yan eden bir diyalog şeklindeki uzun ha­disle Hz. Ali'ye nisbet edilen metnin sıh­hati çeşitli yönlerden şüpheler taşımak­tadır. Müellife göre asıl kıyamet alamet­lerini teşkil eden hususları içeren üçüncü bölümde Mehdi ile Deccal'in ortaya çıkı­şı. Hz. Isa'nın dünyaya dönüşü. Ye'cuc ile Me'cuc'ün zi.Jhuru. Medine'nin tahrip edi­lişi, Kabe'nin yıkılışı. güneşin batıdan do­ğuşu. dabbetü'l-arzın çıkışı vb. olaylara dair rivayetler sıralanmakta, bu arada yer yer rivayetler arasında göze çarpan çeliş­kilerin ortadan kaldırılmasına çalışılmak­tadır.

el-İşa'a ilk defa 132S'te (1907) Kahi­re'de basılmıştır. Bu baskının ilk sayfa­sında tashihlerin Muhammed Bedreddin en-Na'sani tarafından yapıldığını bildi­ren bir kaydın bulunması eserin söz ko­nusu kişi tarafından neşredildiği şeklin­de anlaşılmıştır (mesela bk. Brockelmann, GAL Suppl., II, 529) . Diğer bir baskısı da­ha yapılan eseri (Kahire 1393) Hüseyin Muhammed Ali Şükri de neşretmiştir (Cidde 1417/ 1997) Mütercimi meçhul bir Türkçe tercümesinin iki nüshası tesbit edilen el-İşa'a'nın (Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 206; iü Ktp. , TY, nr. 4075) Na im Erdoğan tarafından gerçek­leştirilen ve Kıyamet Alametleri adıyla yayımlanan bir çevirisi daha bulunmak­tadır (İstanbul 1978). Yusuf b . İsmail en­Nebhani,Jfüccetullah 'ale'l- 'alemin ad­lı eserinin kıyamet alametlerini ele aldığı bölümünde el-İşa'a'yı özetlemiştir.

BİBLİYOGRAFYA :

Berzenci. el-işa'a li-eşra(i's-sa'a (nşr. Hüseyin M.AiiŞükrl). Cidde 1417/1997;Serkis. Mu'cem, ı, 550; Brockelmann. GAL, ll, 511; Suppl. , ll , 529; izaf:ıu'l-meknün, ı, 86; Hediyyetü'l-'ari{in, ll , 302; Zeki Sarıtoprak , islama ve Diğer Dinle­re Göre Deccal, istanbul 1992, s. 16, 106-1 08; Bekir Topaloğlu . "Ahiret", DiA, I, 547.

ı

L

ı

L

~ ZEKi ~~ . .. • :JPRAK

i ŞAN ( ~J~!)

Orta Asya Türk sfıfilerin irşad makamında bulunan kişiler için

kullandıkları bir terim (bk. ŞEYH).

İŞ'AR (;ı....;,?'ı)

Hedy kurbanına belirli bir şekilde işaret koymak

anlamında fıkıh terimi (bk. HEDY).

_j

_j

ı

L

ei-İŞARAT ve't-TENBİHAT ( .::.ı~ı, .::.ıi;L.:.f'l)

İbn Sinii' nın (ö. 428/1037)

mantık, fizik ve metafiziğe dair en son görüşlerini ihtiva eden

eseri. _j

İbn Ebu Usaybia, eserin İbn Sina'nın felsefe konusunda yazdığı en son ve en başarılı kitap olduğunu belirtir. İbn Sina'­nın kendisi de el-MübaJ:ıa§at'ta (s. 227) el-İşarat ve't-tenbihat'a atıflarda bu­lunduğu gibiel-İşarat ve't-tenbihat'ta da (1 , 220.316.329, 432) kendisineaidiye­tinde şüphe olmayan ansiklopedik eseri Kitabü'ş-Şifa'a göndermeler yapar. Son derece veciz bir üslupla yazılan. girişinde (ı. ı ı 4- 1 ı 5) felsefenin ilke ve önermele­rinin ele alınacağı belirtilen eser mantık ilmiyle başlayıp fizikle devam etmekte ve metafizik bölümüyle sona ermektedir. Bundan önce yazılan Kitabü'n-Necat ve muhtemelen daha sonra kaleme alınan 'Uyılnü'l-J:ıikme gibi mantık. tabiat (fi­zik), metafizik ve ahlak (el-ilahiyyat ve't­tasavvuf) şeklinde üç bölümden oluşan el-İşarat ve 't-tenbihfıt'ın mantık bölü­mü on "nehc"den (yöntem) meydana ge-

