJES HAZIRLAMA................................................. 3 1.1. Proje Hazrlk Aamas ................................................................................................. 3 1.2.letme ve letmenin retim Blm eitleri............................................................. 3 1.2.1. Ana retim Blm ................................................................................................ 3 1.2.2. retime Yardmc Blmler .................................................................................. 3 1.2.3. Enerji retim Blmleri ........................................................................................ 3 1.3. letme retim Blm Kapasiteleri ............................................................................ 4 1.4. letmede retim Ak Durumunu Belirleme ............................................................... 4 1.5. letmenin Tezgah Yerleimini Belirleme .................................................................... 4 1.6. Bilinenler Gz nne Alnarak Bakm Onarm Projesi Hazrlama .............................. 4 1.7. Bakm Onarm Organizasyonunda Kullanlan Kart-Fi ve Formlar ............................. 6 1.8. Revizyon ....................................................................................................................... 6 1.8.1. Planl Periyodik Revizyon ..................................................................................... 6 1.8.2. Plansz Revizyon ................................................................................................... 6 1.9. Planl Bakmn Amac................................................................................................... 6 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 11 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 12 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 13 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 14 2. MAKNELER VE YARDIMCI ARALARININ BAKIMINI YAPMA ................... 14 2.1. Elektrik Motorlarnn Snflandrlmas ve zellikleri................................................ 14 2.1.1. Doru Akm Motor eitleri ............................................................................... 14 2.1.2. Alternatif Akm Motorlar ................................................................................... 15 2.2. Mekanik Tezgahlarnn Kullanld Yerlere Gre Bakm ve Onarm Aklama .. 18 2.3. Vargel ve Planya Makinesinin Bakm ve Onarm Aklama ..................................... 19 2.4. Torna Tezgahnn Bakmn Aklama........................................................................ 19 2.5. FREZE TEZGAHLARININ BAKIMINI AIKLAMA............................................. 20 2.6. eitli Tezgahlarnn Bakmn Aklama............................................................... 21 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 26 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 27 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 28 RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 29 3. HDROLK DEVREL MAKNELERN BAKIMINI YAPMA .................................. 29 3.1. Hidrolik Devreli Makinelerini Tanmlama ............................................................. 29 3.1.1. Hidroliin Tanm ve Prensipleri ......................................................................... 29 3.2.Hidrolik Devre ............................................................................................................. 32 3.2.1. Hidrolik Devrenin Ana Ksmlar ........................................................................ 32 3.2.2. Hidrolik Pompa Tanm ve Sembol ................................................................... 34 3.3.Pompalarn alma Prensibi ....................................................................................... 34 3.3.1.Dili Pompa .......................................................................................................... 34 3.3.2.Paletli Pompalar.................................................................................................... 35 3.3.3.Pistonlu Pompalar................................................................................................. 35 3.4. Pompalarn Verimlilik................................................................................................. 37 i

3.5. Pompa ve Akkan Uyumu ......................................................................................... 37 3.6. Koullar ve Pompa ................................................................................................. 37 3.7. Pompa Seimi ............................................................................................................. 37 3.8. Debinin Tanm ........................................................................................................... 38 3.9. Hidrolik Silindirlerin Grevleri .................................................................................. 38 3.9.1.Silindirin Elemanlar............................................................................................. 38 3.9.2. Silindirin eitleri................................................................................................ 39 3.9.3. Silindirlerde Piston tme Kuvveti ........................................................................ 42 3.10. Hidrolik Motorlar...................................................................................................... 43 3.10.1. Tanm ve grevi................................................................................................ 43 3.10.2. Semboller........................................................................................................... 43 3.11. Valflerin Grevleri.................................................................................................... 44 3.11.1. Valf eitleri...................................................................................................... 44 3.12. Hidrolik Akmlatrlerin Grevleri ve Sembolleri .................................................. 46 3.13. Hidrolik Sistemde Kullanlan Balant Elemanlar ve Sembolleri ........................... 47 3.14. Hidrolik Sistemde Kullanlan Szdrmazlk Elemanlar ve Sembolleri .................... 48 3.15. Hidrolik Devre Yalar ............................................................................................. 50 3.15.1. Hidrolik Devrede Kullanlan Yalarn eitleri................................................ 50 3.15.2. Hidrolik Yada Aranan zellikler..................................................................... 50 3.15.3. Filtre Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar....................................................... 51 3.15.4. Hidrolik Devrede Kullanlan Dier Semboller.................................................. 52 3.16. Hidrolik Devrelerin Tezgahlarnda Uygulan..................................................... 58 3.17. Ak Hidrolik Devreler ............................................................................................. 58 3.18. Kapal Hidrolik Devreler .......................................................................................... 58 3.19. Yar Kapal Hidrolik Devre....................................................................................... 60 3.20. Ak ve Kapal Devrelerin Karlatrlmas ............................................................. 61 3.21. Hidrolik Devreli Tezgahlarna rnekler ............................................................... 61 3.22. Hidrolik Devrelerde Oluan Arzalar ........................................................................ 64 3.23. Valflerde Meydana Gelen Arzalar ........................................................................... 65 3.24. Hidrolik Devreli Makinelerinin Bakmn Aklama ............................................ 65 3.25. Hidrolik Basncn zelliklerini ve Sistemdeki nemini Aklama .......................... 66 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 67 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 68 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 70 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 71 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 72

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI115 Makine Teknolojisi Bilgisayarl Makine malat Makinelerinin Bakm Onarm Makine imalatl dalnda i makinelerinin bakm onarm becerisini ieren renme materyalidir 40/24 Makine imalatnda kullanlan i makinelerinde bakm ve onarm yapmak iin i kazalar, i gvenlii ve tezgah uygulamalar ile ilgili modlleri alm olmak. Atlyelerde bulunan i makinelerinin bakm onarmn yapabilmek. Genel Ama renci bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda atlyelerde bulunan i makinelerinin bakm onarmn yapabileceksiniz. Amalar retimi kesintiye uratmayacak ekilde planl bakm ve onarm projesi yapabileceksiniz. retimi kesintiye uratmayacak ekilde i makineleri ve yardmc aralarnn bakmn yapabileceksiniz. Hidrolik devreli i makinelerin bakmn yapabileceksiniz. tezgahlar bakm kayt fileri, i tezgahlar sicil kartlar, i makineleri,yardmc aralar,slaytlar,filmler,bakm kartlar,hdrolik devreli i makineleri,kataloglar. Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme sorular ile ayrca kendinize ilikin gzlem ve deerlendirmeleriniz yoluyla kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GRSevgili renci, Bu modlde iletmelerde retim ilerinde kullanlan i makinelerinin bakm onarm yapabilme becerisini kazanp, i makinelerinin bulunduu iletmenin bakm onarm organizasyonlarn planl yabileceksiniz. Gnmzde, teknolojik gelimeler sonucu birok iletmede kullanlan makineler byk bir ksm ithal edilmektir. Kalknma ve endstrileme abalarmzn baarya ulaabilmesi iin mevcut makinelerimizin uzun mrl, yksek verimde almas gelimekte olan lkeler iin zorunludur. alan ve hatta almayan btn makinelerin zamanla ve evrenin andrc etkileri altnda, ypranmalarn nlemek ve almalarn koruyabilmek iin bakma ihtiyalar vardr. Bakm, doann btn varlklara uygulad zaman iinde; eskime, ypranma, bozulma ve nihayet yok olma etkilerini hibir zaman ortadan kaldrmaz. Fakat doann bu deimez etkilerini, bakm yoluyla en az hissedilir duruma getirir. Bu nedenle de iletmelerde i makinelerinin bakm onarm organizasyonlarn iyi yapp, bakm onarm konusunda bilgi sahibi olmalsnz.

1

2

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1AMAretimi kesintiye uratmayacak ekilde planl bakm onarm projesi yapabileceksiniz.

ARATIRMA O Aevrenizdeki iletmelerde i makineleri bakm onarm konusunda yaplan organizasyonlar inceleyip, i makinelerinin bakm kartlarn aratrnz.

1. PLANLI BAKIM VE ONARIM PROJES HAZIRLAMA1.1. Proje Hazrlk AamasBir iletmede planl bakm projesi hazrlanmas ve bir bakm onarm organizasyonunun devreye sokulmas iin ncelikle iletme btn ile incelenir. letmenin retim trne gre genelde gz nne alnacak ana hatlar unlardr:

1.2.letme ve letmenin retim Blm eitleriletmeler yaptklar rne gre deiik blmlerden meydana gelirler. Bir talal makine retim iletmesi blmleri:

1.2.1. Ana retim BlmPres blm tezgahlar Mekanik atlye tezgahlar retimde grev alan dier aralar

1.2.2. retime Yardmc BlmlerSu,elektrik santralleri Haberleme santrali Isl ilem blm Temizlik niteleri

1.2.3. Enerji retim BlmleriKazan dairesi Trbin dairesi Jeneratr gruplar 3

1.3. letme retim Blm KapasiteleriPres blm tezgahlar ve kapasiteleri: letmenin Pres blm tezgah varln ve bu tezgahlarn retiminin gz nne alnmasdr. Pres blmnde mekanik, hidrolik ve pnmatik olarak alan tezgahlar bulunabilir. Bunlarn alma ve kapasiteleri deiik olaca doaldr. Blmde bulunan eitli alma zelliinde ve kapasitesinde hatta alma saatlerindeki duruma gre bakm projesi ve organizasyonu dnlecektir. Mekanik atlye tezgahlar ve kapasiteleri: letmelerin birinci derecede grev alan atlyenin ve tezgah durumlarnn akland maddedir. Mekanik atlyeler ,dier deyimiyle retim atlyeleri iletmenin, retim alannda en ok ykn eken blmlerdir. Bu blmde mekanik, hidrolik, pnmatik hatta bantlar ile CNC tezgahlar bulunabilir. letmenin bu blmdeki tezgah eitleri ve retim kapasiteleri alnarak bir bakm onarm organizasyonu gerekletirilir. retimde grev alan dier aralar ve kapasiteleri: letmelerde retimde grev alan blmlerdeki yardmc ara, birim ve avadanlklardan bahsedilmektedir. eitli retim durumlarna gre mekanik, hidrolik ve pnmatik veya elle alan dzenler bu maddeye girer. Kesme, skma, tutma, kvrma, alet bileme, tama gibi maddeleri saymak mmkndr.

1.4. letmede retim Ak Durumunu Belirlemeletmede malzeme ak meydana gelen yar maml ve maml ak geni bir organizasyona ihtiya gsterir. Bakm onarm plannda da nemli yer tutar

1.5. letmenin Tezgah Yerleimini Belirlemeletmede meydana gelen retim veya retimle ilgili olarak fabrika veya blmlerin yerleim durumu, tezgah yerleim durumu bakm onarm plannda nemle dikkat edilmesi gereken noktadr.

