türk edebiyatında akımlar 1

7/30/2019 Trk Edebiyatnda Akmlar 1

1/134

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2463

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1434

BATI EDEBYATINDA AKIMLAR-I

Yazar

Prof.Dr. smail ETfiL

Editr

Yrd.Do.Dr. Zeynep ERK EMEKSZ

ANADOLU NVERSTES


2/134

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Bat Edebiyatnda Akmlar-I

ISBN978-975-06-1132-2

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 34.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Mays 2012


3/134

indekilernsz ............................................................................................................ v

Edebiyat ve Edebiyat Akm .................................................. 2GZEL VE GZELLK................................................................................... 3SANAT............................................................................................................ 4EDEBYAT ..................................................................................................... 6EDEBYAT AKIMI ......................................................................................... 9zet ............................................................................................................... 13Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 14

Yaflamn inden ........................................................................................... 15Okuma Paras ........................................................................................... .. 16Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 16Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 17

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 17Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 17

Antik Dnemden Rnesansa Bat Edebiyat........................ 18BATI ve BATI EDEBYATI KAVRAMLARI ............................................. 19ESK YUNAN EDEBYATI............................................................................. 20

Yunan Edebiyat Sanatkrlar........................................................................ 21ANTK AIN K FLOZOFU: PLATON VE ARSTO ................................ 23LATN EDEBYATI ........................................................................................ 29Latin Edebiyat Sanatkrlar .......................................................................... 29ORTA A AVRUPA EDEBYATI................................................................ 30

zet................................................................................................................ 33Kendimizi Snayalm...................................................................................... 35

Yaflamn inden............................................................................................ 36Okuma Paras .............................................................................................. 37Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 38Sra Sizde Sorular Yant Anahtar ................................................................ 38


Hmanizmden Klsisizme ................................................... 40HMANZM, RNESANS, REFORM KAVRAMLARININ ANLAMLARI ........ 41

HMANZM, RNESANS VE REFORMUN DOUP GELfiT ORTAM .. 42HMANST SANAT/EDEBYATIN LKE VE NTELKLER.......................... 43HMANSTLER VE ESERLER ....................................................................... 44KLSSZM: KLSK VE KLSSZMN KAVRAM ANLAMLARI .................. 45KLSSZMN DOUP GELfiT ORTAM ................................................. 46KLSSZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER .................. 48KLSKLER VE ESERLER.............................................................................. 52zet ............................................................................................................... 54Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 55

Yaflamn inden ........................................................................................... 56Okuma Paras ........................................................................................... .. 57Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 61

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 61Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 62Baflvurulabilecek Kaynaklar ......................................................................... 62

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/134

Romantizm..................................................................................64ROMANTZMN ANLAMI VE TANIMI....................................................... 65

ROMANTZMN DOUP GELfiT ORTAM ............................................ 66ROMANTZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER .............. 68Romantiker ve Eserleri .......................................................................... 74

zet ............................................................................................................... 76Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 77


Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 80

Realizm, Natralizm ve Parnasizm....................................... 82REALZM VE NATRALZMN ANLAMI VE TANIMLARI............................ 83REALZM VE NATRALZMN DOUP GELfiT ORTAM...................... 84REALZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER ..................... 87REALSTLER VE ESERLER ............................................................................ 93NATRALZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER ............. 94NATRALSTLER VE ESERLER .................................................................... 97PARNASZMN ANLAMI VE TANIMI........................................................... 98PARNASZMN DOUP GELfiT ORTAM............................................... 98PARNASZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER ................ 99PARNAS fiARLER VE ESERLER................................................................... 101zet................................................................................................................ 103

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 105Yaflamn inden............................................................................................ 106Okuma Paras .............................................................................................. 107Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 108Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 108


Sembolizm (Simgecilik) ......................................................... 110SEMBOLZMN ANLAMI VE TANIMI ........................................................... 111SEMBOLZMN DOUP GELfiT ORTAM .............................................. 112

SEMBOLZMN SANAT/EDEBYATTAK LKE VE NTELKLER................ 1141886 MUCZES: SEMBOLZMA.................................................................... 118Sembolistler ve Eserleri ............................................................................... 120zet ............................................................................................................... 122Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 123



indek i leriv

4. NTE

5. NTE

6. NTE


5/134

nsz

Sevgili renciler,Trk edebiyat, uzun tarihi iinde iki byk deiflim ve dnflm gsterir:

Bunlardan birincisi, slm dini ve bu dinin ekseninde doup geliflmifl olan Dou

medeniyeti dnyasna giriflimizle, ikincisi ise Hristiyanlk dini ve Antik Yunan-La-

tin kltr ve medeniyeti ekseninde doup geliflmifl olan Bat medeniyeti dnyas-

na giriflimizle yaflanan deiflim ve dnflmlerdir. Bat Edebiyat zellikle Tanzi-

mat Sonras Trk Edebiyatn kkten sarsmfl ve yeni bir edebiyatn oluflumuna

zemin hazrlamfltr. Dolaysyla Tanzimat Sonras Trk Edebiyatn anlamak iin

genifl lde beslendii ve felsef ve estetik anlayfl tmyle farkl olan Bat Ede-

biyatn anlamak gerekmektedir. Bu kitabn amac Bat Edebiyatn ana hatlaryla

sizlere tantmaktr. Kitapta Bat Edebiyatn oluflturan edeb ve felsef akmlar ile

her akmn ncs saylabilecek sanatkrlarn eserlerinden rnekler bir arada su-

nulmufltur. Umarz bu kitap sizler iin Bat Edebiyat yolculuunuzda yolunuzu

aydnlatan iyi bir klavuz olur.

Baflarlar dilerim.

EditrYrd.Do.Dr. Zeynep Erk Emeksiz

nsz v


6/134

Bu niteyi tamamladnzda;Gzel, gzellik, sanat, sanatkr, edebiyat ve edebiyat akm kavramlarn ta-nmlayp irdeleyebilecek,Sanat dier insan faaliyetlerinden farkl klan zellikleri aklayabilecek,Edebiyat tanmlayp herhangi bir sz veya metinden ayrt edebilecek,Edebiyat akmlarnn oluflumlar ve mahiyetlerini aklayabileceksiniz.

erik Haritas

Gzel Gzellik Estetik Sanat

Zanaat Sanatkr Edebiyat Edebiyat Akm

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Bat Edebiyatnda

Akmlar-IEdebiyat veEdebiyat Akm

GZEL VE GZELLK

SANAT

EDEBYAT

EDEBYAT AKIMI

1BATI EDEBYATINDA AKIMLAR-I


7/134

GZEL VE GZELLKEdebiyat akm konusuna gemeden nce, onun arka plnn oluflturan gzel/g-zellik, sanatve edebiyat konu ve kavramlarna ksaca deinmemiz faydalolacaktr. nk edebiyat akm, edebiyata; edebiyat sanata; sanat da gzel-gzel-lie baldr.

nsan, fizyolojik ve psikolojik ynleriyle ok karmaflk; anlafllmas kadar anla-tlmas da bir hayli zor; deta sorular veya bilinmezler yuma bir varlktr. nkinsann, kimi zaman birbirinden ok farkl, kimi zaman da birbiriyle i ie bir ynduygular, dflnceleri, heyecanlar, hayalleri, ryalar, istekleri, meraklar, nefret-leri, korkular, sevinleri; bunlarn fiil hlinde dfla yansyan tavrlar, davranfllar,

tepkileri, hareketleri ve bu ikisinin madde hlinde dfla yansmfl bir yn sonula-r vardr. Ayrca insann fizyolojik yapsyla psikolojik yaps; davranfllar ve ortayakoyduu eserleriyle fizyolojik ve psikolojik yaps arasnda olduka karmaflk biriliflkiler a sz konusudur.

Bu karmaflklk ve zorlua ramen, insann her trl tavr, davranfl ve hareket-lerinin temelde drt ana amaca ynelik; dolaysyla onun fizyolojik ve psikolojik

yaps bakmndan drt ana eilim zerine oturmufl olduunu sylenebilir. Bunlar;menfaat, gerek, iyilik ve gzelliktir.

Davranfllarmz drt mhim ve esasl gayeye ynelmifltir: Menfaat, gerek, iyilik ve

gzellik. Hibir insann ne menfaatlerinden vazgemesi, ne de gerek, iyilik ve g-

zellik duygularna ilgisiz kalmas mmkndr. nk bunlarn hepsi, btn hare-

ketlerimizin, davranfllarmzn, yaratlfltan gelen ve vazgememize imkn olmayan

kaynan teflkil ederler. nk bunlar, ayn zamanda biyolojik ve psikolojik hayat-

mzn temelinde bulunurlar. (Okay, 1990, s.13)

Bizi burada asl ilgilendiren, insann gzel ve gzellie olan ilgisidir. Her insan-da -az veya ok- hemcinsleri ve dfl dnyadaki gzelliklere karfl bir ilgi vardr. Sak-smzdaki menekfle, bahemizdeki gl, baharda iek amfl aa, evimizdeki ke-di, penceremize konan kufl, karflmzdaki bir ocuun sahip olduu fizik deerler,hangimizin ilgisini ekmez ki? flte bu noktada estetikin ana konularndan biriolan gzellik problemiyle yz yze geliriz.

Gzel ve gzellikle ilgili yukardaki sorulara cevap verebilmek, elbette ki, yi-

ne insana ynelmekle mmkn olabilecektir. Kabul etmek gerekir ki, gzel vegzellik, temelini insanda bulur. nk gzellii nce bir varlk, nesne veya in-

Edebiyat ve Edebiyat Akm

Estetik; doa ve sanattakigzel/gzelliin mahiyeti,nitelikleri ve yasalarnarafltrp inceleyen bilimdal/sanat felsefesi


8/134

sanda gren, duyan, hisseden, sezen, alglayan; daha sonra takdir eden, hayranve flk olan; en sonunda da ondan hofllanan ve haz alan varlk insandr. nsan, ge-rek kendini gerekse kendisini kuflatan dnya ve buradaki varlklar, olaylar ve olgu-

lar duyabilen, alglayabilen, kavrayabilen, bilebilen bilinli bir varlktr. Bunun datesinde insan, sz konusu melekeleriyle elde ettii alglar, duygular ve bilgilerinidenetleyip deerlendirebilen ve yarglayabilen bir varlktr. Gnlk hayatmzda sksk karfllaflabileceimiz afladaki cmleler, onun bu ynn aka ortaya koyar. Bunesne kalemdir; yaz yazmaya yarayan kalem faydaldr. Trkiye Cumhuriyetininbaflkenti Ankaradr. cmlesindeki bilgi dorudur. zrl insanlara yardmc olmakiyi bir davranfltr. Bu iek gldr; gl kokusu, rengi ve flekliyle gzeldir.

Bu kabulden hareketle denilebilir ki, insan ve insan kuflatan dnyadaki varlk-lar, olaylar ve olgular deerlerini insandan alrlar. Bir baflka ifadeyle varlklara, nes-nelere, olgulara ve eylemlere iyi-kt, faydal-zararl, doru-yanlfl, gzel-irkinkelimelerinde ifadesini bulan yarglar erevesinde deer ykleyen biziz.

Gzel ile faydal kavramlarnn ayn deer ve nitelii karfllad sylenebilir mi? Niin?

Gzel ve gzellik nedir? nsan niin gzele ve gzellie ilgi duyar? Gzel-lik, madd ve beden bir deer mi yoksa manev ve ruh bir deer midir? Acabagzelliin kayna bakan/duyan insanda m yoksa baklan/duyulan varlkta m-dr? Gzelliin nesnel llerinden bahsedilebilir mi? Bu ve benzeri sorular, varolduu gnden beri insan zihnini hep meflgul edegelmifl; dolaysyla bu konu, n-ce yzyllarca felsefenin, daha sonra da estetikin ana problemlerinden birinioluflturmufltur.

Fazla ayrntya girmeden gzel ve gzellii tanmlamaya alflalm. Gzel; sahip

olduu gzellik deeri sayesinde karflsndaki insann -grme ve iflitme duyularyoluyla- hofluna giden; onda hayret ve hayranlk uyandran ve ona estetik haz ve-

ren varlk veya nesnedir. Gzellikise; seyreden veya dinleyen insann hofluna gi-den; onda coflku, hayret ve hayranlk uyandran ve ona estetik haz veren varln

sahip olduu deer veya niteliktir.

Evrende birok gzellikler veya gzel nesneler bulunmasna ramen insanbunlarla yetinmez ve yetinmemifltir. O, bu kaynaktan hareketle ve onlardan aldilhamla yeni gzellikler ortaya koyma, yeni gzellikler var etme arzusu duymufltur

ve duyar. Bu amala evresindeki doa, varlk, eflya, ses, renk, flekil, hareket, olayve hayatn akflna yeni bir flekil, biim, dzen verme gayreti iine girer. Byle birgayretin insan ruhundaki gzellik duygusundan kaynakland ve evreyi, dnya-

y ve hayat daha gzel klma amacna ynelik olduu aktr. flte bu noktada dayapaybir gzellik olan sanatla karfllaflrz.

