ikinci dünya savaşı'nda sağ ve sol akımlar (baskın oran, 1969)

8/3/2019 ikinci dünya savaşı'nda sağ ve sol akımlar (baskın oran, 1969)

http://slidepdf.com/reader/full/ikinci-duenya-savasinda-sag-ve-sol-akimlar-baskin-oran-1969 1/49

I r ; ve Dis Pol] tika Iliskisi A91S1nda l 1_

rxtnct DUN:YA SAVA~lND'A Tt)RK.!.VE'DE S tYASAL HAYAT VB

, S IA , c } ~ S "O L AK IML ,A R

\

As~~Baskin ORAN

-

KONUNUN PLANI

I~otnts

II ~ 1939 ..1'945,DON,EMiNiN' SiVAS,AL, E,KONOMiK, VE T ,OP , -

LtTMSAL HAYATINI ~ARTLANDlRAN 'ETKENLER

A ,_ 1 : 9 Dinamik Unsurlari

1 ~ Tiirkiye'nin Toplumsal Yapisi

:2 - YOnetici Tabaka (Biirokrasi lnm Yonetim Fel..

sefesi ,

a) Genel Niteligi

b ) EI-~011omikAract ':'Devletcilik

c) Siyasal Aracr ,::Tek Parti

B ~ D~9Etken : Savas

.. .

III - 1939 ~1945 DONEMiNDE EKONOMi'K VE TOP~LUMSAL

H IAYAT

A , = Toprak Agasmm Burjuvalasmasi V6 Burjuvazinin.Gilt; lenmes i

1} ]939 Parti Orgiitit D'egi~ikligi

2) Savas E!{OnOlU.1si : MfIli Korunma Kanunu

~B = Biirokrasinin Giiclenen Burjuvaziyle Catismasi: Var-

hk Vergisl

C ,= Biirokrasinin Giiclerien Toprak A , g . a m a r l y 1 a Catismasi:

I Y Koy Enstitiilerl Kanunu

2) 9ift~iyi Topraklandirma Kanunu



,

Z 2 " 8"". I

IV - 1 '9 3,9-1 9 45 DONEM iN ,DE S IYA :S ,A L,HAYA'T

A - Siyasal Hayat, Akrmlar, ve Burokrasi

B - Doniim Noktasi\,.

1) «En BUytik Tehlike» Brosiirii ve Nedeni

,2) S~Ali-N, ,AtS1Z ve - l944 Irkcihk ve Turane ihk Da-

valari

C -- Burjuvazinin .Siyasal Iktidara Adayhgnu Koymasi

v...........1 ' 9 · · · 3 " ' 9 ' . . 1 , 9 · . .· , 4 ~ · 5 D " O " ' ' ; ' N ' n M , · · · - c l , ~ N · · · ' : D - - ' · · E · ' S · I ~ Y " " A · S ·- " , A ' L I A · ' · , K ' , I M , : L A · ' R · "..~ .' -.- .' .- ...._'.. .L;. I . l .~. -.. '_" "- ._. ..:_______.__". -

A -. Sol Akim

1) Istanbul Cevresi : Tan

2) Ankara .'Qevresi: Yurt v 'e ' Diihya

B ' . .. .. .. .. . . .' · " a . ·g ~ ·A : ' k ll'm• .I· ."....1 ,. ".. III

.1) N '. AtSlZ Kolu

2) Rella 08UZ Turkkan Kolu



i : ' ,~ G i: R i$

Bir U]ke:nin S ;}1 11 f yapis) ve fikit duzeyi Ile dli~ politikasr arasm-

daki jJi~ki Incelenecek olursa, birincinln ikinciyi kesi1bi ~ sekilde, etkiledigf, hatta belirledigi gortiliir.. Dlger bir deyimle, bir illkenin

dlr$politikasi ve uluslararasi alandaki eylernleri, a tilkedeki egemensmif ve bu smifm ideolojisi tarafmdan saptamr, Dis politika eylem ..

Jeri, eg.e~nell simfm cikarlarma nygun o:il1r ve. 0 simfm ekonomik

cikarlanca yarryacak antlasma ve ittifaklara, hatta savaslara girist ..Iir. Ttrrkiye'nin Kore ~Savasi'na loatr lmasi bunun en somut orne.g- ..

dir~1

(1) Bu durum az g'eli~mi$- iilkelerde en kati btr sekilde ~endlni gosterir,Geld~m.i~Ban demokrasilerinde ise smif f:arkllian uzun samandn- uy-

gulanagelen sosyal po.tittka tedbirleriyle az cok torpUlenmi~, ve S Q -

Dlurulen smiflara da parlementoda temsil edilrne olanag; tanmarak.« .Utusal t;lk,ar»·a kaulmalari s,a~]anmaya ugra~ '11mH~~t311 \Btl dnrumda,geli~.mii!J tilkelerin giri,~tikilleri uluslararasi eylemlerin ~yilkU az gells-

mislerdeki yoksul snnfa 'bindirilmi$ olmaktadrr, Orn,egiri. geli~mi:~birtilkeniu' egemen smmnm giri.~eceli emperyalist politikadan t\lkenin

egemen olmayan smrfr da yararlanmaktadrr, Nitekim Fransa'nm K.Afrika' ctalti empet:,yalist politikasi Fransis Proleteryasrm da 'be slemis,

bu }lO.~i t ikaYl Fransiz Sosyalist -Partisi .de desteklemistir, Gtihiimuzde

A.,B.D:..i~in' de dururn aymdir ..Viemam'da vurtlttllen savas yen": i~ sa..·

halan ac;rol~til'. .

Bazi durumlarda, X ulkesindeki btittln srmflarm crkarlarr ge' gek=ten birlesebilir, Orneghi b:ir dis saldmya karsr koymakta t i lked"e'ki

.her snnfin cikan vardir, P:akat bu 'gi'b~'dizrumlar, drs po Itikarun til-

kedeki egemen simfan cikarlarma g(jr,e saptandig; savma halel getir-

~e?\ .. Bilakis Gnu destekler, ~oyle ti, ~gi\flUlen dll~ politikadan egemenolan simftan gay:ri baska simflarm da yararlanmafn ..kinci derecedeblrseydir, bir $onuc;tur. Drne,itin, yukarida ki 'orD}eklerde

l

egemen simf

Iulkey i d U~ tr1 aD . saldmsma 'karst korumak isteyeoektir, zira harabola ..cak mal daha ~D~ kendisinindir, s,omii.rdugtl SIn ;',n deJiI. T·abii bu

egemen snnf, Turk: Kurtulus Savasmda Batt AnadomuJd~aki bazt esra-fm yaptlgl gibi mahni dU~mania anlasarak korumak yoluna gritrn~k

istemezse, Fran-sa o-rnegin de ' ise bur] uvazi emperyali st d is lHJ,1it' kasi-

IIIUlkes- inin proleteryasi i:~in yuriitmerni, J bilAkis k,e.ndrisiy

, btl simfmda yararlanmasmdan bile karh ~lklnt$-J' bill sayede fedakarhk yapmadaniilkede sinif ca t1~maSllnla,sgarlye indireb.flml;rtir r Gfiniimiizde. UIusalClkarm bu, tur kuU:anlh,.ma en b·e]ir:jUl omek. Vi"wan t SI8lVi,ldlt , .



'As. BaskIn dRAN

I e ; diizen-Dis politika iliskisinde durum boyle olmakla birlikte,

krsa silreli olaganiistii devrelerde bill siirec; bir miiddet icin tersinedonebilmekte, uluslararasr durum yani drs etken Iilkenin i~ dinami-gille iisti..l'l'l duruma gelerek ulkenin simf yapisma, i~ politikasma ve

fikir akimlarma ..kuvvetle etki yapabilmektedir ...

'B;Lt arastrrrnamn amaei bu iliskiyi savas Ttirkiyesinde ineele..mek ve sozii edilen tersine isleyisi kamtlamaktrr.

II~1939 - 194,5 DONEMiNiN SlY'ASALt. E.KONOMiK, VE T'OP..LUM""S"A HAYA ",TIN'I QA 'R-- TU ' N D - IR~AN" ETKi : ,E : -L~ ' t- , ; " ' , " , ' . ~ , , ' " ~ . ' . ' . " ' ? " - " ' ' " • - ' , ' . : ' , - - ' N ER

, ,

A - t~.Dtnamfk Unsurlarr -

1,--..iirkiye'nin Toplumsal Yaptsi

Bir ulkenin toplumsal yapisma, yani srmfsal durumunu, bu 81"

n flarrn birbirlerine ve disartya karst tutumlarim bilmek, 0tilke-

nin siyasal ve dustmsel hayatim incelemede ell onde gelen unsur-dur, 1939 - 1945 doneminin siyasal hayatim arastirabilmemiz icin,

Kurtulus Savasim veren bunyenin toplumsal yaprsim.. bu yapmin

o tarihe kadar gecirdigi evrimleri bilmek gerekir,

C,a~.n1~zd.a gittikce yaygmlasmakta bulunan anti-emperyalist ~

mucadelelerm ilki olan Turk Kurtulus S~va9.J.bir halk savasi .rrndtr?Yani halk tarafrndan baslanlrms, yonetilmis, sonuciandrrilrrns birsavas rnidir? Bu sorunun cevabr hayirdir, Kendisinin hl~bir eikarbul 1 1 1 1 1 a d a n , sirf egemen sirnflarin crkar art icin Ye111en . collerin-den Kafkas karlarma kadar her savasta ileTl surulen Turk halki, bukez Anavatan tehlikeye gi' ince haydi haydi savasacaknr, ve savas-

mistir, fakat Kurtulus Savasmm motoru Turk ~oyli.isii degildir, Sonon y u iJ~inde cepheden cepheye kosrnaktan Y'llml~ 6]811 kro 'y luyU cep~

he.ye yonelten tki toplurnsal gii<; vardir : Toprak A .,g asl ~Ticaret

Burjuvasi ve Biirokrasi. Birincisi topragi, dukkam elden gidecegi

icin, ikincist ise 'Ulusal Bagtmsizhk' gibi birtakirn degerlere sahipoldugu icin ve olaylarda 0 cii olmayi, yasamim siirdiirmek icin ,ge-

rekli saydigindan ihtilale onayak olmuslardir. Daha savas yrllarm-da kuru an Birinci ",BLiyii l{ Millet Meclisi uY'e erinin toplumsal ko-

kenlerine bir goz atmak, Kurtulus Savasmm Toprak Agasl~Ticaret

B · U : r , J 1 . 1 V a S l bilestmi v e Biirckrasi tarafindan yapildigrm anlamak i c i nyeterlidir. Nitekim bu meclis ' 0 / . 0 60[Biirokrat ve % 40 Esraftan mey-

[dana gelmistii ..2

,

~2) Frederick W ~ Frey, Tttrkish Political 'Elite, Cambridge, Ivljass., .MIT

Press, 1965, s, 311, '



TV'RKIYE~DE SlYA,SAL HAYAT VB SAC ..SOL AK IMLAR 231

De- ~ ,o. b'··· b~"1 1 devri k 1 akrnm yapan nunye ioyie a uncav devrnn SQl1raS.1 curu acr .'

1 d'.... l' }. I k d · ~ . I" - 1 .,,' " ...o an cuzen xacmi maz 0 ara ',:' evrnm yapan t o p umsa . , g u , c _ ;veya guy

I ~ k .. 1 " . . " ' . B ' . . k ~ . h • £, 1 1 C • ~ •erm '~l" arrna l~, eyecektir, .,uro .raSIYI ve yonetim rerseresun 111-ce.

lerken .g·orece,gilniz gibi, bu toplumsal gti~ gercek anlamda bir S 1 -

mf saytlarnaz. Zaten, okuyup Btlrokrat olmak icin belirl] bir eke-

nomik g i 1 . g gerekli o lduguI ) . dan" Biirokrass de varhkh siruflarm ..(~Ol"

cuklarmdan gelrnektedir, Bu durumda Turkiye Cumhurlyetinin si-

yasal ve dti~ijnsel hayatma, dolayisiyla burada ele ahnan donemin

genel havasma, adi gecen toplumsal giicler egemen a lacaktir.I

Boylece iltizam duzeniyle kuvvetlenmeye baslayarak 1856 top..

rak yasasiyla glicii tescil edilen ve yavas ticaret burjuvasma dorlbl~"b 1 1 T k AU b b · 1 1 . . . . ~ K"meye asiayan oprak » gasmin ':U aurjuvarasma 8'UPeC1111, urtu-

- '

Ius Savasi biiyiik ol~tlde htzlandirmistir. Burada dis etkenin, UlLlS-'

lararasi durumun i~ poli tikaya yaptig; hizlandirtci etki 80~ konusu-

dur ..

2 ~ Yimetici Tabaka: [Biirokrasit'run. Ybnetim Eelsejesi

a) Genel NitelmgiOndok zuncu ytizyila varmcaya dek toprak miilkiyetinin olma-

d. lg l . bir Osmanh Imparatorlugunda tiret'im araclart ' yo,netrne11I igi

dolayisiyla l)UyUtlconem kazanan Btirokrasi, Ttirkiyenin toplumsal

yapisindan S,O'Dra". inceledigimlz devrenin kosullarun olusturan un..

surlarm basmda gelir,,. '

Turk Devrimini yapan toplurnsal gii~leri TOJpra1\_ .Agas i-Ttcaret

Burjuvasi ve Burokrasi olarak sayrmstik .. Bu ikr unsurun birinci ..

sinde j. «sinrf . kavrammr olus turan «ekonomik cikar birligi» ve «SI"

mf bi inci» kavramlarmm ikist de miikemrnelen mevcut olmakla

birlikte, Biirokraside «ekonomik cikar» kavrann rnevcut degildir."

Bu top lumsa l glicte «simf bilmci. ,buiunm,aSl,t he-ro- de ekono-

mik CIJ~ar ycklugunu telafi edebilmesl icin epey kuvvetli bir se-

kilde bulunmasi Biirokrasinin b:ir simf olarak ortaya eikmasma yet ..m emek te : l l ~ " 3 . '

J"""'lbl.~ . '". ~(, rIo

(2a) Burada «ekonomik C;lk:-ar.)} ile, uretimden pay almayi kastediyorum ..y..k '. ' I i " " " " " " ' " 1 j']I" k ' J l I ' l I I , . . ' . 'r'> o ' , " o s a

tgems amamna e ccrrormk ~]!. arr onnayan ~]l;n veya grup mev=a

cut olamaz. I' atta Birrokrasfain bile bir bakima dolayh olarak, siya...

sal iktidari sonucu bir ekonormk crkar sag ' I a .d lg l soylenebilir, Orne.-

" gin 27 mayis'tan sonra ordunun maaslarmm artirrlmast glbi. sa vas

i~nde Saracoghi hiikumetinin rnemura aynt yardim yapmasi gibi,

(3), GeTc~te.n Tiirkiye'de Bii: okrast, 'ekonomik cikar' kavrammdan yok-su n olusunun boslugunu doldurmak i~in; iiyeleri arasmda s,,].kmbir da -



A s ~ BaskIn O R A N

~ "

.Durum boyle olr ilea, bir 81ll1£ olmayan ve 'Y ireti1n araclarmmmiilkiyetine sahip bulunmayan Biirekrasi, b,u araelara sahip bulu-

nan ve giin gectikce giiclenen egemen smiflara karst kendi 9lkar1tl1nasil koruyacak, nasrl iktidarda kalmayi basaracakti ~ '? Burokrasi

'k~endisi ic;in yasamsal onemi alan bu .sorunu, snuflar arasindaktdengeyi her ne pahasma olursa olsun siirdiirrneye q . . a l 1~mak seklin- ,de ,:;'oztimlelni~tir~Hicbif 'simfm fa:zla gii9Ie~6re~k iktidari bizza t ~le'1~" • I 'k b da i '.dartm sf d~~ . ... ·,.aimasma lZ l ;H vermeyece r ", ': '\ ..1arac a l_,,'tl" arun sur ..~,urnrenm en onem-Ii kosulu olarak lilk·edeki SIDlf kavgasim daima asganide tutmak

i~ in Tek Parti ve Devletciligi inceletken d e' g,6r ' le lc.egimi~ g i -b ,i ~h ,e r~ ~ ~

aractan y ' .ararla nmaya cahsac aktrra~ ',' . > . . ~ . . ~:11.· I, JlJ..d.r. -,:10, ¥ _ : . ' _ _ y ' , . : . " , , , - , , , - ,I .. !I

Btirokrasinin Turkiye'nin toplumsal biinyesi .i~ill<le'ki yeri ve}" ~I .." b' . 1 d- 1 : , ' , . ' f 1 f ~ d k " ' . ~ro unu 'oy .ece sapta rktan sonra yonetim eise .esm en ~~ l -s , aca .soz-

etmek gerekir. Bu tabakamn yonetim, felsefesini ineelerken, yukarr- .. d '.' '." d ' " , } , , b 1 fl d . 1 " d "1 ', _3 sozu e,' ilmts bu unan strut ararasi dengeyi xoruma sayesm e ll'~

tidarmi koruma OIguSUI1U hatirdan ~rl{arma~makgerekir. 'Boy le hir

amaci giiden -bir felsefe, dog~ts]igere~giolarak radikallikten ve ger ..1: d .. · - 1 - 1-, l' 1 · d . . 1 k . .. . . . . . . . . 1

< ; e £ I, evrimcnikten lIZal(, top .umun 19' c lya e rtrgmi yavaslatmaya

yonelir ydnde olacaktir. $,6yle kit Btirokrasl 'giiCUni1 ne burjuvamnf ' 1 k tl · d 1" '1' l f . ~ ilzta kuvve enmesine, ne ,"e egemen 0 rmyan Sl1Ur., 'ann razsa ez ..

~ i" k k"ld l' 1 ' 1 " i cal k . B ' . . . . k .. besme izin verece T" !?e'I\JL'e !l{U a nmay a g a isa ea cnr. , suros rasi ou: u. '. d l .. I 1 ...... T 1 " p,- . t " " " k ik I d ' n I t '"1' Lo ..ugurc a, siyasai a nnaa l,)e{ ,~'r _ : m , M , es onomu a an 'a rev e cingr,

kulturel alanda da Devrimleri icat edecek, butiin bu araclarla top-

1 b i """ , , 1 d'" 1 k T bi ~ r, b'. .. 1 di ...umu r 'l<;lnhlen"' .mneye t;a, isaca etrr, "8'-11 O 'L l '" icmnen urme ister.. I iJ. k d 'P I' d .....1 d k vaistemez «top uma ragmen» ve gercex cevrim er .'egn e anca ' y a -

paru tatrnin eden ve' aSI '4eg~'~,t . l l iri ln}esigereken sey olan, uretim Ilis-

ki ler i11~e doku namiyan Iistyapi degi~iklikleri ~ek' i l lude olacaktir.

P ki db"'" 1 ,-1 I" . .. l d bilh d 1 " .]'4 'U ~ I k','1 '. arrum ooy ecur ae ner ren ',I nassa uev et~111gJ. InG€ erxen. . . : x . " ~ ·b" B'~ 1 .... b ' i.. ~.. I 1 -I ~ 1 kgorecegnmz gn 'J tsurokrasmm butun ey ern,en esas oaaras e,gemel1

~ £ I 1 . . . . .. d " l J . EU' " B "~ k ' . I d ki d o 'm ,.Sln.I)L,al111yararma 0makta: "lrr .ger • surokrasi toplumdakt duzern

devam ettirmek istiyorsa, ekonomik olarak. egemen smif olmasi do-

l ' 1 k d'4 ~ 1" b~ '... ~ '1 ' da .k" .. b~", k kayisiyia kendisiyle ,ll~g,un,l{tl\.".:~,r.avgasI~~~,lrl~,e,liel.~e-" en yamn

f B· · ", ....1 di b~I'h ssa dikkat ' Isun 0 an Burjuvaziyi guc..en: nrmemeye bt je assa cnkkat 'etmesi ge...

rekecektir .. Burada Birrokrasinin Rii~tik Burjuva diye adlandnrabl-\

,

b 1 d r. b'~'+ k +. -"' t' - B - " . b 1 0 -yamsma . u unmasma narma ..lllyUL_~ onem vermrs lr,'unu·n en ' -'e ir .., ,

'gin ornegill]" Turk Bitrokrasisinin ~lkt~ yen olan MU'ikiyemD mezun ..lanmn birbirleriad cok tutmalarmda - v e bu 'ruh'un devam etmesi igin

Mi 0 1 k " .1~J~ B'· .'iu " • s : , . b' 1J l d ·+, . B' < dB" k iU J . .I

" yeJ.·.ner: ur 19l rnn -;:a:falllann"a goruycruz. nu. saye ,e:tl.ro' .rasa,Ikttdari iyice -Burjuvaziye }(aptlrdtgl -ve 27 MaY.lsI~·bile geri a l .8madJ .g lhi devrede fs,~yasa.I ~]lkar~ yoluyl~' idame:-i bJ ay a t ettirme,ye g,ayret ~t..mekted.ir -



le·c,egimiz rahat bit srmftan g:el~eJ{te oldugu ger~~egibiiy,i lk onem

kazanmaktadir, Bu. sm if kciken i gercegi: Biirokrat ziimrenin yaban-ciya karsi i~erdekizengini tutmasi, hatta Cumhurtyetteu sonra ken-

disini.n de bir miktar burjuvalasmast olgusu lie birlesinee: Burek-

rasinin Burjuva smifmm 91k.ar i l lar lna dogrudan dogrllya karst C~k.r

rnasnn onleyeee'ktiri Burokrasi, aneak kendi zum.resinin cikarlari- ,.nm tehdit edildigini go,.tdiigii y e r d _ E 1 ' Burjuvaziyle cansaeaktir, Bu

durum, yani Biirokrasinin temelde burjuvamn C'11(ar la ' f ln l1 karst 9 1 1 c " ,

maYI~l o.J.g~su, gene Burokrasinin smiflart dengede tutma yo~luyla

i~tiidaTda kalina felsefesiyle' celi~mektedir. Bu '@ 1 1 ,e m l i ~g,ev.~e·kyii-

zunden, toplumun ·,diy.alektigi Icabi gel isen Burjuvazinin 9likarlarllla

uygun bir yonetim _b i~ imi . ortaya ~lltac'ea'kt]r~B1I ~eli~,kjl]durumu

Dev.letcil igi incelerken de gorecegiz,

b) . Biirokrat Yonetirn Felsefesinin Ekonomik Araci : Devlet-

ciJik

B'i:irok.rasi jfo,netitp felsefesini ekonomik alanda Devletciljk

uygu l amasmda gosterdi, Bunun partrsmasma gir.ismeden once hdrsorun uzerinde dtisilnmemlz gerekir ~A: y n l B·urakrasm, ' btl ekonoml

pelitfkasnta neden Kurtulus Savasmm hemen ertesinde uygularna-nus, neden 1923 Izrnir Iktisat Kongresi toplanarak Iiberal btr eko-

1

nomi izlemeye gidilmistir? Bu sorunun cevabmi ancak Tiirkiy,e~11in

t@plumsa l yap l smh l gozoriifn_e alarak verebillriz. KJurtrruq§ Sa~,.a,~ler-tesinin egemen smifr, zaferden hemen sonra CJ.kar ln ln ge·regini y - e =

rlne getirmeye baslanns ve liberal ekonomiye gidilmes] i~in haski¥apTJi}l~tlr.BurjltvaZ]I~in· giiclenmesiniri kendisi icin ne denll ]j,ir

teh'like ,dogu:r:du:guntt, bu politlkadan biiylik zarar goren 'halk kitle-

Ierinin bir burjuva partis.l olarak ortaya ~lI{'an Serbest Frrka'ya

u ~-ulmad 1(1}( derecede desteklemeleri ne kadar anla yamayan BH ~..··k.·-In... -~ , .. .-_... - - .- ...._ . .J. _. _. . UI 0 ._. . . 1

rasi, ancak bu olaydan sonra uyanmistir ~.4 Ayrlea bu politika de-g'i~.

mesinde Turk Devrtminin en agir bas-an sirufi olan toprak agalarr-

mn etkisi de bjj_yiikti1r~. 19 ;30 ' ] Ja raa l{ i buna nn SOllQCU diinya piyasa ..

sinda f iy%\t lar du~unce:~ Biirokrasi felsefe yoksunlugundan «halk»

; s .aydlg~ toprak agalartll1 desteklemek icin bunlarm para etmiyentiItinlerilli satm almaya baslarmsnr, Aynl zamanda bu xeni politikaIle iilkedeki ·.gelir )dagl l tIDlr l . l etkilemek ve bunahm 80r1U:CU bozulan

. . -. I.. •

ekonomiy.i eline ahp kalkmdirmak da amaclanrnaktadir, Bu sayede

I halkm ho;$nutsuzltl~11'ia da care bulunmus olacaktrr ~

,_

(4) Korkut Boratav, T'iirkiyede Devle . t~Uik. (19.2!~1.'5·0)~Ankara, SB·F Ma. ;

I iy€; 'Enstitus ii, 1962 ; s'~~68~



234 A s, Baskin a,RAN

I

Dtinyamn 0 gimkil gidisine de paralel bir durum gosteren Dey=s

Ietcilik, gunun yoneucileri tarafmdan cesitli sekillerde yorumlannus

ve uygulanrmsttr ..Bunlardan kimisi, Biirokrat yonetim felsefesininsozcusu olarak Devletciligi iilkenin ekonomik problemini 9 Io .z timleye . .

cek O 'Z be oz bir yol sayip bash basma bir amac olarak ,garmtl;~ler-'

dir, Ornegin 1942 Temmuzunda hasa gelerek savasm en siktntih do...

nemlerinde .basbakanhk yap311 Siikrii Saracoglu ozel ve resmi ko..

nusmalarmda devletciligin ileri tipte btr sosyalizm oldugunu soyle ..

mistir.' Btl ifadeleri J. bir nedeni de yoneticilerin icinde bulundugupsikolojik durumdur. Dtinya uluslart iginde ilk kez olarak emperya ..

lizme karsi bir savas verilmis ve kazamlrrustar. Btl ayrikst durumdan

yonetioiler hakh olarak gurur duymakta ve bununla birlikte disari-

dan gelecek etkilere karst-her ne kadar 'Garp Medeniyeti' ovgtileri

s:I{ sik duyuluyorsa da - 90k. duyarhkh bulunmaktadirlar, Iste bu Iki

birbirine Zit etkinin teslrinde kalarak soylenen sozlerin en iyior"'_

neklerindenbir'ini gene Saracoglu'nun su sozlerinde bllll1YOPUZ: «Biz

ne AdaJTI Smit'in talebcsi, ne de Karl Marks'm ciragiz .. Biz sadece,

ictimai dini halkc 1 1 k VB. iktisadi mezhebi devletcilik ·olan,·siyasi

bir frrkanm cocuklariyiz», 6I .