1.6. Bilinenler Gz nne Alnarak Bakm Onarm Projesi Hazrlamaletmede yukarda sralanan faktrler gz nne alnarak iletmenin blmlerinde ve dolaysyla btnyle iletmenin her ksmn ilgilendirecek ve iletmenin bakm onarm ihtiyacna cevap verebilecek bir bakm onarm projesinin verilere ve bilinenlere gre gelitirilmesine balanr. letmenin bakm onarm projesinin hazrlanmas esnasnda baz teknik dzenlemelere gidilmesi sz konusu olabilir. Bu konularn projelendirme safhasnda ortadan kaldrlmas ile iletme iin uygulanacak en uygun bakm onarm projesi ve bu projenin organizasyonu ortaya km olur. letmede btn bakm onarm faaliyetleri sz konusu proje ile yrtlr.

4

BAKIM ONARIM

YAZI

PLANLI BAKIM PROGRAM EF

BAKIM ONARIM EF

RETM BRMLER EF

PLANLI BAKIM ONARIM TEKNK BRO BAKIM MALZEME KMAL YEDEK PARA STOK

MEKANK BAK.ONARIM BLM EF ELEKTRK BAK. ONARIM BLM EF TESS BAK. ONARIM BLM EF

METAL KAYNAK LER BLM EF MEKANK RETM BLM EF MAKNA TAKIM BAKIM BLM EF

ekil 1.:Bakm onarm organizasyonu rnei

BAKIM ONARIM MDR

MEKANK BAK. ONR. EF

TESS BAK. ONR. EF

MEKANK BAK. ONR. ELEMANI

NAAT TESS BAKIM FORMEN

TESSAT BAKIM FORMEN

ELEKTRK BAK. ONR. ELEMANI USTA MALZEME DEPO SORUMLUSU YARDIMCI BAKIM ONARIM PROGRAM TEKNK ELEMANI YARDIMCI USTA

ekil 2. Bakm onarm organizasyon rnei

5

1.7. Bakm Onarm Organizasyonunda Kullanlan Kart-Fi ve Formlarletmelerde uygulanan bakm onarm ve revizyon ileminde ve dier planl almalar srecinde kullanlan her ey planl bakm sisteminin birer elemandr. Planl bakm onarm organizasyonu etkin bir ekilde bu kontrol elemanlar, eitilmi insan gc ve gelitirilmi kart, fi ve formlarla yrtlr. Aada bir iletmede bakm onarm organizasyonunda kullanlan fi, kart ve formlar sralanmtr: Gnlk Arza Durumu Kart Bakm onarm vardiye kart Tezgah sicil kart Arza Kart Aylk Arza Kart Ya sarfiyat kart aylk planl bakm kart

1.8. Revizyonletmelerin bykl gz nne alnarak makine ve alan elemanlarn durumlar dikkate alnarak belirli bir sre iersinde her eyin elden geirilmesi ilemidir.

1.8.1. Planl Periyodik Revizyonletmenin bykl ve tezgahlarn yapt i tr ile alanlarn durumu gz nn alnarak baz tezgah ve donanmlarn belli srelerde devaml elden geirilmesi ilemidir.

1.8.2. Plansz RevizyonPlanan zaman srecinin dnda tezgah ve donanmnda ortaya kan ve ancak revizyon ilemi ile giderilecek trde olan, arzaya el konulmas ile balayan ilem plansz revizyon olarak tanmlanr.

1.9. Planl Bakmn Amacletmenin hedef ald retim programn gerekletirmek iin kendi asndan glk kartmamak, oluan kt oluumlarn nlemlerini hemen alarak retime en ksa srede devam etmek. letmede arza, bakm ve onarm saysn azaltarak en yksek retim salanmasn yardmc olmak. letmede bulunan makinelerin ekonomik adan mrlerini uzatmak. letmede bakm ve onarm ile arza ve hasarlar en az dzeye indirmek sureti ile bu alandaki giderleri asgari seviyede tutmak. Zamanlamas yaplan planl bakmlar aksatmadan yaparak, daha byk giderlere sebeb olacak aksaklklarn meydana gelmesini nlemek ve doabilecek giderleri azaltmak. retim annda bakm onarm yaplrken retimin maksimum seviyede tutulmasna yardmc olmak. 6

TEZGAH SCL ve BAKIM KARTITezgahn ismi: Yapan: Marka Makinenin Bulunduu Atl: MAKNENN KAPASTES Tipi: Geldii Tarih Demirba no: Sicil No: Hizmete girdii Tarih: Revizyon mddeti: Senes i Amortisman Hali hazr kymet i

Revizyon grd tarihler

Girdii tarih

kt tarih

%

Tutar

Tezgahla gelen yedekler

Uzunluk metre

Genili Ykseklik Arl k k metre metreKg. Resim ve Katalog No.lar Kart hazrlayan sim Tarih

Makinenin tahrik ekli Motorun KW markas

ekil 3. Tezgah sicil ve bakm kartPLANSIZ ONARIM EMR SABT KIYMET BAKIM HESABI MALYET MERKEZ ATLYE SERVS AIKLAMA MAKNA ARIZA MAHALL NO EMR TARH

BNA

KISIM TESS

KOLON APARAT PLAKA NO

ARIZAYI BLDREN TEL NO DNCELER

MALAT DURU S. BLD.NO

ONARIMNA YER ZAMAN BLDRME BLDRME TARH SAAT

LGL BAKIM KISMI TANZM EDEN

ekil 4. Onarm i emri kart

7

PLANSIZ REVZYON EMR F SABT KIYMET BAKIM HESABI MALYET MERKEZ ATLYE SERVS AIKLAMA MAKNA ARIZA MAHALL

NO EMR TARH

BNA

KISIM TESS

KOLON APARAT PLAKA NO

ARIZAYI BLDREN TEL NO

MALAT DURU S.

ONARIMNA YER ZAMAN

LGL BAKIM KISMI

DNCELER

BLD.NO

BLDRME BLDRME TARH SAAT

TANZM EDEN

ekil 5. Plansz revizyon i emri kart

8

BAKIM ONARIM VARDYA FORMUVARDYA NEZ.YRD./POSTAB ADI AI Ad Soyad MZA N KISA TANIMI KULLANIL BA AMAZ . SA. BT SAAT TOPL. SRE DEVAM ETME NEDEN NERLER VARDYADAK SAYISI BULUNAN BULUNMAYAN TOPLAM ALIAN Say No TARH SAAT

Emri No:

Sra No:

ekil 6. Bakm onarm vardiye formu

9

ARIZA BLDRM FORMU Arzann Olduu Blm/Ksm smi Arzal Tezgah ve/veya Tesisin Kod Numaras ve/veya ismi Arzann Cinsi Arzay Bildirme Tarihi Arzay Bildiren Blm/Ksm Amiri

Blm/Ksm(1) Bakm/Ksm(II) Blm/Ksm(1)

Formu Teslim Alan Personel Bakm Blm/Ksm Amiri Arzay Gidermeye Balama Tarihi ve Saati Arzann Giderildii Tarih ve Saat Arzann Giderilme Sresi Arzay Gideren Personel Yaplan ler: Bildirilen Arza Giderilmi Olup, alr Durumda Teslim Alnmtr. Teslim Alan Blm Amiri

ekil 7. Arza bildirim kart

10

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETBir iletme tespit ederek aaidaki ilem basamaklarn srayla uygulaynz.

LEM BASAMAKLARIletmenin belirleyiniz. retim blmlerini

NERLERletmede yaplan retimi tespit ederek. Bu retim iin gerekli retim blmlerini tespit ediniz. letmedeki blmlerin ve tezgahlarn kapasitelerini belirleyiniz. letmede retimde bulunan tezgahlar ve eitlerini karnz. letmenin retim ak eklini belirleyiniz ve yaplan rnleri inceleyiniz. letmedeki retimdeki i makinelerinin blmlere yerleim eklini karnz.

letmenin retim blm kapasiteleri tespit ediniz. letmede bulunan tezgahlar belirleyiniz. letmedeki retim akn belirleyiniz. letmedeki tezgah yerleimini belirleyiniz. Bilinenlere gre bakm organizasyonu yapnz.

11

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME1. Bakm onarm projesi hazrlamada aadakilerden hangisine gerek yoktur? A) retim blm ve kapasiteleri B) retim ak durumunu belirleme C) letmedeki tezgah eitleri D) letmenin ekonomik durumu Aagdakilerden hangisi bakm onarmda kullanlan kart fi ve formlardan deildir? A) Gnlk arza formu B) Aylk arza tablosu kart C) cilerin puantaj kart D) Tezgah sicil kart Planl bakm projesi hazrlamadan nce iletmenin neyi incelenir? A) letmenin mali yaps incelenir. B) letme btn ile incelenir. C) letmenin ynetimi incelenir. D) letmenin dier iletmelerle fark incelenir. Planl bir bakm onarm baars iin aadaki kriterlerden hangisine gerek yoktur? A) ilerin alma saatleri B) Eitilmi insan gc C) Bakm fileri D) Bakm kartlar Aadakilerden hangisi planl bakmn amalarndan deildir? A) retimde meydana gelecek kesintiyi en aza indirmek. B) Byk makine hasarlarnn oluumunu engellemek. C) Makinelerin ekonomik mrn azaltmak. D) Arza, bakm ve onarm saysn azaltmak.

2.

3.

4.

5.

12

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRMEAlan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA: MAKNE TEKNOLOJS Makineleri Bakm OnarmTarih:

rencinin

Planl Bakm ve Onarm Ad Soyad: Projesi Hazrlama No: retimi kesintiye uratmayacak Snf: ekilde planl bakm ve onarm Blm: projesi hazrlamak.

Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. (Hayr) olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz. Evet Hayr DEERLENDRME 1 2 3 4 5 6 letmenin retim Blmlerini tespit edebildiniz mi? letmedeki blmlerin kapasitelerini tespit yapabildiniz mi? letmede bulunan tezgah eitlerini tespit ettiniz mi? retim ak durumunu belirlediniz mi? letmenin tezgah yerleimini belirlediniz mi? Bilinenlere gre bakm projesi kardnz m?

DEERLENDRMElme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz. lme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

13

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2AMAretimi kesintiye uratmayacak ekilde i makineleri ve yardmc aralarnn bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA makinelerini tanyp, alma ekillerini ve i gvenlii kurallarn reniniz.

2. MAKNELER VE YARDIMCI ARALARININ BAKIMINI YAPMA2.1. Elektrik Motorlarnn Snflandrlmas ve zellikleriElektrik motorlar, elektrik enerjisini mekanik enerjiye eviren cihazlardr. Elektrik enerjisine gre doru ve alternatif akm motorlar olarak ayrlrlar.

2.1.1. Doru Akm Motor eitlerint Motorlar: Uyartm sargs endviye paralel motora nt motorlar denir. nt motorun kutup sarglar ok sarml ve ince kesitli iletkenlerden yaplmtr. zellikleri Yol alma anndaki momentleri yksek deildir. Bu bakmdan ar yklerde kolay yol almazlar. Devir saylar yk ile ok az deime gsterir. Bu nedenle de devir saylar hemen hemen sabit kabul edilebilir. Motor bota alrken, endvi sarglarndan geen akm seri motorda olduu gibi, tehlikeli deerlere kmayp normal deerinde kalr.

Seri Motorlar: Uyartm sargs endviye seri balanan motorlara seri motor denir. Doru akm seri motorunda endvi ile kutup sarglar birbirine seri balanmtr.