SANATDilimize Arapadan gelen sanatkelimesinin szlk anlam; ustalk, hner, ma-rifettir. Kelime/kavram, gerek Batda gerekse Trk kltrnde XIX. yzyla ka-dar, zanaatkelimesi ve onun ifade ettii anlamla birlikte kullanlagelmifl, ondansonra bugn kullandmz anlamn kazanmfl ve gzel sanatlarn hepsi veya her-hangi birini ifade etmek zere kavramlaflmfltr.

Sanat kavram dnden bugne, yzlerce farkl flekilde tarif edilmifltir. Buncafarkl tarif, insanlarn sanattan ne anladklar ve ondan ne bekledikleri ile yakndan

alkaldr. Anlayfl ve beklentilerin farkll, doal olarak kavramn tanmndakifarkllklar da beraberinde getirmektedir. flte birka sanat tanm:

4 Bat Edebiyatnda Akmlar-I

SIRA SZDE 1


9/134

Sanat: Bir duygu veya dflncenin madd bir malzemeden veya sesten veya szden

faydalanmak suretiyle heyecan ve hayranlk uyandracak flekilde ifadesidir (Okay,

1990, s.18).

Sanat: Hayat anlayan zeknn, onu en ilgi ekici, en gzel flekillere sokmasdr

(Edman, 1998, s.12).

Sanat: Dinleyen ve grende estetik bir zevk ve heyecan yaratan, gereklii sembolik

ve karfllksz bir flekilde taklit ve ifade eden eser ve hareketlerdir (Sena, 1972, s.73).

Sanat: nsann kendisine karfln yaratt ikinci bir doadr; her fleyden nce insa-

nn var olana bir karfl kfl, varla bir meydan okumasdr (Bozkurt, 1992, s.7).

Ksacas sanat; insann psikolojik hayatnn temellerinden birini oluflturan g-zellik duygusunun dil, ses, renk, tafl, mermer, tun gibi eflitli malzemelerle, estetik

formlara dnfltrlmfl somut hli veya ifadesidir. evresindeki gzellikler kar-flsnda hayret duygusu iine dflen insan ruhunun, yeni bir gzellik peflinde kofl-mas ve onu yakaladn sand an yapay bir varlk olarak ortaya koymasdr. Bu

balamda sanatkr, ruhu ve gnlnn gzellik arzusunu, sz konusu malzeme-lere iirerek dinleyen, okuyan ve seyredende heyecan ve hayranlk uyandracak

biimde ifade etme kabiliyet, hner ve ustalna sahip olan insandr.

Sanat veya sanat eserinin birinci vasf, insan eseri olmasdr. Yani sanat eseri,sanatkr tarafndan belli bir malzeme (ses, dil, boya, mermer vs.) kullanlarak or-taya konur. Bu sebeple sanat eseri yapay bir varlk, yapay bir gzellik nesnesidir.Bu ynyle sanat, gzel olan doal varlklardan ayrlr. Bundan dolaydr ki gzelbir iek, aa, hayvan; maaralardaki sarkt ve dikitler ile dier doal oluflum ve

varlklar, estetik bilimi tarafndan sanat eseri saylmazlar.Burada aklmza gelen, Acaba her insan eseri veya faaliyeti sanat mdr? soru-

su, bizi sanatn ikinci ayrt edici zelliine gtrr. Elbette ki, insan eli, dili ve zih-ninin her eseri veya faaliyeti, sanat deildir. Burada sanat(art) ile zanaat(tekhne/teknik) birbirine karfltrmamak gerekir. Zanaat, ayakkabclk, terzilik, de-mircilik, marangozluk gibi dorudan doruya beceriye dayanan ve ekonomik a-dan baml olan insan faaliyetidir. Belirtilen faaliyetler, ok byk lde fayda-

ya dayaldr. Ayakkab, yrmemizi kolaylafltrmak, ayaklarmz scak ve souk iletehlikeli maddelerden korumak amacyla retilir. Ayakkabc da bu ifli para kazan-mak iin yapar.

Zanaatkrn eserinde hi gzellik veya estetik endifle yok mudur? sorusuna,tamamyla hayr diyebilmek mmkn deildir. Ancak zanaatta gzelliin aslama olduu da iddia edilemez. Hlbuki sanat yle deildir. Sanat faaliyeti veyasanat eseri, ncelikle faydaya baml deildir. Elbette ki, ondan da birtakm fay-dal sonular elde edilebilir. Ancak sanatn asl amac ve varlk sebebi, fayda veyafaydaclk olamaz. Onun asl amac ve varlk sebebi, gzelliktir.

Sanat veya sanat eserinin dier ayrt edici zellikleri; orijinallik, teklik, bi-reysellikfleklinde sralanabilir. Yani; her sanat eseri ancak bir defa yaratlr. Aynsanatkr ayn malzemeyle ikinci bir eser ortaya koymaya kalkfltnda, ya yeni birsanat eseri vcuda getirecek veya ilk eserinin kopyasn yapacaktr. Fakat bir sanateserinin kopyalar, hibir zaman aslnn yerini tutamaz. Bundan dolaydr ki, hersanat eseri tek ve orijinaldir. Yahya Kemalin Sessiz Gemiisimli fliiri, Yakup Kad-rinin Kiralk Konakadl roman ve Michelangelonun Meryem ve ocukadlheykeli tektir. nk ad geen sanatkrlar, eserlerini -mhrleri olarak niteleye-

bileceimiz- kendi bireysel slplar ile yaratmfllardr. Bu noktada slpun; ya-ni sanatkrn malzemesini -belli bir ierik ve forma bal kalarak kendine has bir

51. nite - Edebiyat ve Edebiyat Akm


10/134

bireysellik iinde kullanmasnn, sanatn bir baflka ayrt edici zellii olduunu g-rrz. Aksi takdirde, ayn sanat dalnda ayn malzemeyi kullanan sanatkrlarn or-taya koyduklar eserlerin farkllklarn baflka trl izah etmek mmkn olamaz.

Son bir husus; sanat eseri her okunduu, icra edildii veya seyredildiindeyeniden hayat bulur ve her hayat buluflunda da farkl farkl anlamlar kazanr. Ca-hit Stk Tarancnn Otuz Befl Yafl isimli fliirini ocukluunuzda, genliinizde

ve yaflllnzda okuduunuzu; Tac Mahali seyrettiinizi; Mozartn herhangi birbestesini dinlediinizi dflnn. Size hep ayn anlam ve duyguyu mu verir? Ta-bi ki hayr. Bu sebeple gerek sanat eseri eskimez. Okuyucu, dinleyici ve seyir-ci bulduu mddete var olmaya ve her baflvurulduunda yeniden yaratlmayahazrdr.

Ksacas sanat; insann doufltan getirdii gzele olan meylinin dfla yansmflsomut bir sonucu; duygu veya psikolojik dnyamzn kelime, nota, tuval, tafl, mer-

mer, tun gibi eflitli malzemelere dklmfl estetik ifadesidir. Sz konusu eilimin

amac, hayat ve dnyay daha gzel, daha yaflanlr hle getirmek ve insan dahamutlu klmaktr. Bu sebepledir ki insanolu, var olduu gnden beri sanata ynel-mifl, sanatla uraflmfl veya sanata ilgi duymufl; gzellik duygusunu sanatn diliyleifade etmeye alflmfl veya sanat eserinin verdii estetik hazla ruh dnyasn tatminetme arzusu iinde olmufltur.

Gzel sanatlar, Batl filozof ve estetikiler tarafndan daha ok mimar, hey-kel, resim, musikive edebiyatolmak zere befl dala ayrlmfltr. Basitten karma-fla, somuttan soyuta, maddeden manaya, faydadan gzele doru giden bir iz-giyi esas alan bu tasnifin, gnmzde bilinen birok sanat daln dflarda braktaktr. Bu bakmdan gzel sanatlar, kulland malzemenin nitelii, uygulama ala-n, hitap ettii duyu organ, ait olduu kltr/medeniyete gre veya baflka alar-

dan hareketle yeniden tasnif edilebilir. Mesel malzemesine gre; fonetik sanat-lar(musiki, edebiyat), plastik sanatlar(mimar, heykel, resim); hitap ettii duyuorganna gre; grsel sanatlar(mimar, heykel, resim), iflitsel sanatlar; (musiki,edebiyat); ait olduu kltr/medeniyete gre; slm sanat (hat, ebru, minyatr

vb.), Bat sanat(heykel, resim, musiki vb.); uygulama sahasna gre; sahne sa-natlar(tiyatro, bale, sinema).

Edebiyat ile musikiyi, fonetik sanatlar bafll altnda birlikte vermenin gerekesi ne ola-

bilir? Aklaynz.

EDEBYAT

Edebiyatkelimesi kken bakmndan, Arapa edebkelimesinden gelmektedir.yi huy, ahlkanlamlarna gelen edebkelimesinin Arapadan dilimize geifliok eskilere dayanr. Hlbuki kavram olarak edebiyat, Tanzimat dnemindeFranszcadaki litteraturen karfll olarak ayn kkten (edeb) tretilmifltir. Dola-

ysyla Tanzimat yllarna kadar dilimizde manzum edeb metinler iin fliir; men-sur edeb metinler iin de inflkelime/kavramlar kullanlmfltr.

Edebiyat kelimesi Trkede birden fazla anlamda kullanlmfl ve hlen de kul-lanlmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan ilk iki anlam fludur:

Dille yaplan gzel sanat; Bu sanat zerine yaplan her trl arafltrma, inceleme, deerlendirme, ei-

tim-retim faaliyeti.

Edebiyat kelimesinin dilimizdeki en yaygn kullanm ve bu kullanmda kar-fllad anlam, ilk sradaki gzel sanatlarn ana kollarndan biri olan ve dille yap-


SIRA SZDE2


11/134

lan sanat trdr. Bu balamda denilebilir ki, edebiyat sanat, en eski ve en yay-gn sanat trlerinden birisidir.

Edebiyat nedir? Herhangi bir sz veya metni, edebiyat olarak isimlendirmemi-

ze imkn veren nesnel deer ve nitelikler sz konusu mudur? Szl veya yazl birmetni edebklan nitelikler ne/neler olabilir? Herkesin bildii ve konuflabildiidil, flair ve yazarn kaleminde nasl sanata dnflr? Sz edeb klan sr, onun ie-riinde mi, fleklinde mi, dilinde midir?

Hemen belirtelim ki, edebiyatla ilgili bu sorular btn berrakl ile cevaplaya-bilmek hi de kolay deildir. Zorluk, temelde zerinde durulan konu veya objeninsanat olmasndan kaynaklanr. nk deiflen bakfl as, dnya grfl ve este-tik deerlere gre, bu konuda farkl cevaplarla karfllaflmak her zaman iin mm-kndr. O zaman edebiyat ile ilgili tanmlardan bazlar zerinde durarak onunkavram anlamn anlamaya alflalm.

Edebiyat; Hayatn yer yer eliflir grnen gereklerini idrak ettikten ve onlarn iin-

den birtakm ayklamalar, semeler, deifltirmeler ve eklemeler yaptktan sonra lis-

nn imknlarndan faydalanarak, yeni bir btnlk, zel bir yap hline getirmek,

seviyesi yksek bir haberleflme vastas klmak zere yaplan alflmalarn sonunda

ortaya konan kompozisyondur (Tural, 1993, s.57).

Prof. Dr. Sadk Kemal Tural tanmnde, edebiyat eserinin itibrlik/kurgusallk,btnlk ve estetik iletiflim gibi temel niteliine vurguda bulunur. Yani edebi-

yatta sanatkr, ilk nce ierie ait malzemesini hayatn gerekleri iinden birtakmayklamalar, semeler, deifltirmeler ve eklemeler yaparak elde eder (itibr-lik/kurgusallk). kinci admda bu malzemeyi dille yeni bir btnlk ve zel bir

yapya dnfltrr. Sanatkrn btn bu gayretlerinin amac, hayatn gereklerine

dair estetik bir edebiyat eseri ortaya koyabilmektir.

Edebiyat,malzemesi dil, kayna yaflantlar ve hayal gc olan bir yaratclk, bafl-

ka bir deyiflle bir sanat daldr. (Ayta, 2003, s.9)

Prof. Dr. Grsel Ayta ise tanmnde, edebiyatn malzemesi (dil), kayna (ya-flantlar ve hayal gc) ve mahiyetinin temel niteliine (yaratclk veya sanat) vur-guda bulunmufltur.