Celiskilerle dolu bu tiir devletcilik anlayismm en ilginc ornek-Ierinden birini, TBMMJye verdigi bir soylevde zamarnn devlet ba'3

karu Cemil Sait Barlas'in agzmdan dinliyoruz :

«l-IUSllSitesebbtisun gelismesi icin devletgiligin hudutlandml ...masi Iazim geldigi ileri siirtiltiyor. Ialk Partisinin t i izu .g l i vazihtrr.

Devleteilik sahast aglr sanayie, harp sanayiine, a111me hizrnetleri-ne inhisar ctmektedir ..,.Turk k5yHlsilniin heyat seviyesi 1914·'ena..

..k 1 1 . ' " , B' k ' I ' " d x~l~ I"' b . Fzaran yu""selmisttr .·IZ ,"apita 1St aegi IZ, sosyanste I enzenz, .a..

kat. istismar etrnemek baknmndan bundan da ayrihriz, Hiebir Z3-

man istismar yoluna gitrneyecegiz ... Biittin milletler devletcilige

. ternayiil ederken biz 18 inci asra donmeyecegiz, Kendi amelemi-

zi" iscimizi istismar ettirmemek icin devletciligi ortaya koyaca-

~» ..

Boyie diyen bir Birrokrasi, savas icinde kar hadlerini serbestbirakirken ticretleri dondurmustur, Gene Bilrokrasi, Devletciligin

( 5 - ) Kemal K ,~1 . 1~pa t 1 'Turk Demokrasi Tarihi', Istanbul, Istanbul Matbaasi,

1 967 t s. 81 .(6) AY l n Tari'ht 110~108 (kasIID,·1942)_. s . 26~Bugun «Ne sagcrYlz n e soleus

kli d ld .. I" bu sbzl d bl 1 dil k ti k 1 1 dir Se r :11 eki soy enen ou sozterueI

ur ausus r I] 1( cau cexme ctedtr. ;' arac-oglu 'Adam Smitin talebele :il' so ·z l in i .i n k a rs rn olarak 'Karl Marksm~Jlkatlar:rP deyirnini kullanmaktadir. Ister istemez btl deyimin, Sarac- ,

oglu'ntlll1 Rusya seyahatinden sonra kisisel bir vurgu da kazanan veRusya'ya karst olan geleneksel bir i$ekingenligin kendiliginden be-

lirivermis bir anlatnru olarak clktl.gl akla gelmektedir

(7) Vatan, 14 Mart 1950.. .

~I



"\1' ',", t , , _ _~ '_ _ ' 1 " " , " . - - _ _ ; . _ ' , _ - - , " A r ", _> ' - ,

TuRK_YB'D'E S-:YAS,AL RAYA 'T VE S,A,!u- SOL A:K.IMLAR " ' e -23, : r

en gerekli bir zamanda, 1 '936 yihndan sonra gevsemesine ses '.(1-

karrnarm ~tlr~

Aslrnda durumun muhasebesini yap , t tg l n11Z zaman, devletclli-

g in bu ikinci gruhun Istedigi yonde i s lemis oldugunu goriiyoruz, Bu-

nun .sebebi, Bti~o~krat felsefede so,zii edilen ~eli~ lc id tr"un Zaten dogu-

d - ~ ~ 1 1 OJ . d k ~, b U ~ ~., 1"~-_-- dosun _an amplr] Ii 0 all va « ( e-ger ,__O trm ..e _ag~amrsak Inki] 211 ".'~ T I _ ' -

dururuz» felsefesiyle SitIiip' giden bir Tek Parti rejirninin aym za-

rnanda biirokrasin in, h,ergey'e~.gortiniird·e egemen olmaya merakh psi-

kolojisine -d e uyan bu ekoncmi politikasi Ister istemez tilkeninS-1111f

yapismda egernen clan og:elerin cikarina cahsacaktir, Nitekim oyle

olmus t (it bir sekilde belirtrnek gerekirse Devletcilik, ozel te~ebbtl-snn 'karllll ve .siiriimtinii garanti etrnis, kredi ve doviz gibi kolaylik ..

lar saglainl~" ayrtca iscilerin haklarim I < l S 1 P kaldirarak bunlarm in-

safsizca somtirUlebilmeleri iein uygun bir ortam hazirlaeustir,". .

Gene Karpat'a gore, «Burjuvazi devletcilikten ancak kar etmistir.sfAynca Devletcilik, kurdugu fabrikalarda toprak agalarmdan aldigt

iirtmleri islemis, boylece, ileride gorece.gimiz Iisere savasla birlik-

te lyice palazlanacak olan agaJarlll' ticaret burjuvasma donusrnele-ri siirecini baslatnustir. Kisaca soyiemek gerekirse Turkrye'de Dev..

letcilik, egemen suuflara yariyan bir devlet kapitalizmi olmustnr.

c) Burokrat Yonetim Felsefesinin Siyasal Araci : Tek Parti

.. )"1.' Genel Niteligi

(8)

(9)

(10)

(11)

(12)

' ]3· I"Io,rr". :L + . :: .. v · . c; lifl, '&,• C 'U!. Gln..,,,!.. l' ~, .'!0'U~

Dogan A"VCIOglu~ Tiirkiyenill Dlizeni, Ankara, Bilgi YaY ln e v] ~ -1 9 6 gj' s ..2 1 1 ,

Supra." ~~1 61Borata v, s, 1 7 3 , .

Karpat, s. 80.. I ! ,I I



236

CffP'nin bu niteligJ tasnnasi, biraz dii~uniiliirs\e olagan ,goz i i l~ l l1e l [ te-

dir .. Burjuvazinin ayri btr siyasal gilt} olarak ortaya ~uk,ac.akkadar

giiclenmemis oldugu Turkiye'de birtiin smiflari ieine almaya ' 011em

veren bir CHP dogal olarak kuvvetlf olacaktir. Partinin btl niteligi

dunyarun siyasal konjonktiiriine de (Fasist, Nazi ve Komiinist Par-tileri ) uygundur,

Partinin hangi 3i:ln,a,'~It;in kurulmus oldugu konusunda yonetici ..

Ierin soyledikleri ilginctir, Parti hakkinda gerek bizaat Parti cevre-' 1 1 ~ d k bas d ..., CHP"·' T O " ki j.. k d i~r]n-,.e~gere xse oas noa soylenen gey ,'. . nm - ur . -m . y e mn .ename

ozgii ve tum zflmreleri kaps ayan bir kurulus olduga,duJr . , t «Biz bize

benzeriz» bahanesi burada da kendini gostermis, CHP'nill v'arIIgltirrlii gerekcelerle hakh ~gosterilmceyoluna gidilmistir : { <. , • • Bu parti

C P'dir lei; haki.katte Avrupat manasiyla bir parti olmaktan ziyade

Tiirk milletinin en genis ol~ude mernleket sumal rnilli, s ·yasi ve icti-rnai teskilatidir»." Partinin turn ulkeyi kapsadig her firsatta belir-tilmekte, bu da , ( l iger iiI [elerin te k partilerinden ayriksj bir durum .

.gostermektedir : ~KCH ,P hicbir stl]ifln 'menfaati icin kurulmus hir

miiessese degildir. OnU11 icinde C i f t t ; .i , . l{ii~ij_l{ sanat erbabi, ruccar

ve memur gibi Turk camiasmi teskil eden biitim zunirelerin kendi-lerine m'8:hS"L1S yerleri vardrr, Partinin geyesi srrnflar arasmda ahenk-li i~'bjrligi tesis ederek, ~.})4 Gorlildiigil gibi, ulk,edeJki, srmflarm ci-karlarm n bagdast rrlmasi gerektiginden sozederken, partinin sebeb-i

hikmeti ,aC' Iga vurulmus olmaktadir. Tiirk Biirokrasisinin temel e l i -

regi olan CHpJye verilen bu gorevin en ilg~n~ arrlat mum 1gene, bas-bakan Saracoglu'ndan dinleyelim :' I

l({ '•• ,1ktis adi ve siyas! sahalarda devletcilik ~ fertgilik (aUtl~lar )k if lliu b k 1 ah 1 Ik d .. .. ki be ooperati "~l 1ge1ra :1an s'. 'a .ar a I~a:.ar gemst r . nun..

lar arasm da bi r rnenfaat g;arp:w.~m.asll. asla olnnyacak ve ileridede olmamasr ieln de dairna dikkatli .ve ..hesaplr yiiri1yecegiz~Bizde imtiyazlar ve simflar asla mevcut olmadi, Demokrathk Turktarfhinin derinl ilerinden yuvar I an ] .p gelen biiyiik hakika ttir, TeI~

Partili bir devlet kurmus olmam z bashca bu bUyiik hakikate da..yamyor ~Biz ne saraym, 11e s,er1113yenin ne de smiflarm sultasimis tiYOFUZ,.. I stedi ginliz sad ece Tur k Milletinin bald miyetid ~_r»,ls '

, ,

Savasm baslang ' 9 yillarmda CHP tam anlarmyla tabu'dur, Tek. r 1_

Parti rnilletin ta kend isini temsil etrnek iddiasurdadtr, Parti orga-

nmda ~o,yl·•..sozler 811(' sik ,gorii'lm.·kte.d~r:' «CH'P demek T ti.r ~ Mille-

(13) Yunus Nadi, Cumhuriyet, 27 mart 19]39.A Y I D , Tari :hlt no.~·4 (mart 19 :39 ) ,

s. 7U Jden'(14) Asrrn USJ Vakit, ]6 haziran 1945~AY ID Tarihi, 00<0 139 (haziran 1945)..

s. 91'den, I

(1..) AYI. 'T,p11dl no, lO S ,(apltos ,1942) j l Sf 32't



'T 'U RK iY Bn B .S lY A ·S ,A L HA 'YAT VE S,AG ~SOL AK IMLAR 2 . 3 . 7

ti demektir Vie.C'H'I~ demek Tiir:~( .hiiltumet.i demektir :» 16 .D 01 a vrsrv-. J -. \;]

la CH;·P'nin. h~~ka bir g"d.rtirii1m:U clan Meclis/in de ulusun tiimilniitemsil ettigi varsayildrgindan, bu dururn mantiksal bir sonuca ulas ...

tmldigmda CHP'ye muhale fe t etmek, M i il ll ete v e Devlete karst I~lk.malc- - : : ... .... ..,1 - k' ., ~k k : e I·' d k k' kl"~... '1 b "Ive «menue. .etin ~'Ursex menraat erlI1e»~o nmrna .. se urn a a ~.11-

k di ~me tee ' l ? , tI,

,ii)~ Tek Pariinin E~rimi

.Savasm S011Ul1a varildigmda durumda btr 1d_e'gi$~'klik 1~) , a . ~go8er-

di ,g in i geriiyQ'.ruz~ ,Art]K" bir muhalefet su yijz,UIlJ.e ' cikrrus, Tek Par..t~ .~ . t - k ' I ' ~Y. ~ t t ",,"I'1tT b 1 . b 1 b ~ , 1 , ; ;. . . ." biI 'DIn _ 6 : 1 . 19l tarnsumaya basianrms ve bu 'l{ez:u te.t{191nRlr me..

ziy¢- deg i11 . lq i r kusur d l . t l r l l g U ortaya anhmstir. 194.5 Y U l g,eld~gjn'de

gazetelerde Cumhurbaskam'mn yani kudretli Milll1 ~,ef~i11parti bas..kavn l I g l n d a n cekilmesi bile a~I tktan agl8;,a istenebilmektedir, Bizzat

tn·on.ii aym Yll icinde v.erdigi soylevle:rde: «Bizim tek eksigimiz, hfi~,kumet p a r t i s i n i n karsismda bit parti b ' u I 1 1 1 1 D 1 8 ; · m a s . l d l f ) } · . , 1 7 demekte,hu demeci basmda derhal desteklenrnektedir. ' G ene Infinii ~(.,Harp

zamanlarmm ihtiyath tedbirlere liizum .gasterelll darhklari kalktik-

~ca,memleketin siyaset ve fikir hayatmda demokrasi prensipleri da-ha genis 61~d'e hiik·tim sfrrecektir.. ~BUyu'k Millet Meelisinin k,ud-

retli elinde clan millet idaresi, demekrasi yolunda olan gelismesin ..de devam edecektir». 18 diyerek muhalefet icin gerekli zemini hazar..

lamaktadrr, Gercek niyeti ne olursa olsun, Millt Sef'in bile btl s im-diye dek ahsilmadik alan havaya kesinlikle engel olamtyacagi su·'"t·" bi ·k t'l.+ z ' " . . . . d .., ' ,ii> 1 - bf rokgOllurmez;rr gercext r .. ,Ira. s,ava~IClne ,e lylce .gU.';'lenen ve . U '..

rat. bir parfinin igind·e hareket serbestileri ne de olsa kist tlanan, birde 1945 toprak reformu .g, ioi devrimci yasalarla iir!l~iitulell Burjuva-

zi, yonetimi biszat ele almaya hazrrlanmaktadir, Btl sUregte Burju-

vaal ozellikle, savasm srkmnlarmdan nasibtni bel bol alrms ve ken-

di's!Ili bill kadar sikmasma karsilrk fazla birsev veremernis olan bir

partiyi ~I]lar.dlr basmda gormekten btkrms olan yoksul halktan y a -

rarlanacaktir. Kisacasi srmf yaprsmdaki degislm olgunlasrms, fist-

ya .p1J

ya 'yansrn1,a,y;a hazrrlanmaktadrr ~

iii) Sabls Ktiltti.

. tnoele-digimiz devrede Burokrat .yonetimin sembelii olan 'MilliSef'i 'yUceltlnek icin yoguD olarak .salns ktimtft yapildignn ,goruyott17.

Osmanh ge len .eg i l l n i~ ve Tek Parti yonetlm:inin dogal sormcu olan bu

(16) Kemal U n a C trlus, 3 . .haz: itan. 1939. AY l n Tarihi, no, 67 (hazlran 1939),

s, S 8 1d - e l l .I (11) Tan1 3 kasrm .1 5 1 4 5 . .

f 1S) A rm Tarl~i" no: 138 (rnayis 1945)1 S !, 53~



238 As. Baskin GRAN

durum savasm getirdigi atmosfer icinde .goziimiize daha da dogal

goziikmekteyse de ornegin devrin basimnda goze carpan orneklerInsam rahatsiz edici niteliktedir ..Inonti'ntin bir so:yIevi mi oviilecek-

tir, .« Biz insan m illet olmus kiirsuden konusuyor» 1 " 9 seklinde siir er

soylenmektedir, Ulkede demokrasi oldugundan mi sozedilecektir,

«Turkiye Cumhuriyeti, diger Iilkelerden daha demokratiktir, daha

halkcidir. i .. Ne mutlu ki Jnonii yuceliginde Seflerin yolunda yiirii-

yoruz. lV ' diye yazilmaktadir, Inonu.zaferleri mi amlacakttr, «Dun ba-

tan gimes, bugiin d ,og a l1 giinese cektigi telde. ,.,») 1 '1 ,gtbi patetik an."

latimlar kullamlmaktadir. Bu putlastrrma yalmz Milli Sef'in kisisine- . ~ - - - ./,.

smirh kalrnamakta, ailesi iiye eri icin de uygulanabi rnektedir, Orne ...gin cumhurbaskanmm oglunun da akranlariyla brrIikte Tiirkkusu

I ~ ,

pilot hrovesi almasi dolayisiyla yapilan torende bizzat Meelis Bas-

kan i Abdiilhalik Renda «Orner Inonii, Hava Kurtrmu'nun kanatlari

seni daima serefle hatirlayacaktir» 22 demektedir, Gene Orner Ino-

nii'nun eski bir siruf arkadasmdan dinledigime gore son ders zili-

nin calmasindan once davranari lise mudi~rUsikmtidan krzarmis bir

Om.er ' i l1 paltosunu tutmaya kosmaktadir."

~B 'l kul ",. d t ki i 1 diU ~ .. d iri di <,;I I' tIll ~·a,111S~Ll tu re',-lp'(l Ince __. _ 'lg1mlz evrel11n. rger teme . a<~,;;

. la r l alan Devletcilik v'e' Tek Parti gibi, savasm sonunda zayiflamis-

tI

lr~

D -----D~~ Etken : Savas

Buraya rlek anlatrlan i~ dinarnik unsurlan olan Ttirklye'nin 81-

nifsal Yapisr ve Bilrokrasirrin Yonetirn Felsefesi, 19391

a ,del{ alan

donemi meydana getiren ve 1939 , ,., 4 5 donemmi etkileyen i9 etken-

Ierdir. Giris .krsmmdaki tezde, bu donemin olaganiistii bir donem 0 1 -

dugu ve siyasal hayatm atmosferinin daha cok dis etkenler tarafm-

dan olusturuldugu sa vi ,01 1 esiiriilmiistu. Gercekten, ,1939.Jdapatlayan

Ikinci Ddnya Savasi, Turkiye'nin katilmamasma ragmen bu iilkeyi

cok biiyiik olciide etkilernistir, Soyle ki, tUtTI ic politika eylemleri

savasa girmemek amacma gore ayarlanmakta, \ -siyasal havat ve

. (.1 9 ) Beheet Kemal Caglar, t\yrn Tarthi, no. 66 (mavis 1939), s.. 538~

(20) I C a z { 1 1 1 Nami Duru, Halkm Sesi, ' 3 Ilktesrm 1940~Aym Tarlhl, no, 3,8'·(ekim 1940)~ s. 36· ;da l1~

(21) Aym Tarihi, no, 84 (kasim 1940), s. 45.(22) .AYilnTarihl, no, ' 1 0 7 (ekim 1~:42)~s. 9.

(,23) Aym Orner Inonu 1950 seeirninin yitirilmestnden hemen sonra bircocugu arabasiyla ezmekten samk olarak mahkemeye verilecek ve bel"

raat edene dek her yonden baski ve hakaretlei e ugrayacakttr. (Y~K..

Karao smanoglu, Po litika,d .. ,4 5 Yd., Ankara, Bilgl Vaymevi 1 1968 s. 1,8,6)"- ~ ,



T tJR KIY E~ DE , S iY A S A L :E-IAYAT VE SA G = SOL AK IMLAR 2 3 9

. /

Savasm, Siyasal Hayat ve Akrmlan bu acidan etkilemesinin ya-f '

III sira, normal zamanlarm tersine isleyen bu etkinin ' 9 Q I C daha

Ollemli bir yarudaha vardir, Kurtulus SaV391 ile birlikte gelismesi

hizlanan Ticaret Burjuvazisi, Biirokrasinin zaten radikallikten yok..sun politikasmin bir savas ekonomisi kuramamasr yiiziinden buyuk

bir hamle yaprnts, normal olarak cok uzun zaman alacak alan gelis-

mesini tamamlayarak daha sav~~ln sonuna varmadan iktidara oy-

n,ama~ra baslamistrr. B,iri.llCi etkinm aksine Burokrasinin iradesi di-smda elan bn etkinin sonucu 1;~50rde ortaya cikacak, bu tarihte sa-

d v d IJ f k t I b+" ., k + " } ' i..d Ii .. 1 kasm ogurm G~ ngi a a ('!Q' ,F ""uY'ui 0 cu e o ' sre ism esme 0 ana , vera'y,J,&U ,V-:: If.' . Q I . ! , . . _ . , ' ~ ' I . : _ , y0, ; ' ! i . . , - , . , ' _ " ' S ' I ,_ e " ~ , : ,.,.(it ~ ,~

digi Bur juvazi'itidarr I e Ie alacaktir ~

Bu siirecte Savas olgusunun ne denli oneln!i oldugu ve digerle-

rm] golgede b'lra·ktlgl bundan sonraki beliimlerde daha yakindanI

gorulecektir.

III· - 1939 ~1945. DONEMt!~rDE TUR,KiYEIDE EKONOMtK V I e , .

T 'Q ·PLUM SA L H A :Y A T

~ ~ Toprak Aga,slllm Burjuvalasmast ve. Burjuvaztnln Gu,. ; . . .

. :Ienmesl

1) 19a ,9 Parti ( j'r g i1 . tii Deg i$ ik lid ; i

Burekraslnln, denetimi elinde bulundurrnak icin Parti ve Dev-Ieti .nasil ozde~ tuttugunu gormii$tli!k. Bu ozdeslik Burokrasinin ikti-

darrnm siirmesi icin vasarnsa] bit onem tasnnaktadir, Fakat 1939~ .... " y

temmuzunda bu durumu bozacak biro olayla karsrlasmaktayiz. Bu

tarihte parti orgutimde bir- degisiklik yajnlmis ve parti il baskanhk ..

larry la valilikler ayrilrnrstir, 24 Bu iki onemli mevki, 1936 yihnda ya -

pilan b Ir idegi:?iklikle bir les tirilmi ~}va li 1er ayrn zamanda parti il or . .giitlerinin basma, Part] Genel Sekreteri de Icisleri Bakanligma ge-

tiriln1i$ti~1939 d,egi~ikl]giJ.1icozurnleyebilmek icin ' ( ) 11Ce 1936' :n l11. ince-Ienmesi gerekir,

Devrimci partiler, smiflan dengede tutma zorunda olusundan

dolayi ,ozelligi tutuculuk olan Biirokrasiyi denetimlerine almaya

..dikkat ederler, Halbuki T€k Parti'nin teskilatimn karsi . devrimciJ

unsur DIan Esrafa dayanmasi yitzunden devrimcilik, patti iizerin-

. (24) Ay l n Tarihl, 110" 68 (temmuz 1939)! s, , 3 9 .



