İSLAMI tLİMLERDE METODOLOJİ/USÜL

• MES'ELESI

I

Tartışmalı ilmi ihtisas Toplantıları, 1-15

@ ~

EN SAR_ NEŞRİYA T Ticaret A~onim Şirketi

Q Tebliğierin muhıeva ve dil bakımından sorumluluğu tebliğ sahiplerine, te' li f hakları iSAV'a, her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat'a aittir.

ISBN : 975-6794-54-2

İSLAMi İLİMLER ARAŞTIRMA V AKFI Tarbşmah İlmi Toplanhlar Dizisi: 46

Tartışmalı İl mi ihtisas Toplantılar Dizisi: 1

Kitabın Adı

İslami ilimlerde Metodoloji 1 Usul Mes'elesi- I

Yayına Hazırlayan

Dr. İsmail KURT Seyit Ali TÜZ

Kapak Tasanm Nüans Ajans

Baskı

Kahraman Ofset Ltd. Şti.

ı. Basım

Eylül 2005

isteme Adresi Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.

Süleymaniye Cad. No: 13 Süleymaniye 1 İstanbul Tel : (0212} 513 43 41 Faks : (0212} 522 46 02

www.ensarncsriyat.com.tr

572 ISLAMİ iLiMLERDE METODOLOJİIUSÜL PROBLEMi

III

TEFSİR'DE SEMANTİK VE HERMENÖTİK

Prof. Dr. Mehmet PAÇACI Ankara Ü. İlahiyar Fakültesi

Bu çalışmada asıl konu, klasik ve çağdaş dönemler bağlamında Kur'an'ın yorum sorunsalı olacaktır. Temel olarak burada Tefsiri mer­keze alarak İslam geleneğindeki diğer metin yorum disiplinlerine deği­neceğiz. Bunun için önce Tefsir ile diğer disiplinlerin ilişkilerini ve bir­birlerine göre konumlarını göreceğiz. Bu bakımdan çağdaş yorum yak­laşımlan da çalışmada ele alınacaktır. Bu çerçevede son yıllarda sıkça söz konusu edilen ve kendilerine Kur'an çalışmalarında yer aranan se­mantİk ve hermenutike de çalışmada atıfta bulunacağız.

Tefsir ve Diğer Disiplinler

Kur' an, İslam'ın diğer metinsel kaynağı Sünnet gibi, yorumsama­nın bütün biçimlerine muhatap olmuştur. Bütün İslam disiplinleri kendi konulan, işlevleri ve bu işlevlere uygun yöntemleri doğrultusunda Kur'an'ı konu edinmiş ve onu yorumlamışlardır. Kur'an, farklı okuma­lar ve telaffuzlar (kıraat ve yedi harf) bakımından, kayda geçirilmiş söz­lü hitabın bir ürünü olarak inceleme konusu edilmiştir. Ayrıca ayetlerin kronolojisine dair haberler yorumlamanın kaynaklarından birisi olmuş­tur. Kur'an'ın cümleleri tarihsel sözler olarak görülmüş ve bu bağlamda ayetlerin söylendiği genel ve Özel tarihsel ortam, hadis rivayetleri ve ta­rih kaynaklarının kullanılmasıyla tarih karakterli yorumsamanın konusu olmuştur.

Yine Kur' an, İslam ilimlerinde temel olarak bir djl nesnesi olarak görülmüş ve dilbilimsel araştırmalara konu edilmiştir. Kur' an' ın ayetleri ve kelimeleri, gramerin konusu olarak lugat, nahiv, sarf ve iştikak yö­nünden ele alınmıştır. Kur'an, ma'ani, beyan ve bedil incelemelerinde edebi bakımdan ele alınmıştır. Bundan başka Kur'an, teoloji, ahlak, si­yaset ve hukuk gibi nonnatif alanlarda da İslam geleneğinin metinsel kaynaklarından biri olmuştur. İslam geleneği insan hayatının bu alanla­nnda Kur'an kaynaklı n~rmatif/kuralsal sonuçlar ür~tmiş ve bu hüküm-

TEFSİR iLMiNDE USÜL MES'ELESİ 573

leri hayata geçirmiştir. Bu üretim için de Kur' an, bir metinsel kaynaktan hüküm üretmenin kurallarıyla ele alınmış ve yorumlanmıştır. Öyleyse Kur'an, İslam disiplinlerinde hem bir bakıma tarihsel söz ve hem de ta­rihsel bağlarnından bağımsızlaşmış bir söylem66 ve metin olarak görül­müştür. Esasen böyle de görülmesi gerekiyordu. Özellikle KeHim ve Fı­kıh, bir geleneğin işletilmesi ve canhlığını koroyabilmesi için gerekli o­lan normarif üretimleri Kur'an'a ve diğer metinsel kaynaklara farklı me­tin yorum yöntemleri uygulayarak başarabilrnişlerdir. 67

Şimdi İslam geleneğinin temel disiplinlerine Tefsiri merkez ala­rak daha yakından bakmak istiyoruz. Y orumsama açısından Tefsir disip­lininin Kur'an metnine 'açıklama' getirmeyi amaçladığını söyleyebili­riz. Bu amacı yerine getirebilmek için Tefsirde iki temel alanda çalışma yapılır. Bunlardan birisi Kur'an'ın dil, diğeri ise tarih açısından ince­lenmesidir. Tefsir disiplininin alt konu başlıklan ve Kur'an'ı konu alan araştırma alanlan olarak görebileceğimiz Kur' an ilimleri gözden geç i­rildiğinde bunların temel ilgisinin söz konusu iki belli başlı alan çerçe­vesinde kaldığı görülecektir. 68