Edebiyat, okuyana estetik bir tat vermek amacyla yazlmfl olan ya da byle bir

amac bulunmasa bile, biimsel zellikleriyle bu dzeye ulaflabilen btn yazl ya-

ptlardr (nce, 1993, s.97).

zdemir nce edebiyata, okuyucu ve ona verdii estetik haz asndan yaklaflr.nceye gre edebiyat, sahip olduu biimsel zellikleriyle okuyucuya estetikbir tat veren eserler btndr.

Edebiyat, dil bahesinde esen bir rzgrdr. Yapraklar kmldatr, bir frtna olur,

onu savurur, btn bu kmldanfllar, savrulufllar dil zerindedir ve esasl izler bra-

kr. flte dil zerinde bu muvakkat (geici) veya devaml izler, yani duygu, duygu ile

imtiza (kaynaflmfl uyuflmufl) etmifl fikir, bu ikisinin kendilerini ifade iin sarldk-

lar muhayyile tezahrleri (grnm), bunlar harekete getiren ilk heyecann dile

akseden ahengi, edebiyat dediimiz fleydir./ Edebiyat, heyecan ile dilin izdivacndan

doan bir bebektir. (Tarlan, 1981, s.22/24)



12/134

Prof. Dr. Ali Nihat Tarlann edebiyat tanm, bir hayli znel, sembolik ve bir okadar da edebdir. Tarifte vurgulanan asl husus; edebiyat eserinin insann duygudnyas ile dilin sentezinden doan estetik bir gzellik objesi olduudur. Edebiyat

eserindeki duygu ve duygu ile kaynaflmfl fikir, muhayyilenin yaratt eflitligrnmlerle okuyucuya takdim edilir.Bize gre edebiyatveya edeb eser; kurgusal bir dnya ekseninde flekillendi-

rilmifl ok eflitli yorumlara imkn veren ve nice beyin ve ruh sanclarnn eseri

olan bir ierik; bu ieriin en gzel ve en etkili biimde sunulmasn stlenmifl ve

dil zevki imbiinden sabrla damtlarak elde edilmifl bir edeb dil; ierik-dil ikili-

sinin ferd ve orijinal kompozisyonundan teflekkl etmifl bir yap; bunlar ve bunla-

rn dflndaki daha pek ok unsurun birbirleriyle birlik ve btnlk prensibi dhi-

lindeki ok ynl iliflkileri ve edeblik potas iindeki sentezinden meydana gelmifl

bir slp erevesinde teflekkl etmifl karmaflk, ama estetik bir terkiptir.

Dorudan doruya edebiyat eserini esas alan ve onu birok unsurdan oluflmufl

estetik bir terkipolarak belirleyen bizim tanmmzde, edeb eseri meydana geti-ren temel unsurlar ve bunlarn nitelikleri vurgulanmaya alfllmfltr. Edebiyat sa-natnn somut hli olan herhangi bir edeb esere yaklaflldnda, onun temelunsurdan meydana gelmifl olduu grlr. Bunlar; ierik, dilve yapdr.Edebiyat eserindeki ieriin temel nitelii, kurgusal bir dnya ekseninde flekillen-dirilmifl ok eflitli yorumlara imkn veren ve nice beyin ve ruh sanclarnn eseriolmasdr. Dil, ieriin en gzel ve en etkili bir biimde sunulmasn stlenmifl vedil zevki imbiinden sabrla damtlarak elde edilmifltir. Edebiyat eserinin yapsise, ierik-dil ikilisinin ferd ve orijinal kompozisyonundan teflekkl etmifltir. Bu temel unsura ilve edilebilecek drdnc bir unsur ise slptur. Ancak slp,dier unsur gibi bamsz bir kimlie sahip olmaktan ok, sz konusu unsu-

run birbirleriyle birlik ve btnlk prensibi dhilindeki ok ynl iliflkileri ve ede-blik potas iindeki sentezinden meydana gelir. flte edebiyat eseri bu drt temelunsurdan meydana gelmifl karmaflk, ama estetik bir terkiptir.

Edebiyat eseri, belli bir sanatkrn kaleminden kmfl olmas sebebiyle ncelik-le bireyseldir. Ancak unutulmamaldr ki, sanatkr dediimiz insan, bir toplu-ma/millete mensuptur ve mensup olduu toplum/milletin sosyal, siyasal, ekono-mik, kltrel flartlar iinde kimlik ve kifliliini bulur. Ayrca o, sanat veya eserindeann ve kendinden nceki alarn sanatnn tesiri altndadr. Btn bunlar bi-ze, edebiyat eserinin var olduu toplum, millet, devir, edeb gelenekle ne kadar iie olduunu dflndrr.

Onun tesinde edebiyat eserleri, sanatkrn kaleminden kt andan itibaren

okuyucuya hitap etmesi, onu var eden sanatkr ve zn oluflturan ierii, este-tik yaps ve dili bakmndan sosyal, toplumsal ve kltrel bir deerdir. Bir baflkaifadeyle edebiyat, tarih varl, sz konusu varlnn var olufl zemini, var edeni,ifade malzemesi, bnyesini oluflturan i ve dfl unsurlar, tarih iinde flekillenen ge-lenei, estetik deerleri ve topluma hitap edip onu flekillendirmesi bakmlarndanda hep kltrel bir deerdir. Bunun da tesinde edebiyat, ayn zamanda kltr po-tasnn tmn kucaklama kudretine sahip bir sanat daldr. Hibir kltr unsurudflnlemez ki, edebiyatn estetik dnyas iinde yer almamfl olsun. Son bir hu-sus ise, edebiyatn hem kendi deerlerini hem de dier kltr deerlerini, dn-bu-gn-yarn devamll iinde saklanmas, korunmas ve gelecee taflnmasnda st-lendii byk grevdir. Bu noktada edebiyat, nemi inkr edilemeyecek ok ak

bir kltr kprsdr.



13/134

EDEBYAT AKIMIster millet dzeyinde, isterse btn insanlk dzeyinde ele alalm, edebiyat, bafl-langcndan bugne uzanan zaman iinde kaleme alnmfl milyonlarca eser ve sa-

natkrlaryla ok somut bir tarihe sahiptir. Biz buna edebiyat tarihidiyoruz. fltednden bugne uzanan bu tarihi iinde edebiyat hep deiflme/yenileflme-srek-lilik/devamllkdiyalektii iinde var olagelmifltir. Bunun iindir ki, deiflme/ye-nileflme kadar sreklilik/devamllk olgusu da edebiyatn temel karakterlerindenbirini oluflturmufltur.

Akan zaman iinde deiflen bireysel, toplumsal, ulusal ve evrensel flartlar; in-sann veya insanln gzel ve gerek hususundaki sonu gelmez arayfllar, edebi-

yattaki deiflme veya yenileflmenin asl dinamiini oluflturur. Sz konusu deiflmeveya yenileflme olgusunun edebiyat tarihindeki en somut grnts, edebiyatakmlardr. Gerek Trk edebiyat tarihinde (Divan Edebiyat, Tanzimat Edebiya-t, Servet-i Fnn Edebiyat vb.) gerekse Bat edebiyat tarihinde (klsisizm, ro-

mantizm, realizm vb.) grdmz edebiyat akmlarn bu erevede deerlendir-mek gerekir.

Franszcada ecole(ekol); ngilizcede ise movement(hareket), school(okul) kelimeleriyle karfllanan kavram, dilimizde edebiyat akm, edeb akm,edeb meslek, edeb mektep/okul, edebiyat ekol, edeb grup/topluluk kav-ramlaryla karfllanmaktadr.

Edebiyat akmn flu flekilde tarif etmek mmkndr. Belli bir sanatkr gru-bunun belli bir dnemde, ortak dnya grfl, estetik, sanat ve edebiyat anlayfl

erevesinde oluflturduklar edebiyat hareketine; bu anlayfl ve hareket evresinde

kaleme alnan edebiyat eserlerin oluflturduu btne, edebiyat akm/edeb akm

denir.

Aslnda her edebiyat akm, genel bir estetik, sanat grfl veya hareketinin birparas; daha dorusu edebiyat sanatn ilgilendiren yndr. Bu sebeple bizim -zellikle- Bat edebiyatnda birer edebiyat akm olarak bildiimiz klsisizm, rea-lizm, romantizm, empresyonizm, postmodernizm ve dierlerini, sadece edebiyatlasnrlamak/snrlandrmak yanlfltr. nk sz konusu akmlar, ou zaman gzelsanatlarn btn kollarn (mimar, heykel, resim, musiki vb.) kapsarlar. Meselempresyonizm, kbizm, dadaizm ncelikle resim sanatnda grlmfl ve dnemin-de yaygn olarak bu sanat dalnda ifadesini bulmufltur. Postmodernizm ise ncelik-le mimarde adndan bahsettirmifltir. Bu husus bize, gzel sanatlarn temelde aynkaynaktan doduunu; buradan hareketle de aralarnda ciddi yaknlklar ve geifl-ler olabileceini hatrlatr.

Her edebiyat akm, belli bir dnya grfl, gzellik, sanat ve edebiyat anlayflerevesinde hayat bulur. nk edebiyat akmlar, ncelikle edebiyatn mahiyetiile ilgili olduka sistemli ve derli toplu birtakm soyut dflnce ve deerlerin ortakaddrlar. Bunun iindir ki, hemen her akmn var olufl temelinde Sanat/edebiyatnedir?sorusuna cevap bulma gayreti vardr. Edebiyat nedir?sorusu, fiiir ne-dir?, Roman nedir?, Vezin Nedir?, Anlatc nedir?, maj nedir?... gibi pek ok altsoruyu beraberinde getirir.

Bu ynleriyle edebiyat akmlar, edebiyat biliminin alt birimlerini teflkil edenedebiyat kuram, edebiyat elefltirisi, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi ile i ie-dirler. nk edebiyata dair sorulara verilen cevaplarn oluflturduu dflnce vedeerler, elefltirmenler tarafndan herhangi bir eserin deerlendirilmesinde eleflti-

rel birer kriter olarak kullanlmfl (klsik elefltiri, romantik elefltiri, realist elefltirivb.); bugn ve yarn da kullanlabilir. Nitekim edebiyat kuram ve elefltirisi, dn-



14/134

den bugne ok byk lde edebiyat akmlarnn birikimleri zerine bina edil-mifltir. Ayrca edebiyat akmlar bnyesinde var olduklar toplum veya toplumlarnbelli siyas, kltrel ve ekonomik ortamlarnda hayat bulmalar sebebiyle edebiyat

sosyolojisi ile yakndan ilgilidirler. Bunun da tesinde, edeb akmlar, yazar ve fla-irleri ortak deerleri etrafnda bir araya getiren ve onlarn pek ok esere hayat ver-melerine imkn hazrlayan birer edebiyat iklimidirler. Dolaysyla edebiyat akmla-r, edebiyat eserinden de ayr dflnlemezler. Hi flphesiz btn bunlarn tama-m; yani edeb eser, edebiyat kuram, edebiyat elefltirisi, edebiyat sosyolojisi veedebiyat akm, sonuta edebiyat tarihi denilen btn olufltururlar.

Edebiyat akmlarnn olufltuu zeminde, ncelikle eflitli sosyal, siyas, ekono-mik, kltrel hdiseler ve bu hdiseler ortamnda oluflan felsef, kltrel, estetikperspektifler vardr. Yoksa durup dururken edebiyat akm vcuda gelmez. 1860lar-da fiinasi ile bafllayan Modern Trk Edebiyat, bir grfle gre Lle Devri (1718-1730), dier bir grfle gre de III. Selim devrinden (1789-1807) itibaren bafllayp

giderek saha, tesir ve hzn arttran Batya ynelme srecinde sz konusu olanpek ok sosyal, siyas, ekonomik, kltrel hdiselerin sonucudur. te yandan Ba-tda romantizm, byk lde Fransz htilli ortamnda ve J.J.Rousseaunun d-flnce temelleri stnde; realizm, Auguste Comteun sistemlefltirdii pozitivist fel-sefe zeminde; sembolizm, Kantn idealist, Bergsonun spiritalist felsefeleri ileSchopenhaurn ktmser dflnceleri evresinde doar ve geliflir. Bu sebeple ede-biyat akmlarn lykyla anlayabilmek iin, olufltuklar ortamn siyas, sosyal vekltrel zeminini; hayat felsefesini; Tanr, tabiat ve varlk anlayfllarn bilmek; ko-nuya edebiyat-toplum iliflkisi iinde yaklaflmak gerekir. nk edeb hdiseleri,iinde var olduu toplumun flartlarndan, kltrel deerlerinden, dnya grfln-den, edeb geleneinden btnyle bamsz olarak dflnmek ve izah etmek

mmkn deildir.Her edeb akm, kendinden ncekine gre yeni bir kltrel, felsef ve estetikbakfl asna sahiptir. Zaten onlar var olufllar ve varlklarn da buna borludurlar.

