türk edebiyatında şiirlerimiz

7/30/2019 trk edebiyatnda iirlerimiz

1/114

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar No : 59

zerine Notlar

Rza Filizok

EGE NVERSTES BASIMEV

BORNOVA-lZMlR

1991


2/114

ISBN 975-483-083-5


3/114

NDEKLER

nsz V

Mehmed Emin Yurdakul 1

Rza Tevfik Blkba 18

Ziya Gkalp 25

Orhan Seyfi Orhon 39

Faruk Nafiz amlbel 49

Kemalettin Kamu 61

mer Bedrettin Uakl 67

Cahit Stk Taranc 77

Orhan Veli Kank 93


4/114

NSZ

Yeni Trk Edebiyat: Divan edebiyat; Halk edebiyat ve Bat ede

biyatnn ortak tesirleri altnda teekkl etmi yeni bir "terkip"tir

Gnmz edebiyatnn niteliklerinin anlalmas bu terkipte yer alan

unsurlarn aratrlmasna baldr. Klasik edebiyatmzdan gelen un

surlar nelerdir? Halk edebiyatna yneliin sonular ne olmutur ?

Bat edebiyat edebiyatmz hangi ynde etkilemitir ? Bu hususlarn

aratrlmas gerekmektedir. Biz bu dncelerle snrl bir ekilde de

olsa iirimize halk edebiyatnn tesirleri konusunu ele aldk.Balangta amacmz. Mehmed Emin'den gnmze kadarki

iirimizde Halk edebiyatnn tesirlerinin genel bir tablosunu izmekti

Ancak almalarmz ilerledike grdk ki, daha snrl almalar

yaplmadan byle bir tablonun izilmesi salkl olmayacakt. Dier

taraftan konuyu snrlayabilmek iin belli bal airler zerinde dur

mak zm yolu deildi. nk Halk Nihat gibi ilk plnda dnlme

yen bir air, konumuz asndan birinci derecede nemliydi. Dier ta

raftan Behet Kemal alar'n "Battal Gazi"si tarznda eserler, bal ba

na bir inceleme konusu olabilecek durumdayd. u veya bu lde halk

edebiyatmzdan faydalanan airlerimizin says, sesini duyurmu,iirimizde belirli bir yeri olanlar dnldnde bile 100' ayordu.

Daha nemlisi, iirimizde halk edebiyatnn tesirlerini aratrr

ken takip edilecek yol konusunda bir yn glk vard. Mesel halk

iirinin asrlar boyunca teesss eden ahengini yeni iirimizde nasl

takip etmeliydi ? ok zaman yapld gibi sadece mterek rediflerin,

mnferid benzerliklerin zerinde durmak bize fazla bir ey retir miy

di?

airleri yahut eserleri mevcut kanaatlerden yola karak, baz

umumi izgiler altnda toplamak, genel hkmlere varmak bize okmahzurlu grnd. Hecenin belirli kollarnda yryen airlerin btn

eserlerinde ayn izgiyi devam ettirmediklerini tespit ettik. Faruk Na

fiz, genel izgisiyle Ziya Gkalp'n "tehzib" fikrine uygun eserler verdii

halde, "destan" larnda Rza Tevfik'ten at rdan yrmekteydi

I I I


5/114

Ayrca her air, halk edebiyatndan, ald malzemeyi kendi sanat an

layna uygun olarak farkl bir ekilde iliyordu. Bu hususlar

ahslaru zaman zaman eserleri ayr ayr ele alma zaruretini ortaya

kard.

Bu konuda yaplacak almalara bir balang olur midiyle, ge

nel bir tablo izmeyi ilerideki bir zamana brakp, bu almamzda,

Mehmed Emin Yurdakul, Rza Tevflk Blkba ve Ziya Gkalp gibi bu

konuda yol ac airlerden yola karak, "Hecenin be airt' arasnda

hususi birer yeri olan Orhan Seyfl Orhon ve Faruk Nafiz amhbel 'in,

onlar takip edenlerden Kemaletttn Kamu ve mer Bedrettin Uakl 'nn

ve nihayet Cahit Stk Taranc ve Orhan Veli Kank 'in eserleri zerinde

durduk.

irimtzde Halk edebiyatnn tesirlerini aratrrken, konunun tel

kin ettii unsurlar gz nnde bulundurmakla birlikte genel olarak bu

tesirleri "ekil", "dil", "imajlar" ve "malzeme" kategorileri altnda

aratrdk.

Prof.Dr. Mehmet Kaplan 'Yeni Trk Edebiyat zerinde Trk Halk

Edebiyatnn Tesiri" adl makalesinde "Son a Trk edebiyatlarnn

Halk edebiyatndan hangi unsurlar aldklarn, onlar nasl deitir

diklerini ve onlar vastasyle kendi duygu ve dncelerini nasl kay

natrdklarn aratrmak, zevkli fakat uzun ve ince bir itir." demek

tedir. almamzda zellikle bu sorularn cevaplarn aradk.

Beni Halk edebiyat-Yeni Trk Edebiyat ilikileri zerinde

almaya tevik eden ve bu konuda her trl yardm esirgemeyen ho

cam sayn Prof. Dr. nci Enginn 'e teekkrlerimi sunarm. Kitabn

basmna karar veren E.. Edebiyat Fakltesi Yayn Kuruluna, E..

basmevi mdr sayn Rdvan Erci'ye, mdr yardmcs Olcay

Sutven'e ve dikkatli almalarndan dolay basmevinin dier

grevlilerine kranlarm sunarm

Dr. Rza FLZOK

IV


6/114

MEHMED EMN YURDAKUL

Servet-i Fnn edebiyatnn zirveye ulat bir zamanda Mehmed

Emin'in 1898 ylnda hece vezniyle yazlm manzumelerini "Trkeiirler" adyla neretmesi beklenmedik bir edeb olay gibi grnrse de

aslnda mahallileme cereyannn ve Tanzimat'tan beri grlen edeb

gelimelerin tabi bir sonucudur. zellikle 1880'lerden balayarak Halk

Edebiyatna duyulan ilginin artmas, Servet-i Fnn edebiyatdneminde bu ilginin artarak devam etmesi Mehmed Emin'e byle bireseri ortaya koymak imknm hazrlamtr. Bu manzumelerin Yunan

muharabesi esnasmda yazlm olmas eserin ilgiyle karlanmasnn

dier sebebidir.

Devrin edebiyat dnyasnn nde gelen btn isimlerinin bu eserihararetle mdafaa etmeleri, hem Mehmed Emin'in at n devam

ettirmesini hem Mill Edebiyat akmnn geliebilecek bir ortam bulmasn salamtr.

Sade bir dille ve hece vezniyle iirler yazmak dncesi Tanzimat'n bamdan beri vard. Btn Tanzimat airleri hece veznine sem

pati duymular ve bu vezinle baz denemeler yapmlard. Mehmed

Emin, heceyi btn iirlerinde kullanm olmasyla, mill konulan elealmasyla ve bu konulan halkn anlayabilecei sade bir dille ifade et

mesiyle kendisinden nceki airlerden ayrlr ve bu konuda hakiki biryol ac olur.

ekil

Mehmed Emin'in iirlerim halk iirine yaklatran temel unsur

lar hece vezni ve kulland dildir. Bu iki unsur dnda halk iiri ile

mnasebeti olduka snrldr. Mehmed Emin, Halk Edebiyat nazm

ekillerine rabet etmemi, Servet-i Fnn ve Fecr-i ti airleri gibi ye

ni nazm ekilleri kullanmtr. Dier taraftan, Mehmed Emin hece

veznini de halk airleri kadar ustalkla kullanamamtr. Hece vezni

nin ok kullanlan kalplan yerine, allmam hece kalplanna y

nelmitir. Hece veznini kullanmadaki bu acemiliklerine ramen Mill

1


7/114

Edebiyat devrinde hecenin aydnlarn kulland asl vezin olmasnda

Mehmed Emin'in rol byktr. iirleri yurt iinde ve dnda bykalka toplam, yem yetien nesiller tarafndan taklid edilmitir.

Mehmed Emin, iirlerinde yedi heceli kalplardan on dokuz hecelikalplara kadar olduka deiik vezinler kullanmtr. Bu vezinlerde

duraklara byk bir titizlikle uyduu grlr. iirlerinin bir ksmndatek vezin kullanm, bir ksmnda ise birden fazla vezin kullanmtr.

Pek ok iirinde bilhassa diyaloglarda hece veznini krarak kulland

grlmektedir. Mehmed Emin, birok hece kalbm ayn manzumedekullan, vezinleri krmasyla aruz airlerinin serbest mstezat

tarznda yaptklar btn yenilikleri hece veznine tam, bylece yeni

hece iir, aruzlu iirlerin uzun zamanda ulat ekil eitliliine dahaMehmed Emin'de ulamtr. Mill Edebiyat dneminin airleri, daha

sonra ok deiik nazm ekilleri deneyerek serbest iire kadarulaacaklar, ekil ynnden mmkn olan btn deiiklikleri yapa

caklardr. Mehmed Emin'in hece vezninde yapt deiiklik, "hecenin

serbest mstezatlari'nn rneklerini vermesidir, szyle zetlenebilir.airin kulland btn vezinleri ve vezinleri krma ekillerini gzden

geirmemiz, hece iirin deiimlerim takip edebilmemiz asmdan olduka nemlidir.

Tek vezinli iirlerinde Mehmed Emin u vezinleri kullanmtr : 1

4+4 durakl 8 heceli iirler : Orduya Selm.

4+4+2 durakl 10 heceli iirler : Ninni.

3+4+3 durakl 10 heceli iirler : Mektepli.

6+5 durakl 11 heceli iirler : Aydm Kzlar, Vur, Ankara, Mustafa

Kemal-Zafer, Halk, stikll Destan, Kurtarcya, Ant, Devrim. ocukEsirgeme Kurumu.

4+4+3 durakl 11 heceli iirler : Sabah, CXVIII numaral iir, Ana

dolu 'dan Bir Ses yahut Cenge Giderken, Kanm Tayana.

4+4+4 durakl 12 heceli iirler : Sofra Ba, Alil.

4+3+4+3 durakl 14 heceli iirler : Anlayamayanlara, mleki,

CXIX numaral iir. Anneciim, ar'a, Han'm Sazna, Kafkas'a, Ya Bir

1ncelemeye Fevziye Abdullah Tansel 'in "Mehmed Emin Yurdakul 'un Eserleri-1, iirler" kitabndaki btn iirler alnmtr.

2


8/114

Mezar Ya Zindan, Bir Gen Kza, stad Ekrem 'e. air, Ey Trk Uyan

iirinin bandaki drtlk, Kafkas Kz.

4+4+4+3 durakl 15 heceli iirler : Barbaros, Benim Ruym, Gemici,Gnahkr, ocuklar, Bir Delikanlaya, Yavrumuzu oaltalm, te O

Gn, Brak Beni Haykraym, Yavrumun Mezarnda, Ya lrsem Ne Ya

parlar, lk Yara, eki Altnda. Issz Ev, Baksz Katiller, iekciim,

Zavalllar, Benim iirlerim, Kur'an- Kerim, Ah Analk yhud Zeyneb'

in Duas, Yetim ocuk yhud Ahmed 'in Kaygusu, ehid yhud Osman'

n Yrei, Trhala Kal'asna Bayrak Diktikten Sonra, Yunan Snrn

Geerken, Biz Nasl iir steriz, Macar Kzna, Yolcu, iftilik, Olum

Doduu Gece, Yaz Masamn Banda, Balk, Bahtiyarlk, Demir,

Beiin nnde, Ahretlik, Src, On Para Ver, Sebep Ne ki Dourma

sn? rs Banda, Ne zaman.

4+3+4+4 durakl 15 heceli iirler : ntikam Perisi, Bana Kevser Su

nana, Petersburg 'a Glsn Artk, Verinhora "ya, syan, Du, Hak, i 'ri-

min Perisine, ir, Mill Ruh, mid. Mefkure, Ey Beerin arpan Kalbi,

Tanr'ya, Trk Dili, Hrriyet, Benim mrm, air, Byk San'atkr.

4+4+4+4 durakl 16 heceli iirler : 10 Temmuz, Gen Trk, Ona

lm, Felketler Karsnda, Sen Feryada Balaynca.

4+4+3+4+3 durakl 18 heceli iirler : Martin Luther, Gutenberg,

Kristof Kolomb.

4+4+4+4+3 durakl 19 heceli iirler : Bize Diyorlar ki, lim, Para,

Sn'at, Hakkaniyyet. l Kafas.

Birden fazla vezinli iirlerde Mehmed Emin u vezinleri kullanmtr :

A. ki vezinli iirler :

7 'li (4+3) ve 11 'li (4+4+3) vezinlerle yazlan iirler : Irkmn

Trks, Ordudan Bir Ses, Yurdumun niltisi.

11 'li (4+4+3) ve 15 'li (4+4+4+3) vezinlerlerle yazlan iirler : Kayna

na ile Damat, Kibriti Kz, Yaamak Kavgas, Ey Gen ifti, Brak Yap

ma, smail Gaspirinnski'ye. Zavall Kayk, Kur'a Neferi, Matbuat Ni

zmnmesi yahut lk Hcum.

7'li (4+3) ve 14 'l (4+3+4+3) vezinlerle yazlanlar : Babacm, Baba

Buca, Ey nem Dik, A Barn Biz Geldik, Nifak, Fener, Ya Gazi Ol,

Ya ehit, Demirci.

14 'l (4+3+4+3) ve 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlan iirler :mtihan, Brak u Kucaz.

3


9/114

8 'li (4+4) ve 15 'li (4+3+4+4) vezinlerle yazlanlar : Hasta BakcHanmlar.

7 'li (4+3) ve 15 "li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Kesildi mi Ellerin.

12 'li (4+4+4) ve 16 'l (4+4+4+4) vezinlerle yazlanlar. Biliniz ki EyGaddarlar.