240" ....tAs, Baskin ORAl'\J.

de biirokrasinin kontro liinii artirmasim gerektirmistir." Bu degi-

siklik, ,0 ' siralarda Fasist Italya'yi ziyaret edip donmtts bulunanP " . . G '" 1 S k ) ~ R " P k ".' .. 'Ib '. .~ .. k k d i

1 artr Lsene Sekreteri ..:'ecep e cerm eseri groi gozu tmekte 11\

TiirI<. Biiro,krat yonetim felsefesinin. en sivri simasi clan Peker'm

dunyamn genel konjonkturunden de' esinlenerek bij,yie bi diizen

Iemeye gitmis olmasi miimkiindtir, Y , 2 1 1 i ezet olarak, 1936 duzenle-. "

mesi Bdrokrasinln Esraf yani Ticaret Burjr vazisi tizerinde dene ..

timini .srklestrrruastdu-.• •

1939 de"gj~iklig'ine gelince .. Acaba bu ay r l 1 191 ! 1 nedeni, Yakup

Kadri'nin dedigl gibi Partinin halkla ilj~isinin bir stireden berikesilmis olmasmdan ve b durumu diizeltmek Isteginden ,ottiiVU

lntiydti?26 Her olaym rasyonel .gorunehilecek butiirt gerekcelerinin

altmda toplumsa] ve. ekonomik ZOTUQ uluklarm diktasim aramak

gerekir. Bu felsefeden hareket ettigimizde, 1939 ayirmasmrn, yerelIiderlerin yani Esrafm, yani Ticaret Burjuvazisi artt Toprak Agala~

rmin 1936J

de yitirdikleri parti denetimini yeniden kazanmalarr, -

seklinde yorumlanrnasi gere.ktigini gQrtirUz'~ Sanki bu ayrilmayr

him:bakrma telafi etrnek istermiscesine, Birrokrasi bundah boyle

Parti Genel Sekreterinin Devlet Bakam olarak Bakanlar Kurulu-. .

na katilmasim da kararlastirrmstir;

2,) Savas Ekonemisi

o giinlerin gazetelerine bir goz attigtrmzda en 90k .dikkatirni-

zi cekecek clan' ~:'oksik .rastlanan «spekiilasyon yaptirmayacagiz»

.laflandrr, Demek lei y 'ay ,g ln bir sekilde spekiilasyon yapilmaktadir,

Gercekten, savas Til~'kiye1nin ekonomisi iizerinde cole derin etki-Ier yapmaya baslarmstrr. Bir milyondan fazla gene adam silah al-

tmdadir. Bu. su demekrir ki hir milyon kisi uretimden almip tuke-

ti ., d " 1 t D U 1 bi 1 ktireti 1rci c ~.rum·a\ SOll(Um'u~ .ur, ..ega orr sonue !Qlara urenm aza mrs,tiiketim artrms bulunmaktadir. t 1 ? bu kadarla I d a kalmamakta,

halk kithk korkusuyla lhtiyacmdan fazla ahp istif etmekte, bu

.arada 1);:3 r abors a, da icin icin piyasayi ele gecirmeye calrsmaktadrr ..,

Uluslararasi durumun i~ duzene yaptlgl bu etkiler sonucu, di-v ~"lk I .. v lb ~ b" 1 1 ~ . . ' . k 'J

ger u ceierm yapngi git l':llr savas. .esononusme grtmex zorumu-Iugu belirdi. ,N iha y et . 18 Ocak .194 'OJda l(Milli Korunma Kanunu»

cikarildi. Bu kanun, bu devrenin ternel ekonomik mevzuatidir. -lk

bakista yaralari sarabileeek, bir savas ekonomisi uygulayabilecek

d .. h'''k'"'' 1 irmek di O · til k I "'k hf k"'~v etci nukumrer getirmek .te IT.. uren, ecei rna rm tan _u ··U~

(25) AVC.lOK1U~ s. 176.

(26) Karaosmanoglu, s. 175~



TORK- iYEtDE S iYA S ItL HA Y -A T 'VB SAG~SOL AK IMLAR 2 4 1

metce saptanacak, devlet tesebbitslere el koyabilecek, yatmmlari

duzenliyecek, tasrtlan cahsurabilecek, iiretim ve dagrtnru saghya-cak, i~g,blcii krthginr giderecektir, Ayrica. hdkumete sikt yonetimilan etrne ve ·mli~k zaptetme gibi olaganiistii yetkiler de verilmek-

tedir."

Bu h,i i l{ ,un11ere bakihnca, kanunun neredeyse sosyalist bir eke ..

nomiye uyacak + bir dtizen getirdigi '~1~axl1~bilir~ Aslmda, hu hii-

kiirnlerin uygulamasmda cok yumusak davramlnus oldugunun ya...

1 1 1 sira, kanunozel tesebbtisii .kayiran hill{ulnlerl. de doludur, Dev-

let kredi verecek, mallarirn satin alacak, ithalat yapttracak, kangarantiliyecektlr, Ustelik i~c;,i haklart son derece kisrrlanmakta, iic-

retli calisma zorunlulugu getirilrnektedir."

Ustelik kanun tarim alanmda sosyal adaletle hie bagdasmaya ..

cak ve az toprakli kayluyii toprak agasina ezdirecek bir hiikiim

tasunaktadrr." Bu 41. maddeye gore, ekilen Iter .4 ,0 _dOnU1TI araz i

i~in bir ~ift okuz milli rnudafaa rniikellefiyetinden istisna edilmek ..·

tedir, Arazisi 40 doniimden az olanlar biitiin , oktizlerini devlete~

vermek zorundadirlar. 0 zamanlar bunun kti~tiJ, ciftcinin yrkmndemek olacag; ~Mec.liste soylenmistir. Fakat maddenin kabul edil-

mis olrnast, Parti iizerfnde toprak agalarimn 11e den ietlcllili 'olduk ..

Ianni gostermektedir. Bunda, Burokrasinln tarrm uretimini arttr ..

mak lcin asil tiriinii yetistiren buytik Jsletmelere dokunamarms 0 1 -

masmm. rotti de vardir.•

Bu sirada, - 1 9 38 yihnda cikanlrms alan Toprak Mahsulleri

Otisi (T·MO) kanunu yiirilrliiktedir. TMO} tarim i 1 ' :tinli fiyatlarrm

ylil{sel{,.tutmakla k6:ylUyU korurnak ve kamu tiiketimi icin tiriinbiriktirmek amac i y l a kurulmustur. Fakat bunun h,uklimleri,,' M'KK

ile birlesince tahil yetistirenlerin 901, aleyhinde alan. bir dururn

or taya 911{lnl~,tIr. Ciin l<u biitiin endise Iirefimi artirmak ve leent-

lerle orduyu 'beslemek G 1 p u , g u i~Jn TM01- bugdayr iireticiden piya-

sarayicinden cok dti~tlk,bir fiyattan, 5 kurustan zorunlu mubayaa

k ' I a k d K I' . k ] ' · :1', d · k '" 1~ " iikyapara aID'·' .tarnr .'ent 1UCllZ e ·mex yiyecek ,':,ye ·oy Jluy~ Y U . ! O '

lenilmistir, Bu arada tahil drsmdaki Iirtinlerden Toprak , A g a S l g ~ -

ne k ,a r etmekte, savas dolayisiyla pahalilasan pamugunu vb, dev-

, lete satmaktadir. Olan gene fakir koyliiye olmustur, Savasm getir-digi bir tiretimi artirma endisesi zengini daha zengin, fakiri daha

fakir kilmaktadir. Arrik sirnfsal farklar iyice .belirlenmeye, bu ara-

(2-7) Avcaoglu, s ..'221..

(2$) Boratav, E L 1 & 1 . ! S · 2 . ,

(29) tbi.d~r s.> 183~



242 As. Baskin 0RAN

Ida egemen suuf iyiden iyiye evrilmeye baslanustrr, Bu Teprak

Agaslllll1 burjuvalasmasidir, Savasm dogLlrd ,ugu kithk, enflasyonve .genis devlet mubayaalarr, bu sml11:fln ,geLi .~ ,mesi l l i mnazzam hiz-

Iandirrmstrr, Cemal Nadir'in cizgileriyle siyasal edebiyata, giren.~~aciaga» tipi ekonomiye egemen olmustur ~Kentlerde ise i t :h.alat

tiiccanmn -~lltikarlmiithistir ~Bu durumu btr miktar da kendisi

yaratan Btirokrasi icln alarm calmaya baslamistir arna ~o·k ge~kalmmistrr. Basvekil Saydam, Meclisin kapams nutkunda tiiccar-

lara ve ihtikara siddetle huciun etmektedir,

<tB.n arada ithalat tacirlerinden ~ikayetnn "oldu.Ort'LllU soyle-~,

meden bu ba:bs& kapa tmryaeagim .. i Yakm zamanda btiyiik sehir-lerimizdeki ithalat tacirlerini buraya -ca..ilrarak kendilerinden . i j g ~renrneye ugrasaeagim, r;;ikayetlerini dinleyecegim. Vazifelerinin

yalmz kendi rnenfaat Irine Inhisar etmedigini onun fevldnde umu-rni menfaatin hakim oldugunu anlatmaya ealtsacagim. I O l L T h ; 1 d l g l

ta kdirde bundan evvel baska bir : v : e : s . i 1e He huznrunuzda arzettl ~

giro gibi, i.tlwlAtl Devlete inth.isar ettirmek tesebbusture gecece-

gi l11 .»30

1 9 42. y ilt geldiginde ekenomik durum daha da zorlastr. MK·I{hukiimleri sanayi kuruluslarma el konabilecek hale .getirildi, ek..mek karneye baglandi, Fakat tedbtrler bir sonuc vermiyordu, Ni-

hayet durum, boylesine bozulan bir' diizeni olanaksizhklar I icfnde

elinden geldi~i. kadar diizeltmeye. ugrasan basvekii Refik Saydarn' ..111 oliimiryle daha da kotiilesti. Yeni basvekil Saracoglu'nun tica-

ret bakanhgma getirilen Izmir'In basanli Belediye Baskam Beh-

cet UZ~U11Ege Bolgestne giderek Saydam tarafindan 'binb:ir gii,~liik.

le dizginlenen fiyatlari serbest birakacagrm halka hissettirmesiijzerine~ eldeki cihz stoklar birdenbire erlyiverdi. Bunun sonucu

olarak fiY'atlar alabora ·oIm·u$, altm alabildigine vukselmtstir. Or-negin bugday l3~S kurustan, 100 kurusa, zeytinyagi 85 kurustan'

300 kuru~.a,n balmumu 7 '0 kurustan ~,~O kurusa frrlamistrr," Bu

durumda biitce dengesi kalmamis, devlet bilhassa askeri 1 1a rc R1l1·a..

larm odenrnesinde b'liytik gUglilkIere ugramisnr, B.oy lece bir yan-

dan halkm paraya gilveni azahrken, diger yandan istifcilik basla ..rmstrr, Artrk Ticaret Burjuvasi olrnaya baslayan Toprak Agalarlnln

yanmda bazi azrnlrklar muazzam zenginlesmistir ~ Dolasimdaki pa...

rarnn en ktsa zamanda geri cekilmesl gerekmektedir, Tttrkiye'de.

(30) ~Yln Tarih'i~no. 86 (ocak 194J) , . · $ > 4 ' 8~

(31) ~evket Siireyya A~de;'l1liir~kinc;. Adam, C. II~ ts tqrUbl1~J 'Remzl Kitabevi,

1967IS, 230~

(32) Hiis eyln Avni [Sanda], Yurt ve Dfuty.a, no. 19, 1 ekim. 19'42~



TORK1YE~DE stYASAL HAYAT. VE SAG~SOL , AK IMLAR 243

gelir vergisi de yoktur, Cumhurbaskam In,anti b-ile 1 Ek;lTI 1942

tarihli soylevinde durumu ~·oyletel'in etmektedir :

«Bularnk zarnam bir daha ele gecmez bir firsat sayan esk!

batakci ciftlik agasI ve elinden gelse teneffus ettigirniz havayt

~ ticaret mali yap~aya yeltenen gOQ!u doymaz vurguncu tiiccar ...

bUy-Uk bir millet! ..n btitttn hayatma kiistah bir surette kundak

sokma va cahsrrnslardir i ))33',,,.- ~- y ~

Artik Blirokrasi durumdan iyice endiselenrnistir.

B ......._tirokraslnln Gii~lenen Burjuvaztyle C"at·l,maSl: VarltkVergisi

Btirckrasi duruma 'olaganlistii, bir vergi koyrnak suretiyle ,CO'_

ZU 1 T I Y'01t1 bulmustur : Varhk Vergisi,

Herseyden Ol1.Ce soylemek gerekir ki, Varltk Vergisi gibi ala ..

g.anilstti bir verginin kacmilrnaz oldugunda hemen herkes, hatta

en ama ..SlZ, elestiricileri bile birlesmektedirler, Buraya kadar bir

sorun yoktur .. Fakat verginin almis yontemi, daha dogrusu y o 1 1 - '

temsizligl ve sona erdirilis seklindeki aeik haksizlrklar hakli ola- .

rak ' 901{ seslerin ytskselmesine sebep olmustur, En onemli uygu-

layrcilarmdan bir ialan Istanbul Defterdarmm da belirttigi gibi .

Tilt kiye' yi Varhk Vergisine gottiren nedenl er sunlardir :34

,

1) Savas yilztinden fiyatlarin yilkselmesi, rnernur adedi veI

maaslarirun artmlmasi, yani devlete para .geregl,

2) Biit~e a~lglnl kapatmak icin basvurulan emisyonun y a -

ratngi enflasycn. Bu p8Tall111 piyasadan cekilmesi geregi,

3 ) Karaborsacilar .n artrnast ~ 1939'da stoku olanlar 11 zengin-

I '. ~ '. d ~· 1 ~ . . dUB · 1· ihti k · Aieyip savas 1( " \ ]11 'e vuzteree n11vonerm -.ogmasi, rsun arm 1-trkar-[J"~ I ;t ~:; ~ .

l a r l 1 1111 aglr vergi ler ve zorunlu istikrazlarla absorbe edilmesi ge-

rekmektedir, Bunlar ozellikle azmhklardrr,

G6·riiltiyor l<i nUl11ar hep icin icin gelismekte olan burjuvazi ..

nin savastan ya rarlanarak gticilntl arnrmayi Iuzlandirmasm: n $'0-

nuclartdtr .. Savas, yani uluslararast durum .gene en onemli etkenolarak karsirmza cikmaktadrr, Uluslararasi durumun Varhk Ver-

gisinin ortaya cikmasmda uzertnde durulup tartisrlmasi gereken

bir etkisi daha vardtr ki Okte bunu 90yle belirtiyor ~

I

~ • I

(33) AY l n , Taribi, no, 108· (kasrm 1942) .~ s . 23.

(34) Faik ~lk.te, Varhk Vergisi Faclasi, Istanbul, Nebioglu Yaymevi, r1951],

s. 3 5 ~ 3 . s ~ ~



2-1 1, - - ; r As. Baskm a ,RAN

«Varhk Vergismi doguran sebepler arasmda Irk~111k da ,

yer alir, AlmIDl mektebinden su ig,eu bu ~elimsiz nebat 0 devirler ..d ' -]', " "I' " 1"" ' 1 . . . - . . . . d d' ve -g;e~l t11. ;g;,u;ej.{ er ·acml.~ve meyva verml~t:tf\ sin J ! f 4 : l J l ' .ar eger ta-rafr biairn bu F.ne'v~udada ge~ kalrms oIu~V-"tnuzudur. Varhk VeT,..

gisin in, mer'iyete konuldugu gilnlerde U - z q . g l go'renier A~man, Y I , m ·

dl~U1J11 'ufltl~ta parlakhginr ka!bettiit,fnin far k1nda itlUer» ~ss, ~

, ,

Hig kuskusuz verginin ortaya ~lkrnas"In,da nO l g rudan bir Alntanlle fa~iS't baski veya etki olmamistir. Fakat Kurulns S,av,~~t~lisonrasi, Ttirk insamm icinde bulundugu asag ihk , duygu sund an' k curtBrlJt1,alc

icin yapilan Tiirk9u telkinlerle "y'et~~en0 ~za.ma-11~{iblirokrat kadro-

nun, Hukiimetin Almanlara yaranmak iein ba~lbo~, blraI(tIg,l Nazipropagandasmm bas temasr .'ulan ,ltl~~ClI1glnetkisi altmda Q ,~ kala-

rak ve bu arada azmhklarm haksrz karlarll1a kar~l' tepki duyarakbu kisilere daha fazla yiiklenmi~, old:clgu da ku~kri ,go~tiirme~z

. Vergiden iki kelimeyle sG,z·etme:k gerekirse, ver,gi tamamentakdiridtr, Itirazt temyizi, yoktur, 15,,gUl l icinde tarh edilir, 15 giin

icinde de- tahsile gidilir, Mtikellef bunu i£te;~tetl iki, hafta i~in,ae de,

odemezse, zorla cahsnnhr ve iicretlerinin Na"fmsl borclarma Inah-

sup edi.lir~i6 Boy le,ce A ~ k"a le ;y e ta s kirmaya '· ,gQ 'nde,ri le:r i le.rara& lnd aazmhklar c;oitu:nIul(t~,dtr~ Gerci bun un bir nedeni savas ~enlgin~~ri~nin en ,~,ol\:azmliklar arasmdan ctkmasidrr; fakat BeJoglunda rna-gazalatln kepenklerini yagla~ya11 bir yahudinin yaJ!CI diye smiflan- I

dmlarak ona gore vergilendirilrnesi, 'iZtl~jr~deufacik aktar dU l~k a~mndakl bir sUru rvir ZlVIF' arasmda bu lunan i:ki kav_a l ] :oz ski ,de se -

keri yiiziinden sekerci diye c zamanrn parasayla kendisinden bin-lerce lira talebedilen bir digerinin maeeralanm 0gdnleri yasanus-

Iardan her zaman dinlernek mtimkundiir. Bu arada yabanci wy -~ruklular kurtulmustur. Sefaretlerin basktsi Saracoglunun '«Ar'ka- ;

das, ben Osmanh Sadrazarm degilim» swilnii bosa ~llrarm19tlr.~7

Vergi gayr i htimanist hir renk ,de ' ta,~llua:ktadJ.r~1 0 0 1 ~ O O O lira boreIle cahsma yerine yollanaular, bu l :5ort:u a ncak <·:250yilda ..j deyeb i~

leceklerdir,". .

Bir defaya mahsus alan verginin nasil sona 'erdiAi ise h'ntonbunlarin uzerine t1 :1Z brber eken niteliktedir. 114~368 miikelleftan

465 milyon vergi ~a211lmJ1Sl kararl~t~tll1.1rol~'~,ahsilat 31:f milyon 01 .m~~1 nihayet odemniyen borclar ver.g:inin konmasmdan 16' B , Y son:..

ra bit kanun Clkartllar,ak, sllinmistir;"

(35)(36) ,

. (37)

(38)

(39), I



• {<Arkad a~Is r, b Ir ~ift ,Bkiiz. alnus bir 0gretmen cift€ gitmis

ugra;nyor~ tarlasmm tasmi ayiklayacak, pancar ekecek ..Bu adamamele tutsa olmaz, Maarif Ve·kili beyefendiye gider rica ederirn,bu islerde k(jyliiyu miikellef kilarsak dana hayirh olur, derimdiye dtlsiindilm. Zannettim ki bir aferin al~cagl.z v'ekilb~d~n ...

TQRKtYE , 'DE S IYAS ,A f HA YA T VE S A G-S 'OL A KIMLA -, . 245

~

Bu zamana kadar borcunu o ldeyen le r odemi,.~ancak bir kisnn-

m ,5deyebilenler A:~ lc , a le~yegO' lr : l{ ler i ]mi~, 0 tarihe ka d a r t{ irlU yollar ...la o d e . neden kacmmayi basarabilenler ise kurtulrnustur, Ozel l ik-

le bunun, vergisini kanuna LJygUH olarak odeyen uzerindeki etkisi

tahmin edilebilir,

Sonne olarak, Biirokrasi, ,gittil{~,e gtit.; , lel1en Burjuvaziyle yapti-

g · 1 bu mticadeleden yenik ~lklnl~,. ust le l ik bu smrh iyice karsisma al..

mrs bulunmaktadir.

. .

C -: Biirokrasinin ,G.ii~enen' Toprak Ag\a1a:r ly la C;at l"ms,s

1- Kay Enstitideri Kanunu .. .

.Savas ieinde. b~fiyiikoI~Udlegii~lene:n ve ticaret burjt vasr alan

toprak a,ga~ar]liIe Btirokrasinin cansmasi iki onemli kanun do l ay i -

·s ly , la oldu. Bunlardan birincisi cla n , K a y Enstttuleri Kanunu'nda

saldm, i -non i1J 'n t in , 1 9 may i s 1 9 45 tarihli soylevindes i liberal if ad e ..

.dell de cesaretlenen toprak agalarmdan gelmistir .. Diger gat ~lna,

kOl111SU olan ~>if t~ iy i Topraklandirma Kanunu olaymda fse girisimcan kay'gusuna dU~en Btrrokrasiden gelmistir, fakat ge-rii}e.cegi gib:i

I - --

,gok ge~ kalmrmstrr. .

S av a s icinde giiclenmesini tamamlarms ve tetikte beklemekte

olan toprak ,agaiSlat~caret burj UJV,aSl, ~7· nisan 1940J'da kurulan ve

UZLlU vadede fakat sag lam bir sekilde kendi d i izen le r ine kars CJ1 { a ~

cak aydm k·5ylii yetistirmekte olan Koy Enstitiilerine Eskisehirli

ag.a Ernin Sazak'm aJ~zan~l~nsaldmya baslarrnst r~ Geni~, topraklan

icinde 4 tane tiren istasyonu bulunan, da·ha 1923 yilrnda «Cumhuri-yet tU,$<a.atAnonim Sirketi'ni, hatta sonralari Eskisehir Bankasim

kurarak Ttirkiye'de toprak agahgmdan ticaret kapitalistligine ge9i ..

l~iell. somut olarak temsil edenlerden birr haline gelen ( 3 9 a) Sazak,

Meclis'te ornegin K 1 0 y Enstitiilerinde okutulan bir ttirktinun mrs-- 1 1 - kt k . . . . "1 " ''' h I I'..1 .1 "-" ,~ ..] d " k - I , .. . . . . . 1rami oitulna·, a ve .oy gene ermm a:-I aksiznga It1. .•. . '. errrn soyie ..

yerek Mil~i 1Bgi t i ln Ba l< a n l H.A,. ¥tlcel~e hi icum etmektedir. Sazak

Ige'~tli vesilelerle enstitiilerin pratik '~all~nlalarln~ da baltalarnak-

tadir :

i

f

(39~ ) · ,D ', ot ;.Dr, GUnd i i z ~ O k , g : U n , \ f l e A~$tos 1969tarihli kenusmadan,



•j~

z q . 6

Bu rnektep Beylikahir mektebidir. Bunu duyursam milletin hu..

zurunda vicdamm rahat edecektirx w

Bu soz erin san1imiyet.sizligi actkttr, zira Sazak hernen bu. sozle...

rin arkasmdan sehirlerde ve kasabalarda okulla n bedava yapildt-

gIn! bildikleri Icin koyliilerin kendi o l { " u 1 1 a I T l 1 1 yaparken devietin

yardirmm urnmakta hakh olduklanrn soylemistir ~

Enstituler kuruldugu zaman ..bu sayede 15 y II icmde ilkokul so-

rununun cozttmleneeegini soyliyen Inonii bu konuda egemen S 1 1 1 . flakisisel bir catisrnadan cekindigi ve basaracagmdan emin olmadigi

icin destegini esirgeyince b" devrimci kurumlar bu saldmlar karst-smda fazla dayanmamis, 1946';d~aYiicel Istifa zorunda kalrms, ar-

kasmdan Ton,gL1C· orta ogretim. resim ogretnienligine atanmis, 1947ytlmda kanunla o.gretmell~n toprak edinmesi gti~le~.tiri.lmi~~verilen

klasikler geri ahmp olgrenc.i le:ri l1 seviyelerine gore kitaplar okutma-

lari ,ogiitlell111i$, 1941 Ylil(selc Key Enstitiileri kapatilrms, aym y]l...

da yeni yonetmelikje enstitiller normal birer okul haline getirilmis,

D.,P. zaman nda da adlariyla birlikte tasfiye edilmislerdir." Diger

bir deyimle, Burokrasi bu miicadeleden de yenik glkinl~tlr..