Ancak bu hususu, gelenekten yzde yz baflka veya gelenein bsbtn reddi ola-rak grmemek gerekir. Unutulmamaldr ki, her yeni edeb akm, ayn zamanda ge-lenein yeni deerlerle zenginlefltirilmesine hizmet eder. Ayrca yeniye, eskidenhareketle varlr veya her yeni eskinin zerine bina edilir. Dolaysyla edeb akm-lar, birbirlerinden farkl deer ve niteliklere sahip olduklar gibi, birbirine benzeyendeer ve niteliklere de sahiptirler. Edebiyatta devamllk/sreklilik gereini gn-deme getiren bu husus, bilhassa mill edebiyatlarda ok daha belirgindir.

Edebiyat akmlar, mill veya evrensel edebiyat tarihi iinde belli bir zamanla s-

nrldrlar. Yani belli bir tarihte doar, zamana bal olarak geliflip olgunlaflr ve birnoktada da mrn tamamlarlar. Ancak edeb akmlarn bafllang ve bitifl tarihle-ri zerinde (gn, ay, yl belirterek) kesin olarak konuflmak zor; hatta imknszdr.Baz akmlarda, akmn kurulufl toplantlar veya bildirileriyle karfllafllsa bile, szkonusu akm, kesin olarak o tarihte bafllatmak mmkn deildir. nk o bildiri-nin veya toplantnn; daha da nemlisi bildiriyi hazrlayan kiflilerin o aflamaya ge-lebilmeleri iin bir hazrlk dneminin olmas gerekir. Bitifl tarihi iin de ayn du-rum sz konusudur. Dolaysyla akmlarla ilgili zaman snrlamalarn, ad geenakmn en yaygn olduu dnem olarak dflnmek gerekir.

Bir baflka husus; bir akm bitirip hemen ayn tarihte bir baflka akm bafllatamaya-camz gereidir. Bir akm, zlme dnemine girer girmez, hemen onun yan ba-

flnda yeni bir akm filizlenecektir. Mesel XVI. yzyln sonlarndan itibaren flekillen-meye bafllayan klsisizm, ancak XVII. yzyln ikinci yarsnda en olgun ve yaygn se-



15/134

viyeye ulaflr. Bundan sonra zayflamaya bafllamflsa da XVIII. yzyln sonlarna ka-dar varln srdrmfltr. Hlbuki ona tepki olarak doan romantizm, ngilterede

XVIII. yzyln baflndan, Almanyada ise ortalarndan itibaren hayat bulmaya bafllar.

Romantizmin Fransada kesin hkimiyetini iln etmesi, ancak 1830larda mmknolur. te yandan bizim edebiyatmzda fieyh Glip (1757-1799)le XVIII. yzyln ikin-ci yarsnda hayatnn en yksek zirvesine trmanan Divan fliiri, bu noktadan sonra za-

yflamaya, zlmeye ve kendini tekrar etmeye bafllar. 1860tan itibaren de yerini Ye-ni Trk Edebiyatna brakr. Ancak bu tarihten sonraki drt nesil (Tanzimat edebiya-tnn birinci ve ikinci nesli, Ara Nesil, Edebiyat- Cedde nesli), hl Divan fliirini sr-drmek isteyenlerle kavga etmek zorunda kalrlar.

Tabi ki edebiyat anlayfl veya akmndaki zlme ve dalma kadar filizlenipyeflerme iin de belli bir zamana ihtiya vardr. Bu sebeple sz konusu ara d-nemlerde iki veya daha fazla akmn birden var olduunu grmek mmkndr.

Ayrca herhangi bir zaman diliminde ill tek bir akm olacak diye bir kural da ko-

namaz. Bu durum, hem bir milletin edebiyat tarihi hem de Bat veya dnya edebi-yat tarihi iin geerlidir.

Edebiyat akmlarnn bafllang ve bitiflleri iin kesin bir tarih (gn, ay, yl) sylenememe-

sinin gerekesi ne olabilir? Aklaynz.

Her edebiyat akmnn doal olarak belli kurallar, deerler veya kabulleri (mani-festo, bildiri, beyannme) vardr. Mesel Victor Hugonun Cromwell n Szro-mantizmin; Emile Zolann Deneysel Romanadl eseri natralizmin; Jean MoreasnFigaroda yaymlanan Sembolizmin Bildirgesisembolizmin manifestosudur. Bizimedebiyatmzda ise Fecr-i t mensuplarnn Servet-i Fnn mecmuasnda yaymla-

nan Beyannmeleri ile Garipilerin Garip nsz, buna rnek gsterilebilir.Edeb akmlarn sahip olduklar dnya grflleri, gzellik, sanat ve edebiyat an-layfllarn ieren kurallar manzumesi, bafllangta ou zaman yazl deildir. Szkonusu kurallar manzumesi, kimi zaman belli bir olgunlaflmadan sonra yazl hlegetirilir, kimi zaman da buna hi ihtiya duyulmaz. Bu arada az da olsa nce pren-sipleri belirlenmifl, daha sonra da bu prensipleri uygulamaya konulmufl akmlar da

vardr. Sanatkrlar, ya prensip ve ilkeleri belirlenmifl ve bu dorultuda eserler ver-mifl/vermekte olan mevcut edeb akmlardan birine katlrlar ya yeni bir edebakm olufltururlar ya da herhangi bir akma katlmadklar gibi, yeni bir akm olufl-turma iddiasnda bulunmadan da eserlerini verebilirler.

Hangi biimde olursa olsun, sanatkrn flu veya bu edeb akma ball yzde

yz bir kesinlik arz etmez. Sz konusu ball, genel ilkeler erevesinde veonun bireyselliini inkr etmeyecek seviyede dflnmek gerekir. Zira sanatkr, il-gi, yaknlk veya ballk duyduu akmn prensiplerinden birouna uyduu hl-de bazlarna veya bazlarna uyduu hlde birouna uymayabilir. stelik sanat-krn uyduu prensipleri, bir baflka sanatkra gre daha farkl bir biimde yorum-lamas ve uygulamas da her zaman mmkndr. Ayn durum, mill edebiyatlariin de geerlidir. Yani Fransz romantizmi ile ngiliz romantizmi veya Rus realiz-mi ile Alman realizmi arasnda birtakm farkllklar olabilir. Unutulmamaldr ki, sa-nat bir miza meselesidir ve her edeb eser bireysel ve orijinaldir. Ayrca bir dil sa-nat olan edebiyat, malzemesi bakmndan mill bir sanattr.

Sanatkr-akm iliflkisinde unutulmamas gereken bir baflka husus; sanatkrn

sanat hayat mddetince farkl akmlara ilgi duyabilecek ve balanabilecek olma-sdr. Bir dnem romantik olan bir sanatkr, bir baflka dnem pekl sembolist ve-


SIRA SZDE

3


16/134

ya parnasyen olabilecektir. Mesel parnasizmin kurucusu Theophile Gautier, Her-nanisavaflnda Victor Hugonun yannda yer alacak kadar romantiktir. Charles Ba-udelairein fliirleri, baz ynleriyle parnasyen zellikler gsterirken; baz ynleriyle

sembolist zelliklere sahiptir. Her sembolist flair, ayn zamanda romantiktir. Bizimedebiyatmzdan Cell Shir Erozan, sanat hayatna Edebiyat- Cedde flairi olarakbafllar. II. Meflrutiyetten sonra bir ara Fecr-i t grubuna katlr, hatta gruba bafl-kanlk eder. Onun son dura Mill Edebiyat ekoldr. te yandan sanat hayatnaFecr-i ti grubuyla bafllayan Yakup Kadri Karaosmanolu, bir sre Nev-Yunanlikanlayfl peflinden kofltuktan sonra Mill Edebiyatta karar klar.

Edebiyatta, bilhassa fliirde, bir mektebin temayllerini eserinde sadk bir ayna gibi

aksettiren sanatkr ancak ikinci, nc derece bir sanatkrdr. Mesela romantiz-

ma btn meziyetleri ve kusurlar ile Victor Hugonun fliirinden ziyade, Lamarti-

nein fliirinde nefes alan varlktr. Sembolizmada da ayn fley vakidir. Ancak Albert

Samein gibi, kendi flahs prlts olmayan flairler, bu mektebin temayllerini yzde

yz benimseyebildiler. Bir Moreasn sembolizmadan ayrlmas ne kadar manidar-

dr. Henri de Regnier bile, gayet nazikne, flapkasn kararak, sembolizmadan

uzaklaflmad m? Hakikat fludur: Yaratmann hazzna ermifl bir flair hibir zaman

hibir mektebin tbiyeti altna girmez. (Taranc, 1995, s.28-29)

Ayn durum edeb eserler iin de geerlidir. Yani herhangi bir roman, hikye,tiyatro veya fliir, -sanatkr belli bir akma bal olsa bile- bir rpda ve kesin birhkm hlinde yzde yz romantik, realist, klsik olarak nitelenemez. Bu tr ta-

vrlar, yukarda vurgulamaya alfltmz, sanat/edebiyatn mahiyetini yeterincedikkate almamann sonucudur. Edebiyat bilimcisi, sanatkr veya edeb eseri, akm-lar asndan deerlendirirken sanatkrn sanat hayatnn btnn, eserlerinin ta-

mamn ve eserin btn niteliklerini objektif bir biimde dikkate almak ve bunagre hkm vermek mecburiyetindedir.

Bafllangtaki tariften veya yukardan beri ortaya konan izahlardan anlafllmflolmaldr ki, edebiyat akmlar, birden ok flair ve yazarn ifltirakiyle oluflmufl ede-biyat topluluklardr. Bu topluluklar, ou zaman bir kiflinin gl ve lider flahsiye-ti etrafnda bir araya gelirler. Mesel natralizm denince Emile Zola akla gelir. n-k natralizmin bildirisini hazrlayan Zola, ayn zamanda akmn hem en nemlisavunucusu hem de uygulaycsdr. te yandan Jean Paul Sartre egzistansiyalizm,Tristan Tzara dadaizmin, Filippo Marinetti ftrizmin, G. Apollinaire kbizmin ku-rucu ve en nemli temsilcileridir. Bizim edebiyatmzda ise Recaizde Mahmut Ek-rem Edebiyat- Cedde; Ziya Gkalp ve mer Seyfettin Mill Edebiyat; Yahya Ke-

mal Beyatl Derghlar; Orhan Veli ise Garipiler mektebi, grubu veya toplulukla-rnn lider flahsiyetleridirler.

Ksacas edebiyatn dnden bugne uzanan tarihinde sreklilik/devamllk ol-gusu kadar deiflme/yenileflme olgusu veya deiflme/yenileflme olgusu kadarsreklilik/devamllk olgusu esastr. Sanatkr ve toplumlarn deiflen hayat flart-lar ile sanatkr ve insanln gzel ve gerek hususundaki sonu gelmez arayfllar,sanat/edebiyattaki deiflme/yenileflmenin asl dinamiini olufltururken; bireysel,sosyal, ulusal ve evrensel genel kabuller de sreklilik/devamlln varlk sebebiolur. Edebiyat akmlar, edebiyat tarihindeki deiflme/yenileflmenin somut so-nularndan biridir.

Trk edebiyat tarihinde edebiyat akm olarak deerlendirilebilecek hangi oluflumlar

biliyorsunuz?


SIRA SZDE 4


17/134


Gzel, gzellik, sanat, sanatkr, edebiyat ve

edebiyat akm kavramlarn tanmlayp irde-lemek

nsan, fizyolojik ve psikolojik yaps bakmndan

menfaat, gerek, iyilikve gzellikgibi

drt temel eilimin belirledii bir varlktr. Ken-

dini, kendini kuflatan dnyay alglayabilen, kav-

rayabilen, bilebilen; bu alg, duygu ve bilgilerini

denetleyip deerlendirebilen ve yarglayabilen

bir varlk olarak her insan, gzel ve gzellie il-

gi duyar. Gzel; sahip olduu gzellik deeri sa-

yesinde karflsndaki insann hofluna giden; onda

hayret ve hayranlk uyandran ve ona estetik hazveren varlk, nesnedir. Gzellik ise; seyreden ve-

ya dinleyen insann hofluna giden; onda coflku,

hayret ve hayranlk uyandran ve ona estetik haz

veren varln sahip olduu deer veya niteliktir.

Sanat dier insan faaliyetlerinden farkl klan

zellikleri aklamak

Sanat; insann doufltan getirdii gzele olan il-

gisinin dfla yansmfl somut sonucu; psikolojik

dnyamzn kelime, ses, tuval, tafl, mermer, tun

gibi eflitli malzemelere dklmfl estetik ifade-sidir. Gzellii esas alan sanat; orijinallik, tek-

lik, bireysellik zellikleriyle, faydaya ynelik

olan zanaattan ayrlr. Gzel sanatlar, mimar,

heykel, resim, musiki ve edebiyat olmak zere

befl dala ayrlr.