15'li (4+4+4+3) ve 19 'lu (4+4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : SalonKesme.

B. vezinli iirler :

7 'li (4+3); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Anadolu, Gzyan, Gzellik ve yilik Karsnda, Kyde Frtna.

8 'li (4+4); 12 'li (4+4+4); 16 l (4+4+4+4) vezinlerle yazlanlar :Selm Sana, Ordu 'nun Destan.

8 'li (4+4); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle yazlanlar : Anaile Kz.

C. Drt vezinli iirler :

7 'li (4+3); 11 li (4+4+3); 14 'l (4+3+4+3); 15 'li (4+4+4+3) vezinlerle

yazlnlar : Ey Trk Uyan.

7 'li (4+3); 11 'li (4+4+3); 15 'li (4+4+4+3) ; 19 'lu (4+4+4+4+3) vezin

lerle yazlanlar : Vatan Tehlikede.

. Alt vezinli iirler :

7 'li (4+3); 8 'li (4+4); 11 'li (4+4+3); 12 Ti (4+4+4); 14 l (4+3+4+3); 15

'li (4+3+4+4) vezinlerle yazlanlar : Dicle nnde.

Mehmed Emin 'in kulland btn vezinler bunlardan ibarettir.airin hece veznini krma ekillerini de -btn halinde- u ekildegsterebiliriz:

10 'lu msralar krma tarz2

:3

4 3

yahut

4 3

3

2Her hece bir izgiyle gsterilmektedir.

4


10/114


11/114

"Mektubunuzu aldm. E'annz okudum. Hakikaten bir Trk askerinin hissiyt- merdane ve vatanpervernesini musavver grdm.Hele lisnn dahi ive-i edeb diresinde olarak bir Trk neferininsyleyebilecei, anlayaca bir tarzda intihab bihakkn takdiresezdr. Sras dtke defa'tle sylemiimdir; yine sylerim : Edebiyat ve ale' l-husus iir hissiyat ve efkr- milliyentin tasvirinden, li-

san- edeb herkesin syledii lisann dzgncesinden ibaret olmak iktiza eder. O hissiyat ve efkr istedii kadar te'ali etsin, o lisan istediikadar mkemmel ve musanna olsun; lkin yine temeli, kk, mebde-i"avm" dediimiz efrd- mmetin kalbinde, beyninde, dilinde olmaldr. Efkr ve hissiyt- milliyyenin milli bir lisnla ifadesi : teiir, ite edebiyyat!."

Rza Tevfik de airin dilinin yenilii stnde durur6:

"O atadan anadan kalma szleri, o Trke ta'birt hepimiz biliriz;fakat muasrnimizden hibir ir bilmiyorum ki onlar sizin kadarl bir niyyetle kullanm olsun, bu derecelerde hsn-i suretle de te 'lifedebilmi bulunsun."

Rza Tevfik Trk Yurdu mecmuasnda nerettii "Emin Bey ve

Emin Bey Trkesi" adl makalesinde airin dili ve sanat zerinde daha etrafl durur.7 Rza Tevfik bu makalesinde nce Mehmet Emin'in sa

natnn sosyolojik temellerini aratrr. Kendisini tehlikede hisseden

milletler "avmil-i hafza" (facteurs conservateurs) denilen ve milletleri millet yapan unsurlara sarlrlar. Bunlar, din, detler, mill lisan,an'aneler ve menkbelerdir. Bir millet yok olma endiesini duyduu zamanlarda bu sosyal kuvvetlere ba vurursa milliyet hissi bir "fikr-izinde" (idee-force) ekline girer. Rza Tevfik'e gre Mehmed Emin'in sanatnda ite bu sosyolojik hadise ile karlayoruz. Mehmed Emin bukuvvetlerden sadece "milli dil" e sarlm fakat edeb an'anelere kymet

vermemitir8 : "Gariptir ki Emin Bey avmil-i saireden pek mhimi vebu meselede belki en messiri olan an'ant- edebiyyeye kat 'en ehemmiyet vermemi, hatta ondan tegafl etmitir."

Rza Tevfik 'e gre Mehmed Emin'in kulland dil "impersonnel"dir, "ummi" ve "sade" bir trkedir9 : "Anlalyor ki Emin Bey Trkle rabt- kalb etmek ve ettirmek iin yalnz lisana mracaat etmi,

6- Tansel, s. 13

7- Rza Tevfik, "Emin Bey ve Emin Bey Trkesi", Trk Yurdu, C.I, No.4. s.89-96.

8- Rza Tevfik, s. 90.

9- Rza Tevfik, s. 94.

7


12/114

lisan e beraber srklenip gelen an'anta kat'en ehemmiyet vermemitir. Lisan da ne Anadolu lisandr; ne Rumeli Trkesidir; hatta nede bsbtn stanbul ive-i disidir. Kusursuz denilecek kadar umumive sade bir Trkedir ki hi bir leheye benzemez ve mucidinin(impersonnel) edasn iddetle ibraz eder. Tam Emin Bey Trkesidir, veetvr- muhtelifesine nazaran Avrupaldr da denilebilir."

Rza Tevfik'in bu tespiti olduka dorudur. Mehmed Emingerekten iirlerinde kendisinden nce hi bir airimizde grlmeyenumumi bir dil kullanmtr. Bu konuda Rza Tevfik'ten ayrldmznokta udur : Mehmed Emin kulland umumi dil vastasyla da olsa"an'ane' yle temas kurmu, gelenekten kulland dille snrl da olsa

yararlanmtr.

Mehmet Emin 'ta dili her eyden nce kelime kadrosuyla halk diline ve halk iirine yaklar : "Da, bayr, bel, yayla, rmak, tepe,

uurum, ta, toprak, amur, kar, frtna, diken, al, koyun, kei, kz,inek, kurt, ku, st, deirmen, ahr, ekin. buday, tohum, harman, saman, orak, bel, balta, urgan, ktk, demet, ot. gl, gonca, yaprak ifti,oban, muhtar, rgat, oba, ul, ter, nasr ..." Mehmet Emin'in iirlerindekulland bu kelime kadrosu birbirinden az ok farkl iki sonu verir:Birincisi, airin dil vastasyla eserlerini halk iirine yaklatrr.kincisi air bu kelime kadrosuyla "ky atmosferi", "Anadolu atmosferi" yaratr.

Mehmet Emin'in iirlerini dil ynnden halk diline yaklatran

ikinci husus deyimlere ve kalplam szlere iirlerinde bol yer ver

mesidir

10

:On yandaboynu bkk, bar yankbir ocuk.st ba eski psk,yaln ayak yavrucuk, (s. 30)

Beni koru;yetim hakkn kurda kuayedirtme! (s. 32)

O da gitsincehenneme yolu var! (s. 48)

Ur patlasn, al oynasn,surda burda yedirdi (s. 59)

Bununla birlikte Mehmed Emin halk dilinde yaayan deyimleri ve

kalplam szleri iirlerinde az ok "deitirerek" ve "genileterek"

10Msralann sonlarnda verilen rakamlar, bu msralar n Fevziye Abdullah Tansel ta

rafndan hazrlanan "Mehmed Emin Yurdakul 'un Eserleri-1, iirler" adl eserin hangi

sahifesinde bulunduunu gstermektedir.

8


13/114

kullanmtr. Mehmed Emin'in deyimler karsnda ald bu tavr,

onun sanatnn nemli bir ynn ortaya karr: O halk sanatn aynen tekrarlamak deil, oradan ald unsurlarla sanatn halkn anlayaca bir hale getirmek istiyordu. Mehmed Emin'in iirlerinde Halk

Edebiyatna yaklaan bir ynn bulunduu hemen herkes tarafndankabul edilmi ama bu tesir hep yanl yerlerde aranmtr. Mehmed

Emin daha sonra Rza Tevfik'in yapaca gibi halk iirleri yazmay hi

bir zaman dnmemitir. O halkn meselelerim halka ve aydnlaraanlatmak istiyordu. iirlerinde halk konutururken halk diline gitti.

Anadolu atmosferi yaratmak iin halkn dilinden, deyimlerinden,

kye ait unsurlardan faydaland. Halka hitabetme arzusu da halk sanatndan faydalanmasn gerektirdi. Halk sanatn aynen tekrarla

mak iki ynden mahzurlu olacakt: Halkn mevcut bir sanat vard vebu sanat onun aktel meselelerini dile getirmekte yeterli deildi. Bu sa

nat aynen tekrarlad takdirde kendisi de bir "halk airi" olacak do-

laysyle mevcudun iinde kaybolacakt. Halbuki o, toplumun dertlerini etkili bir biimde dile getirmek istiyordu. Tanzimat ve Servet-i

Fnun nesilleri gibi sadece aydnlara hitap etmek de istemiyordu. Budurumda gelenekten ald unsurlarla yeni bir "terkip"i denedi.

Halk edebiyatndan ald unsurlar ustaca "deitirerek" iirlerinde

kulland. Ziya Gkalp'n daha sonralar "tehzib" adm verecei bu terkip anlay Mehmed Emin'de bulunmaktadr. Mehmed Emin'in deyim

lerden yararlan biimi bunu aka ortaya koyar :

"Yerinde yeller esmek" deyimini,

imdi ise yerlerinde bir stmal yel eser. (s. 47)

msra haline getirirken airin baz deiiklikler yaptn

grmekteyiz. nce dikkatimizi eken, deyimde oul olan "yeller" keli

mesinin tekil, deyimde tekil olan "yer" kelimesinin oul olarak kul

lanldr. Ayrca air "yel" kelimesini "bir stmal" sfatyla

vasflandrr. Bylece deyim, airin msra iinde erir. Verdiimiz bu

rnek airin deyimler ve sz kalplarn deitirerek sanatna male-

diindeki metodu da gsteriyor :Btn gzler o dumanl ufuklara dorulur;

Bir buluttan, uan kutan artk haber sorulur, (s. 138)

kinci msra "Uan kutan medet ummak" deyimine dayanmak

tadr. Fakat air birinci rnekteki gibi deyimin unsurlarndan birisini

kendisine has bir imajla geniletmitir. air bununla da kalmam

9


14/114

"medet ummak" la "haber sormak" a yer deltirtmltlr. rnekleri o

altabiliriz. Buradan kan sonu udur : Mehmed Emin halk dilinden

ald deyimleri ve kalplam szleri deitirerek ve genileterek kullanmtr. airin hece vezninin en uzun kalplarm kullanmasyla dil

den gelen unsurlar geniletme tutkusu arasnda sk bir iliki vardr.

Mehmed Emin sfatlar kullan itibariyle Halk Edebiyat ile

aydn edebiyat arasnda bir tutumu benimser. Youn ve ard arda sfat

kullan ile Servet-i Fnn neslinin bir devamdr. Dier taraftan

Halk Edebiyatndan alnm sfat tamlamalarn kullanmay da ihmal

etmez. Daha dorusu deyimlerde yapt gibi gelenekten ald sfat tam

lamalarn kendisine has sfatlarla geniletir :

O alm gl yana, st kp gerdan,

Onbe rg srma sa bayltrd insan: (s. 51)yahut

Yavrucuun o lepiska, gr salar dank (s. 57)

yahutMini mini bir kanatsz ku gibi (s. 58)

yahutCan ekilmi, kuvvet bitmi, buz kesilmi el ayak (s. 61)

msralarnda air dile ve gelenee ait sfat tamlamalarn, kendi imajlarn ifade eden sfatlarla tamamlar.

Mecazlar ve imajlar

Mehmed Emin'in iirlerindeki mecazlar ve imajlar, deyim ve

sfatlarda grdmz zellii gsterir. Mehmed Emin kulland me

cazlar ve imajlar ynnden genellikle yeni edebiyatmza yakndr. Bu

nunla birlikte gelenein mecaz ve imajlarm da kullanr ve ok zaman

iki ayr kaynaktan gelen bu unsurlar onun iirlerinde i iedir:

Birok parlak dileklerle dolu olan gnlnde

Bir muradn lkelerini gremeden dul oldun.

Gnden gnebir krk

Aa gibi ilenerek, yaprak gibi solarakTrtl m dallar gibikurumaa yz tuttun;

Kadnln duygusunu gen barnda uyuttun; (s. 54)

Bu msralardaki "bir krk aa gibi ilenerek" ve "trtl m dallar

gibi" tebih ve imajlar aire aittir, "yaprak gibi solmak" ve "kuru dal"

10


15/114

tebih ve imajlar anonim gelenee malolmu syleyilerdir. air daima bu iki tip imaj yanyana kullanarak syleyite akla kavumayaalmtr :

Ne vaktedek kzlarna esaretBu sert demir, bu ar yk, bu zulm ? (s. 55)

Kltrmzde sk sk karmza kan "yananda gller amak"imajn airin kendisine has imajlarla birletirmesi mevcut sanat anlayyla halk sanat arasnda bir kpr araynn ilgi ekici birrneidir:

Bir sert rzgr esse idi, ovalarn yznde,Sanrdm ki benim krpe fidanm skecek;

Elmas yalar parlasayd o gk-el gznde,Sanrdm ki yanann gllerini dkecek, (s. 68)

Halk iirinin kalplam benzetmelerine iirlerinde yer vermeside iirlerini halk zevkine yaklatrmak iin ba vurduu bir yoldur

Bir krlang kuu gibi kanatlanp uaym (s. 68)Kanadndan yaralanm bir ku gibi ykld (s. 68)

airin btn iirlerinde ayn yolu takip ettii sylenemez. Zamanla daha ahs mecaz ve imajlar kullanmaa ynelmitir :

llernnde zil alan gece;

Krbala dolaan zincirci gece.Analar koynundan kz alan gece;Namuslar satan bir esirci gece.