,

Mf-mlel<.etill diizeni ve havasi btl durumdayken olagantistii bir

~abla'fila ikinci bir devirimci girisim baslatilmistrr. Meclise bir toprakreformu tasarisi gerlrihnistir, Meclisin 0, giinkii havasi ve tilkel1in

. - ,

savas sonundaki simf yapisi g,QZontinde bulundurulacak olursa bu'

girisim akil almayacak birs eydir, Ashnda tasart tiimuyle radikal

bir nitellk gostermemektedir, «Diizenli isletme adryla kapitalist

ciftlikleri koruyan ve daha ~oI( sahibinin basinda durmadigi bii..yiik ortakci ctftliklerthedef alan ilimh ~'~r g(irij~ getirrnektedir»."

Tasarimn adi «C;if t~iy i Topraklandirma Kanunu» konularak buyuk

toprak sahiplerinin bos yere 'bir toprak reformu fobisi icine dirs-. ;; 1_' d k J I . . . 1 ~ ., .• - . bi '" b·..·~~ bme eri mr oereceye cadar on enrnek istenmistir. Tabii .'utun f;Ul1-

Iar btirokrasinin bos bir samsmdan :ibarettir .. Toprak Agas.], ekono ..

111 . i l { cikan SOZ konusu olunca 'boyle .isimlerle vb. aldattlamiyacak-

nr ..Kanunun belirtilen amaes topraga ihtiyaci olan koyliilere top-

rak ve gerec dagrtmaktir r Boylece Btirokrasinin iktidarmi tehditedeeek sekilde gelisen Toprak Agalarlna karsi ki1~ij.k kapitalist i~.

letrneler cikartlmak Istenmistir. Gene hurada Burokrasinin denge-

yi saglama cabasim gorilyoruz,,

(40) AYln , Taribi~. no, 138 (mayis 1945)" s, 107 .

(41 ) AVCIOglu~, s. 239 ..

(42} tbid~, 5, ; 2 c 3 5 ~ , ,



TORKiYE'DE S,iYASAL HA YA T V 'E SA G ,-S OL A K IMLA R 2 4 7

Dagrtima tabi arazi bazine, vakif ve belediyelere ait topraklar ..

dan ve 5000 doniimden buyiik cifrllklerden istimlak yolu ile e1de! d il kti B ' k~ ihti k 1 2 0 ' 0 " 0 " d " " . .~ Iiik,; 1.ece ctir. . su topral liar I' rtiyaci ] ars ramazsa ,.,.,'." . onumtuk, y a -

ni orta 'huyiikltikte.ki ~if:tlilcler de kamulastirrlacaktir. (Md .. 14l 15,~

16). 0 halde tasariyi nasil devrimci €llaral< niteliyebiliriz? Bir tek

rnaddesinden 6tlirii- 17. Madde, En tinlu maddenin metni sudur .:

«Topraksiz veya az toprakh DIan ortakcilar, kirac ilar veya

tarim iscileri tarafmdan i~lenmek e . bulunan arazi, a bolgede, 39 "

madde geregince dagrtilmaya esas tutulan miktarm 3 - kati ve

ken d is.e~:. tigi yerde s a bi b ine birakilmak 'sartiy leI yuka rrda yaZI1 1

ci~t~i ve iscilere dagmlmak suretiyle kamulastrrilrr. Sahibi ie bt-

l:akilacak arazi 15 donilmden a~ag:l olamaz, Bu madde hukmu-nun uygulanmasmda 15-.ve 16.. madde hiikumleri Islemez. Geclcimevsim iscileri hakkn da bu hiikiim uygulanmazs.e

Yani niifusun YO.gun oldugu bolgede de devlet, vakif ve bele-

diyele re air topraklar ihtiyaci karsilamaz ise 2000 dontimden asa..

, g , l S I da ahnabilecektir, A S 1 1 mal sahibi topraklarin iJginden Istedigi

SO dOl1umii kendine ayirabilirdi, Bedel, uzun vadeliydi. «2000 do -

niimden buydk ciftlikler Tiirkiye'de toprak mulkiyerinin temeliniteskil eder ve 200~2000 donliimltik kuciik mulklerin biiyuk '~o,gun.

lugu topragin kit oldugu nufusun kesif bolgelerinde bulunur, 17~

maddenin gercekten, uygulanmasi key ve kasabalarda orta biiyilk-

liikte mttlklerin, yani toprak sahipleri s:mf .mn ortadan kalkmasi

demek olurdu»,"

Ulkemizdeki ilk -ciddi toprak anketlerinin yaprldrgi 1952 Yl11n~

d'a koy. zengini ve aga .ailelerinin tarim nufusuna oram sadece

% 1,.16 olmakla. birlikte ell erinde bulundurduklari topraklarm bii-

tiin i~le-n~"ntopraga oram % 60 gibi -t,;ok yiiksek bir rakkamdir,"

Topr.ak reformuna tesebbiis edild.igi 1945 yrlmda btl adaletsizliginbi " ' 1 1 d 1 ld ......k b "I dil bil . d f 1 d 'V".ir miktar -ana az ot ugu ] aotu ecn se rn e, gene r e razia i egisen

birsey olmayacak, gene 'I'oprak.Agalari smifmm muazzam gli IU Q I R

dugu ger~egi oldugu gibi kalacaktir. :i~te- btl gi iC1i i ' simf 11 temsil ..cileri clan Ban Anadolu'dan Adnan Menderes, Orta Anadolu'dan

Emin Sazak, £;ukurovaJ

dan Cavi t Oral ve Dogu' dan Seref Ulug' ita-

sarimn amansiz dusmam kesildiler.: I

(43) Aydemir, Sr. 347..48 .

,( 44) K arpa t .. s , 1 08+

(45) Besir Hamitogullari, «Ttirkiyede Toprak, Toprak Reformu ve IktisHdiKalkln,ma» ' J Siyasal Bilgl ler Fakiiltesi Del"gisi,; C. XX I... n .o ~, 1 (mart1966) I s, 3 S j



,~j, '

u+8 A s . j 3 , a s k . u l D R A N

Tasarr Menderes'in :sozcusti oldugu tarim komisyonunda ta ...

mamen dejenere edilip uygulanamaz duruma sokuldu. Bunun iize-

rine 17. , madde Meclise sevkedildi, M,end.ereste g,or~ TiirIciye',de bii-

yiik toprak mrilkiyeti yoktu. Toprak yeteraizligitarrma elverisli ara .. '

zllerin isletmeye acilmamasmdan doguyordu, Toprak kanunu Nas ...

yonal Sosyalist Almanya'run Erhkof toprak ve isk~n kanunundan

hemen hemen oldugu gibi aktarrlmis fikir ve hiikiimleri kapsiyor-

dU~46 Menderes, ' " 7 i madde haric, toprak kanununu destekledigini

soyledi, Cavit Oral da maddenin aleyhrndeydi ;

«Bu, bizi ,g,eni~ topraklar Iizerinde daralarak eski zarnan ev

iktis adiya tma gotiirmektedir ~ Ialbuki bugirn TUrkiye miimkunolan kt vvetle cok ekmek, ~ok yetistirmek ve cok ueuza malet-mek ve boylece mernlekete Dol ,doviz· getirrnek zaruretiyle karsi

karsryadir ¥ Bu kanun tasarisi ise, aksi olarak istiIlsal kaynaklari-'T IL huzursuzluga stiruklemektedir ) ) , .47

Emin Sazak.1111 soyledikleri ise cok daha iIlgin,ctir :

«Insanla In camurunu de.gi.~tirenieyiz ki. Birisi kumandan

olur, rnaresal .olur, ObUlii nefer olin i 'Hepg,int maresal yapalna ..

ytz, Arkadaslar, bu amele i~i blittio koyle.ri ·altiist eder, Gift~iler

kendis~llinisbeten kurtarrr, Amme bu p re n sip kabul edilinee yam.rin amele su apartmantn bilk odasrm istemek hakki olacaknr,

Boyle btr prensip kabul ediyoruz oirad r..»~

Nihayet bazilarma basktyla imzalatilan 312 irnzah bir onerge

verilerek 17,,,maddenin gecmesi saglandi. Birtim bu ~'aboalarln ar-

kasmda devrimcl tarrm 'bakan Hatiboglu'yu destekleyen Inontr'yti

g6riiyorllz~ Yalruz, kendi sini acikca ortaya koymaktan ~ekinmel{te~

yakmlar ndan birini Meclise gtmdererek kendr agzmdan: «Reform-

da israr edin ..Toprak reformu istemiyen parti benim partim degil-

dir. diye yaymaktadrr." Iste bu agir baskilar SOllUCU tasar i 11 . _ha -ziran 1945'de kanunlastt,

I

• J.

17. madde 22 mart 1950 tarihinde hicbir oaemli d.agltlna yapr-

I lamadan 5618 ~,'aYllIl~kanunla degistifilecektlr. K.aD1IU. Dpj'ni·;) dog-

mast icin gereken kivtlcnm cikarmis t turnesol kagildl gibi .kirnin ne

oldugunu hemen belli etmlstir. Sadece buradan devrimci nite1ig~

hakkmda bir fikir edinilebiln'. \

Kanunun kabul edilmesinden birkac ay sonra butim bu miica ..

delelerm babasi olan Hatipoglu -,tarirn bakanhgindan ayrilrms, ye -

(46) TB~I. Tutanak Dergfsi, Donem 71, C :~ XVIII s.. 116.. Karpat, s. Il.l'den

(47") AY lD Tarthl , no, 138 (mayis 1 9 4 5 ) r ' s . 2.8" '

(48) TBMM. Tut'anak n\el~gis,i~Donem '7~ (2.; XVII, s~ 8 . K a rpa t, 's . . 1 . 10~d l an [ i

(49) Ayd,emirt s .. 348~,



. .

,

j l " I r l , e _toI l ,yak a#aSl Cavit Oral ielmi~tir~ Yani mucadeleyi toprak ag ·a~

la rt k,aZallm'l~t'lr@,· ,

,t~ill bttrasirrda insamn akhna ister istemez bir soru gelmekte-

dir :. Toprak Reformu yasasi, Ttirkiyenin smif yaptstmn en uygun ..

suz bir zamamnda 'Meclis'e geririlmfstir. Uygulanma olanagmjn s m f " l r... - -

ola.cagl ortatlashr, Bu rnantsk bakirmndan sakat tutumun sebebi

nedin ?" 1 . -

1) tnonti btl denli muhalefetle ka,r~;ala~a,c:ftl~nltahmin etme-

mis ve Ilele bu olaym DP~ninkurulmasi icin gerekli basamaklarinS011Ul1(~;1;l.S:bl oldugunu farketm erni~tirj Smif yap ismm ald . J , . [ l yeni a u -rumdan Bitrckrasi ain tam, olarak .haberdar olmadlgl anlasilmakta-alf'.. Sonradan durumu farkeder etmez tepki gostermis, fakat cok.~ .-- .~

ge~ kalmrstjr, Biirokrasi, ~lkal'l gerektirmedigi icin 1945~edek .sta..tlikocu. 19 .45

j

de ~lltarl gerelctird"igi icin devrirncidir

,2) Tasari, . topra ,k, ~rgal.ar):nln daha az guglii oldugu savas thln'

eesirrde .getlrtlmemtstl, ,~linkii bir kere t~leTDr. Saydam11fi 01tunii ..

~n.e~a IQa ; r 'oldukca iyi gittigl i G : r l l ' a·gam,~rln btl denll gii¥1~11eceg~sa . .

mlmaanstir.

3) . 192~) ve 3(J'~lariaa toprak itibarda degildir .. Aga 'iocuklarl

okunlaytt~ .,~o'kp0r~~muhendis v.~. olmaya ozenmektedirler t Bu .devir..

de .asker-sivil ?ty,dltl ziiln:r~ egemen ,gii~ olup milli gelirdeki 'payt

· ,dab·a yii .ks:elrtir ,~ r Fakat Saracoglu 'nun bas a geCtil lg:i 1942 Y I I I dontim

noktasr olrnus, bll ,g 'day f i,y~at. l 10 m is lin e ~ lkml§ ..t.1 r,., BL111dan sonra

egemenlik daha ida, hizlr olarak ftg-alar:a gecer." 1919 dan sonra ise. iiretim dij9,~r diye birsey yapilamamistrr, Toprak M w h 'S l u lh ~ p r l l i Ofis[;

nin zorunlu mifbaj!aaYl Sarac,eig)Ll zamamnda % SO;ye Indirmesi

ve 1944" ' te tamamen kaldirmasi, aganlu burjuvalasma siirecini d a -

ha d a hlz1andlrnu~tlr t; •

4) BugUn 33 milyonun- ya~l.adlg]l topraklarda o gun sadeee 11

milyon yasamaktadir, Tarim sorunu :dal1a cok ~ift~iyi ci.h,azlandlr~~rna sorunu olarak gor i i lmLel ( ted ' i r~51

1'945 Cift~iyi Topraklandrrrna Kanunu Tti.rk Siyasal Tarihinde

bambaska btr y~re 'sahiptis, Tfirkiye'nin smif yapl'slI1I ve .simflarmkarsihkh ,gli~ve dururnlarrm apacik btr sekilde ortaya cikarmastir.

(50.) Mih~i Be1117~Tij.rkiye~de Karsi De'Vi i1 )1~; TUI'k Soll\, 4 subat 1969'"

.(51) i JJ id . ;



2S 0 A s . Baskin ORAN

IV ~ 1 939 -1 9 45 DONEM iNDI.E S ·iYA SA L I-IA YA T. .

A S·,· I 'H . Ak I au k ·'·.- Iya sa . . ayat, '.. 1m. ar" ve··LIFO.·ras·}.,

Turkiye Sia\7a~baslamadan once, kendini .bunun disinda tut-

mak icin gerekli tedbirleri almaya cahstr. Saracoglu misyonunun

cabalari 1939 ekiminde Batt ve Sovyet dostluklarim bagdasttrma-

. ya yetmeyince 19 ekim 1939'da .Ingiliz-Fransiz-Tilrk Karsihkh Yar-

dim A 1 1 1 a : ; ; i l l . a 5 1 yapildi Bunun arkasmdan imzalanan 8 . Ocak 1940

Tiirkiye ..Ingiltere-Fransa mali anlasmasi 'Itirkiyeye 25 milyon ster ..

ling askeri kredi veriyor, buna karsihk Turkiye sadece Muttefik-

lere olmak iizere 2 yil iein krom satmayi taahhiit ediyordu, .Bu,

Turl iye Carnhuriyetinin disa ilk baglanma 'belgesidir ~,

Batr'ya bu ilk bagIa l1m.ay ·a ragmen, Alman ordulart ilerledikce

endise artiyordu, Ustellk Almanya Sovyetler Birligi ile bir saldir-

mazhk pakti da yapmisn, Kimin' kazanacagt belli clmadigt it;in Tur-

kiye cok dikkatli olmak zorundadir. Savasa girmek istemedigi ve

butiin 9abalar~nl bu youde harcadig icin her tarafa adiill vermek

durumuna girmistir. Sonuc olarak d rs politika Ister istemez bu..

giinden yarrna degi~lneI(tedir~ Dss pclitikanm btl niteligi ig politi ..k,aYl da buyiik ca~i.ide erkilemektedir .. Hiikiimetin n e tarafa done-

I - -

cegini bilmemesi -yuztinden hicbir tarafi giicendirmemek icin ba-

smdaki taraf ttltan [d l~ poli tika yazilan, diger Batih iilkelerinin ak-

sine, sansiire ugramamakta, ceza gormemektedir, Milli Korunma

Kanunu'nun cikmasryla birli.kte agiriasan Matbuat Kanunu htlkilm-

leri sadece i~ polirika suclari ilzerine islernektedir ~ Bir gazete ka-

pamrsa, ki gazeteler sik sik birkac gUnlligline kapanhnaktadrr, olr~negin bir bakan: n suistimalirrden bahsettigi it;~n kapanrnaktadrr."

Savasin bu ilk' r'Yl Iari drs politikada bir kararsrzhgm htikiim

sti.r,diigii yi lard r~ 8 ocak 1940'cla IIlgiliz ve Frans izlarla imzalanan

yar.dirn anlasmasmdan sonra 18 haziranda Almanya ile krom sati-

~I haric tutulmak tizere ticaret anlasmasi y:apllmakta, 2S mart 1941'

de Sovyetlerle birlrkte yiirekleri ferahlatan bir bild iri yaymlanmak-

fa, arkasmdan 18 haziran 194·1l'de Almanlarla Dostluk ve Saldtr-

mazltk Pakti yapilrnaktadir ..Yonetici Biirokrasi, savasm zaten eko ..

nomisi k6tli dururnda olan iilkeyi yikacagmr, aksine savasa girme-

melcle kendisinin btiytik prestij saglayacagim bildigi -icm cok dik-katll davranmaktadir, .

,

DI~, ve d ·ola .:y Is ly la ~9 politikadaki bu kararsizlik Almanya'nm

Sovyetlere saldardigr haziran 1941 tarihine kadar -s(i:~mlt~tuf..-Bun-

. ,

, I I~ I I I • I• I t



TORKEYE'DE S iYASA ;L HAYAT 'tE SAt1,~8.0L AK . IMLAR 251

dan sonra Ti i r l~ i y ·e111Jnpolitikasi, her yerde basarr kazanmakta

alan Nazi Almanyasirnn dimaen suyunda ytiriiyecektir.. Nitekim 9 'ekimde A~hlanya1ya krom satisi baslarmsnr,

Drs pclitikadaki bu de:gi~iklik hemen 19 politikaya da yansi-

IDI$:,. zaten genellikle Alm, a n yanhsr, alan basm, kamu oyunu iyice

etkisi altma almaya baslannstir, Alman Drsisleri Bakanhgi yetki-

Iileri icteki Nazi taraftari lrk~l basim beslemekte ve tesvik etmek-

tedirler, Nitekim savastan sonra Sovyetlerm ele ge~irdigi gizli AI-

man belgeleri ara smda , rrkei general Emir Erkilet'e yazrlan bir

mektup da vardrr ~ 17 ' kasirn 1941 tarihli bu mektupta, < r . i. ~ .Artik, bi ...,· "1 1 1 I .. k k tci bu k d ' k " I 1e soz veri en makale eri ,0 ruma .'. l,gln~ ru konuda g:e~ xamns 0 an

basim beklemekteyiz» denrnektedir. (52a)

Gene Almanya 0 siralarda btryuk basari kazanmakta oldugn

icin, Sovyetler Rusya gtbi ',dev bir komsuyu kizdrrrnak pahasma,

1942 subatmda Von Papen'e yapilan .suikast 'gJri$imin,ill Sovyet te- "

bah saruklan yakalanarak mahkurn edilmistir ..(.52b) Bunun uzerine

Sovyet Biiylik.eI~jsi geri cekilmistir ..Alman propagandasi Ttirkiye/-

deki Turanci akirn tizerinde biiyuk bir .etki yapmr§tlI' .. Bu duru-mu «Siyasal Aknnlar» b"olumiipde incelernek Uzere brrakir ve sa..

dece y,011eticilerilln bu alandaki bazi sozlerini aktarirsak ortaya il-

ginc belgeler cikacaktrr. Orn@gin . Saracoglunun «Biz Tirrkiiz, Turk-

'¥Uytiz; ve daima ·T'i1.r·k~iialacagiz. (Bravo scsleri ) Bizirn i ,~in Turk-

( _ ; u l t l I ( bir kan meselesi oldugu kadar ve laakal 0 kadar bir vicdan ve. '-

'kultiir meselesidir»," gibi sozleri zamamn en hizh Turancrlartyla ya-

t'I~rniteliktedir ~.Nitekim bunlardan birinin sozlerini aktarmak,

.durumu aydmlatmaktcm yararh olacaktrr :«.tkti dardaki. Basbakan ~ilk:rii Saracogl u'nun milliyeteilik

anlayismdaki 1]'"keilrk dozuna ancak 11itler' in nasyonalizrnindeki

cerrnen lr 'k<;111g1 dozu denk gelebil irdi ... Asker ve s i v i i yatih okul..

lara almacak Q..Q;l 'encileldn TUrk irki ndan olm ..sr sarti ,...en basta

yer alryordu ... BUt-Un bunlar go~tei'iyor ki, 1 9 4 4 t 1 mayisa kadar

(52a) Doenments Secrets .du Mlnist~re, des Affaires 'Etrangeres d'.Allemagne

. (La P'olftiqu!e Ane~and.e 1941-1943:' Turqule), PEnis, Editions Paul Du-

pont, 1946~s. 4 iL

Bu belgeler 'Tiirkv;eye .de (j: ,evri1mietir: iltlnCi Dtinya Sa.va~lnln Gizli, I' _ ~ .

Be:lgeIerit istanbul, May Yaymlarr, temmoz J1968~... 47.(52b) On altr yil sekiz aya earprmlan Parlov ve Kornilov adh Ruslar, 9

A!ttlstos 1 9 4 : - - 4 ~ d e Atmanlarla Iliskilerin kesilmesinden bir hafta sonraserbest birakilrmslardar Of Bknz, Survey un Internatio-nal Aff~air,s 193.9~46,

Tile' Mid.dIe East in the War1· London, Oxford University 'Press, 19547,

IS~·~S4.

(53) AYI 'D Tat 'ihil l no, 105· (agusros 1942" s, 31~(54)- ibid~1!no~ 1 .[5 '(haziran 1943, J s, 45~



Cl;llru1uri¥eti idaresi Tllra~nCl[lgl ve IrkgI]i~l. i~ politlkada genisol~iid:e uvgulanmaya ,gal1~rni1've btl YO' l l ,de telkin ve p : rO lpag :~ . l ' n (b

mahiyeti ta'IY ~111 resmt yaYlu.lar ve demecler genis c ) } < ; . i i d e 'yeralnnstrr ~Ij:u . l J . I . w . . i l . ' if .l '~ , »~..".'

B·,)'",Util"~. N k'"onum --'O-"'"O,SI

•

1) «En B!uyillc Tehlike» B=r:o,~' iuru Va N.eilen,i

A lman ordulan basari kazandik t"':g H-l",lku'" m-et so 1 akimun ak SI"NO.lLm..:' ~.I,. ~u"a,JIl. Qy~.:' 1 - '~9 .•• ~IY ,'_-. . : 'J~"M 1 . 1 ~ \ " , - ~ _ " ' ' . ~ . ~i·:·~.; .o.ll~ .. " _ ~ _, , < i i J . .L~

epey yagtln olarak Iaaliyef ,giisteren ve Ti ivkv diisiirice tarihinde .al~

tm dev~ini yasamakta ( J ImIl sa :g akuna mudahalede bulunmamis, ak~·sine en yetkili 'YOlletitiler~ Tiirltlul]{ ve " 'mil l iyeWi1il{ hak l{ . l ndak , i de..