Edebiyat tanmlayp herhangi bir sz veya me-

tinden ayrt etmek

Trkede birden fazla anlamda kullanlan ede-

biyat kavramnn asl karfll, dille yaplan g-

zel sanat daldr. Bu anlamyla edebiyat; duygu,dflnce ve hayallerin edeb bir dille kurgusal

bir dnya, zgn bir yap ve bireysel bir slp-

la estetik terkibe dnfltrlerek anlatlmasdr.

Edebiyat, dil malzemesini kullanmas bakmn-

dan dier sanat dallarndan ayrlr. Ancak bu dil,

sanatkrn titizlii, yaratcl, becerisi ve sabr

sayesinde alelde olmaktan te bir st dildir.

Bunun dflnda edebiyat eserinin ierik ve yap

gibi iki temel unsuru daha vardr. Estetik bir ter-

kip olan edebiyat eseri, belli bir sanatkrn kale-

minden kmfl olmas sebebiyle ncelikle birey-

seldir. Ancak okuyucu/topluma hitap etmesi, sa-

natkr, zn oluflturan ierii, estetik deerle-ri ve dili bakmndan sosyal, toplumsal ve klt-

rel bir deerdir.

Edebiyat akmnn mahiyetini; oluflum sebep ve

flartlarn aklamak

Edebiyat, tarihi iinde hep deiflme/yenileflme-

sreklilik/devamllk diyalektii iinde var ola-

gelmifltir. Deiflen bireysel, toplumsal, ulusal ve

evrensel flartlar; insann gzel ve gerek husu-

sundaki sonu gelmez arayfllar, edebiyattaki de-

iflme ve yenileflmeyi; dolaysyla edebiyatakmlarn dourur. Edebiyat akm; belli bir sa-

natkr grubunun belli bir dnemde, ortak dn-

ya grfl, estetik, sanat ve edebiyat anlayfl er-

evesinde oluflturduklar edebiyat hareketidir.

Edebiyat akmlarnn olufltuu zeminde, eflitli

sosyal, siyas, ekonomik, kltrel hdiseler ve

bu hdiseler ortamnda oluflan felsef, kltrel,

estetik perspektifler vardr. Bu bakmdan her

edeb akm, kendinden ncekine gre yeni bir

kltrel, felsef ve estetik bakfl asna sahiptir.

Ancak bunu, gelenein bsbtn reddi olarakdflnmemek gerekir. Edebiyat akmlar, belli

bir tarihte doar, zamana bal olarak geliflip ol-

gunlaflr ve bir noktada da mrn tamamlarlar.

Bir akm, zlme dnemine girer girmez, yeni

bir akm filizlenmeye bafllar. Bir sanatkrn flu

veya bu akma ball yzde yz bir kesinlik

arz etmez. Ayrca sanatkr, hayat mddetince

farkl akmlara ilgi duyabilecektir. Ayn durum

edeb eserler iin de geerlidir. Yani herhangi

bir roman, hikye, tiyatro veya fliir, bir rpda

ve kesin bir yargyla yzde yz romantik, realist,klsik olarak nitelenemez.

zet

1

A M A

2

A M A

3

A M A

4

A M A


18/134


1. Afladaki seeneklerden hangisi insann her trl

tavr, davranfl ve hareketlerinin temelini oluflturan ei-

limlerden biri deildir?

a. Menfaat

b. Gerek

c. yilik

d. Gzellik

e. Kahramanlk

2. Afladaki seeneklerden hangisi sanatn veya sanat

eserinin asl/birinci deer ve niteliidir?

a. Gzellik

b. Dorulukc. Gereklik

d. Faydallk

e. yilik

3. Afladaki seeneklerden hangis i sanat eseri ile

zanaat eserini birbirinden ayrmamz salayan asl

zelliktir?

a. Sanat eserinin sun, zanaat eserinin doal ol-

mas

b. Sanat eserinin orijinal, zanaat eserinin tek ol-

mas

c. Sanat eserinin gzellii, zanaat eserinin faydal-

l esas almas

d. Zanaat eserinin gzellii, sanat eserinin faydal-

l esas almas

e. Sanat eserinin doruluu, zanaat eserinin z-

gnl esas almas

4. Sanat trlerini kulland malzeme ve hitap ettii du-

yu organ bakmndan tasnif edildiinde afladaki see-

neklerden hangiyanlfltr?a. Edebiyat-Fonetik ve flitsel sanat

b. Heykel-Plastik ve Grsel sanat

c. Resim-Plastik ve Grsel sanat

d. Musiki-Plastik ve flitsel sanat

e. Mimari-Plastik ve Grsel sanat

5. Afladaki seeneklerden hangisinde edebiyat keli-

mesi, dille yaplan sanat anlamnda kullanlmfltr?

a. Bir hayli kzgn olan Ali arkadaflna, Brak ca-

nm! Bana edebiyatyapma! dedi.

b. Peyami Safa, yazd roman ve hikyeleriyle m-

rn edebiyata adamfl bir yazardr.

c. Ayfle, edebiyatretmeni sfatyla snfa ilk gir-

dii gn, byk bir heyecan ve sevin iin-

deydi.

d. Fuat Kprl, yapt alflmalaryla Trkiyede

edebiyatbiliminin temellerini atmfl oldu.

e. Nihat Sami Banarl, Resimli Trk EdebiyatTari-

hi isimli kitabn yazardr.

6. Afladaki seeneklerden hangisi edebiyat eserini

oluflturan temel unsurlardan biri deildir?

a. erik

b. Dil

c. Yap/Form

d. Vezin

e. slp

7. Belli bir sanatkr grubu(1)nun belli bir dnem(2)de,farkl dnya grfl, estetik, sanat ve edebiyat anlayfl

(3) erevesinde oluflturduklar edebiyat hareketi(4)ne;

bu anlayfl ve hareket evresinde kaleme alnan edebi-

yat eserlerin oluflturduu btn(5)e, edebiyat ak-

m/edeb akm denir.

Yukardaki cmlenin hangi blmnde Edebiyat akm

tanm iin yanlfllk yaplmfltr?

a. 1

b. 2

c. 3

d. 4e. 5

Kendimizi Snayalm


19/134


8. Afladaki seeneklerden hangisi edebiyat ak-

m/akmlarnn oluflum sebebi olarak sylenemez?a. Zaman iinde deiflen sosyal, siyasal, ekonomik

flartlar

b. Sanatkrlarn sanat ve edebiyatta yenilik ara-

yfllar

c. Gerek, gzellik, sanat ve edebiyat ile ilgili yeni

dflnce ve felsefeler

d. Sanatkrlarn ekonomik karlarn koruma is-

tekleri

e. Var olan sanat ve edebiyat anlayflna karfl olan

tepkiler

9. Afladaki yarglardan hangisi edebiyat akm iin

sylenemez?

a. Edebiyat akm; edebiyattaki deiflme/yenilefl-

me olgusunun doal bir sonucudur.

b. Edebiyat akm; ressamlarn oluflturduu bir re-

sim sanat oluflumudur.

c. Edebiyat akm; genel bir estetik ve sanat gr-

flnn edebiyat ile ilgili yndr.

d. Edebiyat akm; kendinden nceki akma gre

yeni bir felsef ve estetik bakfl asdr.e. Edebiyat akm; mill/evrensel edebiyat tarihi

iinde doar, geliflir ve lr.

10.Afladaki seeneklerden hangisi bir flair/yazar hak-

knda ayrntl bir arafltrma ve inceleme yaplmadan ve-

rilecek realist, romantik tarz yarglarn temelsizlii-

ne bir gereke olamaz?

a. nk flair ve yazarlar, hayatlar mddetince hep

ayn akmn ilkelerine bal kalrlar.

b. nk flair ve yazarlar, hayatlar mddetince hep

ayn akmn ilkelerine bal kalmayabilirler.

c. nk flair ve yazarlar, hayatlarnn farkl d-

nemlerinde farkl akmlara ilgi duyabilirler.

d. nk flair ve yazarlar, baz eserlerinde ilkeleri-

ne bal kaldklar akm, baz eserlerinde bal

kalmayabilirler.

e. nk flair ve yazarlar, hayatlar mddetince

yeniliin, zgnln ve gzell iin peflinde

koflanlar.

SANATTA ESKMEYEN fiEY

Asaf Halet ELEBSanat bahislerinde eskilerle yenilerin mcadelesi he-

men hemen insanlk tarihi ile bafllayan bir fleydir.

Evet, herkes bilir ki eskiden yeni olan fley bugn es-

kimifltir. Ancak zamann tahripkr penesinin para-

layamad bir fley vardr. Onun nasl doduu bile

ekseriya mphem kalr. Bu, zaman hudutlar iine gi-

remeyecek kadar gzel olan fleydir. Asrlar onun ze-

rinden karanlk bulutlar hlinde gese de onun rengi

kararmaz. (...)

Zaman mefhumu daha ziyade bizim beynimizin iinde-

dir. oumuz gzeli zamanla lmek isteriz. Yine ii-

mizden birou gzellii kendi gzleriyle deil baflka-

larnn gzlerine inanarak kabul etmek ister. nk

(gzel) standart damgas vurulmufl bir fleyi kaytszca

kabul edivermek onun iin kolay ve tehlikesiz olacak-

tr. Kolektif bir grfl rahatl insan dflndrmekten

kurtarr. Bu grfl rahatln temin eden greneklere,

modaya uyma neticesinde beenilen fley acaba hakik

sanat eseri midir? (...)

Sanatta birok itihatlar, birok ekoller olabilir. Her de-

erli itihadn, kendisine gre bir iddias olan her eko-ln sanat ve edebiyat tarihinde bir yeri vardr. Fakat

unutmayalm ki ekoller ekseriya hemen hemen bir kifli-

ye inhisar eder. Bir dahi bafll baflna bir ekol yapabilir

ve ondan sonra ayn rda yrmek isteyenlerin ou

ancak bir taklitiden veya ekseriya rate bir mukallidden

baflka bir fley olamaz. (...)

yle dahiler vardr ki onlar bir ekoln hudutlar iine

bile smazlar. Onlar, bir Budha sknu ile bize ezel

vecdin nurunu gnderirler. Onlar sanatn nirvanasna

eren hakik Budhalardr. Bu nadir ftratlar iin artk es-

ki ve yeni mefhumlar yoktur. Onlar zamann ve za-

manla deiflen her fleyin dflnda kalrlar. Hibir ekole

tbi olmadklar halde ekollerin kendilerinden doduu

bir verbe, bir masdardr. (...)

fiphesiz ki btn ekoller ayn kuvvette deildir. Btn

edebiyat ve sanat ekolleri nihayet unsurlar ve slpla-

r itibaryla deiflir; kymetli, hatta kymetsiz olabilir. Za-

man onlarn elbisesini rterek ald vakit altndan

bazen canl ve icazkr bir varlk, bazen uslanmfl ve bo-

yalar bozulup akmfl bir ucube veya buzdan yaplmfl-

sa bir hi ortaya kabilir. (...)Byle birok ekoller vahilikleri, sahtelikleri, rk esas-

Yaflamn inden


20/134


lara dayanmalar dolaysyla kymetten dflmfltrler.

Bunlar dierleriyle karfltrmamak icap eder. Zaman

fleytan hakik gzellii iva edemez. Onun nisyan ce-

hennemine att sahtekrlar nfuz ve dikkati olan gz-ler ar abuk ayrt ederler.

Kaynak: (Gzel Yazlar/Denemeler, (2000), Ankara,

TDK Yaynlar, s.148-152)

Okuma ParasYEN EDEBYAT CEREYANINA DAR

Ahmet Hamdi TANPINARGenlere yaplan serzenifllerden biri de ciddi olmama-

lardr. Bence bu, bir akslmelin mahsul olmalarn-

dan ileri geliyor. Alaycdrlar, fanteziden hofllanrlar ve

anane ile deilse bile, grenek edebiyat ile olan m-

nasebetleri menf bir flekildedir. (...) Dn, filan flair,

kendinden evvelki flairi gemek iin fliir yazard, reka-

bet ve dfl ayn sahada ve ayn silahla kabul edilirdi.

Bugn ise, tam aksi oluyor. Yeniler mflterek bir yolda

evvelkileri gemek istemiyorlar. Daha ziyade onlara

benzememek suretiyle rekabetten kurtuluyorlar. (...)Onlara benzememek aflk bir hastalk hline geliyor ve

bittabi bir nevi flaflrtma edebiyatna yol ayor. Tam fli-

iri bulduu, byk damar keflfettiini sandmz anda

flair, bir sirk hokkabaznn kahkahasyla bizi kendi ya-

ratt ruh haletinden uyandryor. (..)