Mehmed Emin'in kulland mecaz ve imajlarn dier bir kayna"Trk mitolojisi"dir. Ergenekon Destanndan ald "demir" ve "ate"unsurlar adeta airin muhayilesini zapteder. "Ey Trk Uyan" adl eseri,

Ey Trk rk, ey demir ve atein evld

msrayla balar. Bu iki unsuru "konu" olarak ele ald gibi onlaradayanan imajlara da geni yer verir. Milli Edebiyat akm ile balayanTrk destanlarna ynelme temaylnn sonulan Mehmed Emin'in

iirlerinde konu ve mecazlar ynnden destanlara ynelme olarakgrlr. airin,

Eer erkek demirse kadn dahi atetir (s. 156)ldrc bir demir el bir de kanl derin mezar (s. 186)Onun eski Tanr 's hayat veren gnemi;Kara kle demiri silh yapan atemi. (s. 147)Bizim demir penemizle ezilecek (s. 190)

11


16/114

gibi msralarda muhayilesi hep demirin zerinde dolar. Ayn ekilde,

ate, k ve gne pek ok iirinde temel imajlar tekil eder :

Ey gzleri kvlcml kahramanlar ... (s. 187)

Kahredici yldrmlar gibi urun (s. 187)

Kan ve ate harfler ile yazldr, (s. 187)Sana ate alev veren asil kan (s. 134)Bu beklenen byk gnde frtnalar kacak:

Kara kzl yangnlarla glle dolu al kanlar ..

Bu krmz yanar-dalar, bu krmz tufanlar

O yabanc saraylar, zindanlar ykacak, (s. 139)

Trk mitolojisine ait neriyatn yetersizlii, elde bulunan metinle

rin destanlarn zeti mahiyetinde oluu Trk mitolojisinden faydalanma ve Trk mitolojisini "istiare zemini" olarak kullanma

teebbsnn baarya ulamasn engellemitir. Ziya Gkalp 'm, Meh

med Emin'in ve onlar takibeden dier airlerin bu sahadakialmalarnn gz doldurucu bir sonu vermemesinin sebebini bu nok

tada aramak gerekir. Devrin Trkoloji almalarnn ortaya kardsnrl destan malzemesini byk bir heyecanla hemen mill edebiyata

mensup btn airler eserlerine tamlardr. Bu ise ayn konular tek

rarlamak demekti. "stiare zeminfnin darlmm bir dier sonucuayn unsurlarn bir airin eserlerinde ok sk tekrarlanmas oldu.

Mehmed Emin'in iirlerinde kullanlan "demir", "maden" , "k" la il

gili imajlarn okluunun sebebi budur.

Mitoloji

Mehmed Emin'in Irkmm Trks, Selm Sana, Ey Trk Uyan, A

Barm Biz Geldik, Ey inem Dik, Ordunun Destan, Dicle nnde, Has

ta Bakc Hanmlar, syan ve Dua, Aydn Kzlar, Ankara, Halk, Musta

fa kemal, istikll Destan, Kurtarcya, Ant, Devrim gibi uzun manzu

meleri airin Ziya Gkalp'n yapt gibi mill bir destan yaratma

peinde olduunu gsteren epik eserlerdir.

airini destan nitelikteki bu eserlerinde devrinin tarih olaylaryla Osmanl tarihinin ve slmlktan nceki Trk tarihinin gz ka

matrc devirleri bir btnlk fikri iinde ele alnmtr. Bunun sonu

cu olarak bu iirlerde gnn felketleri, kahramanlklar, kahraman

lar, idealleri, Osmanl tarihi, slmlktan nceki Trk tarihi, Trk

mitolojisinden alnm unsurlar birinden dierine geilerek destan bir

zaman boyutunda ele alnr.

12


17/114

"Irkmn Trks" iirinde Trklerin dnya tarihindeki ve mede

niyetin gelimesindeki nemli rol ele alnm, eski Trk hayatnncanl tablolar halinde yanstlabilmesi iin Trk tarihinin nemli

olaylar, iinde yaadklar corafya ile ilgili unsurlar, mitolojik motifler iire sokulmutur :

Biz Ouzlar soyu olan Trkleriz;lk atei parlatan,

lk sapanla sert topraa tohum atan,lk ocaa temel koyan hep biziz. (s. 108)

"Ey Trk Uyan" iirinde yer yer Trk mitolojisinden alnm un-

sarlar gze arpar:

Artk senin Alangoya ninelerin yok mudur?

Dii arslan sd veren sinelerin yok mudur ? (s. 133)

"ABarn Biz Geldik", "Ey nem Dik", "Ordunun Destan", "Diclennde" vb. iirlerinde de yukardaki rneklerde grdmz gibi mi

tolojik unsurlar, kahramalar, corafi yerler eski Trk tarihini ve efsa

nelerini okuyucunun gzlerinde canlandrmak iin bir vasta olarakkullanlr, bu konular derinletirilmez. ok zaman Trk mitolojisine

zayf telmihler halinde kalr :

"Dicle nnde" iirinde Araplarla Trklerin karlatrld umsralardaki telmihler bunun gzel bir rneidir :

Biri sonsuz, engin ln kervandr,Kzgn kumda yeil yerler, sular arar;Biri nura k hava sultandr.Frtnaya gs gerer, ufku yarar. (s. 214)

Dier iirlerinden edindiimiz tecrbeyle biliyoruz ki bu msralardaki

"nr" rnitolojimizdeki "kutsal k"a, "hava sulta"n Tanr lgen'e ve

insann gklerde yaadm anlatan Trk kozmogonisine birer telmih

tir.

Mehmed Emin'in iirlerinde yabanc mitolojilerden alnm baz

unsurlara da tesadf edilir :

Hepsinde, sanki bir Promete'nin

Ruhlara koyduu bir alev vardr; (s. 300)

Ancak air bu unsurlara hrriyet, adalet gibi beer kavramlar ele

alrken yer verir :

13


18/114

Dediler ki "Bu hayat bildiin Fars efsnesi;

"Dnya ise Hurmuz 'la Ahremen 'in viranesi."Bu lemde nur ile karanln kavgas var;"Dyor her yerde hayl ile hakikatler,"Bouuyor her zaman cinayetle faziletler !"(s. 270)

Halk iiri Etkileri

Mehmed Emin'in iirlerinde Tasavvufi Halk iiri ile Saz iiri'nin

hissedilebilir bir tesiri vardr. Ancak bu tesir ilk bakta gze arpacakbir tesir deildir. Mehmed Emin, halk iirini sadece baz dersleralnacak bir alan olarak grm, zaman zaman kendi anlay

erevesinde ondan yararlanmtr. Bu "ince" ilikiyi bir rnekleaklamak faydal olacaktr.

Mehmed Emin'in halk iirinden faydalanm tarzn en gzelgsterecek rneklerden birisi "eki Altnda" manzumesidir :

Ey, topran ikenceye dayankl ma 'deni!Senin klen u granit talarndan sert ikenNiin hafif bir urula inliyorsun byle sen?

Bak u altun senin gibi karmyor sesini;Onun sesi bir dertli ses, bir inilti deildir;

h hlbuki rsnz bir, sizi dven eki bir.

Benim sesim alar, inler, yrekleri titretir.

Zira beni dven eki benim kendi cinsimden;

Altun iin bir yabanc, baka cinsten bir ma'den.

eki bana bir unulmaz yara aan bir eldir;

Bilmez misin yr eliyle incitilen gnller

ok zamanlar szlayc yaralarla h eyler ?... (s. 65)

lk bakta ekil ve muhteva ynnden halk iiri ile ilikisiz gibi

grnen bu iirin biraz dikkat edilince temel kuruluunu Pir Sultan Ab

dal'n "Ey benim sar tanburam" msrayla balayan mehur iirindenald grlr. Pir Sultan Abdal bu iirin birinci drtlnde tanbu-

rasna niin inlediini sorar. Daha sonraki msralarda tanbura

"inleme"sinin sebeplerini anlatr. Bu kompozisyon Mehmed Emin ta

rafndan aynen tekrarlanr. air, birinci ve ikinci bentlerde demire

ekicin altnda niin "inlediini" sorar. Daha sonraki bentlerde demir,

inlemesinin sebeplerini anlatr.

14


19/114

Mehmed Emin'in bu iiri Pir Sultan Abdal'm ayn konuda yazl

m "t benim sar tanburam"11 iiriyle birleir. Pir Sultan Abdal'm

bu iirinde tanburann "cevher" i olan "aa" zerinde durulur. Meh

med Emin'in iirinde de ayn cevherden olan demir, rs, ekiarasndaki iliki dramatize edilir.

Mehmed Emin bu iirinde "form"u halk edebiyatndan alm, fa

kat ona yeni bir muhteva kazandrmtr. Demir, rs ve eki

arasndaki dramatizasyondan beeri plna ykselmesi Mehmed Emin

'in bu iirinde bir ataszmzden ne kadar gzel yararlandn

gstermektedir :

Aaca balta vurmular, "sap bendendir" demi. 12

Bu rnek airin gelenekten "form" ve muhteva ynnden fayda

landm ortaya koyuyor. Pir Sultan Abdal'n iki iiri ve bir atasz buiirde olduka yeni bir terkibe ulamtr. Ne yazk ki Mehmed Eminok zaman Halk Edebiyatndan ald unsurlar burada grld gibi

bir btnlk fikri iinde deil, dank ve kk motifler halinde kul

lanmtr. Bu iiri aydn edebiyat-halk edebiyat ilikileri konusundaairi tarafndan da alamam bir merhale olarak hatrlamak gereke

cektir.

Mehmed Emin'in dank ve kk motifler halinde kulland

Halk Edebiyat malzemelerine de ksaca temas etmek faydal olacaktr :

Baz iirlerinde Tasavvufi halk edebiyatnda nemli bir yeri olan"Devriye"lerin anlatm zelliklerinden faydalanmtr. "Beiin

nnde" iirinin son bendi buna gzel bir rnektir :

Ben zavall, yoksul oldum : "Am, ekmek ver!..." dedim.Mazlum oldum, adaletin eiinde haykrdm;Esir oldum, hrriyetin krssnde bardm;Her ey oldum.. Kurtarc kahramanlar istedim (s. 67)

"syan" iirinde yine devriyelerin ifade zelliklerinden faydalanarak

u msralar yazmtr :

11 Nihat Sami Banarl, Metinlerle Trk ve Bat Edebiyat, II, 1967, stanbul, s. 42.l 2 ,mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1965, Ankara, s. 79.

15


20/114

Ah krk yldr ben Hakk ' u htiyar Arz 'a sordum;

Turna oldum ykseldim yldzlarn civarna;

aman oldum eritim St-gl 'nn kenarna, (s. 262)

Bu ikinci rnekte bir taraftan devriyelerden, bir taraftan Trk mitolojisinden unsurlar alnmasna ramen btnlk asla salanamamtr.

Baz iirlerinde halk trklerinin izleri grlr; "Halk" iirin-deki:

Bir yoksul kadnm ocuum hasta;

------------------------------------

Kapm aan yok, yreim yasta; (s. 327)msralar. Kerem ile Asl Hikyesi 'ndeki bir trknn :

Bir han kesinde kalmm hasta

Gzlerim kapda kulam seste13

msralarndan hareket edilerek yazlmtr. Mehmed Emin'in dieriirlerinde halk trklerinden gelen unsurlar ok zaman hissedilmeyecek kadar ahs slubuyla birletirilmitir. Devrin olduka mehur birtrks olan "Eil dalar eil. stnden aam"14 trksnn bu ilkmsra Mehmed Emin'in iirine

Yce dalar, yaln talar

Bizim altunordumuza eilecek (s. 190)

msralar olarak akseder.

Mehmed Emin'in Aydn Kzlar, Ankara gibi 11 'li hece vezniyleyazd iirlerde saz iirimizin etkilerini grmek mmkndr :

Hicranl gnlnde viraneler var

Sihirli dilinde efsneler var (s. 281)

Fakat air bu iirlerinde apraz kafiyeyi kullanarak deta saziirinin etkilerinden ksmen kendisini korumaya alr.

Mehmed Emin'in iirlerinde halk kltrnn belli bal mahsulle

rinden gelen ifade zellikleri, motifler, temalar eserlerinin btnl-

13- kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, 1986, Ankara, s.201.

14- Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 640.

16


21/114

iinde eritil mi bir hal de da ima kar mza kar. stikl l Des

t a n ' nd a k i :

Ve dedim : Ne oldu o kahramanlar.

Dnyya hkm iin geldik diyenler ? (s. 379)

msral ar Dede Korkut Hikyel erinden "Sal ur Kazan" hiky esinin dua

bl mnd eki 1 5

Kan dmz big erenler

Dnya menm diyenler

msralarna dayanr.

Menkbeler

Mehmed Emin iirlerinde halkn duyu, dn ve zevkine hita-

be de bi l mek i in de stan ka ra kt er l i eser ler inde ha l k arasnda ya aya n

menkbelerden yararlanmtr :

Bizler burda yedi asrn tarihini okuyoruz;

Bu mbarek topraklara basyorken korkuyoruz.

Burda eski kabirlerden

kan birok cenazeler kefenlerle silkinmiler;

S ank bize gkten inen

O ilhi yardmclar gibi nurlar giyinmiler.Bunlar imdi bu tarihi ovalarda, sahillerde;

u krmz kayalarda, kumsallarda, herbir yerde !

Bu msralarda ecdat ruhlarnn aramzda dolatna, ecdadmzn sa

va l ar da or dunun en n safnda askerl erimi ze yard mc ol du u na dalr

halk inanlar dile getirilmitir.

Btn bu rnekler Mehmed Emin'in iirinin halk kltryle

ilikisinin sanld gibi dil ve vezinle snrl olmadn ortaya koy

maktadr. air, Trk Mitolojisinden, halk iirinden, menkbelerden,

halk hikyelerinden snrl da olsa faydalanmtr. Ancak Halk Ede

bi yat ndan al d mal zemey i kendi sanat i ind e eri terek kul

landndan airin bu malzemeye yaknl ilk bakta farkedileme-

mektedir.

15- Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, Ankara, 1958, s. 243.