14

zellikleri Seri motorlarn yol alma annda momentleri ok yksektir. Bu nedenle yol alma annda yksek moment istenilen yerlerde kullanlr. Devir saylar ykle ok deiir. Yksz (bota) hibir zaman altrlmazlar. Aksi halde devir saylar ok ykselerek motorun paralanmasna neden olurlar.

Kompunt Motorlar: Uyartm sargs endviye hem seri hem de paralel balanan motorlara kompunt motor denir. zellikleri Eklemeli kompunt motorlarn devir saylar, seri ve nt motorlar aras bir deiim gsterir yani sabit deildir. Ters kompuntta ise ykselen veya hi deimeyen devir says elde edilebilir. Her iki kompunt motor da bota altnda devir saylar, seri motorda olduu gibi tehlikeli deerler almaz. Eklemeli kompunt motorlarn yol alma momentleri olduka yksektir. Ters kompunt motorlarn yol alma momentleri olduka zayftr.

Resim1. eitli Elektrik Motorlar

2.1.2. Alternatif Akm MotorlarAsenkron motorlar eitli tipler de yaplmaktadr. Kullanld i alan ve ina tiplerine gre snflandrlyorlar. Ayrca Asenkron motorlar rotor yaplarna gre iki eittir. Bunlar: Sincap kafesli (Ksa devre rotorlu) asenkron motorlar Bilezikli (Sargl rotorlu) asenkron motorlar 15

Sincap kafesli asenkron motorlar: fazl sincap kafesli motorun yapl basittir, az bakma ihtiya gsterir.Bu tip motorun lleri, ayn gteki baka tip motorlarn llerinden kktr.Deiik yklerdeki hz reglasyonu ok iyidir.Fiyatnn ucuzluu yaplnn salaml ve istenilen alma zelliine sahip oluu yznden bu tip motorlar sanayide ok kullanlr. Bilezikli (Sargl rotorlu) asenkron motorlar: Birok sanayi yklerinde fazl deiik hzl motora ihtiya duyulduu yerler iin bilezikli asenkron motorlar gelitirilmitir. Yaps sincap kafesli asenkron motorlarn yaps gibidir. Sadece rotor yapsnda farkllk vardr. Ayrca ksa devre iin de bilezikler ve fralar kullanlmtr.

Doru Akm Motorlarnn Arzalar ve Sebebi: Arza Yolvermek mmkn olmuyor. Sebebi Kontrol devresinde kopukluk vardr. Yataklar skm . Ar ykl . Srtnme ok fazla . Giderilmesi Kopukluk kontrol edilir. Yank diren veya sigorta deiir. Yatak deiir. Yk azaltlr. Uygun gerilim verilir. Yk azaltlr. Roleler ihtiyaca gre ayarlanr. Is ykselmesini Azaltmak iin havalandrlr. Uygun gerilim uygulanr. Yk azaltlr. Fra kprleri ayarlanr.

Ksa bir mddet altktan Sonra duruyor.

Besleme akmnda kesiklik. Ar yklenmi. Scaklk ykselmesi ok fazla.

alma ok yava

Hat voltaj dk Ar ykl Fralarn normal yerinden ileri kaym.

16

Arza Ar yk roleleri atyor.

Sebebi Motor alan zayf.

Giderilmesi Alan akm kontrol Edilir.Arzal bobin onarlr. Gc daha iyi motor seilir. Roleler ihtiyaca gre ayarlanr. Hat voltaj azaltlr. Roleler yeniden ayarlanr.

Ar ykl Roleler ok dk ayarl. Yk altnda ok hzl alma Hat voltaj ok yksek Roleler ihtiyaca gre dk ayarl

Alternatif Akm Motorlarn Arzalar ve Sebebleri: Arza Motora yol vermek mmkn olmuyor. Sebebi alter veya sigortalar ak Stator ve rotor bobinleri kopuk veya ksa devre Motor ar ykleniyor. Giderilmesi alter kapatlp bozuk sigortalar deitirilir. Arzal bobin deitirilir. Yk azaltlr veya byk motor kullanlr. Fazlar dengelenir. Saplamalar sktrlr. Sa paketi vernik iine daldrlp frnlanr. Uygun gerilim ayarlanr. Yk azaltlr. Temizlenir, pislikler karlr. Yataklarda anma geveme,kuruluk, veya ar yalama var.

Grltl alma

Fazlar dengesiz Salar ve balantlar gevek

Ar snma

Gerilim uygun deil Ar ykl Soutma yetersiz. Yataklar

17

2.2. Mekanik Tezgahlarnn Kullanld Yerlere Gre Bakm ve Onarm AklamaMekanik i tezgahlarnn ve yardmc aralarnn bakm uygulamada birbirlerine byk benzerlik gsterir. Bu konuda mekanik devreli i tezgahnn kurulmasndan almasna kadar geen ilemler ksaca aklanacaktr. Bakm onarm asndan bir makinenin nemi daha tama annda balar ve ayrntlarla devam eder. Makinenin yerinin seimi: in gerektirdii hareket serbestisi iin bo sahann bulunmasna dikkat etmek gerekir. Makinenin yerine tanmas: Sert sarsntlar ve darbeler tezgahn hassasiyetini bozacaklarndan,tamaya ok dikkat etmek gerekir. Pastan koruma maddesinin temizlenmesi: Ksa mesafeler iin makinelerin parlak ksmlar asitsiz ve bez ile kolayca silinen kaln bir ya ile korunmaktadr. Uzun mesafeler iin de srlen koruyucu sv mazotla ykanarak temizlenmelidir. Makinenin ayar edilmesi: Makinenin ayar, kaidesi altna konacak kamalar araclyla olur. Aa kamalar nem karsnda deitiinden sadece demir kamalar kullanlmaldr. Elektrik donanm ve devreye alma: Balama ular makine plannda verilir.Tezgah haricinde devreye bir ksa devre meydana getirmemek iin ana sigorta taklr. Makine mutlaka topraklanmaldr. Dk gerilimde devreden ayrma: Tezgah gerilim dmesi veya tamamen kesilmesi halinde otomatik olarak devreden kma sistemi vardr. Ar yk korumas: Makinenin motorlarn ar yklemede emniyet altna devreyi kesen ar akm rolesi konmaldr. Yatak ve kzaklar: Makinelerin teslimi srasnda yatak ve kzaklar firmalar tarafndan hassas olarak ayar edilirler. Uzun zaman almadan sonra tezgah katalogundaki aklamalara gre yaplr. Balama paralarnn taklmas: Tezgahn alma srasnda titreimler, kuvvetler ve srtnmeler gibi etkiler o tezgahdaki paralarnn gevemelerine, skmalarna, alma boluklarnn bozulmasna yol aarlar. Bunlarn dnda i tezgahlarnda periyodik olarak yaplan bakmlar vardr Gnlk bakm: Her alma ncesi ve sonras yaplacak bakm ierir. Haftalk bakm: Hafta sonlarnda tezgahn takm ve yardmc aralarnn bakm, temizlii ve yalanmasn ierir. Aylk bakm: Her ay tezgahn konsol, araba ve tabla kzaklar kontrol edilerek, ya pompas ve szdrmazlk elemanlarna baklr, soutma suyu kontrol edilir. Ayrca yardmc tezgah paralar kontrol edilir. Alt aylk veya yllk bakm: Tezgahn tm sistemlerinin kontrolu yaplp, tezgahtaki boluklar ve ayarlar yenilenir. Ayrca tm tezgah aksesuarlar da kontrol edilir.

18

2.3. Vargel ve Planya Makinesinin Bakm ve Onarm AklamaPlanya ve Vargel Tezgahnn Bakm leminde Dikkat Edilecek Noktalar Gnlk Bakm almadan nce ya grasrlklerine birka defa ya basnz. Tezgahn genel kontroln yapnz. Tezgahn temizliini yapnz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Haftalk Bakm Tezgahn genel temizliini yapnz. Kzaklar ve hareketli ksmlar kzak ya ile yalaynz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Gvde, dikey balk ve mengene kontrolu yapnz. X,Y,Z eksen kzaklarn gzden geiriniz. Yalar ve filtreleri deitiriniz. Yalama sistemini kontrol ediniz. Dili grubu ve araba dili grubunu gzden geiriniz. Sigortalar, alterler ve kontaklar inceleyiniz. Kablo, klemens balants, svileri kontrol ediniz. Motor ss, fren bobini ve rulman seslerini dinleyip, arzal rulmanlar deitiriniz. Kzak koruyucularn kontrol edip, ya szntlarn gideriniz. Vargel veya planya baln kontrol ediniz, ana ve fren milini kontrol ediniz. Fren emniyet sistemini kontrol ediniz.

2.4. Torna Tezgahnn Bakmn AklamaTorna Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar Gnlk Bakm Tezgah kzaklarn temizle ve talalar at. anzuman ve araba ya seviye gstergelerini kontrol et. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildir. Haftalk Bakm Tezgahn genel temizliini yapnz Kzaklar ve hareketli ksmlar kzak ya ile yalaynz. Tezgah ya seviyesini kontrol et, eksikse tamamlaynz. Herhangi bir aksaklk varsa Tezgah Bakma bildiriniz. 19

Alt Aylk veya Yllk Bakm Fener mili, ayna, punta, gvde salg ve skln kontrol ediniz. Fener mili, dili grubu, norton dili grubu rulmanlarn kontrol ediniz. X,Y,Z, eksen kzaklar, suport ve araba hareketini kontrol ediniz. Ana mili, la mili ve hareket mili salglarn kontrol ediniz. Kay gerginliini kontrol ediniz. Bozuk kay varsa kaylarn tmn deitiriniz. Yalar, ya filtresi ve yalama sistemini kontrol et, gerekliyse ya ve filtreyi deitiriniz.. Soutma sisteminin almasn kontrol ediniz. Sigortalar, alterler ve kontaklar gzden geiriniz. Motor ss ve rulman seslerini dinleyiniz. Fren bobinlerini, elektronik elemanlar kontrol ediniz.

