Prikazi Prilozi, 33. Sarajevo, 2004 .. str. 277-357.

okvira, drustveno politickog i ekonomskog sistema ne znace novo 1-аdапје gradova. То је poeetak kontinuiranog procesa u vise etapa, dugog skoro 1,5 stoljece koji tта­је i danas. Promjeпe se dogadaju u zateceпim i postojecim bosanskohercegovackim urbanimjezgriшa, sto nat-avno ne znaCi i nestvaranje novih i lagano zamiranje pone­kog starog, ali nета ostrog prekida. Promjene пakon 1878. nisu imale za posljedicu gradove kao arheoloske ruine, kao one anticke i siednjovjekovne, nego poeetak pro­cesa suceljavanja i integracije staroga i novog u procesu izgradnje bosanskohercego­vackog urbanog Ьiса kraja 19. citavog 20 i sada 21 stoljeca. Od Konaka do Vijeenice је prostoшo tako malo, ali izmedu njih је Citava jedna epoha, rekao је profesor u je­dnoj setnji . •

Seka Brkljaca

···························································································································

Helmut Friedrichsmeier, Das Versunkene Bosnien, Graz- Wien- Kбln 1999; "Zaboravljena Bosna" kroz fotografije austrijskog oficira Emila Balcareka.

Fotografije koje је u periodu od maja 1907. do maja 1908. godine snimio austrij­ski oficil' Emil Balcarek austl'ijskoj javnosti su predstavljene knjigom Utonula Bosna autora Helmuta Friedriclzsmeier stampana и Беси 1999. godine. Dio fotografija pre­zentit-anih u navedenoj knjizi, autol' је ustupio Нistorijskom mиzeju ВiН i izlozЬom

koju pripl'ema ovaj muzej fotografije се Ьiti dostиpne i nasoj javnosti. Fotografija је zaustavljeni trenutak vremena, zapameen, ali ne i zaboravljen. Sto­

ga је ona dokument о jednom vremenu na odredenom prostoru. Dokшnentami znacaj, medutim, fotografija doЬiva tek sa novim usmjerenjima и blstorijskoj nauci.

Savremena historiografija podrazumijeva zapravo novi pristup u odnosu na onaj Rankeovski iz XIX i prve polovine ХХ stoljeca, kada se za postizanje ћistorijske spo­znaje historicar oslanjao samo na historijske izvore u najиzem srnislu, odnosno kada se historUska spoznaja gradila samo na cistom historijskom materijalu kao sl'edstvu spoznaje. U skladи sa novim иsmjerenjima savremene historijske nauke, doslo је do znatnog prosirenja izvora spoznaje. Vise to nisu samo povelje i akta nego i drиgi izvo­ri koji nат mogu pomoei и spoznaji historijske stvamosti.

Нistorija mentaliteta, kako se ovo usmjerenje naziva u francuskoj savl'emenoj hi­storiografiji, је иstvari siroko podrucje istrazivanja koje uz ekonomske i socijalne po­jave pokriva i duhovnu dimenziju, odnosno ukupnost fizickog i duhovnog zivota lju-

304

Prikazi Prilozi, 33, Sarajevo, 2004 .. str. 277-357.

di. Pojam mentaliteta obuhvata cjelinu rnisli i osjecanja ljпdi na odredenom prostoru i u odredenom vremenu. U proucavanje mentaliteta posrnatranih kao ono sto se najspori­je rnijenja u historijskom razvoju podrazumijeva upotrebu razlicitih vrsta izvora, medu kojima fotogr11fija zauzima znacajno mjesto.

Austro-ugarski period uprave u ВiН ostavio је brojne izvore za izucavanje ovog segmenta Ьosansko-hercegovackog drustva s poeetka ХХ stoljeca. Prije svega to је graditeljsko nasljeile nastalo u tom periodп, ciji su projektanti poznati inzinjeri i arhi­tekti Austro-Ugarske monarhije (Josip Vancas, Aleksandar Vitek. Karl Padik i dr). Za­hvaljujuci njima BiH bastini mnoge staшЬeno-poslovne, vjerske i druge objekte- spo­menike projektovane u vodeCim evropskim stilo•,rima tog vremena.

Bosna је bila pravo otkrovenje za Austrijance koji su dolazili u BiH, naroeito za umjetnike koji su ovdje naSli pejzare, ljude i naCin zivota drukciji od njфovog. Zahva­ljujuci upravo tome i slikal'i su nam ostavili dragocjene podatke о Bosni tog vremena. Slikari, Ьilo da se radi о onim profesionalпim, koji su dolazili u Bosnu sa odt·edeпim zadacima ili amateri, su ostavili iza sеЬе djela koja govore о njihovom videnju Bosne. Tako nат је l. Кirsner, rezervni oficir austrijske vojske, lajtnant u stabu VI pjesadij­ske divizije sa kojomje usao u Saгajevo 19. augusta 1878. godine, ostavio veliki broj crteia i nesto ulja sa prizorima iz bosanskih gradova s poeetka austro-ugarske upia­ve u ВiН. Porucnik u austrijskoj vojsci Eduard Loidolt, autor је do tada najveee zbir­ke akvarela о Bosni. Sacinjava је 136 akvarela nastalih u periodu njegovog Ьoravka u Bosni od septembra 1879 do septembra 1882. godine. Tujejosjedan slikar-amater, oficir austrougarske vojske, natporucnik Edmund Misera koji sluZЬuje u Mostaru od 1879-1883. godine, Ciji се se motivi iz Hercegovine naCi na njegovim akvarelirna na­stalirn n tom periodu.