. lirken fizik, metafizik ve ahlak bölümle­rinden her biri belli bir konu bütünlüğü oluşturan on "nemat"tan (ünite) oluşmak­tadır. Birinci bölümde mantığın tanımı, amacı. kavram ve önermelerin çeşitleri, kıyas ve kıyas türleri gibi konular incelen­mektedir. İkinci bölümde cisim ve cisim­le ilgili hususlar. insani nefsin varlığı, nef­sin güçleri, bilgi. irade ve eylem arasın­daki ilişkiler gibi konular ele alınmakta­dır. Üçüncü bölümde metafizik bilginin imkanı. varlık. Tanrı. Tanrı- alem ilişkisi .

varlıkların Tanrı'dan suduru. insani nefsin cevher oluşu. Tanrı 'nın inayeti. hayır ve şer meselesi. lezzet ve elemin tanımları .

mutluluk ve mutsuzluk, ariflerin makam­ları ve dereceleri. dinin gerekliliği. din di­li, ibadetler. ariflerin fizik ötesi alemden bilgi almaları ve bu bilginin türleri, kera­met. mucize, ahlak ve din felsefesine ait pek çok mesele tartışılmaktadır.

Burada dikkate değer bir husus fizik bölümünün ilk üç ünitesinin. metafizik ve ahlak bölümünün dört. beş. altı . sekiz, dokuz ve on uncu ünitelerinin tamamı ile yedinci ünitenin bir kısmınıneş-Şifa'ın

ilgili bölümlerinin bir özeti mahiyetinde olmasıdır. Bu durumda, el-İşarat ve't­tenbihat'ın muhtevasının eş-Şifa'daki

ei-İSARAT ve't-TENBIHAT

aynı bölümterin veciz ve daha kıvrak bir üslupla tekranndan ibaret olduğu söyle­nebilir. Ancak bu özetierne yapılırken eş­

Şifa'da yer alan bilim ve felsefe tarihine dair başkalarına ait görüşlere fazla yer verilmemiştir. Bununla birlikte filozofun kendi görüşleri farklı kavramlarla ve yeni bir sistematik içerisinde tekrarlanmıştır. Dolayısıyla el-İşarat ve't-tenbihfıt'ın ih­tiva ettiği görüşlerin doğru anlaşılması ve kavramlarının çözümlenmesi eş-Şi­fa'ın ilgili bölümlerinin iyi aniaşılıp özüm­senmesine bağlıdır. Nitekim aynı manaya gelmesine rağmenel-İşarat ve't-tenbi­hat'ta eş-Şita'da olandan farklı kavram­ların kullanıldığ ı görülür. Mesela "mah­sus ve ma'kül" yerine "müşarün ileyh ve gayrü müşarin ileyh", "resm ve irtisam" yerine "nakş ve intikaş". "su ret ve suver" yerine " nakş ve nuküş". nebevi nefsin özellikleri yerine arifin özellikleri zikredi­lir. Yine "el-hikmetü'l-ula"nın yerine "el­hikmetü'l-mütealiye" kullanılır. Ayrıca el­İşarat ve't-tenbihfıt'ın muhtevasıyla il­gili yapılan bu tesbitler, bazı çağdaş ya­zarların iddiasının aksine İbn Sina'nın eş­Şifa'da Meşşai veya Aristocu, el-İşarat ve't-tenbihat'ta ise İşraki olmadığın ı gösterir.

İbn Sinael-İşarat ve't-tenbihfıt'ı "işa­ret, tenbih, vehim" gibi kavramlarla baş­

layan küçük paragraflar halinde yazmış­tır. Özellikle fizik ve metafizik kısımların­da ünite başlıklarının dışında ara başlıklar yahut konu başlıkları yok gibidir, bunla­rın yerine yukarıdaki terimler ve aşağıda zikredilecek başka terimler kullanılır. Ni­tekim kitaba isim olarak verilen "ei-İşarat ve't-tenbihat". paragraf başlarında sıkça zikredilen "işaret ve tenbih" kelimelerin­den kaynaklanmaktadır. Bu iki kelimeyle birlikte paragraf başlarında toplam yir­mi üç çeşit terim yer almaktadır.