. .. ~ ,' :

meeleriyle; bilincli veya billndsiz, ,Ti i f lc f~t~ist.leriD,~cesaretlendirmis ...Ierdir,

Bu durum siiriip giliel'k'en. 1.943 Temmuzunda F, Erkman im..

zasiyla «En Buy·t i l \ : Tehlike» · ,~d~I36 sayfahk ufak blr 'brostir cikti,

:B~UI1UIl ~lk'f~'iY]a. savasm basmdan, o~,el]ikle 1941 yrhndan beri T u p - .- .. I -

kiye 'n in fasizm kokan havasi birtlenbire deg j_~ t t Erlsman'a goxe A l-

m a p . rrkeihgmm kokusunu ta~lyan sage) fikirler Kernalizme cephealmakta, nizamlara karst erkarak ITitlharip devletlerden birine ta-

pmmaya varacak kadar sempati beslemektedirler." ~'!azara gOre btl

cereyanlarm arkasmda tata» ve azeriler vardrr ve .bunlar Turkiye'yi

tehlikeli bir oyuna sokmak istemektedirler .. Bunlarm i,~erde>kf or-

taklarr arasmda General [Emir] Erkilet, Peyami Safa, Nabal Atsiz,

Yusuf Ziya [Ortac}, Orhan Seyfi [Orhon] bulunmakta, 'bunlar ~m~

naraln, Bozkurt, 'G"ok B o r u , glbi dergiler cikararak Ti1rl{~ye. 'y. i sa-

vasa sii;rul<Jelne.k. Istemektedlr'ler. Bro~~ij.torn.ekter vermekte ve

bunlarm jubile, rnecmua, kiraathane, ga.yhall~ler vasrtasryla propa-

ganda ytirtttmekte oidugurru aciklamaktadir. T~:z.a.,ra gor,e IBn b,uytilc

tehlike budur,

· Brosiir hemen TBMM"de sij~ konusu edilmistir, .lJl~i;leri, Baka-III «Biitiin 'Ti.irk9iilugiimliz· bu vatanrn smtrlari icine girlni-s alanTtlrklere ait ve m,unha.s .~rdnr!>t~1~iy'rerel{:lriiltuinetin yem tutumunu

ortaya koyrnakta acele. etmektedir. Basit bir :b·rq~jj.runhernen parle ..

mentodaS,Qzti

sdilip bu denlf etkid€ 'bulunmasi Ilginctir ~Aralarm-da Mahmut Esat Bozkurt gfbi : ~ < . ~ ~ .N~clen hu o~ Ttirkler memleket-

lerinde, TUrl{lu.g ' i i miidafaa edenlere, yabancilara satilmis denebi-

(55) ~}.patsl'al1Tiirkes, 1944 Mi]li'yet~ilik 01a·Yl , (YaYJ.mlayan Mubdttin Nal ..

bantog lu) 1 Istanbul, Yaylacrk Matbaa.sl~ ' 1968, . - s , 2.3~

(56) p" Erkm an, E ,n Buyuk Tebli~e/_ Istanbul, Ak:Ul l B)a~lmevi,~ 1943,~ S . 4'i

(,51) 'Tan, 6 temmuz 1 ' S J : 4 3 F .



l iyotl)Y 5 8 . a . i : ¥ e eski turumu surdtmnek rsterne cesaretini gosterebl ..

len de bulunabilmekle bir likte, artik devir degismistir i

:2 } S~ A li ="= .N~. Atsrz. ve 1 ' 944 f.rx k.gtl'tk 'v ,\~ T uran cslsk D a1 )'C dart

19,4.3temmuzundeki bu ani ve derin qegi~.il{ligjn nedeni nedir?

'Yjjlletici Burekrasinin tiirdenblre akimlarm ulkeye ve insanhga za-

rarh olusuna karar verivermeleri ..midir? Nedeni aradigmnz da, _ g _ e ~

ne sava~la ilgili olcluguDll g:orti¥oruz~ Zira 2 subat 19,43 taribindeAlnlanlar -Srta l in .gr .ad Q,ntinde l (es . in bir yeBjlgiye -ugTaml~ j savasin

kaderi tersine don.mti~:tijr~ Bunun iizerine, savasm basmdan beriT-Urk iye~y i safva~ disi tutma 1{O'HUStl11d,a prensiplerden vazgecme d e-

recesin e varan bir reallstlik gosteren "W efirsatlan cok iyi deger ...

Iendiren "}Jiitokras'i durumun farkma v~rlF varmaz iy ve dl~ politi ..

ka srm y en id en ayarlamrstrr. 1 '944'mayismda Alrhanya'ya krom sa~tl~l da durdurulrnustun Arkasmdan (18 mayis) resmi teblig born-

ba gibi patlaw.l~pr~s~Teb11g tahrikcilerin meydana cikanldigmdan,

gizli t-e~ltimat kurarak rejim Q l ey L l]n d ~ 's .~ 1 1 9 an la r hakkmdaki ko..

vusturmaya ba~Ian.dlglndan suz'etme:ktedir. Faaliyet, prograrrilarr;giz]f sifre VB parolalari e le gecmis. ntsfzj• ZeJ~iVelidi, R.,O'. Turkkan

. I

v e Dr. H a ' S U l J . ? Ferit Canseverle arkadaslarmm evlerinde belgeler bu-

lunmus, 23 'ki$i tntuklanrnistrr, Parti organl Ulus'ta FjR.,. Atay «Irk ..

'~llar v e Turancrlar Mill} Birligm Me Ttirkiyenm Tehlikesidirler»,adli bla,~y~ztSl~fl,a,a(2 < Irkci ve Turanci CHP J,d en cla m az» diye ates pus..

kurmektedi«: Cu:m:hurba~~kanl'~nonu de 1'9 mayis soylevinde «Irk ..

~lh~t.J? ve Turancrlar g.fzlJ tertiplere ve te~l{Jllere basvurmuslardrr,

Vatamrmzi bu yeni fesatlara kar-$I da..kudretle m.iida{sij. edecegiz»d1em_ekled i r ~ 6Q Halbuki bu «fesatlar» pek de yeni degildir,. Savasin

basmdan beri 'si.irme·ktejtfakat mtidahale soyle dursun, yonetici

~evr~lerden te$:vik bile .gormektedir. Bu durum bizzat sageilar ta-

rafmdan da belirtilmistir : (<'~. . A lman l a rm Sfalingrad Q!uiine geldik- ,

leri ve .d1;lr,d\1~laFI bir sirada kuvvetli b.ir milliyetci derginin A n -

'kara'da ho~ gpriilmedigJni Ttirk~ti~er arasmda kirnse dli$iin,emez-di»..L

(38) Y~nl ~bah,~ to ternmuz 1'943-:AY l n Tarlht, no, 11o ( temmuz 1943)"<:LO ' t ;J

S . . .]0'- oen..I

B,kn l} . <orrrk~ll~;)J:~,a uranci larm ~il 'uhalc.emel·er.i Hakkmda Istanbul Orfi

l c i l a t : € Komutanhgmin 1 1 k Durusrnal arrna Ait Raporu : Son TahkikatKarars», AYln Tarlliii .no. tlO (eyliil 1945), s, 2&:56"(Bill moan sonra SonT3Lb;k i1~a t Kararr diye €lJula,ca'k+J

(60) Tan, 1 '9 mayis 1 9 44 . ~

(.61 J T ur k ¥ol"u,.. , C~ I" no , 1 1 6 , ,~urb~a1 9 , f ), 9 ~"

: '

I " 10



254, I As~Baskm ORAN

Ashnda durum boyle birdenbire alevlenmemistir. i.,jn bir d e ,

hazrrhk evresi vardir. Sabahattin .Ali" Orhun dergisinde kendisine«vatan haini» diyerek hakaret ettigi loin Nihat Atsrz'i mahkemeye '

vermistir. Ttirke~'ill so)yledigitle gore, Atsiz Basbakan Saracoglu'na

acik mektup yazll}CaS~ Alj,"ye. dava acttrip .avukat olarak da Ulus

Gazetesinin ozel hukuk musavirini tutmuslardir [6 2 ki dogru olma-

81, kuvvetle olasi dir: Burokrasi sag ve s:olu birbirine karst kullan ..rnaktadir. .

Dava g~rti urken, 1944 nisanmda Ankara Adliye Binasi t;ogun~

lugunu S·B,O ogr1encilerinin olusturdugu bir sage; grup tarafmdan

basildi, Htikumetin tepkisi serttir, Ulus'ta Atay : «Nizama diisman-hk yanrmayrz» adli basmakalesiyle mahkemede gosteri yapan iini-

versitelilere catmaktadir. Btl arada, .daha oncelerl Nihat Atsiz'i :

«Bu dava iki imanin ca1jJl~maS.li'·davasidir m Bu dava mllliyetcilik ..

Ie komunizmanm carpismasi davasrdrr, Bitt davarnn kokleri vicdan-

Iarda ve kafalardadir. ~..Davacmm kafasmda komiinlzma atesi 'v'ar..

d M'~ 1kil: b . ~ ~. d·" k Ic: h 1 k d ~Jlr.'~_Uive{ :11ffi_tl atesi sondurme ... 1<;111aamie yapmakta ir».'

diye canla basla savunan avukat "Hamit Sevket [Irice] birdenbire

MaYIS-In sekizinde AtSIZ~l savunmaktan vazgectigini a~llklaml;;tlr.Gosterdigi gerekce Atsiz'm Mustafa Kernal'e hakaret .eden. « D 1 a I l c ' a . -

vuklar Gecesi» adlr brosiiriinu okuduktan sonra gozilntin acilrms

olmasidir, Aslmda bu kararm yaprlan baskrlar sonucu almmis 0 1 -

dugu akla 90]{ yakm ,gelen blr-husustur, Sonne olarak Atsnz,9 mayis

1944';te dort ay hapis ve 66 lira para cezasma carptirtlmistrr.

Iste bu evreden sonradir ki 18 mayista Resmi 'I'eblig, 19 rna...

vista da Inonu'niin soylevi patlarmstrr. {(.,"~Hli~iimeti devirmek h;i 0 .

cemiyet kurrnak, htikirmetin, Biiyiilt Millet Meclisinin manevi sah-

siyetlerini tahkir, milli menfaatlere muhalif hareket etmek, gayesi

devletin Teskilat» Esasiye Kanunu Ile muayyet alan ana vasiflarma

muhalif rnilli hissiyati sarsmaga, zayrflatmaya matuf propaganda

yapmaktan suclu ve mevkuf» olarak 23 kisi mahkerneye verihnis-tir, ( 6 3a)

(62) Turkes .. s. 42,( 6 3 , ' ) T'aD, 2 7 nisan 1 9 : 4 4 , .

(63a) Mahkemeye verilen kisiler sunlardrr: Unlversite i)",gl'enc.isi Reha O,guz

Turkkan, lise, o,gretmenH.ginden cikarilma Nihal AtSIZ; Profesor ZekiVelidi Togan, yedek astegmen Nurullah Bartman, beledlye rnemuruIsmet Tturrtiirk, yedek astegmen Zek,i Qzgiir, Universite o'g:reneisi Ci-hat Savasfer, memur Hamza Sadi Ozb,el(J ilni~ersite cJ . .gxe'ncis iFe.h-i . .

1 '11a l1 .Altan, edebiyat o'gretmeni Necdet Sancar, Ankara Konservatuar."

nlJudti.r]Ugilnden bakanhk emrinde Orhan Salk Gfjkyay, memur Hik ..met Tanyu, Dr, tistegmen Fethi Tevet, tiste2,men ·Alp.arslatl IT iirkes,

,



- 5 - - 52<· •

.. " ..

~OrfiIdare Mahkernesinin basmda da tam metin halinde yaym-

lanan 8:011 tahkikat karari <~sucluslart Anayasayi i lblal etmek ve giz..Ii dernek kurarak hdkiimeti devirmeye teseb bus etmekle sucla-

makta, tutuklu bulunan samklar ise polis tarafmdan stirekli baski

altmda bulundurularak tabanca Iizerine yemin edip gizli cemiyete

girdiklerini itiraf etmeleri istenmektedir-P Sonradan hastalanarak1:. t 1,.1 d· 'I . k A T - . . . . 1 1. ' T . . . . . . U • ~ - - 11 Inas taneye ~aHUe n en sam .~'" unces m antatngma gore, tutu snua-ra tiirlU iskenceler yapilmaktadir ~ B-u. iskenceler ozet olarak ; ; o l y ; ; '

Iedir: '1) A~ ve S 1 J 1 SU& birakrnak 2) Yikanrnaya izin' vermemek,

3;) Dayak atmak, 4) Arka,da$larlUin dayak yemesini seyrettirmek

5) Oldurln,el{le tehdit etmek ,6) Bos kagida imza attrrarak tehdit

etmek: 7) Tutuklularr acik llglmll hircrelerde bulundurmak," A Y . f l ' "

d ha o J ~ d ..d 1ul ! T'·' m . . , . d bia ana oncem . ievrrue so' C .I ara uyguianan ve : ltri~ siyasi e e nya-

tina «Tabutluk- narmyla gecmis alan bir usul daha kullamlmakta-

'hr ..Tutuklular, betondan yapilrms ve 40 X 50' X 2'50 em. boyutun-

daki hiicrelere sokulmakta ve yaz sieagmda tepelerinde 3 tane 500

er mumluk ampul yakilarak prangaya vurulmaktadir ~Beton oyuk

ancak yarmr metre kare ,gelli~liginde oldugu icin yatmak miimkiin

olmamaktadir, 65

,

18 MaVls' r9~4'te tutuklanmts bulunan saniklartn durusmalari-

29 Mart 1945'de sonuclandi. Nihal Atsiz 4 'YII3 ayhapis ve 3 yil siir..

giine, Zeki Velidi 10 yrla, Alparslan [T(lrke.~] 9 ay 10 gime. D[\ Fethi

[Tevetoglu] 11 ay 20 giine, Cebbar ve Cemal de 11 ay hapse mah-

kum oldular," Hukum giyenler temyiz ettiler, Tilrkes'In Ifadesine ~

g · o r : e Yargttay yargiclarmdan biri Arnavut (Gen. Kernal Alkan), {lIte..

ki CeTk,ez (Gen. !smail Berkok)1

biri de Arap (Ge:n,.,Ali Fuat Er-den·) idi, Fakat bu. «Safkan » olmayan yargtclar 1 110'~lu Sikr Ydne-

tim Mahkemesinin kararmt 23 Ekim 19'45 tarihinde hem esastan,

hem de usulden bozmuslardtr. Bunun ilzerine samklar serbest br-,

rakilarak dava 2 no.lu Sikt Yonetim Mahkemesine gjtmi~tir;;1& Btl

mahkemenin 31 . mart 1947 tar ihki karari ile tum saruklarm beraati-

ne karar verilmistir. Karar askeri yargitay tarafindan d a onaylan-

ya:r.gli~,Bda.:Yl Cebbar Senel, yarglC adayi Sait Bilgio, universdte a :gren..cisl Cerna} ~O.guzOcaJ

1yedek astegmen Fazil Hisarcikh, universite o g .

rencisi I\~uzaffer Eris, tarih oJ~etm eni Hiis eyin Narrnk Orhun, Dr,

yiisbas; 'Hasan Ferit Cansever, rnemur Saim Bayrak, halen bosta Yu..

. s l .~f Kadtgil. (Son Tahkikat Ka ran , s. 28=29.)

, t 6 4 ' J Tiirkes, s, v 4 2

(65) tb id ~,.1 -'s. l 5 . 3 .

(66) tbid~.~s~ .5, ,~ 60~

(~7)- Tan,~30 . Mart 1945~

( 1 6 \ ~ O Tiirkes, s, 79 .



2 56 A s~ Bask~Ul.ORAN '

rmstir ..Gene Ttirkes, 2 no.Iu mahkemenin yargtclarmm davanm ar-

, kasindan emekliye ayrrldiklarrni ifade etmektedir,"

I

3 ~ Buriuvazinin Siyasal Iktidara Adal1' Z t g t n l Koymast

G b 1 1 d ' h - " " 1 1 \ . ~ , , , . . l ' hi a b I L·._ene su veya ..U l{'O~U aa l l . t~u.n1et ln . a ey IJn'.'e . ' l l .unan gaze -

telerin kapanlmasma devarn edilrnekle birlil\:te~ it; politikada nis-.., I

bi bir dernokratlasma, bir rahatlarna gt irUl l l1eye baslarmsnr ...Gazeteve diger yaymlarm ic politikaya ayirdiklarr siitunlarda buylik bir

artts vardir .. ,Ornegi.n Basin ve Yaym Umum Miidiir.ltigti t~raifun"dan

her ',~:tYlnsiyasi ve iktisadi olaylarmi <~1'gerde» ve ' t .{DI$,arda l) olmak

,0 " ' k " t.; h 1 " d A T ' h " d 1 d - . . . . tuzere 1 ., 1 1\,151m ~a me e -veren < 1 t ~ vm _ara 1)r > a: Ltl < ergmm .« ~r"Jer.~ I ¥ ~

de» kismi sa'Y'a~nnilk yillarmda sadece 20-:25 sayfa Iken savasm

son 3 yilmda gittikce kabazsms, ornegin rnayrs j 1945"de 282· say..r

faya ulasrmstir. Buna k'ar~llik «Drsardas kisrmnm hacminin ayrn

kaldigim g(irily·oruz. Bunun nedeni biraz da savasrn tavsamasi ise

,de; asil neden it; olaylarm hareketlenmesidir.

Bu hareketlenme, savastan yararlanarak ticaret .burjuvehgma

iyice adim atnns olan toprak agala.n ve gti~le]lell'b,urjuva simfinm

yavas yavas siy,as~I _iktidara sahip cikmaya hazl~la11iRa's'ldlri Sava-

~111son yilmda ozellikle ~ift\!iyi Topraklandirma Kanunu'ndan kus-

kulanan ve zaten yeterince palazlanarak tetikte bekleyen 'burjiwa-

zi, Inonu'nim 19 rnayis 1945 soylevinin liberal Iiavastndan cesaJ;et-

Iendigi kadar, 0 strada Burokrasinin Birlesmis Milletler1

e girmek

icin ugrasn asmdan da istifade edecektir. Nitekim Tiirk dele~ges'~

Hasan Sak?L S,8"n Pransisco' d a Batihlara ! i io:yle sirin goriJl1nl:eye <;·a~

hsmaktadrr: «Cumhuriyet rejimi siyasi bir muessese olmak slf'atIY ..Ia modern demckrasinin yolu ilzerin~de azimle gelismektedir + Ana-

yasannz en ~leTi demokrat anayasalarla mukayese edilebtlir. Ve

baskalarmm [kini] de :~o'kgeride blraklr.7 Q Nitekim Menderes «Bir-

lesmis Milletler anayasasmin l,ab1.:11tiiIe' Tiirk Htikiimetinin girmis

01dugu taahhiitlerin yerine getirilmesi icin hiirriyeti kisitlayan ted..

(69) ibldt, 5.. 81..Bu beraat karart, ,geJ].e aClk bir ~ekildeJ dll~politikanln

icteki yargl organlarma van .ncaya dek yaptig; etkiyr .gosterrne ba·kJ.-mmdan ilginctir. 1947 Ylbn.o .a artik Nazilere ytlklenmek icin neden

kalmarrns ~-buna kat ~ihk Sovyetlerle iliskiler bozulmustur ~Yoksa, '(iSoni n ~

Tahkikat Karar» mn sahte belgelere dayanrnadig.l kabul edildiginde,

eldeki delillerle beraat zor ,g o z 't tkme l{ ,t ed i r . . Bknz, Survey ... J s. 464~65.

(70) A Y I D . Taribi" no, 138 (n18.)115 '1945) j s; .633~



TURK tYE~DE S iYA SA h HA YA T VE SA L; = : SOL A J< MLA R 257

birlerin ortadan .~~21 ld l r l1mas . l gerektigisni ileri surmustiir." BaSIn

da bu havamn destekleyicisitlir:

,(~~* Bir taraftan vatandasm tenkit hakkmi kabul ederek mu..

hali f partiler ku rmalari luzumundarr bahsederken, a te taraftandusiindtlklerimize uy mayan fikre sahip olduklari icin bir I klS;I.ID

vatandaslarm .hapishanede c;t ir i in1eleri"ner menfa 1arda s u r u mele ..rine goz yummak, sCizlerilnizin sarndmiyetine inanmamak de-mektir ... Hiikiimet gih4 du~tinnl~dig.i i~il ' I tevkif edllen hapse ati-

Ian kimsel er mevcu t oldukca I hie kimse ikinci bi r part ikurma y.a

kalkarak kendlsini gi),z,gore gore tehlikeye a tmaz» .12 -

all sirada 7 Haziran 19451

cle H,alk Partisi Meclis Grubuna Bayar, Koraltan, Koprtilu ve Menderes imzalarim tasiyan dortlii bir

takrir verildi, Parti tiiz{igi.il!~iinve bazi kanunlarm degismesiyle de-

mokrasi, ozgiirluk 1te birden fazla p'ar~i isteyen b'll takrir Ciftgiy'i

ITopraklandirma Kanunu'nun .kabuldnun ertesi giil1ii gorti~iildtt.

Belkr de bu kanunun yarattigi havanin da etkisiyle takrir reddedil-

di, Boylece 1945 baharmda veri len vaatler inkar edilmis olmakta-

dir. Fakat halkoyu d·a tak 'ircilerin yanmdadrr. Ozellikle Tan \re 'Va-

tan, bu ideoloji baknmndan birlririne ZIt iki gazete icis] de temelde

cansan nedenlerle muhalefeti kuvvetle desteklemektedir. Menderes

ve Kop,rtilU bu 'ikincisinde actkca yazmca partiden anldtlar. Koral ..

tall bu karari elestirdiginde 0 da anldi, Bayar ise, .Basin Kanunu-

nun 17 . , ve-hiiktimete gazete kapatma yetkisini veren 5 0 1 . , maddelerf-

nin degismesini -istedi, tasartsi reddedilince once 27 ey1ill'de mi let..

vekilligmden, S011ra a a 2 arahkta partiden ·ayrIlln:f$tml"~

~ Nihayet Inonii 1 kasirn 1945 tarihli sovlevinde tek eksikligin,- ,..I e

HaI~ Partisinin karsrsmda bir muhalefet partisi bulunmamasi 0 1 -

dU ·gu I 1U , soyledi." Arkasmdan a ra seeimlerinde parti adaya gostenil-

miyecegi, ikinci secrnenlerin istediklerlni secmekte serbest birakil-

diklari ogrenildi. Arn] her an ikinci bir parti b,ek~enmekted·r~Mu..

halefet 0 denli giiclenmi stir ki, bir zamanlar tabu o]?U1 cumhurbas-karunm part] baskanlrgmdan cekilmesi bile Istenmektedir. Pratik-

te durum bu hale gelince tek partinin' varhg: teorik -olarak bile tar ..

tisma konusu olmaktadir : «Tlirk demokrasisinde tek parti bjr sis-

tern olarak kabul edilmis degildir»," .I

Gerci Biirokrasi bu gidise hosgortir bir tavir taktnmrstir, fakat

ahsmadsgi btl rnuhalefet ve lnzh gidi~ onu korkutmakta ve tepki ...

(71)

.(72)

( 7 3 )

(74.)

Karpat, s, ~2 8 : . ,. ,

Zekeriya Sertel, Tan, 6 Kasun 1945

AYlil Tarfhi, no. 144 Ikasrm 1945'L s. 2 1 F 2 5 .

Esat Tekeli, Ulus , 4 kasim 1 9 , 4 , 5 " i b i d~ ; I 5,. §9 'd : aL1!



2 . 5 8 As. Baskin ORAN

sine sebep olmaktadrr, Hele Tan g" azetesinin rllkardllig~l.ve rnuhalefe-'~ . ~ , ,

ti en sivri·bit sekilde savunan

< ~ G @ ,r ii ~ ,J e r J )c adh dergi,~~'n1gej1eri

i.yi-

ce Iizerine cekmtstir.