Dakle, BiH и doba aиstrougarske uprave је imala svoje arhitekte, svoje slikare, ali i svoje fotografe.

Jedan od takvih, koji је оvи za njega "interesaпtnu i stranu zemlju sa vecinskim muhamedaпskim stanovnistvom u kratkom periodu jako zavolio", kako sam kare u uvodпom tekstu uz fotografije koje је sпunio u periodн od maja 1907. do maja 1908. godine, је Emil Balcarek, porucnik н I bataljonu carsko-kтaljevske pjesadijske regi­mente, stacioniгanom и Zvomiku na Drini. Stoga је od 151 fotografije, koliko ih је objavljeno u kлjizi, veeina posvecena upravo Zvomiku i njegovoj okolinu. Nastale su za vrijeme njegovih izleta pjesice ili Ьiciklom. Nesto fotograЩa se odnosi na Saraje­vo (sl. 95-105 i 151), Travnik (sl.77-78) i Mostar (sl.72-74,79-80), а nastale u vrijeme njegovih sluzbenih odlazaka u te krajeve ВiН.

Sta је to sto је porнcnik Balcarek vidio okom svog fotoaparata u ВiН sto Шlffi kao izvor spoznэje moze koristiti U Пllsem istrazivackoш postupkи?

То su prizori iz svakodnevnog zivota Jjudi u bosanskohercegovackim gradovima i

305

Prikazi Prilozi, 33, Sarajevo, 2004., str. 277-357.

па selu, slike ljudi u njihovom zivotnom okruzeпju. Motivi koji su "zapinjali za oko" autora mogli Ьi se tematski podijeliti u nekoliko cjelina.

I.Arltitektura BiH. Prije svega оп zapal.a specificnu arhitekturu BiH ukompono­vanu u kar·akteristicne bosanskohercegovacke pejzaze. Оп sпima fшiifikacione obje­kte, bosanske srednjovjekovne gradove, poput пjemu пajЬlizeg Zvorпika (Doпji i Gor­nji grad u Zvomiku), ali i Vraпduk kojimje ocito fasciniran (s1.83). Fotografije koje se odпose na Zvomik dokumentuju izgled zvoшickog srednjovjekovnog grada. SluZ.Ьi zastite spomenika kulture ove fotografije mogu Ьiti podloga za rekonstrukciju izgleda ovog SI"ednjovjekovnog grada. On slika kule Z vornickog gi"ada (sl. ll О, 111 i 112), ali ј detalje poput ulazne kapije u Grad (sl. 21-23, sl.l06-109), unutrasпjeg p1atoa sa skla­distem oruzja, puskarnice, odnosno otvora za dejstvovanje s topovima i sl. (s\.133).

Stambena arllitektura, odnosno stambeni i objekti javne narnjene, uz obavezno prisustvo 1judi, su cest motiv na Balcarekovim fotografijama. Sa panoramskih fotogra­fija bosanskih gradova ili pak pojedinacnih ulicnih cje1ina u Zvomiku i Sarajevu, on prelazi па pojedinacne objekte kako stambene ai"hitektшe, tako i objekte javne namje­ne. Cini se da је bosanska kuca omiljen motiv na Balcakovim fotografijama (sl.82,8-4 ). Na osпovu njegovih fotografija znamo kako је izgledao ducan u Zvomiku (s\.28), ducan u Divicu kod Zvoшika (s1.59-60), i1i ducan u Tuzli sa trgovcima ispred ducana (s1.61). Na njegovim fotografijama nalazimo, s jedne strane tipicni bosanski lzan i ka­jamt (sl.l27), а sa druge zapadnoevropski hotel, poput hotela "Grad Вес" u Zvorniku (s\.91), hotela u Donjoj Tuzli (s1.89) i hotela "Austrija" na llidzi kod Sarajeva (sl.90).

Posebnu paznu aнtoru је privukla sakralna arbltektura, dzamije i groЬlja. Medu fotografijama nalazimo Skela dl.amiju u Zvorпiku (sl.8), dzamije u Тt-avniku (s\.77-78), Car-sijsku dzamiju sa medresom u Donjoj Tuzli (sl.86), sajos dvije dzamije u istom gradu (s\.87-88), te seosku dzamiju u Divicu (sl.l35). On zapaza ljepotu bosaпskihste­caka koje Ьiljezi kao "bogumi1sko groЬlje" (stecci kod Kalinovika, s\.144 i 146). Za­nimljivo је autorovo objasnjenje za bogшnile i bogumilska groЬlje koje daje uz slike stecaka (s\.146). On zapaza i mus1imanske nadgrobne spomenike, nisane ( sl.l4 7 -148), ali njegovo oko Ьiljezi i jednu spoliju (sl. l49) reljefnu kamenu plocu ugt-adenu u zid Dопје zvomicke tvi"dave.