Eserin muhtevasını iyi kavramanın ya­nında işaret. tembih. vehim kavramlarını anlamanın yolu da eş-Şita'dan geçmek­tedir. Filozof işaret, tembih ve tezkire gibi kavramları eş-Şifa'da nefsin kendi varlığı hakkındaki bilincini açıklama bağ­lamında kullanmaktadır (s. 13, ı65, 226-

227). eş-Şifa'daki bilgiler ışığında bakıl­dığında tembih bir çeşit bilme yöntemi­dir. Böyle bir yöntemle zihin yeni bilgi ka­zanmamakta, sadece önceden bildiği şey­lerin farkına varmaktadır. Ancak bu tür bilgiye ulaşabilmek için de belli bir işaret gerekmektedir. Bu anlamda işaretler, du­yulurların (mahsus) ötesindeki manalara geçmeyi sağlayan şeylerdir. Tembih yo-

421

el-iSARATve't-TENBfHAT

luyla bilgi edinmek için işaret gerekli fa­kat yeterli değildir. Şu halde tembih yo­luyla bilmek doğrudan doğruya bilmek­tir. el-İşarfıt ve't-tenbihdt'taki "tenbih" başlığı altında verilen bilgiler. doğruluğu ve yanlışlığı akıl tarafından bilinebilen ve bu sebeple de metafizik alana ait olan bilgilerdir. "İşarat" başlığı altında verilen­ler ise doğru olup olmaması nesnel dün­yada denenebilen bilgilerdir. Tembih, ese­rin fizik bölümünde yirmi yedi defa ge­çerken metafizik bölümünde altmış se­kiz yerde geçmektedir. Şu halde nesnel alem bütünüyle fizik ötesi alemi hatırla­tan bir işaretler alemidir. ibn Sina'ya gö­re ibadetler ve bunlar için yapılan hazır­lıklar bile nefse Allah'ı ve öteki dünyayı hatırlattığı için "münebbihat ve müzek­kirat"tır. İbn Sina "vehmün ve tenbihün", "vehmün ve işaretün" şeklinde işaret ve tembihle birlikte verdiği başlıklar altında

ise önce ilgili konudaki yanlış bir görüşü nakleder, ardından onun açıklamasını ya­par. Filozofun vehim kavramını kullanma­sı da nefsin bir gücü olarak kabul ettiği vehme yüklediği anlamdan ileri gelir. Ona göre insan tabiatında çok köklü bir yer tutan bu güç, cüz'itecrübelere dayana­rak benzetmeler yoluyla veya fıtri bir il­hamla hüküm verir. külli bir bilgiye ula­şamaz. Bu gücün tutkuları demek olan "heva"sına uymak insanı helak eder ve hayvan seviyesine düşürür. Şu halde ve­him gücü mantık. metafizik ve ahlak ko­nusunda doğru bilgi vermeyen bir güç­tür. Böylece filozofun "vehim" başlığını niçin kullandığı anlaşılmış olmaktadır. Nitekim "vehmün ve tenbihün", el-İşa­rdt'ın metafizik bölümünde on dokuz de­fa geçerken "vehmün ve işaretün"ün ta­biat bölümünde üç yerde geçmesi insan­ların en çok metafizik alanda hata yaptık­larını göstermektedir. Buna göre eserin adı fizik ve metafizik alana ait bilgiler olarak anlaşılmalıdır.

el-İşô.rat ve't-tenbihô.t'ın islam felse­fesinde önemli etkileri olmuştur. Dünya kütüphanelerinde eserin birçok yazma nüshasının bulunması (Brockelmann. GAL, 1. 592; Suppl., 1. 816; Yahya Mehde­vi. s. 34). üzerine yapılan pek çok şerh, telhis ve bu şerhlerdeki yaklaşım ve gö­rüşleri değerlendirip tenkit eden "muha­keme"ler bunu göstermektedir. Mesela Fahreddin er-Razi'nin Lübdbü'l-İşardt'ı (Kah i re 1326) esasen kendisi özet olan el­İşarat ve't-tenbihdt'ın bir telhisidir. Yi­ne aynı müellifin Şer]Ju'l-İşardt' ı ile Na­sirüddin-i Tusi'nin lfallü müşkilati'l-

422

el-işarat ve't-tenbihat'ın

ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp.,

Carullah Efendi,

nr. 1272)

, .