17


22/114

R I Z A T E V F K B L K B A I

Rza Tevfik'in ocukluu ve genlii tekke ve saz iiri geleneinin

canl bir ekilde yaad Gelibolu'da gemiti. 1 Tekke iirini bu mu

hitte tanmak frsatn bulan Rza Tevfik, daha sonra yeni Trk iirini

tandktan, Abdlhak Hamid'in, Tevfik Fikret 'in tesirinde iirler

ya zd kt an son ra 1905' te n itibaren hece vezniyle ve hal k iiri naz m

ekilleriyle iirler yazmaya balad. 2 Halk iirini byk bir baaryla

taklid ederek nefesler, divanlar, komalar yazd. Halk iirini kay

nandan tanyan Rza Tevfik'in iirleri, hece veznine, koma ve nefes

gibi halk iiri nazm trlerine ilginin artmasn salam, heceyle iir

ya zma cere yan na yeni bir hz vermitir.

Mehmed Emin, halk iiri ile snrl bir iliki kurmutu. Ziya

Gkalp, aydnlarmzn halka ve Bat'ya ynelerek edebiyatta yeni bir

terkibe ulalmasn istiyordu. Byle bir anlayla yazd edeb eserle

rinde Mehmed Emi n'd en ok da ha mul l bir tarzda Hal k edebiyatm

gz nnde bulunduruyor, fakat onlar deitirerek ilemeyi ihmal et

miyordu. Yahya Kemal de hece vezniyle yazan genlere yeni bir

"tahasss"le ve yeni bir "zevk"le eserler vermelerini tavsiye ediyordu.

Rza Tevfik, yazd manzumelerle gelenei aynen devam ettirmenin

yol unu at. Hece ile iir yazanl ar temel ol arak bu eilimin etraf nda

guruplamlardr. Bununla birlikte ayn airin muhtelif eserlerindebu ei liml erden he r bir ini temsi l ettii de gr l mektedi r.

Rza Tevfik, bu faaliyetiyle sadece koma ve nefesleri devam ettir

menin yolunu amam, Halk Edebiyatndaki herhangi bir trn

aydnlar tarafndan ele alnp devam ettirilmesi rn da amtr.

Bu bakmdan Rza Tevfik'in nefesler yazmasyla Orhan Seyfi'nin ma

niler yazmas, F ar uk Nafiz'in dest anl ar sylemesi ayn eydir ve hal k

iirine ayn tarzda yaklamn ifadeleridir. Halk Edebiyatndaki bir

tr, bu trn btn zelliklerine uyarak devam ettirenlerin faaliyetle

rini bu anlay n devam saymak yerinde olacaktr. Bu tip eserlerde

1- Abdullah Uman, Rza Tevfik, Ankara, 1986, s.7.

2- Uman, s. 15.

19


23/114

Halk Edebiyatnn tesirleri en yksek noktadadr, bundan dolay artk

"tesir" deil, "temsil" den bahsetmemiz daha dorudur.

Ksac a syleyecek ol urs ak Rza Tevfik'in at r, gelenei -

kendi ahsi yetl erini de il ve ederek- devam etti rme rdr. Bu yz den

Yahya Kemal, Rza Tevfik 'in iirlerini yeni bul ma z 3 :

"Hec e ve zni nde n nefret eden l er yal nz bir is ti sna gzetirl er :

Feylesof Rz'nn ko mal ar ! Acaba n e d e n ? Bu koma'larn iiri bu

za man n yeg ne hl is iiridir de onda n m ? Hayr, Rz Tevfik'in des

tanlar, komalar, nefesleri ve trkleriyle eski, pek eski bir

ainalmz vardr, onlarn ilhamn, edasn, ivesini, mazmun

larm, rediflerini, kafiyelerini asrlardan beri zikamzla hatrlarz,

ye ni dei ldirl er; ye ni ol sal ar d , ot uz sene evvel Tevfik Fi kr et ' iniirinden nasl birdenbire lezzet almadksa onlardan da lezzet almaz

dk. Hece vezninde srf yeni zevk ve yeni tahasssle ne kadar gzel iir

ler grdm ki feylesofun komalar gibi sevilmediler : Faruk Nafiz'in

bi r "Kr T rks " bt n bi r h kr kt , Ali Mmtaz ' m "P nar" ad et bir

ak ar su msik siydi, H lid Fahr i 'ni n "B urs a 'da Ak am" ka da r nefis

bi r melal i ir Edebiy t- Ced de me cmu al arnda g bul unur, O rhan

Seyfi'nin "Bir iftlik Man zara s" ndaki kt al ar yem sanat n fevkalde

gzel numuneleriydi. Vl Nureddin'in "Tarlalar" safvetin bir

timsli ydi, d ris S ab h' i n iekler iin, Emi n Receb 'in krl ar iin Nec-

meddin Halil'in harb htralar, Ahmet Hamdi'nin "sfahan" iin birer

man zume si ni hatrl yorum ki nadi r sylenebilir iirlerdendir,Halide Nusret'in "Git Bahr"n senelerden beri yeni bir lezzetle tekrar

okur um, bt n bu manzu mel er alksz ge tiler ; hece veznind en olduk

lar i in mi ? Rz Tevfik'in ko mal ar da ayn vezindedir. Hayr on da n

deil, nk bu saydm manzumeler yeni tahasssde ve yeni zevktey

diler."

Yahya Kemal bi r baka maka l es ind e Rza Tevfik'in i ir lerinin he

ce iirler arasndaki mevkiini Muallim Naci'nin iirlerinin aruzla ya

zlm iirler arasndaki mevkiiyle mukayese eder ve u hkme varr4 :

"Yirmi sene evvel; Edebiyt- Cedide irleri, alafranga bile olsa,yeni tahasss yeni ekillerle ifde ediyorlard; onlarn aruzlu iirde

atklar merhaleyi Rz Tevfik ve onun gibi semai kahvesinin lehe-

---------------------------------------------------

3- Yahya Kemal, Edebiyata Dair, stanbul, 1984, s. 112.

4- Yahya Kemal, Edebiyata Dair, s. 131.

20


24/114

siyle komalar ve hdrellez vesiyle mniler syleyen genler heceliiirde aamadlar. Pek doru olarak denilebilir ki otuz sene evvel Mual

lim Nc ve peyrevleri aruzlu iirde ne vaziyettelerse bugn Rz Tevfik

ve peyrevleri o vaziyettedirler. Bu irler manzumelerini eski

kalplarda ve zincirleme kafiyelerle dkyorlar."

Rza Tevfik sadece iirleriyle deil, aratrmalar, derlemeleri, makaleleri ve polemikleriyle aydnlarn dikkatini Halk Edebiyat zerine

ekmesiyle de Mill edebiyat cereyanna kuvvetli bir zemin hazrlam,Halk Edebiyatnn tesirlerinin devaml olmasma yardmc olmutur.

ekil

Rza Tevfik, komalarnda, divanlarnda, nefeslerinde gelenekteolduu gibi 6+5 durakl 1 l'l i hece veznini kul lanmt r. 7'li ve 8'li veznibi rka i iri nde grmekteyiz. Meh med Emin' in tes iri nde yazd baziirl erde 4+4+4+3 durakl 15 'li hece veznini kul lanmt r .

Yazd ko ma, divan ve nef esler ekil ynnden kl as ik komaekline tamamen uygundur. air pek ok iirinde son drtlklerdemahlas kullanma geleneine dahi uymutur.

airin eserlerini, koma, divan, nefes olarak ayrmas salam birlye gre yaplmamtr. Bunlarn iinde sadece "nefesler" ilhamn

ve ko nu l arn tasavvuf hal k iirinden al d kl ar nd an , B ek ta i geleneine bal, zarif, laubali, mstehzi iirler olduklarndandierl erinden kolaylkla ayrlrlar ve "nefes" bal alt nda topl anabil ir ler. 5 "Divan" ad al tnda to pl anan iirlerin hal k iirindeki "Divan"ekliyle hi bir ilgisi yoktur, klsik koma tarznda yazlm iirlerdir."Koma" ad verilenlerle "Divan" ad alt nda top l ananl ar ara s ndagrebildiimiz tek fark, komalarn drtlkten, divanlarn drt yahut drtten fazla drtlkten meydana gelmi olmalardr. 6

Di l

Rza Tevfik, iirlerinde Servet-i Fnn slubundan Tekke airlerinin ifade tarzna kadar uzanan deiik ifade zelliklerini baaryla

kullanmtr. ekil ve muhteva olarak Tekke iirine bal olan"Nefesler" de dil de tabi olarak ayn kaynaa baldr. Koma ve nefeslerin dili, devrin edeb dili ile saz airlerinin dili arasnda gider gelir.

-----------------------------------5 Ahmet Tal 'at, Halk iirlerinin ekil ve Nev 'i, stanbul, 1928, s. 112.6AhmetTal'at, s. 79.

21


25/114

Tekke iirine bal ifadelerine rnek olarak "Kalender"sinin u

drtln gsterebiliriz :

"Harbat ehliyiz; bu bir lemdir,

evk ile onda dem srenlerdeniz.

Hesap sorma bizden, biz hayli demdir.

Defter-i a'mli drenlerdeniz." 7

Saz airlerinin ifade zelliklerini yanstan iirlerine rnek olarak

"Serzeni " iirini gsterebilir iz :

'Yr hey bl-vefa hercayi gzel!

Gnlm o sevdadan vazgeldi geti,

Soldu almadan gonca-i emel

Sonbahara erdik, yaz geldi geti! 8

Devrin edeb diliyle ve konuma dilinin hususiyetleriyle yazd

iirlere rnek olarak "Gel ! Daha Yakn Gel !" iirini gsterebiliriz :

"Bu gece gene bir garip hznm var,

Sohbetinle yaat hatratm;

Gamla bunalmasn ! Birka gnm var,

enlendir u bezgin hissiyatm.9

Rza Tevfik'in iir dilini dier hece airlerinden ayran nemli bir

hususiyet, airin zaman zaman konuya bal olarak arkaik dil unsur

larna iirlerinde yer vermesidir. Yunus Emre'nin kabrini ziyaretimnase beti yl e yazd ' Yunus Emre' ye Ar maan" iirindeki dil b u n u n

gzel bir rneidir :

"Yce dalar ardndan

Deniz an geldim

Evliyalar yurdundan

Selm tapuru geldim." 10

Rza Tevfik, Trk halk iirinin cmle yapsn en iyi yoklayan

air ler imizden birisidir. T r k hal k iiri nin "versifikasyon" husus iye t

lerini iirlerinde baaryl a kull anmtr. Hal k iirinde bir cml e

bt n bir drtl e yerletiril irken genel likle, drtln ilk ms ra -

-----------------------------------------------

7 Uman, s. 87.8

Uman, s. 29.

9 Uman, s. 28.10

Uman, s. 102.

22


26/114

na cmlenin birbirine paralel olan ve gramatikal ynden ayn grevi

yklenen unsurlar yerletirilir; drtln son msralarnda da cmletamamlanr. Bunu ematik olarak yle gsterebiliriz :

drtlk

cmlenin paralel unsuru

} cmlenin temel unsurlar

Buna Pir Sultan Abdal 'dan bir rnek verelim11:

Karata konuklua konduran

Rahmetile u alemi dolduran

On iki kurban bir kazana dolduran

Uyan dalar uyan Ali geliyor

Karacaolan'n aadaki drtl de ayn kurulutadr : 12

ahin gibi ykseinde uarkenAb- Kevser rmandan geerken

Keklik gibi engininden ierkenSusuz pnarlardan kandrd beni

Bu kuruluu Rza Tevfik 'in "Eneiyyet-i Ak" iirinde aynen buluyoruz :

Mjgn- uhuna yalar sinerken.Sonra damla damla tap inerken.Gsnde ahkalar coup dinerken.Titrek dudaklarn cidden gzeldi 13

Bu, tabi sadece bir rnektir. Rza Tevfik'in iir cmlelerinin Trk

Halk iirinin versifikasyon hususiyetlerine ballm btn olarak

gstermek, halk iir versifikasyonunun tamamen ortaya konulmasndan sonra mmkn olacaktr.

11 Cahit Z telli, Pir Sultan Abdal, istanbul, 1971. s. 114.

12 Sadedtln Nzhet, Karacaoglan, s. 77.

13 Uman. s. 27.

23


27/114

na cmlenin birbirine paralel olan ve gramatikal ynden ayn grevi

y kl ene n un sur l ar yerl etiri lir; d rtl n son m sral arnd a da cml e

tamamlanr. Bunu ematik olarak yle gsterebiliriz :

drtlk----------------------

----------------------

----------------------

cmlenin paralel

I unsuru

. } cml enin temel unsurl ar

Buna Pir Sultan Abdal 'dan bir rnek verelim11 :

Karata konuklua konduran

Rahmetile u alemi dolduran

On iki kurban bir kazana dolduran

Uyan dalar uyan Ali geliyor

Karacaolan 'n aadaki drtl de ayn kurulutadr : 12

ahin gibi ykseinde uarken

Ab- Kevser rmandan geerken

Keklik gibi engininden ierken

Susuz pnarlardan kandrd beni

Bu kuruluu Rza Tevfik 'in "Eneiyyet-i Ak" iir inde aynen bul u

yoruz :

Mjgn- uhuna yalar sinerken,

Sonra damla damla tap inerken,

Gsnde ahkalar coup dinerken.

Titrek dudaklarn cidden gzeldi 13

Bu, tabi sad ece bir rnekti r. Rza Tevfik 'in iir cml el eri nin T r k

Halk iirinin versifikasyon hususiyetlerine ballm btn olarak

gstermek, halk iir versifikasyonunun tamamen ortaya konul

masndan soma mmkn olacaktr.

11 Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, stanbul, 1971, s. 114.12 Sadedn Nzhet, Karacaolan, s. 77.13

Uman, s. 27.