ll. Ljudi i ohicaji. Posebnu vrijednost predstavljaju autorove fotogr-afije koje go­vore о Uudima i njihovom svakodnevпom zivotu, koje se mogu podijeliti u пekoliko segmeпata. Portreti pojedinaca i drustvenilz grupa. On slika bosanske trgovce ispred njihovih ducana (sl.61), ali i ulicnog prodavaca peciva i boze (sl.43). Sa portreta po­jedinaca ili pak porodica etnolog mol.e rekoпstruisati izgled nosnje pojediпih drustve­nih slojeva Ьosanskog drustva tog doba; zensku (sl. 32 i 35) i musku nosnju (sl.45) se­oskog pravoslavnog i muslimaпskog stanovniStva (s1.36-42), te zensku gradsku no­snju (sl.49). OЬicaji-jolklorni motivi. Pazarni dan, pijaca u Donjoj Tuz1i (s1. 4, 5, 12) i u

306

Prikazi Prilozi, 33. Sarajevo, 2004. , str. 277-357.

Zvomiku (sl.ll), igranje kola па praznik (sl.55-56), svadbene igre i natjecanja (s1.57-58), prizoгi iz lova (s1.137-140), sve su to detalji koji otkrivaju оЬiсаје ljudi u BiH koje је Balcaгek zapazao i Ьiljezio okom svog fotoapaгata.

Etnoloski detalji poput zena koje predu vunu па drvenom razboju (sl.54), ljudi koji oru dгvenom volovskom zapiegoш (sl.69), seoske zapгege sa voloviшa koju su Austrijanci nazivali "Bogumilski fijaker"na kojoj nеша niti jednog jedinog metalnog dijela, sto Balcarek i istice н svom komeпtaru datom uz fotogгafiju (sl.71), vodenica u okolini Zvomika, mlina па potoku ( sl.68), vjetrenjace kod Kozluka (sl.67), su do­kumenti о ekonomskoj strukturi drustva. Za etnonшzikologa fotografije sa muzickiш instrumentima (sl.26-27) imaju posebnom vrije.dnost. Prizori sa Drine, splav na Dri­ni (sl.lЗ), usidreni rijecni mlinovi na Drini (sl.64-65), veliki сашас na vesla za pre­voz robe (sl.бб) i camci na Drini (sl.62-63), osim sto su takoder dokument za izucava­пje ekonomske strнktшe ВН drustva tog vremeпa, su i dokumeпt о ljepoti prirode ko­joj akcent daje rijeka Drina.

ЈП. Vojni motivi. Sasvim је logicпo da su se na fotografijama Ernila Balcareka пaSJi i шotivi vezaпi za пjegovu vojпu sluzbu u ВiН. Na ovim fotografijama su oficiri pjesadijskog bataljoпa I/66 u Zvomiku (sl.llЗ), kasama u Starom zvomickom gradu u kojoj su smjesteпi, vојпа bolпica u Zvomiku (sl.ll5), kasama u Kaliпoviku (sl.l23), kasama juzпo od Tmova (sl.l20). Оп sпirna i poligoпe. vojna strelista (sl.ll6-179) i vojпi logor kod Kaliпovika (sl.l22-125), vojni manevri (sl.l24 i 127), ali i topove za oglasavaпje tacпog vremeпa (sl.l18-119). Pored fotografija za nas је zaпimljiv i au­torov tekst uz svaku fotografiju, koji otkriva пjegov dozivljaj svakog prizora koji fo­tografise.

Stare razgledпice iz austrougarskog perioda, same ро seЬi ili puЬlikovan~, su ta­koder izvor historijske spoznaje. То su profesionalпe fotografije radene пamjenski. Daleko vecu vгijednost, medutim, imaju fotogra[Jje savremenika, ljudi koji su imali odreden odnos prema srediпi koju fotografski Ьiljeze. Ako uz to i zavole srediпu u ko­joj su se naSli, kao sto је to slucaj sa Balcarekoш, опdа је пjihova vi"ijednost jos veca.

Upravo fotografije koje је on sпimio odaju njegovu naklonost ka zeшlji i njeпim ljudima. Опе su svojevrstan izvor spozпaje dul1a i vi"eшena u BiH s pocetka ХХ sto­Jjeca.

Stoga је zaista ve\ika sreea da је ljubazпoscu gospodina Helmuta Ftidгicl1smeie­ra Нistorijski muzej ВiН dosao u njihov posjed, i da се biti pi"ezeпtirane па izlozЬi pod nazivom "Zaboravljena Bosna". Medutim, da Ьi fotogt-afije Ьile pristupacne siroj nau­cnoj bosanskohei"cegovackoj javnosti Ьilo Ьi dobro da knjiga gospodina Helmuta Fri­edrichsшeiera bude ponovпo stampana, ali ovaj put u ВiН i prevedena па bosanski je­

zik. • Vesna Museta-Asceric

307