İşarat'ı (bu iki şerh Şer/:ıu 'l-İşarat adıyla 1290'da 118731 istanbul'da basılmıştır) eser üzerine yapılmış en meşhur şerh­lerdendir. Bunların yanında Ebü'I-Hasan Ali b. Ebu Ali b. Muhammed el-Arnidi'nin Keştü 't-temvihat ii şer]Ji't-Tenbihdt'ı, İbn Kemmune'nin Şer]Ju'l-UşUJ ve'l-cü­mel'i. Siraceddin Mahmud b. Ebu Bekir ei-Urmevi'nin Şer]Ju'l-İşardt'ı, Şemsed­din es-Semerkandi'nin Beşaratü '1-İşa­rat'ı . Necmeddin Ahmed b. Muhammed en-Nahcuvani'nin Tecri mecra'l-]Javaşi ve't-ta'li)fiit 'ala Kitdbi'l-İşardt'ı. Cema­l ed din Hasan b. Yusuf'un iza]Ju'l-mu'­Q.ılat min Şer]Ji'l-İşarat, el-İşarat, Me­'ani'l-İşarat ve Bastü'l-İşarat'ı eser üze­rine yapılmış şerhlerden bazılarıdır. Mu­hammed b. Said ei-Yemeni et-Tüsteri'­nin el-Mu]Jakeme beyne Naşiriddin ve'r-Razi, Kutbüddin Muhammed b. Mu­hammed er-Razi et-Tahtani'nin Kitabü'l­Mu]Jakemô.t beyne'i-İmam ve'n-Naşir, Allame ei-Hilli'nin el-Mu]Jdkemat bey­ne'ş-şurra]Ji'l-İşô.rat ve Muhammed ei­İsfahani'nin el-Mu]Jakeme beyne Na­şiriddin ve'l-İmô.m Fal].riddin er-Razi adlı kitapları eserin şerhleri arasında ya­pılan muhakemelerin en meşhurların­dandır.

Eser ilk defa 1892'de Leiden'de Jacques Forget tarafından neşredilmiş. aynı müel­lif kitabın son üç ünitesini Traites mysti­ques adıyla Fransızca'ya çevirmiştir. Ki-

.. ·- ~ ...

tabın son ilmi neşri Tusi şerhiyle birlikte Süleyman Dünya tarafından gerçekleş­tirilmiştir (Kahire 1948-1949, I-lll). Anne Melle Goichon, eserin tamamını Livres des directives et remarques (Paris 1951) ismiyle Fransızca'ya çevirmiş , Shams Con­stantin lnati de mantık bölümünü Re­marks and Admonitions Part One: Logic (Toro n to 1984) adıyla İngilizce'ye tercüme etmiştir. H. Melikşahi kitabın tamamını Farsça'ya çevirerek Arapça metniyle birlikte yayımiarnıştır (Tahran ı 984-1988). Ayrıca eserin bazı bölümleri ispanyolca ve Rusça gibi dillere de çev­rilmiştir ()anssens, s. 18-20).

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Sina. el-İşarat (nş[ Süleyman Dünya). Bey­rut 1413/1992,1, 114-115,220,316,329, 432; ayrıca bk. tür. yer.; a.mlf .. eş-Şifa' et-Tabi' iy­yat(6) , s. 13,36-37,147-148,162-164,165, 226-227; a.mlf., el-Mübai)aşat(nşr. Abdurrah­man Bedevl). Kahire 1947, s. 227; İbn Ebu Usay­bia. 'Uyana '1-enba.', s. 437 -459; Keşfü '?·?un ün, 1, 93-95; Brockelmann, GAL, 1, 592; Suppl., 1, 816; G. C. Anawati. Mü'ellefatü İbn Sina, Kahire 1950, s. 4-12; A. M. Goichon, Livres des direc­tives et remarques, Paris 1951, s. 68, 70, 1 05; Yahya Mehdevi. Bibliographie d'lbn Sina, Tah­ran 1954, s. 32-38; Osman Ergin. İbn Sina Bib­liogra{yası , İstanbul 1956, s. 12, 97-100, 117, 121- 122; Jules L. Janssens, An Annotated Bibliography on Ib n Sina: 1 970· 1989, Leuven 1991, s. 18-20; Ali Durusoy, İbn Sina Felsefesin­de İnsan ve Alemdeki Yeri, İstanbul 1993, s. 147-148. r:;:ı

~ ALi DuRusoY