23


28/114

majlar

Rza Tevfik 'in halk iirine en fazla yaklat iirleri, "Nefes" 1er-

dir. Bu iirlerinde imajlar umumiyetle halk iirinden alnmtr, ahs

imajlar ikinci pl anda kalmakt adr . "Gel Dervi" iiri ndeki :

Gir gnl ehrine, dola bir kerre

msranda grdmz imaj gibi Yunus Divan'nda yahut mutasavvf

halk airlerinin eserlerinde daima rastlayabileceimiz cinsten imajla

ra iirlerinde bol bol yer vermitir.

B u nu n yan n da "koma" naz m ekliyle yazld hal de ol duk a

ahs, yeni, kompleks imajlara yer verdii iirleri de vardr. "Udun

Te'siri" iirinde grdmz u imaj bunun gzel bir rneidir :

Syle ey genliin tc- gururu.

Nedendir ruhumun gizli srr ?

Kumral salarnn hande-i nuru

Mehtb- hsnnde hle mi nedir ?

air, iir geneleimizde olduka sk kullanlan bir tebihten, sevgi

liyi, "meht ab"a ben zet meden yola km, sonra sevgilinin sa l ar nn

"hande-i nr"u gibi soyut, impressionist bir imaj elde etmi, Bat res

minden gelen bir imajla aya benzeyen sevgilinin salar zerine ktan

bi r hale yerl eti rmi t ir . Rza Tevfik' in kulland dil gibi, kullandimajlar, byk bir eitlilik gsterir.

24


29/114

Z Y A G K A L P

Ziya Gkalp, kurulacak mill edebiyatn Halk Edebiyatna dayan

mas gerektiine inanyordu. Fikr eserlerinde bu dnceyi mdafaa

ettii gibi, yazd edeb eserlerinde de bu fikirden hareket etti. Ziya

Gkalp'n yapmak istedii ey, slm medeniyeti ile Bat medeniyetinin

tesiriyle Halk Edebiyatndan uzaklaan edebiyatmz, orijinal bir ka

rakter kazanabilmesi iin tekrar bu kaynaa dndrmektir. Gkalp,

aydnlarmzn halka ve Bat'ya ynelmesiyle yeni ve orijinal bir ede

bi yata kavuabilecei mize inan yord u, bu terkipi d n ces ini "teh-

zib" szyle zetliyordu.

Ziya Gkalp'n Halk Edebiyat etkisinde yazd eserlerini, kay

naklarna gre: a) Dede Korkut hikyelerini ele ald manzumeler, b)

Temelinde bir halk masal bulunan masallar, c) Temelinde muayyen

bi r ma sal bu l unmad halde masal l ar da n ald motiflerle r d ma

sallar olmak zere e ayrabiliriz. 1

Bilindii zere Gkalp, manzum hikye ve masallarn dnda

baka iirler de yazmt r. G kal p' n bu ii rlerini iht iva ett ikleri ha l kedebiyat malz emesine gre e ayrabi li riz: a) Konus unu eski T r k

us t re ve menkbel eri nden al an iirler, b) ekil ve muht eva y n nd en

tasavvuf halk iiri ve saz iirinden unsurlar tayan iirler, c) Teker

leme, mani gibi anonim halk edebiyat rnlerinden yararlanarak

yazd iirler. imdi bu nl ar gzden geirelim :

A. KONUSUNU ESK T RK USTREL ERN DEN ALAN RL ER

Ziya Gkalp, "Yaradl - Trk Kozmogonisi, I" manzu mes in in ko

nusunu, ustreden almtr:

Manzumenin I. blm, Trklerdeki kadn naturizmnde kutsalsayl an drt hayvana, "koyun" (kutlu maral ), "ku" (turul"), "kpek"

(it-barak), "kz" (yak) hakkndaki esatiri malmata dayanlarak ya

zlm bir "Trk Kozmogonosi" saylabilir. A ncak bu yarad l dest a-

1 Ziya Gkalp'n bu eserleri ve halk edebiyatyla ilgili fikirleri konusunda daha geni bil

gi iin bk. : Rza Filizok, Ziya Gkalp'n Edeb Eserlerinde Halk Edebiyat Tesiri zerine

Bir Aratrma, 1983, Baslmam Doktora Tezi.

25


30/114

n bildiimiz Altay, Yakut, Krgz vb. Trk Kozmogonilerinden hi bi

rine benzememektedir. Gkalp, Trklerin eski itima tasnifinde yer

alan drt hayvanla ilgili esatiri malmata dayanarak kaleme ald bumanzumeye Ouzlarn altl tasnifiyle ilgili unsurlar, Gn, Ay, Yldz,

Gk, Deniz, Da' ve bunlarn srasyla ongunlar olan ahin, Kartal,

Tavanc l, S ungu r, akr, U Ku ' u ilve ederek Ouzl atr lm bir

T r k kozmogonosi yarat mtr . Gkalp, yazlacak bir T r k des ta nnn

Ouzlar ve Kay Boyu izgisinde gelien bir btn olmasna zellikle

deer vermitir. ok cazip konul ar olan ve Gkal p taraf nd an bil men

Altay, Yakut, Krgz vb. kozmogonilerinin bir kyya braklp, yem fa

kat Ouzlara has bir kozmogoni yaratlmaya allmas ancak bunun

la izah edilebilir.

Manzumenin ikinci blm, Ziya Gkalp'n Trk Tresi adl eserinde bir zetini verdii "G ne Han m" ust r esi nin ma nz um bir dille

anlatmndan ibarettir. 2 Manzumenin nc blm, olbu Hanm

ustresinin, drdnc blm ksz Kz ustresinin manzum birer an

latmndan ibarettir. 3

Ziya Gkalp, Ergenekon 4 adl iirinin konusunu Ergenekon

menkbesinden almtr. Ancak Gkalp, bu iirinde Ergenekon'dan

ncesini ve sonrasn da ksaca anlatarak, adet Trklerin kk des-

tan bir tarihini yazmtr.

Ziya Gkalp'n Trk menkbelerinden yararlanarak yazd

iirlerden birisi de "Altm Ik, I-Sava"5 adl iirdir. Gkalp bu iiriniyaza rke n "Alangova" menk be si ile "A ltun I k" mot ifinden ya rar

lanmtr.

Gkalp, Tr k Tresi adl eserinde ecere-i T rkiyye' ye day ana ra k

"Alangova" menkbe si hak k nda u mal umat verir6 :

Alangova adl bi r mel ikeni n adr na, gkt en yei l gzl bi r il h

iner. Alangova bundan gebe kalr. Kay sllesi bunun iki olundan

rer.

________________________2 Ziya Gkalp, Trk Tresi, stanbul, Matbaa-i Amire, 1923, ss. 74-75.

3 Gkalp, Trk Tresi, ss. 77-78.

4 Fevziye Abdullah Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-I, iirler ve Halk Masallar, Trk Tarih

Kurumu Yayn, Ankara : 1977, ss. 78-83.

5 Tansel Ziya Gkalp Klllyat-I, 2.b., ss. 258-263.

6 Gkalp, Trk Tresi, s. 75

26


31/114

Gkal p, "Alangova" hakkn daki bu ks a bilgi le "Altn I k' la lgi

li ahs dncelerini birletirerek bu manzumeyi yazmtr. Gkalp'nman zu mes in de "Alageyik" bir T r k tote mi ol ara k ele al nmt r.

Gkalp, manzumeye bir dipnot ilve ederek Trk ongunlar hakknda

u bilgiyi verir : "Trklerde her oyman, bir hayvan isminde olmak

zere bir ong unu vard : Cmi't-T evrih' in beya nna gre, o oyman

ferdleri bu hayvan mukaddes telkki ederler, ldrmezler, etini ye

mezlerdi. O halde bu, bir nevi totem demekti : Ouz'un mnkasim olduu

alt boydan her birinin bir avc kutan ibaret olmak zere bir ongunu

vard : ahin, su ng ur , tavancl , kart al , akr , -ku .. " 7 Bu fadeden de

anlalaca gibi Gkalp, Alageyik'i bir Trk totemi olarak ele alrken.

Cami 't- Tevrih'ten faydalanmtr.

Ziya Gkalp'n bu manzumeyi yazarken "ecere-i Teraklme" 8 den

de yararland grlmektedir. Ziya Gkalp'n manzumesinde Trk 'n

olu Ttek'in9 geyii ldrmesi ve piirip yerken elinden tuzlu topraa

bir pa r a d r er ek tu z det ini bu lmas ecere- i Teraki me'de bu ko nu da

veril en u ma l uma ta dayanma ktadr1 0 :

"Trk 'n drt olu var idi. Birinci Ttek, ikinci iil (ekel),

nc Barsak (Berser), drdnc Amlak (Emlak). Trk lecei

srada Ttek 'i kendi yerine padiah klp uzak sefere gitti. Ttek akll

ve devletli iyi pa di ah idi. T r k i inde ok det leri o peydah kld. Acem

padiahlarnn ilki Keymers ile muasr di. Gnlerden bir gn ava

kp, geyik ldrp, kebap klp, yiyip oturmutu. Elinden bir doram

et yere dt. Onu alp yiyince azna ok ho tad geldi. nk o yer tuz

la idi. Yemee tuz koyma o kard bu tuz deti ondan kald..."

Ziya Gkalp, Altn Ik manzumesinde Trk mitolojisinden ve

Trk tarihinden yararlanarak hayal ettii byk Trk destannn bir

parasn ortaya koymaya almtr.

Ziya Gkalp'n iirleri iinde btn Trk menkbeleriyle ilgili ol

mamakla birlikte, Trk menkbelerinden ve Trk destan motiflerin

den baz unsu rl ar tayanl ar vardr. M ehede Doru lhi, Kurt ile Ay,

7 Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, 1, s. 261.

8 Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, Haz : Muharrem Ergin, Tercman, 1001 Temel Eser, s. 24.

9 Bu kelimenin okunuu hakknda bkz. Tansel, Ziya Gkalp Klliyat, I, s. 261

10 ecere-i Terakime, Haz : Muharrem Ergin, s. 24.

27


32/114

T r kn Tufan, O sma n Gazi Kurultayda, Millet, Akkur um, t k e n

lkesi, Altun Destan, Yeil Boncuk, Ala geyik iirleri bunlardandr.

B. EKL VE MUHTEVA YNNDEN TASAVVUF HALK R ve

SAZ RLERNDEN UNSURLAR TAIYAN RLER

Ziya Gkalp, tasavvuf halk iirleri yazan Tekke airlerinin

iirlerine benzer iirler yazmtr. Gkalp, Islmiyetten nceki Trk

kltr kadar slmiyetten sonraki Trk kltrne de byk ehemmi

yet vermi t ir . B il ha ssa tasavvuf hal k edebiyat yla yal andan ilgilen

mitir. Gkalp'in iirlerinde bu edebiyatn etkisi aka grlr.

Ziya Gkalp'in tasavvuf halk edebiyatma nem vermesinin sebeplerinden biri onu, eski Trk amanizminin bir devam saymas ve onda

kendi hayat felsefesine uyan taraflar bulmasdr. Ziya Gkalp'n ortaya

ko ymu ol duu haya t felsefesi, bir nevi "sosyal misti sizm" dir. Tasav

vufta k nas l T anr ya ul a makl a kem l e ererse, basi t bi r vat and a

da kendi ruhuyla mill ruhu birletirmekle olgunlar.

ekil ve muhteva itibaryla tasavvuf halk edebiyatnn tesirinde

yazd manz umel er u nl ard r :

Tevhid, T r k ' n Tekbiri, l hi- ocuklar in-, Din, Ahl k, ocuk

Dualar, lhiler-I-II, Asker Duas, Kzlelma iirinde Sadettin Mollaazndan sylenen devriye.

Ziya Gkalp bu iirleri yazarken tasavvuf halk edebiyat ge

leneini gz nnde bulundurmu, onun hususiyetlerinden yarar

lanmtr. Ancak bu iirlerin hi birisi tasavvuf halk iirinin basit bir

taklidi deildir. Gkalp bu iirlerinde tasavvuf halk edebiyat ge

lenei nden harek et etmi, onlarn ekil husus iyet le rinde n ve kelime

kadrosundan yola karak muhtevaca yem iirler elde etmitir. Bu

iirlerinden Tevhid, Trk'n Tekbiri, lhiler-I, II, ocuk Dualar ekil

ve t r ol arak do rud an doruya Tekke iirinin en yaygn rnekleri ol an

"ilhi"lere benzetilerek yazlmtr. Bu iirlerin hepsi ilhilerde tercih

edilen vezinlerle yazlm olmakla dikkatimizi eker. Trk'n Tekbiri,

ocuk Dualar-I, ocuk Dualar-II, hecenin beli kalbyla; Tevhid, he

cen in yedili; lhiler-I ve l hiler-II, hece ni n 4, 4 durakl 8'li kal-

byladr. Kafiyel enileri de il hil er gibi aa ab , cccb, dddb.... tar

zndadr. Yine bu iirlerin hepsinde ok defa ilhilerde grdmz gibi

din bir ibare drtlkl erin dr dnc msr a yah ut drtlkleri birbirine

28


33/114

balayan redif olarak tekrar edilmitir. Mesel ocuk Dualar-I'in her

drtlnn son msra olarak Erolu Nuri'nin bir ilhisinde olduu gi

bi11 "elhamdlillah" tabiri; Tevhid'in her drtlnn son msra o-

larak Pir Sultan Abdal'm bir ilhisinde olduu gibi12 "l-ilhe illallah"

tabiri kullanlmtr.

Bu ekil benzerliklerinin yannda Gkalp, tasavvuf! halk iirinin

muhtevasyla kendi dncelerini birletirmi tevhid, ilhi ve devriye

gibi trlerin muhtevasn hazr bir ereve olarak alm ama kendi

grlerini bu muhtevaya ilve etmitir.