Sebebi malum: eskiyi ykmak istiyorlar. Fakat ok

defa aksini yapyorlar, fliirden bktryorlar. Genlerin

bu hlini de sevmemek kbil deil; nk fliirin luga-

t, fliirin ryas ve melankolisi, fliirin rpermesi ancak

hakiki fliirde gzeldir. Taklitte sadece glntr. Fa-

kat her taklit fley gibi bazen fliir taklidi de safdilleriavlayabilir. Genler, fantezileri ile bizi safiyetten kur-

taryorlar. (...)

Genleri seviyorum. Onlarla vka fliirin cevherinde an-

laflamyorum. Fakat sanat ne olsa ciddiye almalarn,

yeni bir ifade tarz aramalarn, keskin ve tahamml

dar zevklerini -bittabi hepsinde deil-, daha evvel sy-

lenmifl olandan nefretlerini seviyorum. Fakat fliirden

hem de gittike geniflleyen bir zaviye ile uzaklafltklar-

n gizlemek de mmkn deil.

Bu uzaklaflma sanatlarnn behemahal yeni olmas hu-susundaki azimlerinden bafllar. Onlar, henz fliirin bir

syleyifl tarz olduunu kabul etmek istemiyorlar, ha-

yatta olduu gibi sanatta da yeninin sonu olamayaca-

n dflnmyorlar. fl yenilik bahsine girince bunun so-

nu gelmez. Mesele behemahal yenide deil, gen, tazeve bkir olmaktadr. Genleri seviyorum, fakat canm

fliir okumak isteyince Bk Efendiyi ayorum:

Nm niflne kalmad fasl- bahrdan

Dflt emende berk-i diraht itibrdan

Kaynak: (Edebiyat zerine Makaleler, (1977), stan-

bul, Dergh Yaynlar, s.83-84)

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. e Bu soruya doru yant vermediyseniz Gzellik

blmn tekrar okuyunuz.

2. a Bu soruya doru yant vermediyseniz Sanat


3. c Bu soruya doru yant vermediyseniz Sanat


4. d Bu soruya doru yant vermediyseniz Sanat


5. b Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat

blmn tekrar okuyunuz.6. d Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat


7. c Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat

Akm blmn tekrar okuyunuz.

8. d Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat


9. b Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat


10. a Bu soruya doru yant vermediyseniz Edebiyat



21/134


Sra Sizde 1

Sylenemez. nk gzel, estetik bir deer ve nitelik;

faydal, ekonomik bir deer ve niteliktir. Bir nesne, her-

hangi bir ihtiyacmz karfllyorsa faydaldr. Faydal, t-

ketilir veya eskitilir. Yerine bir baflka fley konabilir. Hl-

buki gzel iin bunlar sylenemez.

Sra Sizde 2

Edebiyat ve musikiyi birbirine yakn klan temel ortak-

lk, her ikisinin de sese dayanmfl olmasdr. Edebiyat

bir dil sanatdr. Dilin temeli de sestir. Kelime, bir veya

birden ok anlaml ses topluluudur. Musikinin de b-

tnyle ses sanat olduu aktr.

Sra Sizde 3

Edebiyat; ierii, sahip olduu estetik deerler, sanat-

kr, var olduu ortam, seslendii okuyucu, tarih iin-

deki varl gibi pek ok ynden sosyal ve kltrel bir

deerdir. Sosyal ve kltrel deerler (ahlk, gelenek,

dil vb.), anlk bir zaman iinde deil, ok daha genifl bir

zaman diliminde deiflir.

Sra Sizde 4

Trk edebiyat tarihinde farkl edebiyat anlayfllar etra-

fnda oluflmufl birtakm grup ve gruplaflmalardan; onla-

rn faaliyetleri evresinde oluflmufl edebiyat akmlarn-

dan bahsetmek mmkndr. Divan edebiyat, Tanzi-

mat edebiyat, Servet-i Fnn edebiyat, Mill edebiyat,

Yedi Meflaleciler, Garipiler, kinci Yeniciler bunlardan

bazlardr.

Yararlanlan Kaynaklar

Ayta, G. (2003). Genel Edebiyat Bilimi. stanbul: SayYaynlar.

Bozkurt, N. (1992). Sanat ve Estetik Kuramlar. stan-

bul: Ara Yaynlar.

elebi, A.H. (2000). Gzel Yazlar/Denemeler.

Ankara: TDK yaynlar.

Edman, . (1998). Sanat ve nsan. (ev.T.Ouzkan).

stanbul: MEB Yaynlar.

nce, .. (1993). Yaznsal Sylem zerine. stanbul:

Can Yaynlar.

Okay, O. (1990). Sanat ve Edebiyat Yazlar. stanbul:

Dergh Yaynlar.Sena, C. (1972). Estetik. stanbul: Remzi Kitabevi.

Tanpnar, A.H. (1977). Edebiyat zerine Makaleler.

stanbul: Dergh Yaynlar.

Taranc, C.S. (1995).Yazlar. (Hzl.H.Sazyek). stanbul:

Can Yaynlar.

Tarlan, A.N. (1981). Edebiyat Meseleleri. stanbul:

tken Yaynlar.

Tural, S.K. (1993). Edebiyat Bilimine Katklar.Anka-

ra: Ecdad Yaynlar.

Baflvurulabilecek KaynaklarBayrav, S. (1999). Dilbilimsel Edebiyat Elefltirisi. s-

tanbul: Multilingual Yaynlar.

Bilgegil, K. (1980). Edebiyat Bilgi ve Teorileri.Anka-

ra: Atatrk . Yaynlar.

elebi, A.H. (2000). Gzel Yazlar/Denemeler.An-

kara: TDK Yaynlar.

etiflli, . (2008). Edebiyat Sanat ve Bilimi.Ankara:

Aka Yaynlar.

Gktrk, A. (1988). Okuma Urafl. stanbul: nklap

Kitabevi.

nce, . (1993). Yaznsal Sylem zerine. stanbul:

Can Yaynlar.

slm Ansiklopedisi. (1994). C.10. stanbul: TDV

Yaynlar.

Kantarcolu, S. (1993). Edebiyat Akmlar ve Temel

Metinler.Ankara: Gazi Yaynlar.

Kefeli, E. (2007). Metinlerle Bat Edebiyat Akmlar.

stanbul: 3F Yaynlar.

nal, M. (1999). En Uzun Asrn Hikyesi.Ankara:

Aka Yaynlar.

Trk Dili(Yazn Akmlar zel Says). (1981). C.XLII,

S. 349. Ocak.

Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. (1977). stan-bul: Dergh Yaynlar.

Trk Dnyas Edebiyat Kavramlar ve Terimleri

Ansiklopedik Szl. (1999). Ankara: AKM Ya-

ynlar.

Wellek, R ve Warren. A. (1993). Edebiyat Teorisi. (ev.

. F. Huyugzel). zmir: Akademi Yaynlar.

Sra Sizde Yant Anahtar


22/134

Bu niteyi tamamladnzda;Bat ve Bat edebiyat kavramlarn aklayabilecek,

Antik dnemden Rnesansa kadarki Bat edebiyatn (Eski Yunan edebiyat,Latin edebiyat ve Orta a Avrupa edebiyat) karfllafltrarak deerlendirebi-lecek,Platon ve Aristonun evren, varlk, insan ve sanat hakkndaki grfllerini fark-llklar asndan deerlendirebilecek,Latin edebiyat ve Orta a Bat edebiyatn ana izgileriyle betimleyebile-ceksiniz.

erik Haritas

Eski Yunan Edebiyat Latin Edebiyat Orta a Avrupa Edebiyat Platon

Aristo Mimesis/Yanstma Bat Hristiyanlk

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Bat EdebiyatndaAkmlar-I

BATI VE BATI EDEBYATIKAVRAMLARI

ESK YUNAN EDEBYATI

ANTK AIN LK FLAZOFU:PLATON VE ARSTO

LATN EDEBYATI

ORTA A AVRUPA EDEBYATI

Antik DnemdenRnesansa BatEdebiyat

2BATI EDEBYATINDA AKIMLAR-I


23/134

BATI ve BATI EDEBYATI KAVRAMLARIBat kavram ncelikle dounun ztt bir yn ve coraf bir blge anlam taflr.

Ayn kavramn Avrupa anlamna geldii de bir gerektir. Biz ok daha kapsay-c olmas sebebiyle kitapta Avrupa yerine Bat kavramn kullanmay tercih ettik.Bu balamda Bat kavramna yklediimiz anlam; merkezi Avrupa olmakla bir-likte snrlar Avrupa ktasn aflan ve ortak bir kltr, felsefe, din, sanat ve mede-

niyete sahip olan topluluklar/milletlerin oluflturduu dnyadr. nk bugn Av-rupa ktasnn dflnda Bat kltr, felsefe, sanat ve medeniyetini benimsemifl bir-ok topluluk/millet mevcuttur.

flte bu Bat kltr, felsefe, sanat ve medeniyetini benimsemifl topluluk/millet-

lerin edebiyatna Bat Edebiyat diyoruz. Bir baflka syleyiflle Bat Edebiyat; or-tak kltr, felsefe, din, sanat ve medeniyete sahip Batl toplumlarn Antik adangnmze kadarki srete ortaya koyduklar edebiyattr.

Batl olarak nitelendirdiimiz milletler topluluunun tarih boyunca sahip oldu-u kltr ve medeniyet, -kendi iindeki birtakm farkllklarla birlikte- pek ok or-tak deer etrafnda flekillenmifl organik bir btnlk ve teklie sahiptir. Zira Batkltr ve medeniyeti, dnya grfl ve ahlk anlayfl itibariyle Hristiyanlk; kltr

ve sanat itibariyle de Eski Yunan ve Latin gibi iki temel kaynaktan beslenmifl ve bueksende mayalanmfltr. Bu itibarla Bat edebiyatlarnn temeli, kayna ve rneihemen hemen ayn ve tektir; klsik edebiyatolarak kabul edilen Eski Yunan ve La-tin edebiyat. Nitekim Octavio Paz ve Cemil Merie gre de Bat edebiyat bu ba-

lamda bir btndr.

Kaplarn kapayarak geliflen hibir Bat edebiyat yok. Ortak gvde, Yunan ve Ro-

ma edebiyatlar. Kollar zamanla farkllaflmfl; gvde Orta a boyunca diri. Sonra

XVI. asr ve geliflen mill edebiyatlar, ama bu edebiyatlar birbirinden faydalanmfl

hep, hem almfl hem vermifl. Geri dilleri ayr, his ve hayal dnyalar da giderek bafl-

kalaflmfl. Ne var ki fluur altnda yaflayan miras ayn. (Meri, 1980, s.135)

Bat edebiyatnn birbtn olduunu ne srmek, hem akla yakn hem de yadsn-

maz grnyor. ngiliz, Alman, talyan ve Polonya edebiyat dediimiz birimlerin

her biri, bamsz ve tek baflna bir teklik oluflturmaz, ama dierleriyle srekli iliflki

hlinde bir btn oluflturur. Coneille,Juan Ruiz de Alarconun yaptn okudu ve

yararland, Shakespeare de Montaigne ile ayn fleyi yapt. Batnn edebiyat bir ilifl-kiler adr; idyomlar, yazarlar, biemler ve yaptlar, srekli bir i ielikle yafladlar

Antik DnemdenRnesansa Bat Edebiyat


24/134

ve yaflyorlar. liflkiler, eflitli ynlerde ve farkl plnlar zerinde kendini gsteriyor.

Bazlar yaknlk, bazlar da eliflki trndendir. (...) liflkiler zamansal veya me-

knsal olabilir. (...) Btn byk edeb hareketler uluslar tesiydi ve geleneimizden

gelen btn byk yaptlar ve baflka yaptlarn sonucu -bazen de karfll- oldu. Ba-

t edebiyat, kendi kendisiyle kavga hlinde, bir ynyle de yinelemeler ve deiflmeler

olan bir evetlemeler ve hayrlamalar peflpeflelii iinde, durmadan kendi kendine ay-

rflan ve buluflan bir btndr. (Paz, 1999, s.53)

ESK YUNAN EDEBYATIBat edebiyatlarnn bafllangc ve temel kayna durumundaki Eski Yunan edebi-

yat, bir Ege Denizi evresi ve Akdeniz blgesi edebiyatdr. Merkezi ise eski Atinaflehridir. onia, Sicilya, Syrakousai, skenderiye, Roma, Pergamon, Antiokheia gibiflehirler de Yunan edebiyatnn nemli merkezleridir.

Edebiyat trlerinin ortaya kp geliflmesi ve kronolojik dnemler dikkate aln-

dnda Eski Yunan edebiyat kendi iinde flu flekilde tasnif edilebilir: Epik a: Homeros ncesi ve Homeros dnemi. Lirizm ve Nesrin Bafllangc: Lirik fliirin; felsefe ve tarih etrafnda da nes-

rin gelifltii dnem. Attika Dnemi: Trajedi ve komedi trlerinin doup gelifltii dnem. skenderiye Dnemi:Yunan kltr ve edebiyatnn Msrn fethinden son-

ra skenderiyede flekillendii dnem. Roma Dnemi:Yunan kltr ve edebiyatnn Romada flekillendii dnem.