2.5. FREZE TEZGAHLARININ BAKIMINI AIKLAMAFreze Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar Gnlk Bakm Tezgah kzaklar ve i tablasn temizleyiniz. Yadanlk ve ya seviye gstergelerini kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz.. Haftalk Bakm Tezgahn genel temizliini yapnz. Kzaklar ve hareketli ksmlar yalaynz. Otomatik ya pompas ve ya seviyesini kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Malafa mili ve bilezikleri kontrol ediniz. Divizr, dner tabla ve eksantrik baln kontrol ediniz. X,Y,Z eksen kzaklar ile puntalarn bakmn yapnz. Kasnak, kay ve hareket kollarnn bakmn yapnz. Dikey freze bal, i balama mengenesinin bakmn yapnz. Yalar, ya filtresi ve yalama sistemini gzden geiriniz. Fren bobinleri ve elektronik elemanlarn bakmn yapnz. Kopya tertibat, soutma sistemlerinin dikkatli bir ekilde bakmn yapnz. Sigorta, alter ve kontaktrlerin bakmn yapnz. Klemens ve kablo balantlarnn bakmn yapnz. Motoru kontrol edip, rulman sesini dinleyiniz, gerekliyse deitiriniz. 20

Resim 2. niversal freze

2.6. eitli Tezgahlarnn Bakmn AklamaMatkap Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar: Gnlk Bakm Tezgah temizleyip talalar atnz. Kzak ve stunu silip kzak ya ile yalaynz. Tezgah ya gsterge seviyelerini kontrol edip, eksikse tamamlaynz. Radyal kol skma ayar somunlarn kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Haftalk Bakm Tezgah genel temizliini yapnz. Kzak ve stunu silip kzak ya ile yalaynz. Tezgah ya gsterge seviyelerini kontrol edip, eksikse tamamlaynz. Kaldrma ve ilerleme mekanizmalarn kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Kay, kasnak ve millerin bakmn yapnz. Mandren, balama mili ve mengenenin bakmn yapnz. Dili grubu ve otomatiin bakmn yapnz. Fren sisteminin bakmn yapnz. Sigorta ve alterin bakmn yapnz. Kablo balantlar ve klemenslerin bakmn yaptrnz. Motoru kontrol edip, rulman sesini dinleyiniz, gerekliyse deitiriniz. Yalar ve soutma sistemini kontrol ediniz.

21

Talama Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar: Haftalk Bakm Cihazn bakm ve temizliini yapnz. Soutma suyu azalmsa ilave ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Hidrolik ya seviyesini kontrol ediniz, eksikse tamamlaynz. Alt Aylk veye Yllk Bakm balama tablas, ayna, punta ve gvdenin durumunu gzden geiriniz. X,Y,Z eksen kzaklarnn durumunu inceleyiniz. Kasnak, kay ve kollarnn geveklik ve kayganln kontrol ediniz. Tala milleri ve yataklar kontrol ediniz. Dili grubu ve yalar kontrol ediniz. Soutma sistemlerini kontrol ediniz. Sigortalar, alterler ve kontaklar inceleyeniz. Klemens ve kablo balantlarn gzden geiriniz. Motor ss ve rulman seslerini dinleyiniz. Talar ve balans kontrol ediniz. Fren bobinleri ve elektrik elemanlarn kontrol ediniz. Filtreleri deitir. silindirlerin szdrmazlk elemanlarn kontrol ediniz. Ta mili ya gstergesini kontrol ediniz, eksikse doldurunuz. Demir Testere Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar: Gnlk Bakm Ya seviyesini kontrol ediniz. Tezgahn genel kontroln yapnz. Testere lamasn veya eridini kontrol edip krlenmise deitiriniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Haftalk Bakm Tezgahn genel temizliini yapnz. Grasrlklere ya basnz. Testere lamasn veya eridinin kontrol edip krlenmise deitiriniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Tezgahn genel bakmn yapnz. Yalar kontrol et, gerekliyse deitiriniz. Tezgah elektrik sisteminin bakmn yapnz. Kzak boluk ve kay ayarn yapnz. 22

Alet Bileme Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar: Gnlk Bakm Toz alma delikleri ve muhafazalarn kontrolunu yapnz. Ya seviyesini kontrol ediniz. Ta balama somununu kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildir. Haftalk bakm Tezgahn genel temizliini yapnz. Kay gerginliini kontrol ediniz. Herhangi bir aksaklk varsa tezgah bakma bildiriniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Yatak ve kzaklarn yzeylerini kontrol ediniz. balama mili ve mengene azlar ile ayaklarn kontrol ediniz. Talarn balansna dikkat ediniz. Motor ss, rulman sesleri, kay ve kasnaklarn alma durumlarna baknz. Koruyucu ve koruyucu tablalar gzden geiriniz. Sigortalar, alterleri ve kontaklar kontrol ediniz. Soutma sistemi, hareket mili ve elemanlarn gzden geiriniz. Zmpara Ta Tezgahnn Bakm lemlerinde Dikkat Edilecek Noktalar Gnlk Bakm Siper camlarnn salamln kontrol ediniz. Talarn salgl ve atlak olup olmad kontrol ediniz. Dayama ve ta aras boluklar kontrol ediniz. Aklk ok ise ayarlaynz. Haftalk Bakm Siper camlarnn temizliini yapnz. Motoru kontrol edip, rulman sesini dinleyiniz. Kesici yzeylerin dzgnln kontrol ediniz. Bozuksa bileyiniz. Alt Aylk veya Yllk Bakm Siperliklerin bakmn yapnz. Talarn balansn kontrol ediniz. Ta aplarn kontrol ediniz, gerekli ise deitiriniz. Motoru kontrol edip, rulman sesini dinleyiniz, gerekliyse deitirniz. alter ve kontaklarn bakmn yapnz.

23

Resim 3. Alet bileme ve talama

Resim 4. Torna tezgah

Resim 5. Vargel tezgah

Her makinenin imalats tarafndan dzenlenen kullanm kitab vardr. Bu kitaplarda, resimlerle ve teknik izimlerle anlatlan en nemli fonksiyon elemanlar ve iletim talimatn da ieren detayl aklamalar bulunmaktadr. Makinenin kullanlmas bu talimatlara gre yaplmaktadr. Talimat kitab herhangi bir arza durumunda ba vurulucak kaynak olarak ve o ana kadar hi uygulanmam imalat ileri ile ilgili talimatlar takip etmek iin kullanlabilir. Tm talimatlara uygun bir makine kullanm, makinenin hasar grmesini engeller, kesintisiz bir imalat sreci salanr ve makineden en yksek dzeyde imalat performans elde edilebilir. Aada resim 6da bir makinenin talimat kitabndan tezgahn yalama yerleri, mekanik ve elektrik devreleri alma saatlerine gre bakm yerleri plan gsterir. 24

alma saatleri

Yalama Yerleri(Krmz),Mekanik (Mavi).Elektrik (Yeil)Resim 6. Bir tezgahn yalama yerleri, mekanik ve elektrik bakm yerleri

25

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARIBir i tezgah belirleyiniz. Bu tezgahn bakm onarm plann yapnz. Bu bakm planna gre, Gnlk bakmn Haftalk bakmn Aylk bakmn Alt aylk veya yllk bakmnn yapln uygulaynz.

NERLERBu modlde anlatlan veya setiiniz i tezgahnn kullanm kitabndan yararlanarak tezgaha ait gnlk, haftalk, aylk ve yllk bakm uygulamasn yapnz.

26

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME1. Aadakilerden hangisi tezgah bakmnn amalarndan deildir? A) Tezgahdan yksek verim almak. B) Tezgahn arzasz almasn salamak. C) Tezgahn bakml olmas retilen i kalitesini artrr. D) Tezgahn paralarn sk sk deitirmek. Bir doru akm motorunda yol vermek mmkn olmuyorsa sebebi nedir? A) Ar yklenmi. B) Scaklk ykselmesi ok fazla. C) Fralar kirlenmi. D) Roleler ihtiyaca gre dk ayarl. Bir alet bileme tezgahnda motor ss,rulman sesleri,kay kasnaklarn alma durumu hangi bakmda kontrol edilir? A) Gnlk bakmda B) Haftalk bakmda C) Alt aylk veya yllk bakmda D) Aylk bakmda Bir freze tezgahnda X,Y,Z eksen kzaklar ile punta bakmn hangi bakmda yaparz? A) Haftalk bakmda B) Alt aylk veya yllk Bakmda C) Gnlk bakmda D) Aylk bakmda Bir alternatif akm motorunda ar snma varsa sebebi hangisi deildir? A) Fralar iyi temas etmiyor. B) Yataklarda sorun var. C) Ar yklenmi. D) Gerilim uygun deil.

2.

3.

4.

5.

27

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRMEAlan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA: MAKNE TEKNOLOJS Makineleri Bakm Onarm makineleri ve yardmc aralarnn bakmn yapma. Tarih: rencinin Ad Soyad: No:

retimi kesintiye uratmayacak Snf: ekilde i makineleri ve yardmc Blm: aralarn bakmn yapabilir. Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. (Hayr) olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME KRTERLER1 2 3 4 5 6 7 8 Bir freze tezgahnn gnlk bakm olan tezgah kzaklarn ve i tablasn temizleyiniz.Ya seviye gstergelerini kontrol ediniz. Frezenin haftalk bakm olan kzaklar ve hareketli ksmlar yalaynz. Frezenin yllk bakm olan,freze ak mili,araba,ayna ve balklarn bakmn yapnz. Frezenin yllk bakm olan,freze ak mili,araba,ayna ve balklarn bakmn yapnz. Kasnak,kay ve hareket kollarn kontrol ediniz. Frezenin yalarn,ya filtresini ve yalama sistemini kontrol ediniz. Frezenin sigorta,alter ve kontaklarn inceleyiniz. Klemens ve kablo balantlarn kontrol ediniz.

Evet

Hayr

DEERLENDRMElme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

28

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3AMAHidrolik devreli i makinelerin bakmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA O Aevrenizde hidrolik devreli i makinelerin inceleyip, alma prensipleri hakknda bilgi toplaynz.

3. HDROLK DEVREL MAKNELERN BAKIMINI YAPMA3.1. Hidrolik Devreli Makinelerini Tanmlama3.1.1. Hidroliin Tanm ve Prensipleri 3.1.1.1. Hidroliin Tanm, Endstrideki Yeri ve nemiTanm: Svlarn sktrlamamas zelliinden yararlanarak basn ve hz kazandrlm sv zerindeki hidrolik enerjisinin kullanlmas ile hareket ve g elde etmeye yarayan sistemlerdir. Hidrolik svlarla ilgili prensipleri inceleyen fizik daldr. Hidrolojide denilebilir. Svlarn meydana getirdii olaylarla ve hidrolik sv zerinde meydana gelen olaylar inceler. Endstrideki Yeri: Hidrolik sistem endstrinin btn alanlarnda kullanlmaya balam ve her geen gn uygulama alan genilemitir. Bunlar; Takm tezgahlarnda, preslerin imalatnda, kaldrma ve tam aralarnda,plastik enjeksiyonlarda, maden ocaklarnda, otomobillerde, denizcilikte, havaclkta uak ve kontrol sistemlerinde, trbinlerde, enerji reten santrallerde gibi sralanabilir.

3.1.1.2. Hidrolik PrensipleriHidrostatik: Duran svlarn zelliklerini inceler. Hidrodinamik: Hareketli svlarn zelliklerini inceler.