Mesel, yukarda sz konusu ettiimiz iirlerden "Tevhid"de

Gkalp, tasavvufa ve bir tasavvuf terimi olarak "tevhid"e yeni bir an

lam vermitir. Ziya Gkalp, kendi sosyal mistisizmine uygun "itimatasavvufa gre yeni bir "tevhid" dnmtr. Halk tarafndan benim

senmi olan tasavvuf tevhid kavramndan hareket ederek sosyal bir

"birlik" dncesine varmtr. Tasavvufta Tanrnn birliinde kaybo

lan fert, Gkalp 'm iirinde toplumun birlii iinde kaybolur :

"Gnllerde vahdet var

Fert yok, cemiyet var ! "

ocuk Dualan-I ve II 'de ekil tamamen ilhilere benzemekle bera

ber, hatta konu da ilhilerde olduu gibi dini olmakla beraber bu

iirlerde ilhilerde rastlamadmz yeni deer ve kavramlar, mill ve

sosyal meseleler sz konusu edilmektedir. Sadettin Molla'nn azmdansylenen devriyede de Tekke irlerinin devriyelerinin btnzellikleri bulunmakla beraber, iir kzlelma idealinin ifadesiyle so

nulanr.

Ziya Gkalp, Kzlelma kitabndaki Tevhid, Trk'n Tekbiri, ilhi,

asker Duas, Kendine Doru, tken lkesi, Hayat Yolunda, Yeni Atilla,

Osman Gazi Kurultayda, Durma Vur, ehid Haremi, Yeil Boncuk, Altun

Yurd, Akkurum, Mehede Doru adl manzumelerini "koma" bal

altnda toplamtr. Kzlelme kitabndaki Altun Destan, Ergenekon,

Esnaf Destan, Balkanlar Destan, Kzl Destan adl iirlerini de

"destanlar" bal altnda toplamtr. Ziya Gkalp'n iirlerinde saziirlerinin etkilerini baz mnferid iirleriyle birlikte bu "koma" ve

"destan"larda gryoruz.

11 Vasfi Mahir Kocatrk, Tekke iiri Antolojisi, Ankara 1968, s. 213.

12Cahit ztelli, Pir Sultan Abdal, 1971, s. 247.

29


34/114

Ziya Gkalp'n koma" adn verdii iirlerinin tamamn komatrnde saymak mmkn deildir. Tevhid, Trk'n Tekbiri, lhi, As

ker Duas adl iirleri "ilhi"lere benzetilerek yazlmtr. Geriye kalaniirlerden Kendine Doru, Yeil Boncuk beyitlerlerle; Yeni Atilla, AltunYurt apraz kafiyeli drtlklerle ve beyitlerle; Osman Gazi Kurultaydaon bir heceli drtlklerle; Akkurum, msralk ktalarla; MehedeDoru, drtlk, lk ve ikilik ktlarla yazlmtr, tken lkesi veehid Haremi ise, l ve ikili msralardan meydana gelen birlikleriyle

yedekli komalarn beli ktalarn andrmaktadr. Bu iirler iindekoma trne en ok yaklaan, drtlklerle yazlm olan ve aaab,cccb, dddb.... tarznda kafiyelenen Hayat Yolunda adl manzumedir. Bumanzume de hecenin 13'l Kalbyla yazlm oluuyla gelenektenayrlr. Gkalp'n "Komalar" bal altnda toplad iirlerin komatr ile ilikisi hemen hemen bu manzumelerin komalar gibi hece vez

niyle yazlm olmalarndan ibarettir.

Ziya Gkalp'n "komalar"nda saz iirinin etkileri olduka snrl olmakla beraber, "destanlar"nda bu etki daha belirlidir. Kzlelmakitabnda "Destanlar" bal altmda toplanan iirlerden Altun Destan, Ergenekon ve Kzl Destan adl manzumeler, destan yahut aktelkonularn teferruatl bir biimde anlatlm olmasyla, vezniyle ve ka-fiyeleni biimiyle saz airlerinin destanlarna benzer. Gelenekteki rnekleri gibi "Dinleyin kardeler....", "Dinleyin mminler hitapla-ryla balayan Kara Destan ve Ak Destan adl manzumelerinden birincisi, 6, 5 durakl ll'li vezni, kafiyeleni biimi ve gelenekten alnmredifiyle destan trn baaryla taklit ettii iirlerinden birisidir.

Gkalp'n destan adn verdii iirlerinden gelenee en bal olanlar. Esnaf Destan ile Balkanlar Destan'dr.

Saz irlerinin yazd pek ok esnaf destan vardr. Bu triirlerde, ir hemen btn mesleklere girip kn mizah bir tonlaanlatarak dinleyicilerini gldrr. Bu iirlere rnek olarak Kmil'ninEsnaf Destan ile Tahir'nin Esnaf Destan gsterilebilir13. ZiyaGkalp'n Esnaf Destam bu tr esnaf destanlarnn taklidiyle yazlmolmakla beraber, ir, mizah karakterdeki bu tr didaktik bir amaiin kullanmtr. Ziya Gkalp'n iirinde meslekler bir mizah konusuolmaktan kar, millet hayatnn vazgeilmez kurumlar haline gelir.

Yani Gkalp, konuyu aynen almakla birlikte konuya kendi bak

tarzn, ada bir bak getirir. (Ziya Gkalp'n mesleklere baktarzndaki bu deiiklik, Descartes'tan sonra Avrupa'da filozoflarnzanaatlara bak tarzndaki deiiklii hatrlatyor.)

13 Vasfl Mahir Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, Ankara, 1963, s, 243, s.248

30


35/114

Dier taraftan Esnaf Destan vezin ve kafiyeleniiyle tamamen saziirine baldr. Bu iirde ktalarn son msralarnda kullanlan kafiyekelimelerinin bazlarn ve btn iir boyunca tekrarlanan redif kelimesini Ak mer'in stanbul Destan adl eserinde gryoruz14.

Ziya Gkalp'n Balkanlar Destan, ehid olmu bir Trk askerininazndan Balkan savann anlatldr. Saz iirimizde bir sava tas

vir eden pek ok destan vardr. Gkalp, bu iirini yazarken bu tr destanlar taklit etmitir. Gkalp'n Balkanlar Destam'm yazarken, destan geleneini gz nnde bulundurduu kadar Krolu'nun "meydaniinde" redifli koaklamasndan da istifade ettiini sanyoruz15.Gkalp'm bu hamas iirinin btn drtlklerinin sonunda Krolu'nun koaklamasnda olduu gibi "n iinde" redif ve kafiyesini kullanmas ve ayn kafiye kelimesine yer vermesi (meydan iinde) bizi bu

iirin rnek alnd dncesine gtrmektedir. Bununla beraberGkalp'n iirinin hacmi ve savaa katlmadan ehadete kadar bir kahramann macerasm kendi azndan nakledilmesi Gkalp'n iirinikucaklamalardan ok sava destanlarna yaklatrr.

Ziya Gkalp bu iirinde halk irlerinin destanlarnda veKrolu'nun koaklamalarnda grlen sava tasvirlerinden yararland aka gze arpar.

C. TEKERLEME, MAN, MASAL GB KOLLEKTF BR KARAKTERTAIYAN HALK EDEBYATI RNLERNDEN YARARLANA

RAK YAZDII RLER.Ziya Gkalp, Alageyik, Trk'n Tufan, Yeil Boncuk manzumele

rini yazarken halk tekerlemelerinden istifade etmitir.

Tekerlemelerde dnce ve hayaller vezin, kafiye, alliterasyon veseciden faydalanlarak ve "tezaf'a "mbalaa'ya, "gldrme'ye,"tuhaflk'a, "artma'ya dayanlarak ifade edilirler16. Tekerlemelerdekonu, dier Halk Edebiyat trlerinde olduundan daha kararsz, dahakaypaktr. Tekerlemelerde birbirine aykr durumlar, dnceler ar-darda gelerek artc bir etki brakrlar17. ok deiik ekilleri olmakla beraber aa, bb, cc tarznda kafiyelenirler ve umumiyetle 7 hecelidirler. ok zaman birinci ahsn azndan sylenirler.

14 Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, s. 154

15 Kocatrk, Saz iiri Antolojisi, s. 45.

16 kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Kltr Bakanl Yaynlan, Ankara : 1981, s. 650-

661

17 Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiya, s. 146.

31


36/114

Ziya Gkalp, Alageyik, Trk'n Tufan ve Yeil Boncuk adl manzu-

melerini yazarken tekerlemelerin belirttiimiz bu zelliklerinden us-

talkla yararlanmtr. Ziya Gkalp'n tekerlemeleri taklitteki baa-

rs, Rza Tevfik'in nefesleri taklitteki baarsyla mukayese edilebile-cek ka da r ustac adr . Fazla olar ak Gkalp, teker lemeni n muhte vas -

n deitirebilmitir. B u ynden yapt i takl idin stndedir .

Alageyik ma nzume s i nde ir , ma sal l ara ha s motif ler i tez at ,

mba l a a ve a r tma elde edecek bii mde ustal kl a birl etir-

mitir :

Yedim srl elmay,

Grdm gizli dnyay,

Gndz oldu geceler;

Ak sakall cceler,Korkun devler hortlad

Cinler cirit oynad.

Kesik balar yrrd.

Salarn srrd.

Bir de baktm melekler

Balarnda iekler,

................................

Yine bu iirde mant k dzen, teker lemel erde ol duu gibi be kl enme-

dik biimde geliir ve anlatm, tekerlemelerin hzl anlatm temposuna

uygundur:

Doan yolu ard,

Kafdandan ard.

Att beni bir gle.

Glden ktm bir le,

lde buldum izini,

Kotum tuttum dizini

Geyik beni grnce,

Dt byk sevince.

................................

Ziya Gkalp'n bu man zu mes in in giri bl m, 1941 ylnda Prof.A hmet Caferol u tar af nd an Kars blgesinde "t eker leme" ol ar ak de r-

lenmit ir. Bu olay Gkalp'n hal k tekerl emelerini ne ka da r baar l o-

larak taklid ettiini gstermektedir. Gkalp'n metni ile derlenen met-

ni aaya alyoruz :

32


37/114

Ziya Gkalp 'n metni Tekerleme Olarak Derlenen ekil

ocuktum ufacktm

Top oynadm acktm

Buldum yerden bir erik

Kapt bir alageyik

Geyik kat ormana

Bindim bir ak doana

Doan yolu ard

Kaf dandan ard.

Att beni bir gle

Glden ktm bir le

lde buldum izini

Kotum tuttum dizini

Geyik beni grnce... vb.

...................................

ocuktum ufacktm

Top oynadm acktmYolda buldum bir erik

Kapt bir alageyik

.............................

.............................

Geyik yolun ard,

Kaf dan ard

Att beni bir gle

Glde buldum izini

Katm tuttum dizini

Geyik dedi "neylersen?'

Vurdum seni lersen.

Ziya Gkalp'n Trk'n Tufan adl iiri de Alageyik iiri gibi te-

kerleme tarznda kafiyelenmitir ve hecenin yedili vezniyle yazlm-

tr. Gkal p, bu iiri nde ele ald ko nu da bul un an "gerek" - "yalan" te-

zad n teker lemel erin man t k d kompozisyonuyl a ustalkl a

birl eti rmi t ir . Gka lp, ta ri h iler in ma sal ve ef sanelerden bir mil letin

"duyu ve d n " biiminin gereini karmal arn n m mk n ol-

duuna inanr. Gkalp'e gre destan ve masallarmz iinde tarih ben-

liimiz sakldr. Bu d nc es in i bu iirinde "Tarih mas al iinde","Gerek yalan iinde" gibi msralarda anlatmtr. Gkalp'n bu para-

doks al d nce si ni ifade edebil mek iin "tekerl eme" ekli ni se mesi

iiri olduka baarl klmtr. Gkalp, tekerlemelerin zamandan za-

mana, mekandan mekana geen kaypak mant iinde yaradlla ilgi-

li inanlardan Ouz'a, Ouz'un savalarndan gnmze geerek iirine

tam bir tekerleme havas vermitir.

Yeil B on cuk iiri de vezin, kafiyeleni ve ma ntk dzeni ile bi r te-

kerleme grnmndedir.

Halk iirlerinin ve halk trklerinin bir ksm manilerin yahut

mani tipindeki drtlklerin ardarda sralanmasyla meydana gel-

mitir. Anonim karakter tayan trklerin nemli bir ksm birka

maninin ardarda sralanmasyla ortaya kmtr. Gkalp baz

iirlerini bu tr kl erd e old uu gibi mani tar zndaki drtl kler i ar dar -

da sralayarak meydana getirmitir. Galiya Yolunda, Ahlk ve lisn

adl manzumeleri mani tipindeki drtlklerden meydana gelmitir :

33


38/114

Galiya Yolunda iirinde,

Ackmz canna,

Susamz kanna,

Yaptklarn ey Moskof

Kalmayacak yanna

drtl ile,

Uygun dt kelmlar,

Halife'ye selmlar,

Moskof'u ezeceiz.

Kurtulacak slmlar

drtl Gkalp'n bu iirde mani tarzna en fazla yaklat drtlk-

lerdir.

"Ahlk yolu pek dardr;

Tetik bas, n yardr.

Sakn hakkm var deme,

Hak yok, vazife vardr !

dr tl nd e redif ve kafiyeler de mani l erd en al nmtr. Bu

iirl erdeki drtl kler in herbiri manil erde olduu gibi aab a tar zn da

kafiyelidir ve manilerde olduu gibi hecenin yedili lsyle

yaz lml ar dr.

Ziya Gkalp'n Osman Gazi Kurultayda adl manzumesi, on bir

heceli ve be heceli drtlklerin ardarda sralanmasyla meydana gel

mitir. Bu manzumede on bir heceli drtlkler de, be heceli drtlkler

de mani lerde ol duu gibi aa ba tarz nda kafiyelenmitir. iirin 2., 4.,

6., 8., 10. drtl kler i hec eni n bel i kalbyla yazlmtr .