•

'G,ol~'u~lerin cikismdan 'S011ra <f.;, I,Tanin gazetesinde Hliseyin

Cahit Yalciri'm «Kalkm Ey Ehli VErta n» .bashg; ile ,h a l1 cl b iz e (Tan

've Vatan'a) karst kiskirtan bir yazisi vardr, Ta ,D gazetesini ve Tan-

etlan komunistlikle sucluyor ve halk; matbaanuzt yikmaya ~,agI-

riyordu, Demek ki bu sabah yapilacak g05t.eri onceden hiikiunet ta-

rafmdan hazrrlanmisn ve Huseyin Cahit'e boyle bir yazr yazmasi

icin emir verilrnisti»," Gercekten H.C~Yalcm'm·bill

yazrsmm'~lkl"

smdan sonra -;:'og.u,nlugun'u talebelerin olusturdugu bir' kalabahk 4

arahk giLtnti Tan matbaasina saldirdi. Basnnevi yakihp yrkildiktan

sonra S ,. Ali'nin «La Turquie» Sill «Yeni Dilnya» ve ({A~C» kitabevi

de ayni akibete ugradiIar. Vatan, hucumua muhalefete degil de srrf

komtinlzme yapildigr gosterilmek. Istendigi i;in Ru·~tulab:ilmi~tir~~'6

Niimayisciler dagilmadan o:nce CHP merkezi onunde toplanarak

«sevg! tezahiiratmda» bulunmuslardir."

Saldrri N~ Sadak ve n .c . Yalcm gibi hiikiimete yakmliklartylatarunan gazeteciler tarafmdan oviilmektedir. Sadak: «Tirrk gene-

liginin heyecanh gosterisine diinya hayran kalmistirs demektedir .7 8

Tan olayrmn vukubulmasmda etkin olan, daha dogrusu i~i ko...

laylastiran bir etken de dis etkendir, 0 srralarda Montreux yiiziin-

den Sovyetl erle Turkiye'nin arasi bozuktur. Tan da Sovyet yanhsi

olarak I tamndigmdan, halki tesvik etmek psk de' zor olmarrustir, 0

siralarda hukumetin haber'i ve izni olmadan gti'steri. yapmanm pels

miimkiin clmadigim dti~~iiniirsek~hareketin tertip olup .olmadigi!{011USUllda bir fikre varmarmz mtimktindiir ..I

Savasm sonlarmda girisilen bu demokraai denemelermin ne-

denlerine gelince ':-

Bunlarm r u ] c i onemli nedeni vardir ::

1) Drs diinya tarafrndan Ttirkiye uzerine yapilrnakta alan 'bas..

kilar ~ Burada Qzellil(le Amerika tarafrndan kendi duzenine uy,gun

~=-==~--"""I

Zekeriya Sertel, Hanrladrklarrm (~,90~1950'), Istanbul, Yaylacik mat-

baasr, 19681s..268. Yalcm'in 0yazisi Ile 19'69yrlmm ~xK, a1111 Pazarxmm

sabahi Bugiin gazetesinde M. ~~LEygi"nin yazd ' l ,g l yazi arasmdakl pa~

ralellik ilgi ~jel{icidir~'Karpat, s, 134..Arm "larlhij' D,O. 145 (arahk 1945.), s, 3Ak,am'1 7 aralik 19'45 'W e Tan ln 8 aralrk 1 -9 45~ Ibld., .5.. 1.29ve 130 'dan

(75)

(7-i 1 , ' ) '" I lJ l , : :

(77)

( 7 8 )



TtJR 'K lY E'D E S ·tY A SA L H,AYAT VB SAG-SO' . , AK IMLAR 259

bir duzen uygulatmak i~il1yapilan eabalari saymahytz, Bundan

sonradir k 1 savastan S011ra A , B " D ' yardarm baslarmstir, .Ayrica SSCBnin istekleri arasmda «daha demokratik bir hiikiimet. kurma ta-..Iebi de vardir, Nitekim 1946 secimlerinden sonra Saracoglunun is ..

tifa etmesi sadece hastahk nedeniyle olmasa gerektir, Sovyetlerin,

I « daha demokratik» sozil ile solcu unsurlarin da sesinin duyulmasi-

nl istedigi aciktir. Yalmz .Sovyetler hukirmeti dtlsiirmeye cahsmak

icin yanhs zaman secmislerdir. Saracoglunun bilrokrat 'hukumettdii ". ~ I d I bi hiikii .~ I !J"usunce yer ne en. sonuru a nasn tnr 'U, rumetin gerecegi, 0 zama-

mn 811"11£ yapismm a1m19 old ugu d urum incelendigi taktirde ko ,1ay -

ca anlasila bilecektir.

2) Yukarrda s5zti edilen dis baski, aslmda Tiirkiyenin simf

ditzeyinden dogan bu '90,k partililik egi 'imine ortaya cikmak icin

ancak vesile olmustur, Bir kivilcrm cikartmtsur ..Yoksa demokrasi

denemelerinin girisilmesinde -esas neden, kaynayan Sl111f yaprsinm

zorlamasidir, Cumhuriyetin kurulusundan beri icin icin gticlenmek-

te alan Toprak Agalan arnk Ticaret Burjuvazisine donusmusler.

krsmen bu ili$l(i i~birliginel doniismiis ve bunlar .savas yrllarirun ya -

ratngr ve kendilerinin de ihtikar Ile korukledigi zorluklardan dayararlanarak halki kendi taraflarma almayi basarrn slardir. Artik~ ~ ~

ekonomik iktidar, siyasal iktidara el koyma sancrsi icindedir. Yal-

rnz 7 Ocak 1946'da dG,gan bebegin «boynuzlarm gosterebilmesi»

i9 i11, Burokrat diisuncenin en kati kanadrm ternsil eden Recep P e -

ker ve arkadaslarrmn direnmesi yuzunden 1950 . ' ye kadar beklemek

gerekecektir t

A - Sol Abm

IV - txrxct n { lNY ,A SA VA S IND !A TURKlYE 'DE SA G VB , S : O l L

AKI ,MLAR

Bu devrede Turkiyedeki sol akmn incelerken g6zontin,de tutul ..

mast gereken bir-iki husus vardir ..Bunlardan birincisi, butun siya-

sal Iaaliyetin, bu -arada s01 akimm da 1925 tarihinde cikarilan Tak-

rir ..j Siikun kanunuyla durduruldugu, daha dogrusu yeraltina itil-

digidir, Ikinci olarak, btl yedi Y ' l I J . J k devrede incelenecek alan 80~

akimi kendi OZ kosullari icinde dustinrnek gerekecektir, Birseyin

degerlendirilmesi sirasmda sik srk dit~tiIen bir hataya, ele alman

fikir veya olayt su anda icmde bulundugumuz kosul ve duzeye gore

degerlendirrne egilirnine kendimizi kaptirmamak lazimdrr. Ucuncu-

sil, burada dogal olarak zaten faaliyetini 1936'da durdurmus alan



2 6 0

veraltma 1 "til ~ " ' n i i l ' C' s ( ; \ ! ' I a'kimda n ~fl/~ D d ~ 1 · 1 1 l T I 1 · ' y . 6 c , p . k · · va .C"~'1'kosull Ci·1{"' icin.~ ,. : 1- !~" L~~Jj j . · iW · ' · < V , . ' : . " JnlJ.', .. <;i ~~ w-' , " JL~ r···.~·.6 . ' : ' J ' J" > 1 ~~_ .. :" ~ ~ .. ., I "~ ~ ! I~ -

de cahsmakta olan akima da ornekler v~rilerek genel niteligi hak-kmda bir fikir edinilmesi amaci gudiilecektir.

Giicleri hakkinda bir fikir edinmek iGin sol ve s,ag akirm -kaba- .

ca karsrlasnrdigirmzda, bu devrede birincisinln ikincisi kadar gti~,.

~·tiolmadigr, r;,ok daha hafi f Italdlg) gfJztimii2Lecarpar. BUITun nede-ni, zaten Ttirkiyenin kosullarma kendini uyduramamis .olan sol

akmnn 1925 den sonra kavrulmus olmasr, ;sag akmun ise, dtinya ..If : ." -

nm o giinkti kosullarma uvgun olarak ala.bildigine, gelisecek ortami

, uluslararasi dururn dolayistyla buluvermis olmasrdir. .Ayrica 8,0'1

akim, karsrti alan sag ,,'k,~m Igib} TUrkiiigtt goklere cikaran slogan-

Iarr islemedigi ve Ttirkiyenin kosullar icinde olgnnlasamamas oldu ..u ,. i, h S 'R' il~~ I ," 1 1 l " 1 1 " .bt ,..~1...gu rein .nemen Sovyet cusya ie ozce 9 ' s a · y l .mis ve ozeln \;.e ,-U'l~L~e

ile i~i~J,;~ilerinkij"tiiler~tigi zamanlar, ornegin l~ mart .1945 notasm-

dan sonra oldugu gibi, simsekleri Uzerine .cekmistir; ki daha 'gok

1946 ve sonrasma r~s tmar " ,

Ikinci Dii devresindesol k}" r kinci Diinya Savasi ,',.evresinde sol akrm ik ir;evreden gelisrnel J_

tedir : istanbul ve A l1K,a rH cevreleri, '

. '

,

1 - 1 5anbul cevresi basltca, Sertellerln t ; l J r a r a ] g l ~<~Tan» gazetesi

etrafmda toplanan solculardan olusmaktadir. Gazete savasm bas . . .

larinda diger giinliik g:azetelerden pelt farkh degi~dir~Yonetici kacl-

rO'YU'1 cumhurbaskamm ovme teamdlime aykiri hareket ..etmernekte,h If' kl " '1 "" b i 'f ',.,' d D ' ~ ., ik ku ,a eret yapmas a t Jl.'gl$i btnunmamalstadrr, "1~, poutrka konusun-

d ' '" b . d b _". I ....Ii Ui,t . " b"a' ise Tan, savasin taasm , > an ' - } 3 n : i Sovyet er Bir IG;.i ne .s.emTlati,es~

lemekte, bunu verdigi hah,erle:rle ve basyazilarryla beli.~tmekted.irj.

Basyazarr ve sahibinin de sonradan y'azdlgl gibi, ~(~"'[ran] sa\f~~

boyunca Sovyetler Birligine karst yapilmis olan ko,tii propaganda-yl silmeye, biiyiik komsumuz Soyetlere karst sevgi yaratmaya :~a..Iisiyordu»." Savas ilerleyip i d e S13 . : gc l akim gelismeye baslaymca ve," ~1 '1 I 1 9 " " 4 3 ' ' 1 d T ~J]' '""" ," f ..t 1" " 1 " '!04 'ozernx e ~ , l . < yrhn .a n sonra ' an' na ann-tasis 1lrK'Cl 19;Lye,ren rna ...

. I

kalelerin eiktignn g()'riiyoru~ ~,

({.,',.Me~1"uti,yet devrindeki eel:'eyanla bjuglinkiinU mukayese I

edersek, pek az farklarla a N 1 n ] . mans arayt gO'Dlriil,", K a Y 2 1 B , r Al-

mauyasi Ylkllml~ yerine fa§is~ bir \ 1 \Lman . y a lkiidar mevkiiuege9 ,mj~ . jH l ; r " Ik~~,i 'qe lrk~ldJr~ tkisi de emperyalisttir. iI{isindf l) degayesi b iryiik cermen Impara torlug.1iL kurmaktir li lItil1.-oisinin pi,..

rinciden farkr, A lm a n milletinln tisti\n 'bit Irk olc1ugtt. i~in butiin



..

d ; iger Irk-Ian 'bir krta birligi i,~in,de birlestirrnek ve di i l 'oyay .a ha..

I·d ,rn·olm ak Iddias mda o lm a sid rr.. '. TUrliiyeolll ernperyalist emel ..

I , leri o l n l aO lg ) halde bir' l r l}Q, lhk davasiyla Karakurumdaki analari-d+· ,,' 'I ,.~ b d ') 80mrza l~ ona~araSIl'.ta n,e rnunasebet van~_n:,,» -

~a~ete~e arasira Ankara cevresinden d , , € : yazilar yazrlmakta,

bunlarda da «sosyalizmsle il'gili pek birsey bulunmarnaktadrr. He-

I I r k TIl ~AiI) d 1 ! d '. 1 d ;. , I ' :. e ; r "91 ve, ; urancuarm, , , :1 '~~ cexi :,a va art srrasmca Tan anti ra..

~jst propagandasim yogunlastirrms, ernegin 21-29 mayis 1 9 4 4 ta-

ri,hleri a_ ' r a s Jnda ({Ken~di'Ag, lZlar ln ,oan t~yUz]eri}) diye sagcilarm ken-

di aralarmdaki cekisnreleri y , " , : 2 i ; , Y - " - , rmlamistrr."t, , 8 ,

-1 ' 9 L 2 - 5 Paktrmn yenilenmiyecegin in , bildirilmesi iizerine ],$ M a r t

1945' den itibarer; Tiir-kiy.ej'nin Sovyetler Birligi ile arasi sogumaya

basladiktan sonra her ne kadar' resmi aglzIar ve basin bu durumun.. ~ ~ _ ;L ..... .. .. . . r l

l n n d 1 " . . . . ' ~ 1 "1.. : , ' 1 - I b v i d d i . k]1{1 cost uuce arasin taxi Illl r l~'M.eri oozmayacagnn 1':"ua etmel te

birbirleriyle yaris hal inde .iseler de, U2~ siiren yanlizhgm verdigi

k '1 ~ 1 T t ..~ srivat .. t 'I d h 1 -~ , ,,+ ' b ~ . . 1',u~tuy'a,}_ 3]1. gazetesirnn nesrryanna gittncce '.'ana {otu,lr gozie

balnlmaya ha~1~nl~1.1~bulunmaktadir. Fak ,a . t bunda aS11 etken, Tan~ , i ' ~ 'U bi .~ d 1~·1 I V 'i J b l~k cO-gazetesmm, sagcr mr gun,' 'e i\:gazete 0 an Vatan 1 .e rur Ite" yem

do , ga l l muhalefetin ell sivri .savunucusu olmasrdrr, Bu yiizden .res-ro i Qevreleri j ,e ve ba sm d a k riya.met]er Itop,ma]cta.dlr. O rn ,eg in ~N';; S a -

d , l ' '1 \ T " ' _ ' , C ' ' - ' ' B ~ - , . . ._ J '_ , ~ t tar? d ~ .. ....-1 1 t .81 B ' - , b e l ' - s " ". a.\: ~ . « , a .n ' - . , a Y o 3 l 1LnaS~j( u ar '. :)} '~!lye sorm'31{ al - ·a,~a. call ,:3;-,

racoglu, Hkirlermic' ayrt oldug.llnu sandiklarr' 'Tan ve Vatan'm nasil

1 d insanl d kl l 1 - d i kt d~'.U.p, a__yul msaniart SaVl J , I } · ux arma axi errnrememe ctec ir..

1 + 9 '4 5 - ' 1 d · . . . . . T · ~ ~ . . 1 'I k , . . ' . l i k 1 1"....'_,son arma t ogru an a "yene-ti en komtirusttn . suciama a-

ri 0 denli. yogunla~m.r9tlr ki, l ; ' ,C .Sertel «Okuyucularunla A~ l k bir

K011U$,U1,a"J}'diyerekten hir aeiklama yapmak zorunda kalrmstir, Bu

. . . 1 ] ' ~ : .a - I " ' _ ~ d ~ ' ' S " e : - - t ' e -I " T ' an'm M -P'lie' k o v a m -";< """, c i i t:~'. ,. -

I ' ' a d Y T ' " - ,_" ~gl {am~. ax- =~a ';I' - -~ , . 1 .' u;:)jl\,'U\\ I · . . n sozr ULlU 0' ma,= .1glDI", an , -'In ist!etdiginl:n bit fl1,~gili~S,&'CB~urkiye Ittifaki ,oldug~unu belirtmek-

- - . '"

tedir. «Tan'in ,ne~f'iya~l ~ey ' d , a nd , ad J r . B,.a~mt.~arriri de 3.5 . s eneden -

beri D IU rnemlekerte filcirlerini hep acik yazilarla nesretmistir. Bu

nesriyat icinde bdzim komtinisr oldugumuzu Isbat eden tek sanrQ~i ..te 'eb i l e c e k kimse " i i i 1 ' 8 " - ' } " · · c _ ; · a · · · ·ste onla 'i"'l 1 i : : l~ 'F7, : ,Qe"-"" d a x e t . di 'I . -,bO:Srer-e,_IJl.'-: (1, .:.. \,~~~"~~f .'. '. _il· \!,~LlI.rye ~_ve elYQt'llZ}.>..

I _ -

Sertel a~lklamala,rl11da, Ttirkiye'de komiinizm icin gerek nesnel, ge-

rekse oznel kosullarm bulunmadigim soy ie .d~Jcten sonra gazetenin

amacmi §oyle belirtmektedir : «Bis davamm acik koyrnusuzdur :Bizim bu memlekette tahakkukunu gonn :e 'k istedigimiz ve ozlernt-

ni Ce.kt i .g i .miz sey sadece ve sadece demokrasi, 'v e garph man a sm -

_ da dernekrasidir. Yani Rooseveltin do, r t hiirriyetle if ade" e1tlgi de-

(80) Tan, ,3 'temmuz 1 9 ' 4 3 .

{ 81 ) Ak,lm'J 2 {; i 'kim 1~45~Ayib;~aribt,f.1 no , 143, (ekim ~94S)J s, 31l~



2 6 2't II.. I".,. -"1

.A:s,Baskin ORAN

I

mokrasidir»." Bu sozlerin icten olusu akla yakmdir, zira resmen

sansur olmadigi halde, durmadan altisar ay uzatilan bir siki yone- :tim altmda bulunan ve gazete kapatman n htikiimetin normal yet...

kileri arasmda bulundugu bir' Ttirkiye' d e ~ 'her ne turde olursa all..

SUI1, bir fikri yaymak isteyen bir kisinin ilk once kendisine btl ola~nagi saghyacak bir ortarm, bir burjuva demokrasisi ortami yarat-maya cahsmasi normald r. ~

I

Tan'm bu cabalarmmbir yarar olmarms olacak kit «Gorusler»dergisinin cikismdan sonra ve Bayar'm CHP"den istifasinm ertesi

giintl, 4 Arahk 1945'de matbaa hiikiimet ta afmdan kisk rnlan, enazmdan hosgordlen -bit kaiabalik tarafmdan tahrlp edildi. Makina ..lar krrtldi. Bu olaydan sonra 'TaI\ bir daha crkamamisnr.

2 A 1 , c · · . . Y DU~ .·nJc.ara .~ .eV f.eS t~ " .. urt vs··· .u.nya

5 0 1 . Ideoloji ve bilirn acismdan 1939-45 arasinda Tiirkiye'de so]

akimm Ankara'da gelisen kolu cok daha 5;ne~lidir .. t ;og{tnlugu.nu

Amerika'da sosyoloji okumus ve ddniislerinde Dil ve Tarih Cograf-

ya Fakitltesine docent olarak atannns gene bilim ad amlarmm ..olus-

tu ' "dugu bir gurup, <{Yurtve Dunya» adh once ayhk, sonralarr 15gUnliik ufak bir dergi cikarmaya baslam slardir. Ocak 1941'de 91k ..

maya baslayan derginin sahibi ve nesriyat mudiirti' onceleri D~Be-hice Beran olup, Kasim 1944'den sonra Adnan Cerngil Nesriyat Mti-

dtirliiguJ. P~N.Boratav da imtiyaz sahipligini alnnslardir.

Yurt ve Dimya'nm sayfalarinda, gene "de Istanbul ~e"res.inill

yaymlarmdan daha kuvvetli yazilara rastlanmakla birlikte, .btl b o " " .

Ii lIDun basmda da .soylendigi gibi, bugiin anladigamiz olctide ve ni..

telikte bir sosyalizm bulamamaktayrz. Hatta dergide cikan tii:rIiiyazilarda, Marx ve Engels gibi bilimsel .sosyalizmin kurucularnnnadi bile bir kez OlSU11 gecmemektedir, Yaprlan § ,e y , I rkC ; tl lg r n . j kapi-

talizmin, kapitalistlerin elestirisidir. Orne.gin Dr. Mediha Berkes'inAralik .9,43 sayrsmda ~lkan. ve lrl(~ll!gl yeren « Irk ve Medeniyet»

adh yazisr, Adnan Cemgil'in 1 Ma 't 1944 sayismdaki «'Koyu Milli-

yeteilik Nedir?» adh makalesi, Muzaffer Serif'in «Fikir Hayatnmz-

da Geri Temayuler» adli In.akalesi,_Niyazi Berkes'in «Modern Eke-nominin Tezatlart» adh kapitalizmi yeren bir yazrsi, N~ Erken'in

«Bir 'Milyarderin Oliirnil» bashkh ve 1929'bunahmmda biiyiik gilrtil~tiiyle iflas eden unlil Amerikah bankaci Morgan'r ele alarak kapita-

Iizmi el·e~tiren. yazilari btl turdendir, Dergide sagcilar arasi cekis-

meler, teknik, sosyoloji, mtizik, sanat, biyoloji gibi cok ~e~itli ko-

(82) Tan, 10~12ekim 1945t.



TQ RKIYE 'DE : S IVA .S A L HA Y A T ve SAC , . · S ·OL AI(IMLAR 263

nularda yazilar cikmaktadrr. Makinelesmeye o n em verilrnektedir.

K,6y ve sehir hakkinda yazilar cikmakta, ka y davasmm bir sehirles-rne davasi oldugu soylenmekte ve Yakup Kadri'nin «Yaban»r ele

ahnmaktadir. «Koy» o zamanlar cok ilgin~ ve karanhk bir kavram-

d r~ Genellikle bir ideal, bir cermet olarak diisiiniilur. Fakat Yakup

Kadri: «¥ab ,a l l )} .1 Ile ' buna taban t ab ana ZIt b fir im a] yaratrms bu-

Iunmaktadrr ~ Yazida buniarm arasi bulunmaya, gercek bir koy

imajt verihneye calrsilmaktadir. Koyltlntin zaruret icinde oldugu-

nu soylemenin komunistlik sayildigi ve k6yUn pasto-ral hir roman-

tizm icinde di i .~Lini i l€ l t ig l i . 0 ·giir ikii toplumda buttin bunlarm epey

ileri bir sol diisiince sayilmasi gerekir, Niyazi Berk,es~in Subat 1941tarihli 2. sayiya yazdigi «Bergson'un Sosyal Fikirleri» gibi sagci

ditsiincey! pur felsefe acismdan .elestiren yazilardan, H. Avni ~a11~

da'mn «Hangi Koyli] Zenginlesiyor» diye diizene ve toprak .agala~

rma rakamlar vererek catan yazilarmdan Beethoven v'e Yunus Em",

re ozel sayrlarma kadar cok degisik tiirde yazrlari kapsayan 'Yurt

ve Diinya'nm plant sudur :

1) Olaylar ve yorumlari : Anti-fasist ve anti spritualist bir

acidan kent, yurt ve dimya olaylari ele almmaktadir.

2) Sosyolojinin cok agli" bastigr bilimsel yazrlar, Btl k ,81m.

derginin ikeletini olusturur 4

.3 ) Sanat bbltimtr. Burada ayl{tiler~ dergi ozetleri, siirler vb ..

yer almaktadir ~

Dergide en sik goriilen imzalar Behice Beran, Niyazi ve Medi -

ha Berkes) Adnan Cemgll, Pertev Naili Boratav, Hiiseyin Av n i ~"an~

da ve Murvaffak Seref'tlr,3

Bugiiniin atrnosferi ve anlayisi icinde cok silik bir sol y a ym

alan Yurt ve Diinya, devrinin en onemli solen dergisidir, Zamanm

baski yasalari, fasist atmosferi ve Ttirkiye'de solcularm daha once'U d kl b k I .... ~~ ... I d U d ' b k d b I O I "'I" b,.gra l' arr jras .}ar gozonune a mmgmuav nu kaoart m e 1-en If

sosyalizm sayrlabilir. Nitekim 1946'"dal<:i iinlU Dil ve Tarih Cografya

Fakiiltesi olaylarmdan SOD J ra d e rg in in bdyiik CO:gUl ll ug .u -C ig re tim

tiyesi olan yazarlart Fakulteden anlacaklar, diinyanm dortbir tara-

f d'-i 1 kl I ·~ " " ' I '

;0

d 1 I' * . . d . ik blna naguacaxrar, , cursu ertnden ati armyan ar IC1ne pratik Ja ir; gOz l im y 0 1 1 . U ' b IU]U11~cak , kiirstlleri lagv,edilecektir.