29

3.1.1.2.1. Hidrostatik Prensipler Pascal Prensibi svireli fiziki Blaise Pascal, yerekimini ihmal edecek olursak, kapal bir kaba etki eden kuvvetin sonucunda meydana gelen basn sv tarafndan kabn btn eperlerine ayn iddette etki eder, diyerek nemli bir hidrostatik kural ortaya konmutur. Bu kuraldan yararlanarak basnla alan arasndaki iliki, kuvvetle alan arasndaki ilikiyi ortaya konmu ve bunun endstriyel alandaki en nemli uygulamas presler olmutur.

ekil 8. Hidrostatik Prensipler

Pascal prensibine gre kuvvetin uyguland silindirin ap ile iin retildii silindirin ap arasndaki oran ne kadar bykse, yani i silindirinin ap ne kadar byk alnrsa o kadar byk kuvvet elde edilir. P = Basn A = Alan F = Kuvvet S 1 =Kk pistonun hareket mesafesi S 2 = Byk pistonun hareket mesafesi W 1 = Kk pistonun yapt i W 2 = Byk pistonun yapt i Hidrostatik kurallara gre geerli olan eitlikler unlardr: F1 A2 ------ = --------F2 A1 S1 A2 --------- = ----------S2 A1 F=P x A

30

Basn Prensibi Svlar bulunduklar kabn tabanna basn uygularlar.Bu basn svnn ykseklii ile younluu arpmna eittir. P=W x h P = Basn, W = Younluk , h = Ykseklik

ekil 9. Hidrostatik basn

Birleik Kaplar Prensibi Deiik ekil ve biimdeki kaplarn tabandan balantlar varsa yzeyleri ayn ykseklikte olur ve bu yzey yatay bir yzeydir. 3.1.1.2.2. Hidrodinamik Prensipler Sreklilik Denklemi Birbirine bitiik deiik kesitli iki borudan geen akkan miktar ayn kalr. Geni kesitteki basn fazlal, dar kesitli boruda hza dnerek ayn akkan miktarnn gemesini salar.

ekil 10. Hidrodinamikre sreklilik kural

Q = Q 1 = Q 2 = Q 3= Sabittir. Q = A1 x V1 = A2 x V2 = A3 x V3 Sabittir.

31

Bernoulli Teoremi erisinde srtnmesiz srekli akm bulunan bir kapal alanda birim akkan ktlesinin sahip olduu toplam enerji miktar akm izgisi boyunca sabit kalr. Toplam enerji miktar =Basn kuvvetlerinin ii + Kinetik enerji + Potansiyel enerji P = Basn = zgl arlk V = Akm hz Z = Mutlak ykseklik verildii zaman Bernoulli Prensibi aadaki formlle izah edilir. P V.V ------ + ------- + Z = Sabit 2.g

P1 V1. V1 P2 V2.V2 ------- + ----------- + Z 1 = ---------- + -------- + Z2 .g 2.g .g 2.g

Hidrolik Sistemlerin stnlkleri Hidrolik sistemlerin kontrol kolaydr. Hidrolik elemanlarn hacimleri kktr, az yer kaplarlar. alrken hz ayar ve yn deiimi yaplabilir. Deiik hzlara ayarlanabilir. Hidrolik elemanlar alrken kendi kendini yalarlar. Hidrolik elemanlarn mrleri uzundur ve ekonomiktir. nce ve hassas ayar yaplr. Hidrolik akkan devre elemanlar arasnda dolarken soutma grevini de yapmolur. Hidrolik sistemin bakm ve onarm kolaydr. Hidrolik sistem uzaktan ve otomatik olarak kontrol edilebilir. Hidrolik sistemde titreimsiz ve sessiz alma olur. Hidrolik sistemler emniyetlidir. Birka noktadan emniyete alnabilir. Hidrolik sistemlerde daha hassas i yaplabilir.

3.2.Hidrolik Devre3.2.1. Hidrolik Devrenin Ana Ksmlar 3.2.1.1. Ya Deposunun Tanm ve SembolHidrolik sistemde kullanlan akkann ( Hidrolik yan) iinde depo edildii elik satan veya dkmden yaplan, akkann iinde dinlendirildii elemana ya haznesi, ya deposu veya ya tank denir. Sistemdeki akkan grevini tamamladktan sonra buraya gelir. Dnen akkann iine eitli yabanc maddeler karabilir, bunlar depoda yadan ayrr ve temiz olarak sisteme akkan gnderilir. 32

Emi hattna kaba gzenekli, kaba bir filtre konabilir. Ya deposu iyi konstrksiyona sahip olursa, hidrolik sistemin fonksiyonlar daha rahat yapmasna ve sistemin ekonomik performasna katkda bulunur. Ya deposu yerden yksekte drt ayak zerine oturan, elik salardan kaynak edilerek yaplrlar.

3.2.1.2.Ya Deposunun GrevleriYan iine karan maddeleri ayrtrmak, yan dinlenmesini salamak, yan zerindeki sy d ortama vermek, sistemdeki ya bir yerde toplamak ve yan iine karan havay yadan ayrtrmak.

3.2.1.3.Ya Deposu Yaplrken Dikkat Edilecek HususlarDepo iinde emi ile dn blgesi arasnda bir perde bulunmal, deponun ii tamamen yala doldurulmamaldr, depo dna yan scakln gsteren bir termometre konmaldr, deponun dip ksm bir eim verilerek ierde biriken ve alta ken yabanc maddeler emi blgesine gidii nlenmelidir, emi borusu ksa ve dz olmaldr.

Resim 7. Ya deposu

33

3.2.2. Hidrolik Pompa Tanm ve Sembol 3.2.2. 1.TanmHidrolik pompalar, ya deposunda statik halde duran ya harekete geiren sisteme belirlenen basn ve debide basan elemanlardr.

3.2.2.2.Sembol 3.2.2.3.Hidrolik Pompa eitleriDili pompalar Paletli pompalar Pistonlu pompalar Aksiyal (eksenel )pistonlu pompa o Eik plakal o Eik gvdeli Radyal pistonlu pompalar Basit elle alan pistonlu pompa

3.3.Pompalarn alma Prensibi3.3.1.Dili PompaUygun ve boluksuz bir yuvada birbiri ile tatl alan iki diliden oluurlar. Dnen ve dndren dililer genellikle dz dili olup helisel dili olanlarda mevcuttur. Dililer alrken depodan ya emerek di boluklarna alrlar. Di boluu kar dilinin dii ile doldurulunca ya basn hattna basarlar. Dili pompalar 40 ile 200 bar basnta farkl kapasitede yaplr.

Resim 8. Dili Pompa

34

3.3.2.Paletli PompalarBir kovan iersine yerletirilmi eksantrik bir rotordan ibarettir. Rotor ekseni ile kovan ekseni arasnda fark vardr. Paletler rotor zerindeki kanallarda eksene yaklap uzaklaarak hareket eder. Paletler arasndaki deiken hacimli ya odacklar sayesinde ya emilip baslr. Rotor ekseni ile kovan ekseni arasndaki farkn bykl paletli pompann debisini deitirir.

3.3.3.Pistonlu PompalarPistonlu pompalar alma ekilleri bakmndan balca grupta incelenir.

3.3.3.1.Aksiyal Pistonlu PompaEik plakal eksenel pistonlu pompa: Bu pompalarda dnen bir mil ucunda taklan eik plaka nnde bulunan ve silindir iinde alan pistonlara eksenel bir hareket verir. Bu pistonlar eik plakann etkisi ile dorusal hareket ederken silindir ile piston arasnda hacim byr ve klr. Hacimin byd yerde emi kld yerde basma olay gerekleir. Bu tip pompalarda yksek basn retmek mmkndr. Plakann as deitirilerek pompann debiside ayarlanabilir. Bir pompada 4,6,8 gibi saylarda piston bulunur. Eik gvdeli pistonlu pompa: Bu pompalarda pistonlarn bal olduu plaka ve mil ekseni ile silindirlerin bulunduu gvdenin dnme eksenleri aldr. Bu a dnen pistonun, silindir grubunun iersinde dorusal hareket etmesini salar. Bu dorusal hareket ileriye doru olursa basma olay, geriye doru olursa emme olay oluur. Bu pompalarda silindir bloku ile piston bloku arasndaki a artka debi der. Pompadaki piston says 4,5,6,8 gibidir.

Resim 9. Eksenel pompa

35

Gvde

Piston

Arka Kapak

Resim 10. Eksenel pistonlu pompa ve ksmlar

3.3.3.2.Radyal Pistonlu PompaBu pompalarda gvde sabit olup silindir bloku dnmektedir. Silindir blokunun evresine yerletirilmi olan pistonlarn bir ular gvde halkasna mafsall bir ekilde balanmtr. Silindir blokuda gvdeye gre eksantrik yerletirilmitir. Rotor dnd zaman silindirler iindeki pistonlar merkeze doru ya da merkezden darya doru hareket ederek silindir iersinde hacim bymesi ya da klmesini olutururlar. Bu da emme basmay meydana getirir.

Resim 11. Radyal pistonlu pompa

36

3.3.3.3. Basit Elle alan Pistonlu PompaBu tip pompalar daha ok portatif ve seyyar kk kapasiteli hidrolik makinelerde kullanlr. rnein; kriko, basit el preslerinde kullanlr. Ekonomik olduklar iin srekli kullanlmayan hidrolik elemanlarda kullanlrlar. Pompalarn alma Prensibi: Pompalarn emi aznda meydana gelen basn dmesi, hacim bymesi olur. Bu nedenle emi olur. Basn azndada hacim klmesi basn bymesi oluur.Bu nedenle ya baslr.

3.4. Pompalarn VerimlilikPompalarda yaplarna ve devir saylarna gre debi ve verimlilik oranlar yledir; Dili pompalar Paletli pompalar Eksenel pistonlu Radyal pistonlu P max 300 bar 200 bar 350 bar 700 bar Q max 125 lt/dak 500 lt/dak 200 lt/dak 300lt/dak Verim % 80-90 %80-90 %65-80 %50-90

3.5. Pompa ve Akkan UyumuPompalarn yap ve devir saylarna bal olarak verimli alacaklar ya vizkositeleri deiiktir. Baz pompalarda hidrolik ya vizkositeleri yledir; Dili pompada Paletli pompada Pistonlu pompada 10-80 cst 30-50 cst 20-50 cst (viskosite birimi)

3.6. Koullar ve PompaDevrede retilecek ie gre pompa kullanlr. Baz devrelerde birden ok pompa kullanlr. Bu durumlarda pompalarn uyumlu olmasna nem verilir. Yaplan i hz istiyorsa byk debili pompalar kullanlr. Yaplan i yksek kuvvet gerektiriyorsa yksek basnl pompalar kullanlr.

3.7. Pompa SeimiHidrolik sistem iin gerekli olan pompay seerken sistemin btn fonksiyonlarn yerine getirmesi iin gerekli olan akkan istenilen basnta retecek pompann seimi ok nemlidir. Pompay seerken sistemin ihtiyac olan debiyi vermesi ve gerekli olan basnta akkan retmesi ilk nce dikkate alnacak faktrlerdir. Ayrca pompann sisteme uyumu, ekonomik olmas, alma artlarna ve evre scaklna uyumlu olmas gerekir. Yine pompann montaj srasnda bir problem meydana getirmemesi, yedek para ve servis imkanlarnda incelemek gerekir. 37

3.8. Debinin TanmHidrolik akkann, hidrolik borunun birim kesitinden birim zamanda geen miktarna debi denir.

3.9. Hidrolik Silindirlerin GrevleriHidrolik silindirler basnl akkan zerindeki hidrolik enerjiyi dorusal mekanik kuvvete ve harekete evirirler. Silindir iine gelen akkann ak pistonun hareket etmesine neden olur ve akkan basnc ise pistona mekanik gcn verir. Pistonun hareketi ve kuvveti i yapmak iin birleir. Akkann ak oran pistonun hzn ve ayn ekilde beygir gc cinsinden hidrolik kty saptar.