Yeni Hay at ki tab nd ak i "Kavim" i iri hec enin 11'li kal byla

yazl mt r ve mani tar z nd a kaf iyelenmi drt lkl er den me ydana gel-

miti r. Hec enin 11'li kalbyla yazlm mani ler bu l un du u iin bu iiri

de mani ekl inde syl enmi drtl kl erden mey da na gelmi bir iir say-

abiliriz.

Al p Ars lan- Mal azgird Muh areb esi adl ma nzume de at llar n

syledii drtl kler tamamen mani ekl indedi r :

34


39/114

Hibirimiz kamayz.

Beyaz bayrak amayz..

Oktan baka armaanDmanlara samayz.

-

Hep oklar atarz.

Kavgaya evk katarz..

Arslan gibi dalkl,

Dmanlara atarz..

-

Hep brndk kefene

Vatan ait sevene

Esir yaamaktansaGmlelim emene !

-

Atmzla lmei

Anlatr bu pek iyi

lmeden rhumuza

Okuruz ftihay

lker le Aydn manzumesinde Zeyneb'in su doldururken syledii

trk iki mani drtlnden meydana gelmitir :

Gzelim dedim size,

Gelmedi iinize.

te bakn parlyor

Glgem vurmu denize.

Aznzda yok sakz.

Soyca hep byle akz.

Su destisi tar m

Benim gibi gzel kz ?

Pekmezci Anne masalnn banda ehzade ile Akiek birbirle-rine 11 heceli birer mani atrlar. Kei Ne Grdn masalnda Kei,

ehzade 'ye bir mani ile cevap verir. Nar Tanesi yahut Dzme Kelolan

masal n da ehz ade'ni n tr k s 11 heceli man id en ibarettir . Ayn

mas al da G l s n' n t rk s mani tarz nda kafiyeli ve heceni n 7'li

kalbyla yazlm iki maniden meydana gelmektedir.

35


40/114

Ziya Gkalp'n dank iirleri arasndaki18

Trk'm adm Trkn'dr,

Muallimim Kur'ndvr;Dmanlarm ok de,ngiliz'le Yunandr.

paras da 7'li vezni ve kafiyeleniiyle tamamen mani tarzndadr.

Ziya Gkalp hece vezniyle toplam olarak 118 iir yazmtr. Bu 118iirin hece kalplarna gre dalm yledir : Be heceliler : 2, Yediheceliler : 13, Sekiz heceliler : 12, On heceliler : 1, On bir heceliler : 69,

On heceliler : 3, On drt heceliler : 6, On be heceliler : 12.

Gkalp'n hece kalplan iinde en ok 1 l'li olan kulland g

rlmektedir. Bunu yedili, sekizli ve on be heceli kalplar takip etmektedir. Dier kalplar kullan ise bir denemeden fazla nem tamamaktadr. Gkalp hece kalplar iinde halk irlerinin kullandkalplara nem vermi, onlar kullanmtr. Trkln Esaslar adleserinde hece vezni ile ilgili olarak u dnceleri ileri srmtr19:

Bununla beraber hece vezni, baz airlerimizi yanl yollaraevketti Bunlardan bir ksm, Franszlarn hece vezinlerinitaklide kalktlar; mesel Franszlarn "alexandrine" dedikleri 6+6 vezninde iirler yazdlar. Bu iirler, halkn houna

gitmedi. nk halkmz hece vezninin ancak baz

ekillerinden zevk alyordu. Mill vezinlerimiz, halk tarafndan kullanlan bu mahdut ve muayyen vezinleremnhasrdr. Halk vezinleri arasnda, 6+6 ekli yoktur; bunun

yerine 6+5 vezni vardr. Tecrbe ile anlald kl Trk halk, buson vezinden ok holanyor. Bu tecrbe, ayn zamanda, bakamilletlerden vezin alnamayaca kaidesini de meydana ata.Bu suretle, bizdeki hece vezni taraftarl baka lisanlara aithece vezinlerini taklit demek olmad ve Trk halkna mah

sus hece vezinlerini ihyadan baret bulunduu taayyn etti

Hece veznini yanl yola gtren airlerden bir ksm da, yeni

vezinler icadna kalktlar. Bunlarn yoktan var ettii vezinlerden birounu da halk kabul etmedi Bu suretle anlald klmill vezinler, halkn eskiden beri kullanmakta olduu ve

18 Tansel, Ziya Gkalp Klliyat-1, 1977, s. 323.

19 Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 1976, s. 135.

36


41/114

zinlerle sonradan kabul edebildii vezinlere mnhasrdr.

Halkn holanmad vezinler, hece tarznda olsa bile, milli

vezinlerden saylamaz.

Ziya Gkalp, balangta, Mehmed Emin'in tesirinde 10'lu 15'li

kalplarla iirler yazar. Sonra yukarda belirtilen dncelerle halkirlerinin kulland vezinlere ynelir.

Ziya Gkalp'm Halk Edebiyat nazmndan ald ikinci nemli un

sur "drtlk" nazm birimidir. Beyit ekliyle drtlk Gkalp'm en fazla

kulland nazm birimleridir. Gkalp'm kulland nazm birimlerinden drtlkler her zaman Halk Edebiyatnda rastladmz

ekillerde kafiyelenmi deildir. Bunlarn iinde Bat nazmekillerine gre kafiyelenmi olanlar ve hibir rnee uymayanlar

vardr. Bununla beraber Trk Halk Edebiyatmm temel nazm birimi

olan drtlk Gkalp'n iirlerinde de temel bir nazm birimi olarakkarmza kar.

Gkalp'm iirlerini nazm ekilleri ynnden drt gurup altnda

toplayabiliriz:

1. Halk edebiyat nazm ekilleriyle yazlanlar,

2. Divan iiri nazm ekilleriyle yazlanlar,

3. Avrupai nazm ekilleriyle yazlanlar,

4. Yukardaki guruba da girmedii halde her ne has ekillerin

terkibiyle ortaya km deiik yapdaki nazm ekilleriyle yazlanlar2 0 .

Gkalp, fikr eserlerinde yem ve orijinal bir Trk edebiyatmm

Halk Edebiyat ile Bat edebiyatmm mtereken terbiyesinden

gemekle doabileceim mdafaa etmitir. Yazd iirlerde bu fikirle

rine bal kaldm, her iki edebiyattan gelen unsurlarla yeni, orijinal

bir terkibe ulamak istediim gryoruz. Bundan dolay, yukardaki

guruplandrma Gkalp'n iirlerini yazarken hangi edebiyatlarn

nazm ekillerinden malzeme aldn aka gstermektedir. Zira

Gkalp, mesnevi tarznda kafiyelenen beyitlerde, sone tarznda kafiye-

lenen iirlerinde Trk halk irlerinin kulland hece veznini kul

lanmtr. Dier taraftan koma adm verdii manzumeleri mesnevi

20 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Hikmet Dizdarolu, Ziya Gkalp'n

iir Dnyas, Ziya Gkalp Mecmuas, say : 15, s. 20.

37


42/114

tarznda kafiyeli beyitlerle yahut apraz kafiyeli drtlklerleyazmtr. Gkalp'n iirlerine bir btn olarak baktmzda onun

iirlerini halk, divan ve Bat edebiyatlarnn mterek tesiri altmda

yazdm sylemek en dorusudur.

Ziya Gkalp'n Divan nazm ekilleriyle ve Avrupai nazm

ekilleriyle yazd manzumeler zerinde Sayn Fevziye Abdullah Tan

sel21 ve Sayn Hikmet Dizdarolu yeterli bilgi verdikleri iin bu husus

lar zerinde durmayacaz. Ancak burada Gkalp'n divan edebiyat

nazm birimlerinden beyiti kullan zerinde durmak faydal ola

caktr. Gkalp, manzumelerinin byk bir ksmm mesnevi tarznda

kafiyelenmi beyitlerle yazmtr. Kzlelma, lker ile Aydn, Alage-yik. Yeil Boncuk, Kk ehzade, Kk Hemire, Altun Ik, Arslan

Baat, Yaradl, Alp Arslan, Trk 'n Tufan, Kk Tomris, Kolsuz

Hanm, Meslek Kadm, ingiliz'e, ngiliz'den Sakn, Kendine Doru,

Trklk Asker Mezarln Kitabesi, zmir'de, Vazife, Aa Kimdir, Lim-

ni'de Dicle Vadisi, "Trkn pt annesinin elini" iirleri, bu ekildedir.

Gkalp'n beyit birimini ve "aa, bb, cc" tarzndaki kafiyelenii bu ka

dar bol kullanlmas, onun bu ekli mill ve halka malolmu bir ekil

saymasndan ileri gelir. Gkalp, Sleyman elebi'nin Mevlid'i gibi

eserleri "halk klasikleri" olarak deerlendirir. Gkalp, mesnevi tarzm

halkn benimsedii bir ekil olduu iin benimsemitir.

21Tansel, Ziya Gkalp Klliyat. 1, ss. XI -XXVIII.

38


43/114

ORHAN SEYF ORHON

Orhan Seyfi iire aruz vezniyle balam 1916"da aruz vezniyle

yazd "F rt na ve Kar" isimli manzumes iyl e ismim duyurmu tu. Ziya

Gkalp ve mer Seyfettin'in tevikleriyle hece vezniyle ve konuma di

liyle iirler yazmay a ka rar verdi. O nu n hece vezniyle yazd ilk nemli

iir 1919 ylnda nerettii "Peri Kzyla oban Hikyesi"dir.

Ni hat Sa mi Ba narl , 1972 yl nda O rh an Seyfi'den bu iiri nas l

yazdn, niin yazdn ve ne yapma k is tediini bi r yazyla anlat

masn ister. Orhan Seyfi Akademi Mecmuas'nn ilk saysnda

neredilen "Peri Kzyla oban Hikyesi'ni Niin ve Nasl Yazdm?"adl makalesinde iirin yazlyla ilgili u bilgileri verir1 :

"Bir ak efsnesi yazmak istiyordum. Hece vezniyle yazlm,

yeni iirler beeniliyordu. Konuulan dil'in, yaz dili olmas

dvas muvaffak olmutu. Standart iyve, stanbul'da ko

nuulan Trke'ydi. rnek olarak hanmlarn konutuu

Trke'yi alyorduk; en ok ilenmii, en gzeli, en ahenklisi

oydu.

Trk milletinin zevki, zerfeti, haneresi, yzyllar boyu, ona

en gzel eklini vermiti Biz buna Mill Edebiyat diyorduk.

Ama hepsi bu kadar deildi ki... Bu yeni edebiyat, ilhamn

halkdan alacakt. Halkn masallarn, efsnelerini,

hassasiyetini kullanacakt. Fakat onlar, bugnn zevkyle

yeni bir terkb haline koyacakt.

Motifler halkn, kompozisyon bizim!.. O zaman mill ola

cakt."

O rh an Seyfi'nin bu satrlar, Milli Edebiyat A k mn n bu edebiya

ta mensup bir air tarafndan yaplm mkemmel bir tarifidir; ayrca

bu ak m n teori k temel lerini ol duk a ne t ve t am bi r bi imde or tay a

koymaktadr.___________________________

1- Orhan Seyfi Orhon, "Peri Kzyla oban Hikyesi'ni Niin ve Nasl Yazdm?" Kubbealt

Akademi Mecmuas, Cilt I, No. 1, s. 37.

39


44/114

Milli Edebiyata mensup airler, bu prensipleri benimsemekle Rza

Tevfik'in at yoldan ayrlyorlard : nce iirlerinde farkl bir dil ta

bakasna ynelmilerdi. Bu ne Divan iirinin, ne Servet-i

Fnuncularm diliydi, hatta ne de yzyllar iinde kelime kadrosu kendisine has bir zellik kazanm halk iirinin diliydi. Dilde hareket

noktalan, stanbul konuma dili idi. Gen nesiller zerinde fikirleriyleolduka etkili olan Ziya Gkalp ve Yahya Keml onlara byle bir dille

yazmalarm tavsiye ediyorlard. Bu tercihin sonular nemli olmutur. Halk iirinin her iir ekolnn dili gibi ummi dile nazaran

dar bir kelime kadrosu, dar bir sentaks, dar bir "istiare zemini" vard.

Mill Edebiyata mensup airler, yeni bir dil tabakasyla ie balayncaiirlerinin kelime kadrosu ve sentaks geniler. Rza Tevfik halk

iirlerini model alarak iirler yazyordu. Halbuki Mill Edebiyat mensubu airler, halk iirine deil, daha etrafl bir ekilde "halk ktr"ne

ynelmilerdi; bunun iinde tabi ki halk iiri de vard, ancak o artk

destanlar, menkbeler, masallar, ata szleri vb. arasmda ancak bir unsurdu. Bu anlay Mill Edebiyat mensubu airlerin eserlerine halk

kltrnn yakn ve uzak devirlerinden birok unsurunun girmesi so

nucunu verdi.

'Yem bir terkib"e ulama anlay, bu edeb akmn en nemli fikirlerinden birisidir. Ziya Gkalp, Kzlelma, lker ile Aydm, Kk

ehzade gibi eserleriyle bu anlayn rneklerini vermeye alyordu.Orhan Seyfi bu fikirlerin ve bu rneklerin tesirinde kalarak "Peri

Kzyla oban Hikyesi"ni yazmtr.

Orhan Seyfi, bu manzum hikyeyi ocukluunda dinledii bir masaln hatrlayabildii unsurlar zerine kurduunu yle anlatr :

Bu dnceler, bana hepsini iine alan bir ak efsanesi yazmak arzusunu veriyordu. ocukluumda dinlediim bir ma

saln hatrmda bz krntlar vard. Onlar alp mill birefsne hline koymay dnyordum."2

Manzumede yer alan masal motifleri "Kelolan'n Ali Cengiz Oyu

nu"3 adl Trk Masalnda bulunmaktadr. Orhan Seyfi'nin bizzat ifadeettii gibi masaldan sadece baz motifler alnm, baz motifler ilve

edilmi, deiik bir hikye elde edilmitir.________________

2Orhon, s. 383Naki Tezel, Trk Masallar, II. cilt, Ankara, 1985, s. 144.