(elgin, 1990, s.18)Yukardaki ilk dnemi Antik a olarak da isimlendirmek mmkndr.M.. IX. yzyla kadar inen Yunan edebiyatnn ilk rnekleri din nitelikli

(Hymnos) fliirlerdir. Daha sonra epik fliir sz konusu olmufltur. Eski Yunan edebi-yatnn ilk rnekleri szl ve mitolojik karakterlidir. Bununla birlikte Yunan edebi-yatnn ilk ve asl rnei; ayn zamanda ana kayna Homerosun (M.. IX. yz-yl) lyadave Odysseia isimli destanlardr. lyadann asl konusu Truva Savafl-lar, Odysseiann ise destann adn taflyan kahramann savafl sonras memleketi-ne dnfl esnasnda yafladklardr. Epik fliirin rnei olan bu destanlarda, tanrlar

ve insanlara ait ihtiras, aflk, benlik, fke, sadakat, sabr gibi genel/evrensel temalarne kar. Ad geen iki destan, ayn zamanda Batl sanatkrlarn yzyllar boyun-ca tekrar tekrar kendisine dnp ilham alacaklar asl kaynak durumundadr.

Eski Yunan edebiyatnda destanlar veya destan devrinden sonra lirik, epik, di-daktik ve satirik tarzlarda olmak zere fliir; trajedi ve komedi trlerinde olmak ze-

re tiyatro, hitabet, fabl, tarih ve felsefe geliflip yaygnlaflr ve bu trlerde birokeserler kaleme alnr. Bunlarn iinde tiyatro, Yunan edebiyatnn en gl trlerin-den birini oluflturur. Tanr Dionysos adna her yl yaplan flenliklerden doduukabul edilen Antik Yunan tiyatrosu, Aiskhylosun trajedileri ile klsik formuna ka-

vuflur. Trajedilerle birlikte destan devrinin sona erdii ve insan ile Tanr/tanrlararasndaki uyumun bozulup atflmalarn bafllad gzlenir. Artk insan, birey ol-mann bilincine erme dneminin efliindedir.

Eski Yunan edebiyatnn M..334-M..30 yllar arasnda kalan dnemi Hele-nistik Dnem/skenderiye Dnemi olarak isimlendirilir. Msrn Romallar tarafn-dan fethedilmesi ve Yunan kltr ve medeniyetinin skenderiyeye taflnmas ilebafllayan Helenistik dnemde sanat/edebiyat, genifl halk kitlelerine seslenmekten

uzaklaflmfl, bir avu sekinin zevkine hitap eder duruma gelmifl, sanat sanat iin-


Fabl: Okuyucu/dinleyiciyeders vermek amacylahayvan, bitki ve canszvarlklarn insan niteliklerinebrndrlerek oluflturulanksa yk.


25/134


26/134

Sophokles (M.. 497-406):Aiskhylostan sonraki en nemli trajedi flairidir. Eser-leri: Aias, Antiogne, Elektra, Kral Oidipous, Trakhisli Kadnlar, Philoktates, OidipusKolonosta.

Euripidies (M.. 485-406):Yunan edebiyatnn trajedi trnde nc sradayer alan flairidir. Eserleri: phigenea, Alkestis, Orestes, Elektra, Medeia, Hippolytos,Hekabe, Andromakhe.

Aristophanes (M.. 448-388):Antik Yunan edebiyatnn komedi trndekiilk byk sanatkrdr. Eserleri: Bulutlar, Kufllar, Eflekarlar, Kurbaalar, Atllar,Bulutlar, Barfl, Lysistrate.

Hesiodos: M.. VII. yzylda yaflamfl didaktik fliirleriyle tannan flair. Eserleri:Theogonia, Erga kai Hemerai, Apsis Herakleous, Gynaikon Katologon, Melampodia.

Menandros (M.. 342-292): Komedi yazar. Eserleri: Epitrepontes, Perikeiro-mene, Samia, Heros, Georgos. Kolaks.

Demosthenes (M.. 384-322): Hitabet trnn nemli ismi. Eserleri: Andro-

tiona Karfl, Timokratese Karfl, Aristokratese Karfl, Konona Karfl.Sokrates (M.. 469-399): nl Yunan filozofu.Platon/Efltun (M.. 427-347): nl Yunan filozofu. Eserleri: on, filen,

Devlet, Phaidros, Sofist, Kratylos ve Kanunlar.

Aristoteles/Aristo (M.. 384-322): nl Yunan filozofu. Eserleri: Organon,Politika, Poetika, Retorik.

Herodotos (M.. 484-425): nl tarih yazar. Eserleri: Historiai(HerodotosTarihi)

Ksenophon (M..430-355): Tarih yazar. Eserleri: Anabasis, Agesilaos, KypouPeideia, Hieron, Symposion.

Afladaki metin bilinen en eski epik destan metinlerinden biri olan lyada ve Odessadanalnmfltr. Bu destan ayn zamanda modern Bat edebiyatnn imgelem yaratmada kullan-

d temel kaynaklardandr. Bu destann ana karakterleri ve yafladklar maceralar bilme-

niz pek ok modern Bat Edebiyat eserini zmlemenizde yardmc olacaktr. Afladaki

parada ad geen Hektor Yunan mitolojisinde kimdir? Yaflad maceralar nelerdir?

LYADADAN

HomerosAndromakhe karfllad Hektoru,Dad da arkasndan geliyordu,

Memedeki yavrucaz taflyordu kucandaHektorun gzbebeiydi o,Iflldayan yldza benziyordu.Hektor Skamandroslu derdi ona,Baflkalar Astyanaks, flehrin kral, derdi.lyonu tek baflna koruyan Hektordu da ondanHektor, bakt ocuuna glmsedi

Andromakhe yannda alayp duruyordu.Tuttu kocasnn elinden, diller dkt:Ah kocacm, bu hrs yiyecek seni,

Yavruna, talihsiz karna acma yok sende

Dul kalmama, biliyorum az gn varAkhalar stne saldrp ldrecekler seni.


SIRA SZDE 1


27/134

Sensiz kalmaktansa toprak yutsun beni daha iyi,Benim senden baflka dayanam yok

Alp gtrd zaman lm seni

Yalnz aclar kalacak bana.Ne babam var benim, ne ulu anam.Kilikyallarn dzenli flehrini ykp

Yksek kapl Thebeyi yerle bir ettii gnTanrsal Akhilleus ldrd babamEetionu ldrd ama soymad gene de

Yreinde ok sayyordu onufllenmifl silahlaryla birlikte yaktSonra bir hyk yapt ona.Kalmanl Zeusun kzlar, da perileriKara aalar diktiler babamn toprana

Erkek kardefllerim vard, yedi taneBir gnde Hadese indi yedisi de,evik ayakl Akhilleus ldrd hepsiniPaytak yryen srlar, stbeyaz koyunlar yannda

Anam ormanlk Plakosun eteinde kralieydi,Tuttu buraya getirdi onu daBtn malmz da ald getirdi.Sonra bol kurtulmalkla sald onuO da ok saan Artemisin okuylaBabasnn saraynda anszn ld.Sen bana bir babasn Hektor,

Ulu anamsn benim, kardeflimsin,Arkadaflsn scak dfleimin.Burada kalede kal, ac bana,

Yetim koma yavrumuzu, karn dul koma.Oynak tolgal Hektor karfllk verdi, dedi ki:Ben de dflnyorum bunlar karcm,

Ama savafltan ekilirsem bir korkak gibiTroya erkeklerinden utanrmBakamam uzun entarili kadnlarn yzneimden de gelmez, ne yapaym;eviren: A.Erhat-A.Kadir

ANTK AIN K FLOZOFU: PLATON VE ARSTOGerek Eski Yunan ve Latin kltr ve sanat/edebiyat gerekse ileriki nitelerde szkonusu edilecek olan hmanizm, klsisizm, realizm vb. akmlarn yeterince anlafl-labilmesi iin Platon ve Aristo zerinde durmak gerekir. nk Bat dflnce ve sa-nat/edebiyatndaki geliflmelerin arkasnda veya temelinde bu iki lk a filozofu-nun grflleri vardr.

232. nite - Antik Dnemden Rnesansa Bat Edebiyat


28/134

PLATON: (M.. 427-347): Douda Efltun adyla da tannan Platonun felse-

fesi, hocas Sokratesin dflncelerini gelifltiren, daha ileri gtrp sistemlefltirenbir felsefedir. Platon, Sofistlerin aksine grecelie (relativism) inanmfl, kesin vemutlak bilgiye susamfl bir filozoftur. yle bir bilgi ki, zamana, mekna ve duyula-ra gre deiflmeyen; insandan bamsz bir gerekliin bilgisi. Bu arzu onu, da-list bir varlk felsefesine gtrr. Bir baflka ifadeyle, ona gre varln iki dzeni

vardr; fizik lem ve fizik tesi lem. Asl ve gerek olan fizik tesi lemdir. Akl-la kavranabilen fizik tesi lem, gereklii tartfllamaz fikirler veya zler (ideas,form) lemidir. dea, her trl varln lmsz, hakik karflldr. Fizik tesilemdeki idealar, mutlak anlamda iyi, doru ve gzel olan Tanrnn tekliini mey-dana getiren okluktur. Varln temelini ve asln teflkil eden unsur veya unsurla-r bulmay amalayan Platon, idealar epistemolojisinin temeli hline getirir.

Fizik leme gelince: inde yafladmz ve duyularmzla kavradmz fiziklem (kinat/evren), Tanr tarafndan idealar lemindeki ilh dzeni maddedegereklefltirmek iin yaratlmfltr. Evren ve ondaki her varlk, ilh formlarn (idea)maddede olguya dnflmesinden meydana gelmifltir. Bu sebeple iinde yaflad-mz dnyadaki nesneler, idealarn birer taklidi, yansmas veya glgesidir. Yani ev-ren ve ondaki varlklar (aalar, hayvanlar, insanlar, dalar, vs.), gerek varlklardeil, fizik tesi dnyadaki idealarn birer yansmas, kopyas veya glgesidirler.Bir de bunlarn -ayna veya suda olduu gibi- glgesi veya yansmalar (eidola) var-dr. evremizde grdmz, dokunduumuz varlklarn asllar, fizik tesi lem-de bulunan idealardr. Bu sebeple fizik lemdeki varlklarn gerekliinden szedilemez. Asl gerek, akln asl bilgi objesi, idealardr. Bilgiye susamfl filozofa d-

flen de, taklit, yansma, kopya veya glgeler dnyas ile uraflmak deil, gerekli-i tartfllamaz idealar dnyasna ynelmektir.


Resim 2.1

Raphaelin AthenaOkulu resminden

Aristo ve PlatoTasviri


29/134

Platon, varln temeli ile ilgili bu dflncelerini meflhur maara istiaresi ile so-mutlafltrr. Buna gre; insanlar, karanlk bir maarada yzleri duvara dnk zinci-re vurulmufl esirler gibidirler. Maarann azndan szan flk, maara dflndaki var-

lklarn glgelerini maara duvarna dflrmekte ve o insanlar da bu glgeleri ger-ek zannetmektedirler. Eer zincirlerinden kurtulup dflar kabilseler, nce gr-dklerinin glge/yansma olduunu, daha sonra o glgelerin sahiplerini, son ola-rak da onlarn kopya edildikleri asl idealarn grecek veya kavrayacaklardr.

nsana gelince. Platona gre insan, lmsz olan ruh ve lml olan beden-den yaratlmfltr. nsan ruhundaki ilh meleke ise akldr. nsann gerei, ilh ha-kikati kavrama, bilme hususundaki tek melekesi akldr. nk gerek ve ilh ha-kikat, ancak aklla kavranabilir. Fakat byle bir melekeye sahip olan insan, duyu

ve duygularyla glgeler, grntler veya yansmalar dnyasnda yaflamak zorun-dadr. Onun Tanrya kavuflabilmesi, ruhunu bedenin esaretinden kurtarmasylammkn olabilir. Bu da lmle gerekleflir. nsan, lmden nce akln bedenin,

duygularn ve madde dnyasnn esiri olmaktan kurtarmas gerekir. Aksi takdirdelmden sonra da Tanrya kavuflmak mmkn olmayacaktr.Platon, on, filen, Devlet, Phaidros, Sofist, Kratylosve Kanunlar isimli

eserlerinde ortaya koymaya alflt Tanr, varlk ve insan hakkndaki felsefesiningenel ilkeleri yannda, sanat/edebiyat felsefesi zerinde de durur. Ancak bu d-flncelerinde zaman zaman birtakm eliflkilere dfler. nk o, hayat boyuncagrfllerinde birtakm deifliklikler yapmfltr.