3.9.1.Silindirin Elemanlar 3.9.1.1.GvdeDikisiz elik ekme borudan yaplarak ierisi talanm ve honlanarak przsz hale getirilmitir. ki tarafn kapaklar kapatr.

3.9.1.2.Silindir KapaklarSilindir gvdesini iki tarafndan kapatan paralardr. elik, dkme demir ve alminyum alamlarndan yaplrlar. zerinde balama delikleri, hidrolik ya kanallar, piston kolu yataklar, szdrmazlk elemanlarnn taklaca kanallar bulunur.

3.9.1.3.PistonSilindir iersine dolan basnl yan etki ederek ittii paralardr. zerinde piston kolunun baland ksm, szdrmazlk eleman iin kanal bulunur. elikten yaplrlar.

Resim 12. Silindirin Elemanlar

38

3.9.1.4.Piston Kolu:Pistona etki eden kuvveti silindir dna karan paradr. elikten yaplrlar. Hassas olarak talanr, bir ucu pistona bir ucu i yapacak ksma balanr.

3.9.1.5.Szdrmazlk ElemanlarHidrolik yan istenmeyen yerlerde sznt yapmamas iin kullanlrlar. Lastik, kauuk veya plastikten yaplrlar.

3.9.1.6.Balama ElemanlarSilindirin paralarn birbirine balayan cvata, somun, saplama gibi elemanlardr. Ayrca silindiri kullanld makineye balayan para ve civatalarda mevcuttur.

3.9.2. Silindirin eitleriHidrolik silindirlerde alma artlarna bal olarak deiik ekillerde yaplrlar. Endstride zel amalar iin de zel konstrksiyonlu silindirler yaplmaktadr. Silindirleri genel bir snflandrmayla be grupta toplamak mmkndr: Bunlar, tek etkili, ift etkili, teleskopik, yastkl ve zel silindirlerdir. Ayrca silindir ap ve ya basncnn artrlamad yerlerde silindirin rettii kuvveti yaklak iki katna karabilmek iin yaplm silindirlerdir.

3.9.2.1.Tek Etkili SilindirlerBu silindirlerde basnl akkan silindirin tek bir yzeyine etki eder. Yatay veya dey konumda kullanlabilir. Pistonun ilk konumunu almas iin yay veya yer ekiminden faydalanlr. Tek etkili silindirlere akkan gidince piston ilerler, akkan kesilince piston ilk konumuna dner.

Resim 13:Yay dnsz tek etkili silindir

39

Ksmlar 1.Gvde ve kapak 2.Piston kolu 3.Piston 4.Szdrmazlk eleman 5.n yz 6.Pistonun arka yz 7.Yk

3.9.2.2. ift Etkili Silindirlerift etkili silindirlerin iki tarafndan basnl akkan girer ve pistonun iki yzne etki eder. Bu silindirler hidrolik enerjiyi mekaniksel enerjiye evirir ve ileri geri dorusal hareket retirler. Tek piston kollu veya ift piston kollu olarak yaplrlar. ift piston kollu silindirlerde ileri geri harekette piston hz ayn olur. eitli byklkte yaplrlar.

Resim 14. ift etkili silindir ve ksmlar

3.9.2.3.Teleskopik Silindirler Teleskopik silindirler, i ie gemi birka silindirden meydana gelir. Silindirler birbiri iinde kayarak hareket ederler. 70 ila 105 bar arasnda alabilen bu silindirler tek veya ift etkili olarak yaplrlar. Silindir aplar kademeli olarak byr. eriye giren akkann etkisiyle boyu uzar. Geri dn ya akkann etkisiyle veya yerekiminin etkisiyle olur. Uzun kurs elde edilmesi gereken yerlerde kullanlr.

40

Resim 15. Tek etkili teleskopik silindir

3.9.2.4.Yastkl Silindirler Pistonun ileri yada geri hareketinde kurs sonunda ve kurs balarnda pistonun silindir kapaklarna arparak vuruntu yapmas yastklama ile nlenir. Tek veya ift tarafl yastklama olabilir. Pistonun nnde bulunan yastklama burnu yastklama burcuna girer ve arada kalan akkan silindiri hzla terk etmez. Ayarl kesitten geen akkan arada yastklk yapm olur.

Resim 16. Yastkl silindir

3.9.2.5.Tandem Silindirler Silindir apn fazla bytmeden daha fazla g iin iki pistonun ayn piston koluna balanmas ile elde edilmitir.

41

Resim 17: Tandem silindir ve ksmlar

3.9.3. Silindirlerde Piston tme KuvvetiHidrolik silindir iine belirli basnta gnderilen akkan kesit alanna bal olarak piston yzeyine bir kuvvet uygular. Pistonu itecek kuvvetin deeri, piston yzeyinin byklne ve akkann basncna baldr. Basn sabit olduunda iki silindirden kk olanda pistonun itme kuvveti, byk pistonun itme kuvvetinden daha kk olacaktr. Silindir iindeki verimde dikkate alnarak yaplacak hesaplama daha doru olur. Silindir iindeki piston tek veya ift kollu olabilir. Tek kollu silindirlerde her iki taraftaki kesit alan farkl olduu iin pistonun itme kuvveti de her iki tarafa giderken farkl deerler alacaktr.

ekil 11:Pistonun tme Kuvveti

. D A1 = ----------------- . cm 4 . ( D D 1 ) A2 = ---------------------- . cm 4 F P = ------------F= P . A . A 42

F = Piston itme kuvveti (kgf) P = alma basnc (kg/cm) A = Piston yzey alan ( cm ) = Silindir verimi

rnek: ift etkili bir silindirde 45 bar basncnda akkan gnderilmektedir. alma srasnda piston yzeyine 3050 kg.lk kuvvet etki etmektedir. Piston apn hesaplaynz. P = 45 bar F = 3050 kg. A=? d=? F 3050 A = ------------ = ------------- = 67,77 cm. P 45 d = __________ ____________ A / 0,785 = 67,77 / 0,785 = 9,29 cm.

3.10. Hidrolik Motorlar3.10.1. Tanm ve greviHidrolik motorlar bir hidrolik akkan akntsnn hareketini (kinetik enerjisini) ve basncn (potansiyel enerjisini) dnen bir milin srekli hareket enerjisine evirirler. Milin enerji k, motorun makineya veya altrlacak cihaza baland noktadr. Motora giren akkann basnc onun kuvvet ve tork ktsn saptar. Hidrolik motorun yaps hidrolik pompalarn yapsna benzer. Bununla beraber, mekanizmalar motor olarak alacak ve daha verimli olacak ekilde baz deiiklikler yaplmtr.

3.10.2. Semboller

ekil 12. Hidrolik motor sembolleri

43

3.11. Valflerin GrevleriHidrolik devrede dolaan hidrolik yan ynn, basncn ve debisini kontrol eden elemanlara hidrolik valf denir. Devrede dolaan yan devreye verilmesi veya kesilmesi yan basncnn ayarlanmas, devredeki silindir, motor gibi alclarn hzlarn artrmak ya da yavalatmak iin ya miktarn deitiren elemanlardr.

3.11.1. Valf eitleri3.11.1.1. Basn Kontrol Valfleri Hidrolik devrede basn hatlarnda kullanlan, akkann basncn istenen deerlerde tutan valflerdir. Kullanm yerine gre; Emniyet Valfleri: Hidrolik sistemdeki ani basn ykselmelerinde, sistemi yksek basnlardan koruyan devre elemandr. Basnc ykselen akkan depoya gnderek basncn, alma basncna drlmesine salar. Normal konumda kapal durumdadr. Basn artnca ak konuma geer.

Resim 18. Emniyet valfi

Basn Drme Valfi: Hidrolik sistemde deiik basnlarda almas istenen, birden ok saydaki silindir ve motorun kullanlmas istenebilir. Skma, balama gibi ilerde basncn sabit kalmas istenir. Bu yerlerde basn drc 44

valfler kullanlr. Normalde ak konumdadrlar. Basn ykseldiinde kapal konuma geer. ki ve yollu olmak zere eitleri vardr. Basn Sralama Valfleri: Bu valfler devrede birden fazla silindir, motor gibi alclar farkl zamanda altrmak iin kullanlr. Normalde kapaldr. stenilen basnta alp dier alclar harekete geirir.

Resim 19. ki yollu basn drc valf

Boaltma Valfleri: ounlukla skma ilemi yapan silindirlerde kullanlr. Normalde kapal olan valf bir uyar geldiinde alr ve akkan depoya gnderilir.

Resim 20. Boaltma valfi

3.11.1.2. Yn Kontrol Valfleri Hidrolik devrede akkann hangi zamanda hangi yolu izlemesi gerektiini belirleyen valflerdir. Ak yolunu deitirir, istendiinde ak yolunu ap-kapayabilir. eitleri: 2/2 , 3/2 , 4/2 , 5/2 , 3/3 , 4/3 Yn Kontrol Valfleridir.

45

Yn Kontrol Valflerinin Kumanda eitleri Elle kumanda: Buton ya da kollu tip kumandalar ierir. Srgye elle uygulanan kuvvet sonucu valf konum deitirir. Eski konuma getirmek iin dier ynde kuvvet uygulamak gerekir. Pedalla Kumanda: Pedala ayakla kuvvet uygulandnda, valf srgs yay kuvvetini yenerek valfin konum deitirmesini salar. Kuvvet kaldrldnda valf tekrar eski konumuna dner. Mekanik Kumanda: Makaral, yayl, pimli, mafsal makaral kumanda eitlerini ierir. Srg koluna kuvvet uygulanmas sonucu valf konum deitirir. Hidrolik Basnla Kumanda: Basnl hidrolik akkann valf gvdesine giri noktalarna gnderilerek valf srgsnn konumunu deitirmesi salanr. Hidrolik akkan yerine basnl hava da kullanlr. Elektromknatsla Kumandal Valfler: Valf gvdesi zerine yerletirilmi bobinlere akm verildiinde manyetik bir kuvvet oluur. Meydana gelen kuvvet bobin iindeki pim hareket ederek valf srgsnn konum deitirmesini salar. Pnmatik Kumanda: Basnl hava ile kumanda edilir. Birleik Kumanda: Mekanik, pnmatik ve dier kumandalar bir arada kullanlr. 3.11.1.3. Ak Kontrol Valfleri Hidrolik devrelerde debi miktarn ayarlamak amacyla kullanlan valflerdir. Ak miktarn deitirerek silindirlerin hzn, motorlarn devir saylarn ayarlayabiliriz. Ayar vidas yardmyla ak kesiti deitirilerek debi miktar ayarlanr.

3.12. Hidrolik Akmlatrlerin Grevleri ve SembolleriHidrolik akkan basn altnda biriktiren ve gerektiinde devreye geri veren elemanlara denir. Bir hidrolik devrede pompann debisi ykseldiinde akkan fazlas akmlatre birikir.Devrede gerekli debi aniden dtnde akmlatr nceden biriken akkan sistemi besler. Grevleri Basnl akkan depolayarak yedekte tutmak. Sistemde meydana gelecek ani basn dmelerinde sistemi besler.