40


45/114

"Peri Kzyla oban Hik yesi"nin ko nu su ksaca yledir : Ouz

Han zamannda dalarda yaayan gzellii dillere destan olan bir peri

kz varm. Hi kimseyle evlenmek istemeyen bu kz bir gn Ouz Hanarr. Niin evlenmediini sorar. Peri kz evli olduunu fakat einin,

bi r szne gce nerek kendis ini terkettiini Ouz H a n ' a anlat r . Ouz

Han'n srar zerine peri kz evlenmek isteyenleri bir imtihandan

geireceini ve baarl olanla evleneceini syler. Peri kzyla evlen

mek isteyenler toplannca kz silkinerek ku olur, kelebek olur, gl

olur, inci olur, klktan kla girer. Onu seyreden adaylar olup biten

den bir ey anl ayamazl ar ve imtihan kaybederl er. Kz tam Hakan' a ve

da edip gidecei zaman bir oban gelir ve Hakan'a taliini denemek iste

diini syler. Hakan obann bu kstah teklifine sinirlenirse de peri

kz Hakan'a ona da bir ans vereceini syler. Peri kz silkinerek bir

ku olur, oban bir kafes olarak kuu iine alr. Bylece birinci imtihan kaznr. kinci imtihanda kz inci olur, salr; oban sedef olup

inciyi iine alr. nc imtihanda inciler iek olur, oban da kelebek

olur; btn imtihanlar kazannca peri kz obann eski ei olduunu

anlar. Ouz Han onlar evlendirir.

"Kelolan'n Ali Cengiz Oyunu" adl masaln konusu da ksaca

yledir: obanlk yapmakta olan Kelolan, annesine padiahn kzn

istemesini syler. Kelolan'n annesi olunun srarna dayanamayarak

korka korka padiahn huzuruna kar ve olunun isteini padiaha

syler. Padiah "Ali Cengiz oyunu"nu renirse kzn Kelolan'a ve

receini syler. Kelolan anas ile Cengiz'i bulur. Ali Cengiz Kelolan'nanasna krk gnde btn oyunlarn reteceini, krk gn sonra gelip

ol unu a l m a s n syler. Ali Cengiz'in kz Kelolan'a acr, ona krk

gnn sonunda babasna oyunlar renemediini sylemesini tenbih-

ler. Krk gnn sonunda Kelolan Ali Cengiz'e oyunlar renemediini

syleyince Ali Cengiz Kelolan' ldrmekten vazgeer ve olunu al

maya gelen anasna Kelolan' teslim eder. Kelolan yolda avclar

grnce taz olur, anas onu avclara satar, sonra tekrar anasnn

ya n na dner. Kelol an ana sna i mdi de ko ol acam be ni pa za ra

gtr on altna sat, ama ipimi sakn verme der. Anas kou pazara

gtrr. Kelolann oyunlarn rendiini farkeden Ali Cengiz fazla

pa ra vererek ipiyle birlikte kou sat m alr. Kelolan bir ku olur u ma

ya bal ar . Ali Cengiz bir kart al olup peine d er. Kartal t am kuu kapa

ca srada, Kelolan bir demet gl olup sarayn penceresinden padia

hn kznn kucana der. Ali Cengiz gl demetini almaya gelince gl

demeti dar olur, yerlere salr. Bunu gren Ali Cengiz, bir tavuk olup

civcivleriyle darlar yemee balar. Kelolan derhal bir tilki olup tavu-

41


46/114

u ve civcivleri yer. Tilki eklindeki kelolan olanlar hayretle seyre

den padiahn ve kznn karsnda birdenbire yakkl bir delikanl

olur. Padiaha Ali Cengiz oyununu rendiini ve ustasn yendiini

syler. Padiah da sznde durarak kzn Kelolan'la evlendirir.

Orhan Seyfi'nin manzum hikyesinin gerisinde yer alan halk ma

sal bud ur . air'in bu masal n bak a bir var yant nd an faydalanm ol

mas da elbette mmkndr. Hikyenin esasm tekil eden imtihan

motifi bu masalda hemen aynen bulunduu iin varyant farkllnn

byk bi r ehemmiy et i yokt ur. ai ri n bi r ha l k masal n nas l ilediini

bu masa l la muka yese ederek gst ermek m mk ndr.

Halk masal ile Orhan Seyfi'nin hikyesi arasndaki en nemlifark "Peri Kzyla oban Hikyesi"nin bir ak efsnesi haline getiril

mi olmasdr. Orhan Seyfi, bu sonuca masallarda hi bir zaman derin-

letirilmeyen ak temasn derinletirerek, akla ilgili uzun tiratlara

yer ve re re k ve Ouz Ka an gibi des tann a h sl ar ma sal a ilve eder ek

ulamtr. Masallarda fonksiyonel bir anlam olan diyaloglarn ma

sala esasta yabanc olan "motivasyon" iin kullanlmas 4 Orhan Sey

fi 'nin eserini hikye geleneine yaklatrmtr. Orhan Seyfi

hikyedeki diyaloglar konusunda u fikri ileri srer5 :

"Hikyede diyalog vardr : Ouz Han'la Peri Kz 'n n ko

numas, hem bu mezva, hem Trk Halk Hikyelerindeki,karilikl, manzum konuma geleneine, hem de bir peri

kzyla Ouz Han'n konuma slbuna uygundur, sanrm."

Bu ifadeden de anlald gibi, Orhan Seyfi'nin hikyesi halk

kltryle ilikisi bakmndan bu masalla snrl deildir. Trk mito

lojisi, halk hikyelerindeki manzum konuma gelenei, trklere has

anlatm zellikleri, vb. hikyeye girer. Bylece iir btn kltrmze

alr. iir masaldan bu hususiyeti ile de ayrlr.

Masaln manzum olarak anlatlmas ise yaplan en nemli

deiikliktir.

Orhan Seyfi'nin iiriyle halk masalnn birletii en nemli nokta

halk masalnn temelini tekil eden "imtihan" motifidir. Bu motif

Orhan Seyfi tarafndan da "imtihan" motifi olarak kullanlmtr. Ma-

_________________________

4Vladimir Propp, Morphologie du Conte, Traductlons de Marguerite Derrida, Tzvetan To-

dorov et Claude Kahn, Paris, 1970, s. 91.5Orhon, s. 41.


47/114

saldaki Ali Cengiz oyununun esas bir kiinin "transformasyon" kabi

liyeti kazanmasdr. Kelolan'dan istenilen de bu kabiliyete sahip ol

masdr . Kelolan masa l da bu kabiliyeti elde ett ikte n so nra srasyla,taz olur, oduncu olur, ku olur, gl olur, dar olur, tilki olur, gzel bir

delikanl olur. O rh an Seyfi bu tra nsfor masyonl ar n saysn genel ola

rak masallarda karmza kan "leme" tekniine uyarak e indirir.

Peri kz srasyla ku, inci, iek olur. Orhan Seyfi'nin masaldaki

"dar " yer ine "inci", "tilki" yerine "iek" motiflerini koymas ve Ali

Cengiz'le Kelolan arasndaki yarmay peri kzyla oban arasnda

dzenlemesi, airin masaldan ald unsurlar bir ak hikyesine uy

gun bir hale getirii olarak yorumlanabilir.

Orhan Seyfi'nin iirinde halk trklerinden, manilerden gelen un

surlar da vardr :

Bamn tac gzel,

Halime ac gzel!

msralar, "Misket trks"nn 6 nakarat drtlklerinden birisi olan,

A benim hac yrim

Bamn tac yrim

Eller bana acmaz

Sen bari ac yrim.

manisine dayanmaktadr. iir yedi heceli msralarla yazldndan za

man zaman manilerin syleyi zelliklerine yaklar :

Sevda o bir peridir.Karar etmez yerinde

Gnl ki serseridir.Dolar izlerinde.

iir, ekil ynnden, drtlkler, bentler, lkler zerine kurul

mutur. Bundan dolay herhangi bir nazm eklimize balamak

mmkn deildir. Baz drtlkler koma tarznda kafiyelenmi ol

makl a dikkatimizi eker se de iirin b t n n de olduk a deiik kafiye

emalar kullanlm, bylece manzumenin monotonluu nlenmitir.

Gnlden Seslersmail Habib Sevk, Orhan Seyfi'nin heceyle yazlm iirlerinin

topland Gnlden Sesler adl kitab iin u dikkate deer tespiti ya

par :

6- Cahit ztelli, Evlerinin n, s. 124.

43


48/114

"Servet-i Fnn aruzunun kitab "Rbb- ikeste" idi, hecenin"Rbab" da "Gnlden Sesler" oldu : Onu geecek ikinci bir kitapdouncaya kadar."7

Gnlden Sesler, ekil, ahenk, muhteva ynnden heceyle iir yazma akmnn nemli bir merhalesini tekil eder. Bundan dolay OrhanSeyfi'nin bu eserini ekil ve muhteva itibaryla gzden geirmemiz faydal olacaktr.

Orhan Seyfi "Gnlden Sesler"de hece vezninin 7'li, 8'li, ll'li, 13'l,14'l ve 16'l kalplarn kullanmtr8.

Hece vezninin 7'li kalbyla yazlm olan iirler unlardr :

a- Mani tarznda olanlar : Saz airi, Mniler, Usan.

b- Koma tarznda olanlar : Geme; Gnl, Dul.

c- apraz kafiyeli olanlar : Bir Zifaf in, O Gzel Kadn in-II.- lklerle yazlanlar : O Gn, Ben.

d- Bent, beyit, drtlk ve lklerin birletirilmesiyle elde edilmideiik kurulutaki iirler : Davet, Sevgiliye Mektup, Gemi, Glle BlblEfsanesi, Peri Kzyla oban Hikyesi, Birlik.

Hece vezninin 8'li kalbyla yazlm olan iirler unlardr :

a- Koma yahut semai tarznda olanlar : Ayrldktan Soma, Geldiin Gnn Hatras, Rya, Mnacat-II (4+4 durakl), Mnacat-III (4+4durakl)

b- apraz kafiyeli drtlklerle yazlanlar : O Gzel Kadn in-I, Blr

Gen Kza, Gnlmle Kesem, Kanarya, Kk Sultan. Bu iirler de 4+4durakldr. apraz kafiyeli drtlkler8 '11 vezinlerinden dolay aprazkafiyeli manileri hatrlatmaktadr.

c- Mani tarznda (aaba) olanlar : Gnlm-II.

d- lklerle yazlanlar : Bahardan Bir ses.

Bu kitapta yer alan "Kye Dn" adl manzum piyes de 4+4 durakl8'li hece vezniyle yazlmtr.

Hece vezninin ll'li kalbyla yazlm olan iirler unlardr :

a- Koma tarznda olanlar : 1) 6+5 durakllar : Yazk, Aktan Son

ra, Hediye, O beyaz Bir Kutu-I, By-II, Veda-IV, Vasiyet, lmden Sonra, Kendim in, Yeis. Nerdesin, Harp inde Bahar, Bir zdivatan Sonra. 2) 4+4+3 durakllar : Dua, lk araf.

7 smail Habib, Trk Teceddt Edebiyat Tarihi, stanbul, 1340, s. 661.

8 Bu incelemede "Gnlden Sesler"in basks kullanlmtr. Ancak kitabn 1928 ylbasksnda bulunan iirlere de yer verilmitir.

44


49/114

b- apraz kafiyeli drtlklerle yazlanlar : 1) 6+5 durakllar :

Btn Gzellere, Bahar Sabahnda, K Gecelerinde-II, Bir iftlik Man

zaras. 2) 4+4+3 durakllar : Anadolu Topra.

c- Mesnevi kafiyeli bentlerle yazlarlar : Annemle Hasbihal (6+5),Bir K Masal (6+5 ve 4+4+3'l msralarla.)

- Deiik ekillerde yazlanlar : man iiri (aab) tarznda kafiyelilklerle. Diyorlar iiri (aa aa bbbb aa) tarznda kafiyelenmi nakarat beyitli drtlklerle. Trkler, I, II, III, IV, (aaaa bbba) tarznda kafi

yelenmi drtlklerle yazlmtr. Rica ve Gelmiyor iirleri 6+5 durakl, oban Srn Dalmasn! iiri 4+4+3 durakldr.

Hece vezninin 13'l kalbyla yazlm olan "K Gecelerinde" iiri4+4+5 durakldr. (smail Habib Sevk, iirin allmam bu vezni iinu yorumu yapar : "K Gecelerinde gibi iirlerde de klasik taktilerideitirerek bizi aruzun da hecenin de harici yeni bir vezne karm gi

bi, nasl garib, sekteli, mellli bir ahenk akyor".)9

Hece vezninin 14'l kalbyla (7+7) yazlan iirlerden Mnacat,"mani" tarznda kafiyelenmi drtlklerle, Abdlhak Hamid'e Mektub,mesnevi kafiyeli bentlerle. Dua ve Gazimize iirleri, komatarzndadr.

Hece vezninin 16'l kalbyla (4+4+4+4) yazlan Gzlerde Seyahat,Salar, Yolculuk iirleri gazel tarznda yazlmtr.

Bu tablodan kan sonu udur : Orhan Seyfi, hece vezninin halk

airleri tarafndan en ok kullanlan vezinlerine ynelmitir. 7'li ve8'li vezinler syleyiini mani tarzna yaklatrm, ll' li vezinler iseonu saz iirine yaklatrmtr. 13'l, 14'l ve 16'l kalplar ise denememahiyetinde kalmtr.

Gnlden Sesler'de hece vezni, hece saysna ve duraklara titizlikleuyularak kullanlmtr. Halk edebiyatndan alman nazm ekillerinede titizlikle uyulmu, yeni form araylar mahiyetinde olaniirlerinde ekle byk nem verilmitir. Orhan Seyfi'nin iirlerindekafiyeler, "halk iirinde ok z

türk edebiyatında şiirlerimiz

Documents