,

B -- S a ,g Alum

Yukarida inceledigimiz Sol Aknmn akslne, 1939..1945 devresin ..

de S a . g Ak l ID cok gii91iidiir~, 1 0 gtlnler gOzOn i i n e getiri Idig,in de' bu du ..



\ t

·264

•

rurnun hie de sasirtrcr olrnadrgi ortaya crkar. Burada gene dl~ du...

rum ve politikanm ic politika ve akimlara y·apt1.gJ cok y o · g l t l n biretki s,oz konusudur. Olaganiistu bir durU111 vardir, Diinya Savasi .,

ortahgi sarnnstrr, savasm btl ilk: ytllarmda adeta sadece 'Nazi Al-

manyasimn S ' O Z U gecmektedir, Ahnanya, l~fll{lericok eskiye men nir

dil~tinc.e clan sagel diisfiniisiin en uc noktasrm olusturan irkcihgi

kendine resmi doktrin Se-'~111i~:bi Iilke olup dimyamn onemli birI bu : ld k -il k d i re k" d b d Id 'k di ~srmm ou yo . a et ueme .ate,tr, . ur iye ".e u aa ga an - en ...lUI

kurtarabilmis ~e.gil~ir~ Ustelil{ bu etkilenme yalniz , do l ay l yoldan

olmamakta, stratejik .mevki sahibi bu. ulkeyi politikasina egilimli.

bir duruma getirmeyi onemli goren A lm a n yoneticileri Tiirkiye f'~in-

deki sage! akimi, gizli Alman belgelerinin de kanrtladigi gibi bol

para dokerek beslemektedir. Q 'r.n eg -in ~ . Arahk 1942 tarihinde Rib-b .r _ P ;to b ~. "_""~.. ~ I' d 1 "errtrop .' apen e,. ou sonucunun Ist~gI uzerme ve «rnan ""urum arib k olan Tti ki 'd ki d . ll d k · · k ... b.' m ilOZlJ~{0 a n "llT".lye·.e .}:, os t arumzrdeste ':.em ei I~ ln >} ·e;; mryon

,altin mar It yolladigrm bildirmekte ve btl p!ara 'yl «en genis bir sekil-

de» harcamasirn ve bu harcamayi sonra kendisine raper etrnesiniistemek ted~r ~ ,83. . "

B ~. l.....'l..,,! I ~ d . 1 ~ , b :" 1 d v ....'1 'ugun arua rgn rnz 311am aa ._ _m okra srm n ururunma 1 8 1 1 ,U ke-

deki en ufak hareketin hiikiimet denetiminde oldugu savas Ttirki ..

yesinde asm bir akim nasil gelisebilmis ve giiclenebilmistir? Dev ..

rin ell yetkili yoneticilerinin sarfettikleri bazi sozler hatirlanacak

olursa, bu sorun da aydmlanrms olur, Ozellikle Saracoglu'nun air..

takim demecleri sagcilart iyice cesaretlendirmistir. Btl -sozlerin ina..

'nan bir agizdan ~lkIP ' crkrnadigi hir yana, ki Saracoglu'nun Tti,rk ..

~iillik yanmm diger yoneticilerden ileri oldugu anlasilmaktadir.

Burokrasi savasa girrnernek .icin Almanlarr kuskulandmnadan ta ..rafsiz kalmanm YOlUI1Ll bulmustur, A l 1 T I 3 n Drsisleri Bakanhgim oyle ...dare ,.. 1" N ~] b ~ 1 1 0; dezost .d'""'". ..b " 'S tl ~icare etmisttr ui, ,.._zuerv ueigeierm ae goster igi gim, sovye erm

. " .

yenilmesinden sonra Turklerin Tlirltis:t8;nda <{T·Urk.a~Mog·ol»dev-. .

Ietler kurrnak istediklerine inanmislar, boylece Tttrklere bir nevi

rtisvet Vel 'TI1i ;? olmanm rah·.atllgl icinde, bu eepheden emin olarakI savasa devarn etmislerdir, Boylece," Miittefiklere silah yolclugul luI b h d T '" ki N- '1 .,d b·....lIt . A1' D ' 4 ' I I •J>aia n e e~ e n --urkiye. _a .z l err .•e aye oya a n l $ - "Jr.. . rman Drsisterr

Bakanlrgt bu Turk-Mogoi devletd ytl~tind,en, burada kendi Idaresini- kurmak isteyen Alman Isgal Edllen Bo!geler Bakanhgiyla arilasmaz ..

Irga bi e diismiistur' .. Nihayet, 'gene Sovyetlerin' yaynnlarms olduk-

Ian bir belgeden a J11a~11d . l g l gibi, Ribbentrop. sonunda bu oyundanbikrms ve Pape a'e 12 eyliil 1942 tarihli telgrafmda Tiir k :Hiikiimetf

(83) Documents Secrets ...11 .3~114~

s, 1t5;ii{inci Diinya S.f(1{'a~m Giz'H Belgeieri" s,

. .



,,

~" »;TURK1YE'DE s' tY,A"S:4L HAyAt ·VE SAG ..SOL A K I M .L A i& ,

. .

yetJ{ililerinIn bir daha Ti i rk~M'Qg,o l halklarrrun sQ~tinu etmeleri ha- ,

Iinde cok soguk davranmasmi yazrtusnr. (&1g ) Fakat kazamlan za..man yeterlidir ve Naziler Stalingrad onune gelip durmuslardir, .

Tfirkiye'de sag' aktm, rrkci ve Turanei 'blr ~ekilde gelismistir.

Dalla yakmdan incelenirken de g.ofuleceii iizere, Irk yani kan esa-

51 iistun tutulmakta ve dis ulkelerdeki, ozellikle Rusya'daki Ttirk-

lerle bi:rlt}"~hl,ek liayaJi gudUlmektedir~ T·tit: l{iye~'de sag aktmm I j9 41

yrhna dek pek ortada gD~ z 'U ,k ,m ez ;~e o9 ' 42 V T O e 1943 yillarmda birden ..bire yogunlasmasi 'trte n ~ - 1-rs lararasi d '""'. .'. 0·'...... eti ild i .....J " " -+1 :-,~ I.; asi, b~"~ 'Ll 'U' a..> " ' _ a - j [ I. urum g~oz.nune genrnc rgrn-

de kolayca anlasilabiiir. Tiirkiye, btlytiI{ komsusu Sovyet Rusyayitedirgin- etmekten t; ,ekin,digi j~inonceleri bu konuda titiz davran-

h11~1- sa:g akirnlara ancak Sovyet tehlikesi kalktrktan sonra, yani

1914'dek'i Rusya seferinden sonra iziri vermistir, Alman -teblikesi,,- t '

kalkip da Ttirk~ye rahatlaymea, Htil~iimetin bu konuda nasil bit ta-VIr takmdigim gqre-cegiz. .

, Dana yakmdan Inceledigtmiade, Tiirk sag akmrmm, fasist uy..

gularnaya uygun olarak .kisjlerin arkasmdan g-eli~tigini ve olgun-

lastigi yillarda bashca iki kolda Ilerledigini goruyoruz: N. Atsiz veR.a,~Turkkan bill ikilemenin basini cekenlerdir.

AsI ID ,da 0 devirlerde Ttirkiyede irkoi ve Turanci akrm sadece

bu kisilerin arkasmda t gitmi~ deglldir. Ornegin Riza Nur Ttirkcii-

..letih. babasi sayilmakta 116 bir Baskirt alan Zeki Ve]idi en cok hur-

t ... ' 1 ~'b da -1 k te " ,] 1 , · . F 'aka t b' - ~n f"'!eleme 1 : "' i . .11 kap s·anff goren erlna~111: _a ge me creonr. a ~ ... u ll. , ~c . · ,JtJ.X'_.tJ.' .... t.., .. .zt=

d Ig1 ' . , donemde Riza NUl"" ' I~Imili?t~r. Zeki Velidt'ye gelince. 1890 Y1IIO. -

da Basknxliatan 1

cia 'do,gan Ze!~i Velidi, Sovyetlertn basarisi Iizerine

1917 Yll111da Ttirk. iye-ye gelmis ve Turk. Tarihi p,rmesa,rli1giine atan-

rmstir., Mucadelesine burada da devam etmek icin harekete gecmis,

fakat h.a're1(et~eri 'stipheli gOrfrldilgtirt,d"en ~93'2 yrlmda. ulkeden '§;l"

. karilmisnr. K.end, isd. 193,8 yilmda tekrar donrnlis, ktirstistinun bas i -

,Ha, tekrar ·g6tirilm,i~tir~84 Sav as p~tlaYlp da Almany'a~n'~nRusyaya

saldirmasi ilzernre, Almanya ile bi,rle~ip derhal Rusyaya taarruza

gegmedjgi ve TUrk bir l ig i11in kurulmasma hizmet edecek rarihi fir..

san kacrrdig; i<; , in, r 941 temmuzunda hU lttim ,et a ley hin e gizli bir

dernek kurdu, Tiirkistan bayragi, Tlirk ba"yra, i l1 Kuran 'Vie tabanca.',. in '.- ed il e rek zirilen 0 1 ' " " ' i I ! " l l l i d e rnezin a -maclarirn I n 'A ' 4 ~ d , ;O k ' ~z ,e . r l~ , ·;e yemJn ',_l ~I\ •.", r: ;01' 1 "·.le i~ ll.IL '. I _ I. , '~ " ',: I i!.~, ,~' ~ u _",~. . ~ ..L

U,nlti, Irk.illllc ve Turancihk davasinm sanrk ve tamk ifadelerine da-

yanan iinIti ve cok onemli bir belge olan (S·eD Tahkikat kararr-nda

buluyoruz !. I

(83a) Ibid~; s. 108.(84) SoonTdtkikat· Karan , s, 2'9(~

. i1,



A s" Baskin ORAN

1) Ttirkiye Rusya'dan gekin 'd i8J] icin faaliyete izin vermeyecek ..tir ~Onun icin gizli cali silacakt lr'! '

2) Hiikiimet tarihin b·uyu]{ firsatlarim kacmyor, Alman zafe-

ri miispet bir sekil ahnca, hlikiimet ele gecirilecek,

3) Tesekkule daima eleman toplanacak.

4) ' .' :. . Z l ' -- 1 d - I '~ Ilk I"'eQi Ve .l .- i Togan, esirleri o-r;gtit emek icin ,A ,manyaya gi-

. .

GortildtigU gibi Orta Asya' da iktidar umudunu 19·17'de yitiren

,Zeki Velidf, sansim hir de 1941 Tjirkiye sind e' denemektedrr, Kendi ..9 ,1 f a a liy etin i R,.O~ Turkkan ve N. AtS1Z, gruplariyla Iliskide o lara 1<: .,

sage! akirnlarm durduruldugu 1 '944 yihna kadar' sltrdurmiisttir. Fa ...

kat TtirkJlye~'dekj sag akrm derli topluluk aeismden basltca yukan-Ida. adi gecen Iki liderin arkasmdan gitmistir,

I

1) Nihal Ats iZ

Son Tahkikat Kararmda kendisinden «Menfi ruhlus diye soz -

edilen Nihal Atsiz ]9[05 yihnda Istanbul'da dogdu, Kararda belirtil-digi iizere : Atslz~In babasi Mehmet Nail isimlt bir zat, dedesi Hii-

seyin Efendi, dedesinin babasi da bir donnie olan Cift<;.ioglLl ,Ahmet'-

I tir ,« Esasen kendi tarifine gore Turk diye ~(U~atm Ttirk oldugunu is..

pat edenlerdir» demesinin sebep ve Irikmeti ti~tincti batim olan

'Cift~iogll1 Ahmerten biraz yukarr 91k. ln-ca rrkirnn karisacagmdan ..dlI'}>~a6 Atsiz, askeri 'I'ibbiye'nin 3 . , smrfmdan resmi kayrtlara gore

«serkeslikten dolayi», vasiyetnamesindeki kendi ifadesine gore

<~:g.ayriTtirklerin birlesik harel<:etlerin,den, mektup mudurtmun

ArB '

navut, simf subaymm Cerkes ohnasmdan» kovuldu, Birkac yere gl.. ,

.rip '~1knk tan sonra Dartrlfununun Ttir:kiy at ~11ti.tlisiincie a :sistalloldu, En arada % AtSlZ, Mecmua» admda bir dergi < ; 'mkarmaya bash-yan Atsia once, Malatya'ya, sonra da Edime'ye atandr, Dergisi ka -patildi Hiikiimetin gazabmi iizerine cekmisti. Bu kez de Orhun'u ,

cikardrysa dahem g,orevinden hem de dergisinden oldu, Sonra De.., • <

niz CSedilcliOkuluna, en son olarak da Bogaziei Iisesi edebiyat og~retmenl · rg jne, girdi,

N i 1 1 H l AtS1Z, btl devrede doruguna ulasan sa .S; akrmm en , onemli

kisisi olup, akrmm yayilmasmda ~ok emegi gecmis bir sahtstir, Da-

va sirasmda ele gecen ve karisma hitaben yazd lg ' l el ~~ZISI vasiyet-

-(85) tbid~I's, 3l,,32~

( 86 ) ibid i\l 84 ' 34'.t

, ,



trUR.I(tYE~DE S iYASAL rlAYAt 'V]~.SAC - SOL, AK IMLAR , 2 6 7 '

namesinin 2. sayfasmdaki {(Pek i :yi biliyorsun ki cumhuriyet rejimi

i~i11en ufak rahatnm bile feda etmem. Okullarda oglumuza yapila ..cak cumhuriyet propagandasnrm.) biitiin Y varhgm ile onlemelisin.

Oglum'uz nerede ve ne sekilde olursa olsi n cumhuriyetin pespaye ...

lilt demek oldugunu ogre11m,el id i r .~ · t ve gene kardesi Necdet San-car' a hi taben y ' azd l g l 1941 tarihli mektuptaki «Htikumetteki gev-

sekl ik veya rniskinligin derecesinl anlamak kabil degil, ,akikat

, sudur, Bizim memlekette tam bir suursuzluk var. Karadenizde ,ge..

milerimizi batirmaya ·ba~ladl1ar. Bizim sapsallar hala yurtta sulh,

cihanda sulh deyip rniskin miskin oturuyorlar sj" gibi ifadeleri yi i -

zunden Son Tahkikat Kararinda kendisine btiytik yer ayrilan ve hu-. edilen A~tSlZ'J. ~'y-rn bel' e ., zore bu bakimdat ide ~.U'renC1

4

C ' 1 ~um,' ':. ... '.: An,~,'g.::ye ,b"': .... ,···, ~ rc n sacece og.,',',~

Alparslan Tiirkes gecebilmis gorulmektedir : «'. ~.Tiirkes 937~938 se-

nesinde Nihal A,ds lZ"111pences i ne dti~mti~ ve siyasi faaliyetten ta-

mamen uzak askeri camianm temiz havasmi bulandirmaya yelten ...

mistir. AtS1.Z1\ gdlgede birakacak derecede rrkci .. turanci vemenfi ..

dir»,"

Irkci ve Turancilarm 1944

j

deki tilllil davalari siras nda basmdayayirnlanan Son 'I'ahkikat Karari adh cok onemli belgede 0 devre-

nin s;ag akimlara konusunda hi ! lgi verilmekte ve {(S11g1u» diye bah-

settigi samklarm kendi ifadelerini de. kapsamaktadir, Buna gore,

AtSlZ fikirlerini kendi Ifadesiyle soy le ozetlemektedir :

«Irkcilik, Turk irkmin Turkiyede hakirn olmasidrr, Turk, ti~:

batm Turk soyundan geldigini is-pat edene derler, Cerkez, Al'I a-

vut, Bosnak, Arap vesair ... irkla karismis olanlar Tiirk degildir-ler,. Tlirk olrnayanlar derhal Turkiye'den atrlmah ve .irkryla ala-

kalt memleketlerine gonderilmelidir. aricte gidecek veri olmi-yan Cerkezlerln aileleri dagrtilarak memleketin her tarafmda

rntrteferrik htzmetlerde kuflamlmahdrr. Devlet dairesinde ve 'Or.du subaylarmd a bir tek karis 1k irktan kahn amah, hepsi ayril ~mahdrr.s

AtSlZ, oglu,na y , azd l g l vasiyetnamerrin 3 " sayfasmda ftkirlerlni

~oyle gelistirmektedir ':

«Millet .demek kan demektir, Onun i~:ln TUrk irkmdan gel...t miyen insanlari T Ur k tam rna 1 TUrk, k amndan gelmiyen ineanlar

, . d~1 bilmi . · 1 1bu toprakta dogmus, tiirkgeden baska "1 .~ . In1IY 11 kimse er 0."

salar .dahi vine. enlara inanma, Turk'l ,ye'ye en buyiik kotiiliik Tiirkkant tasimiyan ttirl<le~mi~ insanlardan gel mt~~'tir. ,Onlari yabanci-lardan daha kotti bil, Hele bunlar b,Uyilk mevkilere gecerse fe-

~ I

(87) tbid~, s ~ 3 ,8

( 8 .8) ib id ••, s. 44.



268 A s .. B a sk in ORA N

I

lakertir. ,Mem1l e 1$ ;e ti .n ba sma gecerse kendini it i l i im,e atarak Ol1U

o ldiirmekten ceklnme.» ' 8 9 '

- r k '_ ~ . - ,.N,., AtS lZ , gene Jcardes ine gonderdigi bir' mektupta 'T.iitkiye de

Turancihgm nasrl yaYl1n i , a s l ge-rekti.ghli ~Ioyle.anlatmaktadir:,

, « Fa aliyeti mdz ptogramh elmahdir. ~~Turano 1 1 ~ g J l .asilamak i~iri.

sih'Ie, rrrakale ile, hikaye ile, miitemadi telkinatta bulurirnah-ytz , 90 AtS1Z ve O rhu n rrrecrn ua la rm n r ne 1~a4 a . l ? m~ i ,e s ~ -i r oldugu

rnalurrn ..'. Ikinci derecede yardurrcilarrrmz tal6;belnizdJ~! Bir ~eylbir defa stlylemekle iktifa etmiyelim, .. Aynl seyi avn ayrt sekille-

- - -:. .

re birriiyerek birkac deta soyH.yeJ; i , rn . Bir vanden turancihk bir

yandan rrkcihk yaparken bir yandan da gayri Ttirklerle isrihzaetmellylz, Romancik d i ye bir . y :en1 edeb nevi icadederek d·~l:r.m~l1."

lannnzla e~l,~nel-ek ~ll1aIl goz',elen dU~iire]jJltl. ~u halde:

1) En a~agl ij~ ayd .? l bir bro~lir. .Clkarm;alt

2) TUrk illerinin yarmki simrlarmj gosterir haritalari bro-siire koya rm , M 1 . 1 h !t e D . f anketler yapalrrn ve bunlarda genclereturancihk ve lrk~tb!a dair- 'sualler sorahrn, W.a

3) Turandaki Tiirklerin Tiirkiye ile' birlestlrilerek biiyiik ~irT'urk birligi kurulmasi zaruridir. .. Halen IS, i n i lyorHlTk Tilrkiyer,~

den karssrk irklari da SlkarlTs,a.k ax l1t i fus kahr. Bu. kadar birniifusla bugimkii dimyada t~tLlnti1amHz~·h~ 'Asy~a,Turkleriyle bir-me~mek . Iazrmdir. YUTZLI I irkumzm be~igidir., Biz harpci milletiz.E sasen millet iin h arp zaruri dir» ..9 . 1 '

,

Gioruld i ig i i gibi AtSlZ~ hem kuramsal ve hem de pretik baknn -dan savas yanhsidir. Onun ~$oa:gIda'ki g,o.zleri genel fasist kuramm I

savas hakkmdaki diisiinceleri ile ayn I' paralelde olup, sage:! dil~,iinii~

siin en belillSJin simasr clan Nietzsche'nin «Insan, aayif we hastala-rm eleneceg! savasa hazirlanmalr», «sana ogitdtim l ~ a l~ 9 · :m~akdegil,

(89) tb.td~~,s. 35(90,) Oercekten Atsiz bu dedigini uygulamis, Orta Asya" ,da1c l Go,ktilrJ]cie-

rln yasammi ve ~in]ilerle' miicadelelenini eok renkli hir sekilde an l a -.tan «Bozkurtlarm Ollirpih) ve «Bozkurtlar Di.:riliyor)) adh ik i citlik 90-.

cuk roman} yazmistrr, Ozellikle birlncisi okuyani lTIUaZZEllD etki al-tinda birakan bir edeb iya t sahes ezidir,

( 90 a ) G'El"geltt,e n J «Orhun» lcoleksiyop.larl karl~tlrl1acak olursa, blrtakim en-ketler gorilliir. Bunl arda, ~ogunltlgunu o_iretnlenlerin ve o~:rencil,erlll ~

olusturdugu ve aralarmda devrin \ . : m . l u rrkcilarmm da bulundugu lik..

c;]]aF~, sorulan sorular ve ahnan cevaplar vat"'od:[f~ Bu ~ne r , herkesesorulan vee Tiirk rui . l l iyetgUi ,g i .nh1 en. b-t11~1a. gelen unsurunun 'Devlet-]rl~~Din~Kil~tiirJ0rt]lisunden hanglsi elduguna ,clair· bit soruyu cevap-

Iandrrmakta, Ieirnisi ~ktiltijri.i USCU].lgormekte, 'birlcaCJLda hepsinin ge-

rekli oIdugun u ,soy Iemektedi r ~Cevap verenlerin % ~ nrL iIrk I un surunun

en on d ,€ S 'eId H ~;in i belirtmislerdir. Bu da T'i i r1:r iye~~ki sa,gaklmlu,· enonemli unsurunun Irk fikr! oldugunu ortaya koymaktadzr,

(91) Son 'Tah_kj~at ' K m 1 7 a . r l lJ

~" 3S~3 ,6.~ · " ,



/

TtJRK IY E ~D E .srvA SA L I~ ,A YA T VE ; S ilO . ~S ,Q L AKlM ,LA R . 269

sava~m·ak~.bans degil, s a va s olacaktrr»." ve Hitler'in «Hayat bir

'VarIIQJU beslenirken, zaytf 'v3i'11gItl ~y ,o k eldLtgu kuvvetlinin hayati-dir. Hayat hitrneyen bit"mueadeledir» ..J gibi sozlerini hanrlatmakta ...dir : I

,j

I « • .c.Biz, yalmz blze saldmhrs a ha rbe d e rlz d .tt~ ih r] _io es de yan-lis tIT.. Citn)\;li bir. rnilleti pasif kalmaya mahknm eder, Fasi ya-. .. . ~

sryanlar taarruz kabiliyetinden mahrumdur ... Savas kotil birsey .OIS,E ' tyd l bugun Anadolu elimizde kalmazdr. .. Savas ,k.ij,tti bir sey-se, 10 y J J sonra, 1.953~testanbulu almarruzrn 500. yilmr kutlamt-.

vahm, Fatihe 1§.11etler savurahm, .. ~:Gmku saldtran .ovdu ... Savas~ J Y

aleyh ta:rhgl tenperverlikten, zevke ve raha ta dij,~.kli.nolmektan,"kendirii tUk'Ulet"1; lgr l l l l ,da feda edemeyecek kadar hodbin ..olmak-tan ,doguYor»+.Y4 · .