Efltun, her tr sanat bir taklit, bir yanstma olarak kabul eder ve bunu ifadeederken de mimesiskavramn kullanr. Asrlar boyu yorumlanan bu kavramnndilimizdeki karfll, taklit, yanstmadr. Platona gre sanat, idealarn bir yans-mas olan varlklarn taklididir. Hem de nc dereceden bir taklidi. nk asl

ve gerek varlk fizik tesi lemdeki idea, bu dnyadaki onun yansmas, sanatk-rn eserindeki ise nc dereceden bir yansmadr (eidola). Platon bu konuyuDevletadl eserinde flyle bir diyalogla ortaya koyar:

- stersen bir ayna al eline, drt bir yana tut. Bir anda yaptn gitti gnefli, yldzla-

r, dnyay, kendini, evin btn eflyasn, bitkileri, btn canl varlklar.

- Evet, grnrde varlklar yaratmfl olurum, ama hibir gereklii olmaz bunlarn.

- yi ya, tam stne bastn iflte dflncemin; nk bu tr varlk yaratan ustalar ara-

sna ressam da koyabiliriz deil mi?

- Koyabiliriz tabi.

- Yapt fleyin gereklii yoktur diyeceksin, ama ressamn yapt sedir de bir eflit se-

dir deil midir?- Evet grnrde bir sedir onunki de.

- Ya dlgerin yapt? Biraz nce demifltin ki dlger sedir ideasn, yani bizce asln,

zn yapmaz, bir eflidini yapar.

- Sedirin asln yapmadna gre, gereini deil, gereine benzeyen bir rneini

yapmfl olur. (...)

- Tregedya flairinin de yapt bu deil mi? Benzetme deil mi onun da yapt? O da

kuraldan, yani dorudan, sra afladadr yleyse, btn benzetmeler gibi. (Ef-

latun, (1980), s.282-284)

Yukardaki diyalogu dikkate aldnzda Platona gre sanat nedir? Aklaynz.


SIRA SZDE

2


30/134

Demek ki btn sanatlar nc dereceden bir yansma/yanstmadr. Hem deolann olduu gibi yansmas deil, olann grnd gibi yansmas. O hlde sa-nat gerei yanstmaz; bize gerei vermez, bizi geree ulafltrmaz; aksine bizi

gerekten ve ilh hakikatten uzaklafltrr. Burada Platonun sanatkrn yetenekle-rini, yaratcln dikkate almadn ve onu basit bir ayna seviyesine dflrd-n gryoruz.

kinci bir husus; sanatkrn sanatn icra ederkenki durumudur. Platona gre,flair, eserlerini ilh bir lgnlk annda, yani dima ilh bir mesaj Tanrdan alpinsana iletmek iin, ntr bir ortam olduu zaman, yaratabilmektedir. Bu durumdaflairin bir eseri yaratmasnda aklnn ve teknik bilgisinin hibir rol olmad gibi,onun ifade ettiklerinden sorumlu olmas da beklenemez (Kantarcolu, 1993,s.17). Yani sanatkr sanatn akln kontrolnden uzak, byk bir duygu younlu-unun tesiri altnda ve derin bir vecd hli iinde ortaya koymaktadr. Onun ynte-mi aklc deildir. Bu sebeple sanat, akl dfldr. Hlbuki insann gerei kavrama-

daki tek melekesi akldr. Duygu ise deiflken ve yanltcdr.nc bir husus ise, sanatkrn gerei bulma ve bize sunma konusundakiyeterlilii meselesidir. fiair, yazar, ressam, heykeltrafl, mzisyenin herhangi bir ko-nuda yetkinlikle konuflabilecei bir bilgi birikimi ve eitimi yoktur.

Bunun da tesinde Platon, sanatkrn ortaya koyduu eserde birey ve toplumiin birtakm zararl taraflar bulur ve bunlar flu noktada toplar: Birincisi; sanateserlerinde genlere kt rnek teflkil edecek; dolaysyla onlarn ahlkn bozacakblmler vardr. Mesel masallarda ve destanlarda zaman zaman Tanr veya bykkahramanlarn kendilerine yakflmayacak tavrlar iinde gsterilmesi; kt kahra-manlarn baflarya ulafltrlmas. kincisi; kt insanlarn (korkaklar, sarhofllar, kle-ler, deliler vb.) eserin merkez kahraman seilmesi ve eser boyunca onun hayat-

nn sergilenmesi. Sanatn birey ve toplum ahlk bakmndan bir baflka sakncasise, ok byk lde duygulara hitap etmesidir. Sanat ou zaman ve ok byklde karflsndaki okuyucu/dinleyici /seyircinin duygu dnyasna hitap eder. Sa-natkr bizim duygularmz bilerek tahrik eder, onlar coflturur ve ideal insandakidengeyi bozar. Bylece mutlu olmamz deil, mutsuz ve bedbaht olmamza zeminhazrlar. nk ideal ve bilge insan dengeli insan; akln kullanarak duygularndizginlemesini bilen insandr.

Yukardan beri izah etmeye alfltmz dflncelere sahip olan Platon, elbetteki sanatn eitici bir ifllevi olduu/olabileceine de inanmaz. Bu sebeple, sanata vesanatya ideal devleti iinde yer vermez ve onu oradan kovar. nk onun sanatfelsefesi ok ak bir biimde aklc, faydac ve ahlkdr. Nitekim o, yi olan her

fley gzeldir., Yararl olan gzel, zararl olan irkindir., Bir davranfl iyi vedoru olarak yaplmflsa gzel olur, yoksa irkin olur.yarglaryla, bu anlayflnaka ortaya koyar.

Platonun sanat ve sanatkr karflsndaki sz konusu olumsuz tavrnn temelin-de, sanatta akln deil, duygunun n plna karlmfl olmas yatmaktadr. Eer sa-natkr duygularn akln emrine verilebilirse, onun ortaya koyaca sanat eseri da-ha gereki ve daha eitici olabilecektir. kinci bir sebep ise, yaflad dnemde sa-nata verilen byk deerdir. Mesel Homeros ve eseri, o dnemde ok yceltilir;eitim ve devlet ynetiminde bafl tac edilir. Hlbuki Platona gre bafl tac edilme-si gereken sanatkr deil filozof; sanat deil felsefedir.

ARSTO (M.. 384-322):Aristonun dflnceleri ile Platonun -yukarda zetle-

nen- dflnceleri, pek ok noktada birbirine benzemekle birlikte baz noktalardaayrlr. nk Platon idealist, Aristo ise rasyonalist bir filozoftur.



31/134

Aristoya gre de varln iki dzeni vardr; fizik lem ve duyular st fizik te-si lem. Tanr, fizik tesi lemde lmsz, mutlak anlamda iyi, doru, gzel veokluktan oluflmufl bir tekliktir. Burada Aristonun Tanr kavramna ykledii an-

lam ile Platonun ykledii anlamn birbirinden farkl olduunu belirtmek gerekir.

Aristoya gre, Tanr, sadece okluktan oluflmufl bir teklik deil, ayn zamanda bir-

birine zt olan unsurlarn birlefltii bir henk manzumesidir. Tanr, hem madde

(substance), hem ruhtur (spirit); hem dflnce, hem de eylemdir, olgudur. Tanr,

hem hz sonsuzda olan eylemin merkezidir, hem de durgun bir cazibe merkezidir

ve aflktr. Tanr, hem sebeptir, hem de sonutur. Aristo, Tanrnn okluunu olufltu-

ran fikirler (ideas) veya formlarla evrenselleri (universals) de birbirinden ayrt et-

mektedir. Evrenseller, eflyann paylaflt nitelikler olduu hlde, formlar zaman ve

meknda, tabiatta, yani madde leminde varlklara biimlerini veren zler veya po-

tansiyellerdir. O hlde Aristo felsefesinde tabiat, ilh potansiyellerle dolu olan mad-

dedir, gerektir ve amac ilk sebebe, Tanrya varmak olan bir evrim ve kendini ger-eklefltirme sreci iindedir. (Kantarcolu, 1993, s.20)

Ksacas Platonun fizik tesi lemde var olduunu kabul ettii varlklarn ger-ei olan idealar, Aristoya gre duyu dnyasnda, fizik lemdedir. Madde ve ide-a (form) birbirinden ayr deil bir aradadr ve bunlarn birleflmesinden nesneler,

varlklar oluflmufltur. Eflya veya nesneden ayr bir idea varln kabul etmek mm-kn deildir. Dolaysyla iinde yafladmz dnyada grdmz, dokunduu-muz her varlk gerektir.

Platon ile Aristonun evren anlayfllar arasndaki temel farkllk nedir? Aklaynz.

Aristonun insan kavramnn izahna gelince:

nsan, madde ve ruhtur. Ruh, maddeye biimini, tekliini ve hayat denen olufl ve ey-

lem sreci iinde amacn veren formdur. nsan ruhu, aklc (rational) ve aklc olma-

yan (irrational) iki unsurdan oluflmaktadr. Bunlardan aklc olan unsur, insann

dima, dflnme ve muhakeme melekesidir. nsan, bu aklc melekesi sayesinde Tan-

rnn kusursuzluunu ve niteliklerini tefekkrle kavrar ve yaflad evrim ve kendini

gereklefltirme sreci iinde Tanrya varmaa alflr. nsann duygu ve ihtiraslar,

lml olan bu melekelerden kaynaklanrlar. O hlde insann kendisini Tanr gibi

kusursuzlafltrabilmesi iin duygu ve ihtiraslarn, akln emrine vermesi gerekmekte-

dir. Bununla beraber insan, akl ve ihtiraslar ile bir btndr. nsan akl, sadece te-fekkr gereklefltiren bir meleke olarak eylemsizdir. nsann eylem iinde olmas, ya-

ni yaflamas, akln insan duygu ve ihtiraslarn harekete geirmesi, onlara hedef gs-

termesi ile mmkndr. Aristoya gre, hayat eylemdir ve sadece tefekkrle faziletli ol-

mak mmkn deildir. Bunun iin, akln, duygu ve ihtiraslarn emrine alp insan

ahlkl bir eyleme sevk etmesi gerekmektedir. nsann kendi zndeki ilh unsuru

hayvan unsura hkim klmas en yce fazilettir. (Kantarcolu 1993, s.21)

Anlyoruz ki, Platonda olduu gibi, Aristoda da akl son derece nemli bir me-lekedir. Felsefe ve metafizie ancak akl ve mantk yoluyla gidilebilir. Aristo, insankonusunda ruh-beden, akl-duygu ikiliini kabul etmekle birlikte, Platonun afla-

lad ikincileri reddetmemekte, onlar birbirinden ayrmamakta; daha da nemlisi


SIRA SZDE

3


32/134

onlar birbirinin tamamlaycs olarak kabul etmektedir. Platon ile Aristo arasnda-ki sz konusu farkllk, doal olarak sanat felsefelerine de yansmaktadr.

Pozitif bir yaklaflm ve tmevarm metoduyla Yunan edebiyatn deerlendiren

Aristo, bu deerlendirmeleri ile gzellik, dzenlilik, kesinlik ve simetri unsurlarzerine kurduu estetik anlayfln, Poetikave Retorikisimli eserinde ortaya ko-yar. Aristoya gre de sanat taklittir (mimesis). nk insan sanata ynelten fley,onun tabiatnn derinliklerinde var olan taklit etme ve henk yaratma igdsdr.Bu sebeple sanat/sanatkr doay taklit eder.

Buraya kadar Platonla ayn dflncede olan Aristo, taklidin mahiyeti, sanatnbilgi verme veya bizi geree ulafltrma nitelii, sanat/sanatkrn ifllevi konularn-dan hocasndan bsbtn ayrlr.

Bir kere sanatkr tabiat taklit ederken bir ayna gibi her grdn, her fleyiolduu gibi veya aynen taklit etmez, etmemelidir. O, dfl dnyay olduu gibi vekaba bir flekilde eserinde taklit eden bir ayna deildir. Sanatkr taklidi, bir seme

ameliyesi erevesinde gereklefltirir ve gereklefltirmelidir. Yani sanatkr sokaktagrd her insan deil, belli bir insan; o insann her hareketi veya hayatnn herann deil, belli hareketlerini ve hayatnn belli kesitlerini anlatmaldr. Sanatkrnsz konusu semedeki ls, hayatn veya insann genelini, zn yanstabil-mektir. Zira sanatn konusu, byme veya kendini gereklefltirme iinde olan in-sann ruh tecrbesidir. Sanatkr, bu ruh tecrbesini anlatrken insan ya olduun-dan iyi ya da olduundan kt olarak gsterir ki, bu tavr trajedive komedigibiiki farkl trn domasna zemin hazrlar. kinci bir husus ise,

türk edebiyatında akımlar 1

Documents