Arlk etkili

Yay etkili 46

Pistonlu

Resim 21. Akmlatr eitleri

Sistemde meydana gelecek sznt ve kaaklar nedeniyle meydana gelecek kayplar karlamak. Devrede s deiimleri nedeni ile meydana gelecek zararlar nlemek. Devrede pompann ani duruunun meydana getirecei sakncalar nlemek. Akmlatr eitleri a) b) c) d) e) Arlkl akmlatr Yayl akmlatr Diyaframl akmlatr Pistonlu akmlatr Balonlu akmlatr

3.13. Hidrolik Sistemde Kullanlan Balant Elemanlar ve SembolleriHidrolik devrelerde hidrolik pompadan gnderilen akkan devre elemanlarna tayan elemanlardr. Balant elemanlar grupta incelenebilir: Boru ve Hortumlar Datm Takozlar Rekorlar, dirsekler Kelepeler Boru ve Hortumlar: Borular; dikisiz, temiz ve pasa kar dayankl elik borulardr. Borularda burulma, baslma ve ekilme gibi zorlanmalar olmamaldr. Basnca dayankl olmaldr. Basnca dayankl olmalar iin dlar 3 kat elik telle rlmtr.

47

Resim 22. eitli balant elemanlar

Datm Takozlar: Birden fazla (3-4-5 ve daha fazla) boru ve hortumun bir yerden balants gerekirse bu balant iin datm takozlar kullanlr. Giri ve k delikleri boru ve hortumlarn rekorlarla baland bir takozdur. Rekorlar, Dirsekler : Borular hidrolik elemanlara balamaya yarayan somunlu vidal iinden hidrolik yan gemesine yarayan delikleri bulunan elemanlardr. Kelepeler: Hortumlar rekorlara skca balamak iin kullanlrlar.(Semboller, hidrolik devre sembolleri tablosunda gsterilmitir.)

3.14. Hidrolik Sistemde Kullanlan Szdrmazlk Elemanlar ve SembolleriHidrolik devrede kullanlan szdrmazlk elemanlarnn ya kaaklarn ve verim kayplarn azaltmak zere iki grevi vardr. Szdrmazlk elemanlarnn seiminde akkan cinsi, alma scakl, alma basnc dikkate alnmaldr. 48

Yapldklar malzemeye gre szdrmazlk elemanlar: Bezli Malzemeden Yaplan Szdrmazlk Elemanlar Bezli NBR: Pamuklu beze nitril emprenye edilerek hazrlanr. Bezli FKM: Pamuklu beze viton emprenye edilerek hazrlanr.

Esnek Malzemeden Yaplan Szdrmazlk Elemanlar Silikon Nitril Viton Neopren Poliretan Etilen propilen kauuk Doal kauuk

Resim 23. Szdrmazlk elemanlar

Termoplastik Malzemelerden Yaplan Szdrmazlk Elemanlar Katkl teflon, katkl veya katksz polyamid, katkl veya katksz polyacetal, fiber gibi malzemelerden yaplrlar. Szdrmazlk Elemanlar Kullanld Yere Gre Statik szdrmazlk elemanlar Contalar O-ring (halkalar) Dinamik szdrmazlk elemanlar Toz keeleri Piston kolu keeleri Piston keeleri (Szdrmazlk gsterilmitir.) elemanlarn sembolleri hidrolik devre sembolleri tablosunda

49

3.15. Hidrolik Devre Yalar3.15.1. Hidrolik Devrede Kullanlan Yalarn eitleriDoal Yalar: Hidroliin ilk dnemlerinde kullanlsa da, gnmzde pek kullanlmayan doal kaynakl yalardr. Ayiek yalar, bitkisel esasl yalar, zeytin ya gibi yalardr. Sentetik Yalar: En sk kullanlan yalardr. ersine katk maddeleri eklenerek performanslar iyiletirilir ve kullanm sreleri artrlr. YA ED H Hidrolik ya ZELL Katksz hidrolik ya. Hassas sistemlerde ve ar yk tayan yerlerde kullanlr. Korozyona kar koruyuculuk etkisini artrmak ve yan bozulmasn koruyacak katk malzemeleri katlmtr. HL yann zelliklerinin yannda anmay nleyici maddeler eklenmitir. HLP yann zelliklerine zc ve temizleyici katklar ilave edilmitir. HLP yalarnn zelliklerinin yannda viskozitesinin scaklkla deiimini azaltan maddeler katlmtr.

HL Hidrolik yalar

HLP Hidrolik yalar HLP-D Hidrolik yalar HVLP Hidrolik yalar

3.15.2. Hidrolik Yada Aranan zelliklerViskozitesi uygun olmaldr: Viskozite svlarn akcla kar gsterdii direntir. Yan viskozitesi uygun olursa devrede verimli alma olur. Viskozitenin yksek veya dk olmas istenmez. Kpklenme: Yan alarak snmas sonucu oluan s ve buharlama hava kabarcklarnn ya iersinde hapsolmasna neden olur. Olumsuz bir etkisi vardr. Yalama Yetenei: Birbirine srtnerek alan paralar arasnda ya filmi oluturma derecesidir. yi yalama yapan yalar tercih edilmelidir. Oksidasyon: Kimyasal olaylar sonucu oluan yapkanlk ve amurlamadr. Bu da devredeki elemanlarn tkanmasna neden olur. Polimerleme: Yan akclnn azalarak katlamas demektir. Ya molekllerinin akcl kar kimyasal yap bozulmasna kar koymasdr. Akma Noktas: Yan akclnn ortadan kalkt scaklktr. Isl Genleme: Ya hacminin scaklk sonucu artmas. zgl Arlk: Yan 20C de birim hacminin arldr. Film dayanm: Birbiri zerinde kayarak alan paralar arasndaki ya tabakasna ya filmi denir. Bu film olumazsa alma salkl olmaz. Alev alma noktas: Yan alev ald scaklk noktasdr. Yksek olmas istenir. 50

3.15.3. Filtre Seiminde Dikkat Edilecek HususlarHidrolik devrede kullanlan akkan iindeki yabanc maddeleri (tala, toz ,tortu gibi) ayrarak hidrolik ya temizleyen elemanlara filtre denir. Filtre seerken dikkat edilecek hususlar: alma basnc Filtre hassasiyeti Filtrenin msaade ettii debi miktar Filtrenin fiat Kabul edilebilir basn dm Filtreleme eleman Kullanlacak akkan cinsi alma scakl Filtre mr Bakm kolayl

Resim 24.eitli filtreler

51

3.15.4. Hidrolik Devrede Kullanlan Dier SembollerAada tablolarda deiik elemanlarn sembol olarak devrede gsterili ekilleri verilmitir.

ekil 13. Hidrolik semboller

52


53


54


55

ekil 16: Hidrolik semboller

56

ekil 17: Hidrolik semboller

57

3.16. Hidrolik Devrelerin Tezgahlarnda UygulanHidrolik Endstriyel alanda yaygn olarak kullanlmaktadr. Gn getike bu uygulama alanlar artarak devam etmektedir. Hidrolik devreli makine ve sistemlerinin uygulama alanlar aada karlmtr: Endstriyel Alanda: Takm tezgahlarnda Ar sanayi makinelerinde Pres ve eitli kaldrclarda Plastik enjeksiyon makinelerinde Demir elik ve Madencilikte: elik haddehanelerinde Maden ocaklarnda Hareketli Hidrolik Aralarda: Yol, inaat ve kaz makinelerinde Tarm makinelerinde Tatlarda Krenlerde Denizcilikte ve Gemicilik Endstrisinde: Limanlarda ykleme ve boaltma aralarnda Gemilerde dmen kontrolunda Gverte krenlerinde zel Alanlarda: Teleskoplarda Haberleme uydularnda Uaklarn dmen ve ini takmlarnda Konveyrlerde tama ilerinde Enerji retiminde: Baraj trbinlerinde Enerji santrallerinde

3.17. Ak Hidrolik DevrelerAk devrelerde hidrolik pompa depodan emdii ya hidrolik motora iletir. Ya hidrolik motordan tekrar depoya dner. Pompa ya sadece tek ynde iletir. Bylece hidrolik motorda tek ynde dner. ekil 18 de grld gibi devre olduka basittir. Bir hidrolik pompa(HP), bir emniyet valfi(EV), bir yn kontrol valfi(YKV), bir hidrolik motor(HM) ve ya deposundan(YD) olumutur.

3.18. Kapal Hidrolik DevrelerHidrolik devrede pompa ya yksek basn hattndan(YB) hidrolik motora iletir. Hidrolik motor yksek basnca sahip yan enerjisini kullandktan sonra basnc azalan ya dorudan hidrolik pompaya iletir. Sabit ak yn hidrolik motorun yalnzca bir yne 58

dnmesini gerektirir. Sistemde bulunan kk debili besleme pompas (BP) kak kayplar karlamak iin alak basn hatt ile balantlandrlmtr. Bu devrede fren kuvvetleri hidrolik motordan hidrolik pompaya aktarlabilir.Bu devre ak devreden farkl olarak fazladan bir emniyet valfi(EV) ile donatlmtr. Bu arada devrede yn kontrol valfi(YKV) olmad dikkat ekicidir. ( ekil 19).

ekil 18: Ak hidrolik devre

59

ekil 19: Kapal hidrolik devre

3.19. Yar Kapal Hidrolik DevreBu devrede iini bitiren geri dnen akkann bir ksm depoya giderken, bir ksm da pompa tarafndan tekrar devreye geri dner.

ekil 20: Yar kapal hidrolik devre

60

3.20. Ak ve Kapal Devrelerin KarlatrlmasKapal devrelerde, ak devrelere gre akkan srekli dolat iin abuk snr ve oksitlenir. Kapal devrelerde, ak devrelere gre motor hz ve yn kolay kontrol edilir. Kapal devrelerde, ak devrelere gre fazla akkana ihtiya duyulmad iin depo hacimleri kktr. Kapal devrelerde szntlar belli deerde tutulacak olursa verimli alr.

3.21. Hidrolik Devreli Tezgahlarna rneklerHidrolik Talama: ekil 21 de gsterilen hidrolik talama tezgahnn tablas dorusal hareketini ift kollu silindirden almaktadr. Silindirin yn kontroln bobin kumandal, yay merkezli 4/3 valf salar. Tabla kurs sonlarna geldiinde, elektrik svichleri yardmyla valfe elektrik sinyali gndermekte, bylece valfin konum deitirmesini salamaktadr. Valf konum deitirdiinde tabla dier yne hareket etmektedir. Tablann durmas istenirse elektrik akmnn kesilmesi gerekir. Hidrolik Freze: ekil 22de gsterilen sistemde 8 nolu valf a konumuna alndnda 9 nolu basn sralama valfleri zerinden gidemeyen akkan 11 nolu basn drc valf zerinden B skma silindirine girer.stenen skma kuvveti elde edilinceye kadar basn ykselecek ve 11 nolu basn drc valf kapanacaktr.Basn ykselmeye devam ederek, basn sralama valflerinden geip, hidrolik motoru dndrp, A ilerletme silindirini ileri doru hareket ettirecektir. lem sona erdiinde 8 nolu valf b konumuna alnr. Basn sralama valfinden geemeyen akkan nce ilerletme silindirini geriye getirecektir. Silindir pistonu geriye geldiinde basn ykselecek ve basn sralama valfinden geecek skma silindiri pistonunu geri konuma getirerek i parasn serbest brakacaktr.