Dikkat edilecek olursa bu. sczler savasin artik Almanya'mn

aleyhine d'onmti~ oldugu bir zarnanda cikrmstrr. .Turk, sagcIlarluluslararasr duruma l'a"gmen

1bir «tdeoloji l { lor lUgu<})n,e ugrayaral{ .

hala Tiirkiye'rrin Almanya yamnda savasa katilmasmi istemekte,

bovlece n · es-n'-el olarak ulkenin ulusal cikarlanr ~.- e ekti dl '1 " ,;\ ';' ~ -,I., j,l- ~ . '-.._: ,,.; ~"1~~:' '. ~' , ,~;~ .. ~ : - 1 : , . . . J. I ~iiH ~11\'r.'.l1]ll g'.r. .:l.lr.lgIDJn

aksi l ,yolnlil1.de hareket etrnektedirler. AtS~lZ, ; Orhun, 'Cmaraltr ve At-S1 .Z gibi dergilere yazdigi yazilarda savasi her Y O l f l 1 d , e l l ovme·'kte~dir ,:

«Biyo l ( l ! j i baknnindan hayat bi.r savastrr , Tarih d e hayatin milletlerarasmdaki carpismalardan ibaret oldugunu ve medeniyetin ilerle ...

rnesine de savaslarin sebep oldugu kati olarak isbat ediyor»,"

.At.£UZ"ll1 bu konuda n a sa l d -l i~ U l} dtig ii Vie hareket ettigine ·ell ilgincornek, belki de kardesi San~·ar~a·y a z c l " i g l 18 nisan 19 ' 41 tarihli mek-

tuptan alman su satizlardrr: {{Bu sene benim israrrmla mektepte

kimse sirnfta kalmadr, Biraa ikmalli var, Harp yuzunden geetikle-rill] anlayarak harbe karst sernpati uyandrrmak icin boyle dtisiin-diim ve yapnm l> .~6

Atslz'ln kendi adrm tasryan ilk dergisinde Y ' R ' Y l m ! a , c iJ l g . 1 prog-

ram lIgjI19tir~·A~aSld,a o.zet .olarak verilen bu belgede hem klasik

fasist kuramm, hem de Turkiye'de guntimuzdeki irkci s ,a g cl ak l ,

m ID belli bash bU t-tin verilerin e ra stla ma k mumkundur :.,.

1) ,BUttinTurliler bir devlet halinde, bir bayrak altmda top-~ .

Ianacaklardrr ;;

(9:2) Adam [AIaettin]. Senel, Sagcl Dii,uni.b,'ui1ll Krltik Tarihi, Ankara, Do"

gan YaYln~t, 1968 , s. 135 .

(93) ibi,t1F,' s, ,214~{94) O,rhun[f.nOI~12 1 Birl n ci kanun 1943~

(95) «Turk 'Ge'flCligl NaSI] Yetismeli», 'CLuaraltJ; 110" 35" F " Brkmen, s , 3 2 . 1den.1(96) Son. Tahkikat Karan, s, 35 .



270 A ' B '" . ' , sk ' O " R ' A N~ as ln, . J;1;."

2) Turk turasma, ilrne, tekarniile mugayir hie bir miiessese

Titr keli smirl armm icinde yasa ya1 :111 yacaktrr ~

3) Terbiye Ilminln ntisaade ettigi en kiiciik yastan itibaren

Tiirk cocuklari Tiirkelinin yati mekteplerine girerek milli-askeri '

terbiyeyi alacaklardrr,

4) Sinema ve tiyatrolar halk mektepleri oldugundan mektep-

ler gibi kontrola tabi olacaklardir.

5) Turkliigim milliyet, hars, ve ahlakina zararli nesrlyat men-edilecektlr. I '

6) Biiyiil~ isler ve btiy'Uk sermaye devletin elinde olacaktrr.

7) Ilmen milli gayeleri olacak ve ancak Tiirkli.ik icin cahsan.~ ., 1 Ti

;, k ~~ " I ~ t I

111m, er 'tlr ', ]mIDI a aIC81\:,.II"'.

8) Serbest doktorluk ve avukatlrk kalkacak, bunlar ancak

devlet mernuriyeti halini alacakttr,

9) Mirasa cerniyet de istarak edecektir ..7

G6rtildligij gibi program S011 derece otoriter bir diizeni oz le-~ , 0 ' 8 d d I I . 1 I'·" 1 ~ekte v'e .':~.~,.. ve 9~mac eter e nasyonai sosya izmtn «sosya .lZID_J»)

yoniiniin geregi yerine getirilmektedir.

Turancilar arasmda epey bir aglrllga sahip alan ve Riza Nur~-

un ,al i im:i ln,de11 sonra lider duruma gecen AtS1Z; Ergenekon, Boz-

kut, ve Gol{ Baril dergilerini cikararak kendi basma bir aknn yli..

riltmek cabasma giren R~O.Ttirkkanla uzun stiren kavgalara da gi-

rismis, a~aW-da fikirleri Vie eylemleri daha yakmdan incelenecek

olan Ttirkkan'a cevap vermek ve onu yermek icin yazdI8 ;1 y a zrla r ..dan .baska ( < I esap Boyle Vertllr» adh biro de' kitapcik crkarmis t l l . r .9 j

Bunda Atsrz, Turkkanm Giirctileri Turan irkmdan gosteren bir ya..

ZIS,l tizerine: «Asm irkcihk yapmaya kalkan, hele Irki Koruma Ka-

nunu dille bir kanun projesi hazirlayarak rnelez 'Tltrk cocuklarimn

ii:9 yasmdan a~agl olanlarmi idarn etmeye kalkan Rehamn Glircii-

Ier hakkmdaki bu yazist kendisi hakkmdaki bir takim rivayetlere

hak verdirecek mahiyette idi- ~9 diye celiskiye diismekle suclamak-

T· . . , 1 ~ yii ~'.. - E ~ b diio v. ~ .. ~.. '} k d

ta, ve urICcan In ·':zun'Ullrlnenlye : ,enze' , 19l111 SO'y eyere: . 0 ' ·ev.rin Turancilari arasmda sik SII( gdrulen btr modamn, l rk~111g1 kim-

(9 7) 'T ,a n , 26 11lay18 1 ,944 .

(98) AtSlZ ve Hamza Sadi O-zb,ek, Hesap Boyle Verfltr, Istanbul, Arkada~

B asimevi I' 1943 .

(99) ibid~, s~ .12.



I

T"Oru(tYE~'DE StY,ASA1:t I - IAYAT'VB S A G - SOL AKIM'LA'R 2 7 1

I

selere brrakmama modastnm imging bir 0 .negini vermektedir: «Reha

Ttirk~iiltige cidden hizmet etmek istiyorsa ilk on,ce askerlik yapma-III s o n r a Turkceye daha c o k hakim olmah v e nihayet muhayyel . ! ? e " >

cereleri ve baska hayalleri terketrneli ve bilhassa rkcrhgr baskala-

TIna brrakmalidir ~ Yoksa bu fizyonomi ile S I katilmamis Turklukiddia etmek Tlirl(~tilligiin dusmanlari eline s~ah vermektir ~. ,t » 2 . 0 0

Kitaba ayrica R~O. Tttrkkan'm Ermeniye oldukca benzeyen bir fa ..

tografi da lconmustur ..I -

AtSIZ 1944 yrlmda Basvekil Saracogluna hitaben Orhun'da i:lti

tane acik' mektup yayimladt .. Bunlardan birmcisinde «Saym Basve ...kit hem Turkcu, hem de Basvekil oldugunuz icin size. bu acik mek-

t 'ubu yaZ1YOrum, » . diye basladtktan sonra soy le de vam ediyordu ':.((,Millet meclisinde 5 agustos 1942 gtinii verdiginiz nutukta «Biz

Tiirkuz, Turkccyuz, ve daima T"iirk 'g i i kalacagiz. Bizim icin Turkcii ..

Iuk bir kan meselesi oldugu kadar ve Iaaka] 0 kadar bir vicdan ve

kiiltiir meselesidir», demistiniz». Ilrkasmrl,dalJ. solcu gostertlere, dik..

kati cekiyordu.'?' Fakat devirler artik 0, devir degildi ve Turanct

nesriyatm susturulmast giin meselesiydi, Nitekim Atsiz'm 2 numa-rah acik mektubunda Sabahattin Ali 'ye hakaret etmesi, unlu 1944

Irkcihk ve Turancihk davasinm provasi alan Sabahattin Ali -Nihal

AtS1Z davasrrnn acilmasma sebep oldu, A tS lZ bu yazisrnda «Orhun' ..

un 'resrni rnakamlar tarafmdan tamamen 'normal karsilanmasi da

, 'I'iirkiyede yazi hurriyeti oldugunu giistermek, hukumetin samimi

Ttirl(s:.illtiguilli belirtmek. bakimmdan cok iyi o l d , l 1 . , } ' > diye baslayarak

komiinizmden ~il(ayet etmekte ve Sabahattin Ali'ye vatan haini di..

yerek Prof. Sadettin Celal'i, Eski milletvekili Ahmet Cevat'r PertevN. Boratav'i ve Maarif Vekili H..A~Yucel'i jurnal etmektedi .102

Atstz, btl davada 4 ay hapse ve 66 lira. para cezasina carptmldi.

Zaten bunun arkasindan asil biiyiik clava baslayacaktir.

2 =:= Reha Q'guZ Ticrkkan

Istanbul 192,0dogumlu alan 'I'iirkkan, Son Tahkikat Kararr'nda

vertlen bilgiye gore lise onuncu siruftanberi Turancihkla ugrasma ...ya basladr, Turandaki Tiirklerle Turkiyeyi bixlestirmek ve yalmz

Turk irkmdan olusan btiyiik bir devlet kurmak, bu amaca karst

cikan ve Turk Irkindan olrmyanlarm elindeki hukiimeti devirerek

ele almak maksadiyle smrf arkadaslari ile birlikte «Gurem» adh

( m o o ) Ibid., s. 33~{10m) Orhun, no. 15, 1 mart i944~

(10.2) Or-bun, no, 1 · 6 j 1 nisan · 9 4 4 , .



2 7 . , 2 '~ r _ A s~ BaSKIn OR - AN

gi:tli bir dernek kurdu, ve dernegi 193·8j

de yayimlamaya b a ~ T h a , q l l . g 1

«Erkenekons dergisi etrafma topladi, Bu dergi hiikiimet tarafmdankapanlinca Bozkurt'u ~ll{ardJi

_AtSlZ boliirniinde sozU· edildigl gibi, At8 1 z~Ea Tijrkkan~ln arasr

al1Ia~~lId.J.gllla19'ore Iiderlik kavgasmdan bozulmustur. 0 kadar ki,

birbrrlerine dergilerde ve kitaplarda hUctHl1 etmislerdir, Btl cekis-me buvumus, nihayet Zeki V~e1iditHiiseyin Narruk Orkun ve. Hasan

Ferit Cansever 19J43 Y I 1 1 baslarmda iki grubun arasiru bulmak ve

hirlestirmek ZQINlllllgURU duymuslardir, Zeki Velidi Togan, R~·O,~

Turkkan'a 10-]-1943 tarihli mektubunda soyle yaziyor : .

«Aziziul Oguz , . Yurt ve Diinya~nIn 50.1 ; ) ntishalarnn gti-rdUm,.

Dediklerime .bakmadm, D 'ti~ m \a J1 1 n elin e firs at verdin .. Nihal ue 'sana tahsis ederek bir rdsale Clkar lyroT [Hesap Boyle Verilir]. I~~

lei durup dururken bu rneseleleri ~lkaranJ\ Ttirk~Uler:e kaei ' $11-

Fette miinakasayi kesmeni rica ederim, Dtisman ·tok·t onlarla t t g ' -rasnnz, t~tePertev Boratav, Adna» ve saire.i. C'uH~ra l t \Cl1am daO ' . } ' · t t - l' rn d-B.,'t T'o:!i fa~'In r] ' I i , . . . r n ' 1 i " m . - c . m · ala 1"" ~ - _ ]'"f " ; : ; -t::a tt,.n 105 .,~. .'~ r.!~ii:o .., GIlJ:a~!f ':f"J \\ .~'~ •. . I·.r;:t._ ! ! S ' - L ~'I!'''..!!..!..tl f';;"'6. "'!;.ll :)~ '.. .

Bozkurt da kapatihnca Tirrkkan Kitapseverler Kurumu'nu kur-du, Btl J kurumu htikumet mudahale ederek Halkevlerine baglaym-

ca, Ttirkkan bundan sonra giz2i faaliyete karar vererek Gtir~111,Ji tek-

rar kurdu .. Orgtite girmek i¢in ~unlal~gerekiycrdu : _

1) Turk irkmdan olmak, llirk~l ve Turanci fikirlere Inanmak.

ve teskilatm teklif edecegi vazifeyi kabul etmek,

~) Yemin etmek, Yemin iki daktilo sayfast olup Kuran, hari-ta ve tabanca iizerine ediliyordu, 1 : 0 4

R~O~Ttirkkan ,gizli o~giit ayri bit" program yaparak hem Boz-

kurt'da hem Id e 'f c Ttirkc;tiltig:e Dogru» adh kitabmda yayrmladi ::

Ozetle =

1 ) . Yeni Tilrk~liltiI(, irkci milliyetcidir, yani millet icinde kanarar,

2) Kan temizligi korunmalrdrr.

3) Irkimrrdan olrnayanlar smir disma anlrrustir [atrlmalidir ]'" ,

4) Bu oluncaya kadar yabancs unsnrlara idarede katiyyen yer

verilmeyecek

5) Tek bayrak, tek millet, tek devlet ilkesi : "{{Bilyiik Turk- .

Birligi'rrin» kurulmasizu saglayaoaktir,

(1(3) S0. ,h Tahki ka t Karan, s. 5 - 4 4

(104) ibid., s. . 5 0 .



1·0RKtYE'DE SlYASAL HAYA .T va SAG~SOL A . ~ IMLAR 273..

7) .Di lde Tijrk~tililk~

8) Dinde Tti.rk<;tiltik. «Reforrne» ve (~Rasyo~1.alize))edilmis birp~. I

din.

Tiirkkan . a y ru zamanda Tiirkiye v~·haricteki Turanctlari da;gl'"

mk durumdan l~urtarlp~birlestirmek V·B ; Rusyaya karsi icabmda .ha-

rekete gecmek icin bir kurultay anayasasi ,d iiz en le·d i :

1) Turkiyede Turancihk ve lrlt~lll,gln zaferine kadar 'I'iirklii-

gii kurtanp yLtkseltm~lc vazifesirri kurultay iizerine almrstir. Bu

oluncaya Kadar ,her iste en tistun kurul budur .

.2.·)- Kurultaya iiye olmak i~in O Z Tiirk almak ve Tiirkliik icin

yap,.a .bi lecegi f ed :&ka r l l g a hudut bulunmamak lazimdir ~- I . , .•

.. .

· 3 , ) Gaye i~il1yapjlmayacak i~ yoktur.•

Gizli orgiit prograrmnda adi ~ g e : c e n {{,Bt iyi ik Ttivk Birligi»nin

anayasasi ise soyle forrniile edilmistir :. .

- I .

1) Hersey kabi.l~yete btrakrlacaktrr, her 1lirl{e esit hak veri ..

Iecektir.

2) Milletin: kuvvetli bir onderi vardir.

~ 3) Onder" o11eml i meseleleri Kurultaya sunmak zorundadsr.

4) Onder, tartrsmalart strkunetle dinlemek zorundadir '"

,5 ) Vertlen karar onder ve Kurultay tarafmdan ortaklasa va-

zedilen kanun sayihr ~

·6) Buradan Itfbaren devletin 'm.utlakiyetciligi baslar. ttaat , ZO . .

~~~~ .

I

7) Irl(c;:!llk 'OI'ktisti elestirilemez ..

~~ Yeni Turk Bir l . ig i~1 ; in armasi bir altm yay ve .3 gi imi i s oktanibaret olup Iizerinde. ~tl , '3.Z1Iar ye:r almaktadir : ({Yasarolz,day',azl'"i1 harp tell ~~a'};,anlcak trr "Q 5 ,

,

1_ Atsiz. ve ~iirkkan kollarrmn i l lcele,r ini karsilastrrdtgirmada -$U11~

larr soyleyebiliriz: Her ikisinde de Nazizm ve Fasizrn'den «terctime

. . . . .



274 As.. Baskin ORAN

edllme. ilkeler vardir, «Bill folk, Bin Reich» ·gibi.. Ikisi de irk'a

onem vermektedir, Tirrkkan'da kan unsuruna daha ' gol{ onem veril-

nristir, Atsiz'da daha cok devlet, 'I'urkkau'da daha \ > O ] \ : onder yiicel-

tilmistir. Bu bakimdan birincisinde Italyan, ikincisine ise Alman

uygularnaaimn izlerini sezmek mumktindur. Sava,~9111ki.kisinde de

vardir .. Din . 1(,OI1USltfla gelil1ce, Atsiz bundan hie sozetmemekte

Turkkan acikca «reforme ve rasyonalize» edilmis bir dinden bah-

setmektedir ~ M.tilkiyet sorunu Tiirkkan'da hie; karrstmlmamistir j

Atsiz" da ise ~ok ilgin'~ ve onemlidir, AtSIZ~ btiyiik sermayeyi devlet

tekeline almakta, dokto rluk 1 avukatlrk gibi rneslekleri devlet me-rnurlugu haline sokmakta, «mirasa cemiyet de Istirak edeeektir»

diye hukum getirerek tniilkiyeti kuramsal olarak da olsa ktsrtla-Il1a k ta d rr ~ 06

t, , ~u··, ... ., . L 'i.J' •.~ \. ,.

nceledigimiz devredeki sol ve sag akimlart bugtinkulerle kar-

silasnrarak son bir .soz soylemek gerekirse, birincisi. tamnmayacak

kadar gelisrrnis ·\Ie yogunlasrms, ikineisi ise hi~ olrnazsa gortintiste

eski yogunlugunu yitirmis bulunmaktadir. Her ikisinin de gittik ...

ce, ptir doktrinde 1uzaklasmamaya cahsarak ulkenin ortam ve ve-rflerine uymaya cabaladiklarr ·soyleneb'ilir.. 196 .9 Turkiyesinde sol

akimm bir az geli:;;mt~ iilke modeli aramasi, sag akimm da kan irk

g ib i sloganlari hie olm azsa sim d ilik tortiilemesi veya ihmal et.mem

si bUI1U gostermektedir ..

V S O " N U - r:t :" _ "V

'1) Bu arastirrnada ele alman devre, uluslararasr durum vekqsullarm icteki smif yapisma, .dolayisryla i lC politikaya etki yap-

tIgI blr don:emdi,~~Ttirkiye .kinci Diinya Savasma girmekten ka-

b b " l T d · u ~ h ld b f l . . . . .· · tk il ~ d' k9 .111n ay1 asara ~:l;r igr na .ce ou eras etm etki .errn ten u orunamamis

(106) Giiniuruizdeki lrk91~s.agcl akimla karsrlastmldigmda, bugiin herseylnsoylenmernekle birlikte, bu temalarm a~agl yukart cldugu .gibi mev-cut 01LtLIgU:nUt- Almanya'mn yerini A.BD·~nin'al~gull" sadece din konu-sunda bir degisiklik oldugu gozumtize ,~arp.ar" Giiniirmiztin sa .ge l aki-

rut kendi deyirniyle «milliyetci ve. mukaddesateredir. Yanl Ir!tCll vedincidir, Burada hie olmazsa kuramsal bakrmdan bagdasmaz bulunan

iki: karsit kavram trkcihk 'tie ummetcilik, yani nasyonalizm ve enter-nasyonalizm yanyana bulunmaktadir, B'll scarp durumun sebebi,1939-43 fasist akimrnm aksine, bugilnkiinim daha gercekci, baska de-yimle daha oportilnist olmasrdir, Bugunun s a g'cl la :r-l , 1 1 ! i~olmazsa ktsa

devrede tutunabilrnek i<;i.ndinci olmanm veya goruJ):lne'nin zorunluoldugunu anlarmslardrr. Sloganlari : «'Tiirkliik Gurur ve ~,uuru} islam.Ahl f lk ve Faziletisdir. (Yen' i Gazete, 1 6. ey lU l 1 96 9 )



TORKiYE'D'E S iYASAL HAYA T VB SAG,=SOL AI<IM 'LAR , ' 27-'.'-5

ve biittin arastrrma boyunca gOl'ul4iigt i gihi savas, toprak agah-

,glndall ticaret burjuvazisine gecis ve ticaret burjuvazisinin kuvvet-lenis surecini btiyiik ol~ildehrzlandtrmistir. Bunun dogal S011UCtl

cia, daha sonraki donemde Iktidardaki biir,okr3si. dtismtis, ticaret

burjuvazisi. basa gecmlstir ~

2) B'Ll donemde g : t i d t i l l i e i 1 . dis politikanan birtlin amaci savasa

girmemektir .. Her eylem buna gore' ayarlanmaktadir. Bu arada iil-- ,

kedeki siyasal akimlar da dis etkilere ~ore gelisrnistir. Yani hem

b d lrdeki e -emen ideoloil clan sag"'" kim disaridan ith < :1 1 ~ edi~ .U , '. .evrrc --:(1 ,:'0' .• , e " n ,~ ;< ' ..•. . .l-: an ~ > < ( , : as l i t . . ' . sa uar _ Lid ,~. _-• r ·0 ~ ~ :!'

len, bir ideolojidir, hem de biirokrasi bu akima gene drs nedenleryiiztinden yesil l~lK yaknnstir. Btirckrasinin savasa girmemek ama-

\ cim giiden bu tuturnu Nazilerin Subat 1943 Stalmgrad ..:e.nil~·

gisinden yani Alman tehlikesinin Tiirkiye uzerinden kalkma-srndan hemen ·S011r.a degistirmesi ve sagcilari tutuklamasi, Tur-kiye' de bu akinnn ulusal degil, uluslararasi diizenin bir sonucu

oldugunu gosterir ell sornut kanrttir. a devirdeki gliC1u sager akim

iC smif yapisrmn bir belirtisi d.elgildir" cunkti 1942=43 yillarmda bur-

· .,. ' b .. 1+.

bi l d "'" 1·· . 1 1 . kt B " k '..;"juvazmm ioy esine ..ir axim ..•..guraca sgucu yo , " .ur, ;'lr S011ra..1dQnemde, t - 1946~50 doneminde ise bunun rersi olacak ve savas icin-

de giiclenen burjuvazi {{Demokrasi» akirmm dogurarak basa ,ge..

]ecektir ~1946..501 doneminde artik drs kosullar degil, i~ smif yaprsi

onemlidir ve: dl~' iliskileri bu smif yapisi belirler ~

3) Savas, yalmz burjuvasinin gelismesini Iuzlandrrmak ba-

kimmdan degil, diger snuf ve zumreleri biirokrasiye karst cikacak, . $ ekil de e tkileye :relc de siire ci Inzlalldirrms n r, Za ten jalldarma da,.

yagl ve vergiler sayesinde koyliiyli, anti-klerikal politika ile dinadamlarnn onceden yitirmis O~. i " n' B·~·okras ~ savas - -a's -- d da_~_ ,';Lq ill. . ', . \.i .. ' . ~. '.' ,1 . .l~~Jallr ,:\.,51:; Sa: ~ SIr-In_ a·" _' '.

Toprak Reformu ve Koy Enstituleri ile Toprak agalarll1IJ ,Varlrk

Vergisi Ile Burjuvaziyi ilrktittip enflasyonla memuru, ucretlerin

dondurulmasr ve karlarrn serbest birakilmasi sayesinde yoksulhalki kaybedince artrk tutunacak dah kalmamis, giiclenen yeni si-mfrn Demokrat Parti rsinin etrahnda bijtun Tilrkiye birlesmis tir~

, ,

/

4) Ikinci bolilmde s - o : z u gecen delvlet~iligin egemen srmflar ya-

rarma < ; a 1 I i . k a ' n biro ekonomi politikasi oldugunu gormiistiik. Ozellik-

le savas SI.raSID.d.a, yoksul simflara birsey veremeden onlarm yasa-