61

ekil 21: Hidrolik talama

62

ekil 22: Hidrolik freze

63

3.22. Hidrolik Devrelerde Oluan ArzalarARIZA Sistemde ar grlt var SEBEB Pompadan olabilir ZM Pompa paralar anm olabilir, deitirmek gerekir. Pompaya ya gelmiyebilir, ya seviyesini kontrol etmek gerekir. Pompa hzl dnyordur, dn hzn kontrol ediniz. Devrede hava vardr Devrede debi yksek veya dk ise Pompa hz sisteme uygun deildir. Sistemdeki filtreler kirlenmitir. Ak kontrol valfi bozuktur. Ya seviyesi dktr. Depo uygun deildir. Pompa mili szdrmazlar anmtr. Emi hattnda delik veya hava girii vardr. Sznt vardr. Boaltma valfi ak Borularn aplar sisteme uygun deil Emniyet valfi bozuk Pompa dn yn ve hz uygun deil. Devredeki manometre arzal Sistemdeki havay almak gerekir. Pompa hzn ayarlaynz. Filtreleri temizlemek veya deitirmek gerekir. Valfi deitirmek gerekir. Ya ilave etmek gerekir. Depo deitirilmeli. Szdrmazlk elemanlar deitirilmeli. Hortum deiir veya szdrmazlk elemanlar deiir. Szdrmazlk elemanlar deiir. Valf takl kalmtr. Uygun boru ap hesaplanr. Valf deiir. Pompa dn ynn deitir ve hzn ayarlaynz. Manometre deiir.

Akkanda hava vardr.

Devrede basn yksek veya dk ise

64

3.23. Valflerde Meydana Gelen ArzalarValf balantlar ve montaj ekli hatal. Valf kirlenmitir. Uyar basnc azdr. Valfin yaylar arzaldr. Valf bobinleri bozuk. Valf montaj ve balantlrn deitir. Valfi skp temizleyiniz. Uyar basncn ykselt. Valfin bozuk yaylarn deitir. Bozuk bobinler deitirilmeli.

3.24. Hidrolik Devreli Makinelerinin Bakmn AklamaHidrolik devrenin bakmnda aada belirtilen hususlara dikkat etmek gerekir: Hidrolik i makinelerinin bakm iin bir bakm program karmak gerekir. Gerekli takm ve avadanlklarla ile iyi eitilmi bakm elemanlar gerekir. Bakm elemanlar hidrolik devre alma prensiplerini iyi bilmeli ve arza tespit etme becerisinede sahip olmaldr. Bakm iin gerekli en nemli yardmclar, kataloglar, paralarn el kitaplar resimleri, para listeleri, bilgi yapraklar gibi dokmanlardr. Pompa, silindir, valfleri bakm yapmak iin bir test nitesi olmal, bakm yaplan para test edilebilmelidir. Bakm yaplan para dorudan hidrolik devreye balanrsa sakncal sonular karabilir. Bakm annda hassas l aletleri, manometreler, debi len aletler ve uygun el aletleri de olmaldr. Hidrolik devre elemanlar ile ilgili bir kayt sistemi kurulmal. Bu sistem bakm zamann azaltr. Bu kartlar zerine devrede hangi bakmlarn yapld, ne zaman yapld, deitirilen paralar, bakm yaplan paralar belirtilerek bizi ynlendirir. Hidrolik devre elmanlarn skp takarken onlara zarar verecek ekilde kuvvet uygulamaynz. Bir manometre ile devredeki valfleri ayarlaynz. Borularn di alm ksmlarn kontrol ediniz. Bakm onarmda zehirli ve zararl temizleme maddesi kullanmaynz. Yenilenen szdrmazlk elemanlarnn devrede kullanlan akkana uygun olup olmadn kontrol ediniz. Devredeki elemanlar skerken zerlerine nereden skldne dair iaret koyunuz. Tekrar takarken bu sraya gre montaj yapnz. Hidrolk pompa bir motor tarafndan tahrik ediliyorsa bakma balamadan nce aralarndaki kavramay sknz. Bakm onarm yapacanz makinenin nce elektrik alterini ap, akm kesiniz. Montaj annda cvata ve vidalar ar derece skmaynz.

65

3.25. Hidrolik Basncn zelliklerini ve Sistemdeki nemini AklamaHidrolik devredeki yan zerindeki basn Paskal prensibine gre yan temas ettii btn noktalara aynen iletilir. Basncn en nemli ii almalarda hareketli yzeyler zerine kuvvet retmektedir. Hidrolik sistemler bu prensipte alrlar. Hidrolik, i makinelerinde verimin yksek olmas iin basn hattnda kstlayc olmamas gerekir. Basncn yksek olmas, devre elemanlarnda basnca dayankl olmasn gerektirir.zellikle balant noktalarnda szdrmazln salanmas nem tar.Basn ayarlarnn ve emniyetin salanmas eitli basn kontrol valfleri ile salanr.

66

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETLEM BASAMAKLARIBir fabrika veya atlye inceleyerek hidrolik sistemde basnc dzenlemek ve ak oranlarn kontrol etmek iin hangi eit valfler kullanlmaktadr tespit ediniz. Bir fabrika veya atlye inceleyipne tr hidrolik akkan kullanldn, akkann zelliklerini aratrnz.

NERLERValfler konusu aratrp, valf eitlerini ve alma artlarn reniniz. Akkanlar konusunda hidrolik eitleri ve akkann zelliklerini reniniz.

67

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME1. Pascal Kanunu, kapal bir hacimdeki svya basn uygulandnda sv iersindeki basn btn yerlere nasl iletilir? A) Eit iletilir. B) Her yerde deiik iletilir. C) Byk yzeyde fazla olur. D) Kk yzeyde fazla olur. Bir hidrolik silindir tarafndan yaplan i hesaplanrken, hidrolik basn ile pistonun hangi bilgisine gerek vardr? A) Mil apna B) Alanna ve kursuna C) Hzna D) ap ve hzna Aadaki maddelerden hangisi bir hidrolik akkann ilevlerinden deildir? A)Elemanlar kayganlatrmak. B)Gc iletmek C)Srtnmeyi azaltmak D)Is yaratmak Bir hidrolik sistemde yan bozulmasn en iyi ekilde nasl nlenebilir? A) yi bakm yntemleriyle B) alma scakln yksek tutarak C) Kimyasl katk koymadan D) Filtre ile Bir akmlatr hidrolik sistemde aadaki nedenlerin biri hari hepsi iin kullanlr. Hangi neden iin kullanlmaz? A) Basnl akkan saklamak B) Hidrolik darbeleri snmlemek C) Pompann yerini almak D) Gerektiinde akkan vermek. Bir hidrolik pompann grevi aadakilerden hangisi deildir? A) Mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye evirir. B) Sistemde alma basncn oluturur. C) Giriinde blgesel vakum oluturur. D) Akkan ka iletir.

2.

3.

4.

5.

6.

68

7.

Aadakilerden hangisi hidrolik hatta basn kaybna katkda bulunmaz? A) Akkann vizkozitesi B) Akkann ak deeri C) Boru boyutu D) Ak yn Yn kontrol valfleri aadakilerden hangisi yapmazlar? A) Hidrolik silindirleri durdurmak B) Akkann aknn kontrol C) Ar basnc boaltmak D) Hidrolik silindirleri hareket ettirmek Hidrolik silindirler akkan kuvvetini hangi harekete evirirler? A) Dorusal harekete B) Dner harekete C) Hidrolik basnca D) Beygir gcne Bir hidrolik silindirde kullanlan yastklama aracnn amac nedir? A) Pistonun fazla kursunu engellemek B) Mekanik darbeleri engellemek C) vmelenmeyi kontrol etmek D) Piston hzn artrmak

8.

9.

10.

69

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRMEAlan Ad: Modl Ad: MAKNE TEKNOLOJS MakinelerininBakm Onarm Tarih: rencinin

Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA:

Hidrolik Devreli Makinelerinin Bakmn Yapma

Ad Soyad: No:

Snf: Hidrolik devreli i makinelerin bakmn yapabilir. Blm: Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. (Hayr) olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME KRTERLER1 2 3 4 5 6 7 8 9 Hidrolik devre prensiplerini rendiniz mi? Hidrolik devre elemanlarn tandnz m? Ak ve Kapal Devre farkn rendiniz mi? Hidrolik devre ya zelliklerini anladnz m? Filtre seiminde dikkat edilecek noktalar rendiniz mi? Hidrolik devrede oluan arzalar rendiniz mi? Valflerde meydana gelen arzalar rendiniz mi? Hidrolik i makinelerin bakmn kavradnz m? Hidrolik basncn zelliklerini anladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRMElme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

70

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 D C B A C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 D A C B A

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 A B D A C B D C A B

71

KAYNAKLAR KAYNAKLARALTUNSALU Adem, Elektrik Makineleri-1, Color Ofset-skenderun,2003. ALTUNSALU Adem- Mahmut ALACACI, Elektrik Makineleri-2, Color Ofset-skenderun,2003. BUDAK Necati, Hidrolik ve Pnmatik Ders Notlar, Balkesir, 1989. ALLI smail, Mhendis ve Makine Dergisi, Cilt 30, Say:359, Aralk 1989. ALLI Mehmet, Makine Bakm ve Onarm, Mesleki ve Teknik Eitim Projesi,OSANOR Eitimi DOAN Blent, Tezgahlar Bakm ve Onarm Notlar, Balkesir,1999. FIRAT A.Hikmet,Bobinaj Klavuzu GKALP A.Ltfi, Bakm Onarm Sorunlar ve Alnmas Gereken Tetbirler, Tbitak Marmara Bilimsel Aratrma Enstits,Enstit Matbaas, Gebze,1976. Hidrolik-Pnmatik Dergisi, Say : 7 Eyll-Ekim KARACAN smail, Endstriyel Hidrolik, Bizim Bro Basmevi,Ankara-1987. KARACAN smail, Hidrolik ve Pnmatik, Bizim Bro Basmevi, Ankara1997. KARTAL Faruk, Hidrolik ve Pnmatik, Emek Matbaaclk San. Ve Tic. Ltd., Manisa Mannesmann-Rexroth A10 V Hidrolik Pompa Katalogu Metal Meslek Bilgisi, evirmen Mak.Mh. KULAKSIZ zcan, Mak.Mh. AKIR mer, Y.Mak.Mh. ULUSOY Ouz, MEB yayn, Ajans Trk Matbaaclk Sanayi A., Ankara-1995. Temel Hidrolik, MEB yayn, Tercme niversal Dil Hizmetleri ve Yaynclk A.. Y.Mak.Mh. SEVER Erturul, Evren Ofset, Ankara-1994. www.desteknik.com.tr. www.gungormakne.com.tr. www.mikrofil.com.tr www.mustafaceylan.com. www.taksan.com.tr www.toreci.com.tr.

72

is makineleri bakim onarim

Documents