66 Klasik yöntembilimdeki "el-ibre bi umumi'l-laft." ilkesi bunun açık göstergesidir. Di­ğer taraftan, te'vil kavramıoda da tarihsel bağlarnından uzaklaşmış bir söz veya metin anlamının içkin olduğunu söyleyebiliriz. Bu kavrarnda dilin olanaklannı kullanarak çeşitli muhtemel anlamlan telaffuz etmek anlamı bulunmaktadır. Bkz. Maturidi, Ayatun ve Suverun min Te'vilat'il-Kur'lın, Tahk. Ahmed Vanlıoğlu, İstanbul, İmam Ebu Hanife ve İmam Maturidi Vakfı, 2003, 3vd. Paul Ricoeur, bu duruma "autonomization" (bağımsızlaşma) terimi ile atıfta bulunmaktadır. Ona göre yazılı söylemle birlikte yani, söylemin yazıya geçirilmesi ile birlikte, "Artık metnin söyledi­ği şey, yazarın söylediğinden fazla bir şeydir ve her yorum (exegesis) kendi prosedUr­lerini, yazann psikolojisiyle bağlarını koparmış bulunan bir anlam dairesi içinde açar." Paul Ricoeur, "Metin Modeli: Bir Metin Olarak Anlamlı Eylem", Derleme ve Tercü­me, Henneneutik ve Hümaııiter Disiplinler, Hüsamettin Aslan, İstanbul: Paradigma, 2002, s. 104.

67 Nitekim te'vil İmam Maturidi tarafından, fukahanın işi olarak görülmüştür. Maturidi, Ayatun ve Sııverun min Te'vilat 'il-Kıır'lın, 2003, 3.

68 Kur'an'ın iç dUzcni ve okunuş biçimlerini ele alan tecvid ve kıraat gibi konuları bir kenara bırakacak olursak, Ulum-u'l-Kur'fin konulannı temel olarak iki ana konu etra­fında topartamak mümkündUr. SuyOtl'nin, ltkan adlı kitabının ilk konusu, "Meklci ve Medeni Bilgisi"dir. Bundan başka, Kur'an'ın tarihsel bağlaını ile ilişkili olarak, Rasulullah'ın seyahati sırasında, uyurken veya uyanık iken, kışın veya yazın vb. inen ayetler çok daha ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmektedir. NUzul sebebi bilgisi bağ~ lamında ayetler, ilk inen, en son inen, ayn ayrı ve bUtUn olarak inen ayetler gibi ol­dukça ayrıntılı olarak ele alırunıştır. Temeldeki bu tarihsel bakış açısının çarpıcı kanıt­lan arasında, "Bazı Sahabe'nin Diliyle İnen Ayetler" ve "Kendisi Hakkında Ayet İ­nenlerin isimleri" gibi konu başlıklarına da rastlamak mümkündür. Diğer taraftan, geri kalan konular büyUk oranda Kur'an'ın dili ile ilişkilidirler. Kur'an'da Hicaz dilinin dı-

574 iSLAMİ iLiMLERDE METODOLOJİ!USÜL PROBLEMi

Tefsir, diğer disipliniere nazaran Kur'an' ı İslam'ın kurucu döne­minde söylenmiş bir "söz" olarak görür. Ayetin sebeb-i nüzulünü dikka­te almak, onun tarihin belli bir dönemi ile bağlantılı bir metin olduğunun öncelikle kabul edilmesinin bir kaçınılmaz sonucudur.69 Yine Kur'an İ­timleri ve Tefsir, ayetin mekkt mi medeni mi olduğunu dikkate alır ve ayetlerin bu bakımdan tanınabilmeleri için belli ölçütler getirmeyi de­ner. Böylece Tefsir'in büyük oranda sözün kastım belirlemeye yönelik bir metin çözümlemesi yöntemi uyguladığını söyleyebiliriz.

Burada yorumsama taıihindeki temel yöntemsel bir aynşmamn dikkate alınması gerekir. İsHim yorumsama geleneği Hıristiyan gelene­ğinin benimsediği gnostik/alegorik-tipolojik karakterli yorum çizgisine iltifat etmemiştir. Tümüyle İslam ilimleri, metni ve onun kendiliğini e­sas alan bir karaktere sahiptir. Tefsir disiplini de ayın karakterde bir yorumsama anlayışı üzerine kurgulanmıştır. Tefsir, dilbilimsel ve tarih­sel bir çözümleme yöntemini izlemektedir ve bu amaç için gerekli olan alt bilimleri kullanmaktadır. Mesela bu süreçlerin tamamında işlenilen konu gereği gramer, belagat, me'ani, bedi'i ve tarihsel atıflanyla Hadis ve Tarih gibi bilimler kullanılmışlardır. 70

Bu düzeydeki başka bir metin çözümlemesi disiplini olan Hadis şerhçiliği de, yaptığı iş gereği Tefsir benzeri bir metodla çalışmak du­rumundadır. İslam ilimler geleneğinin temel yorum kuramım oluştııran UsUl-i Fıkıh, sözünü ettiğimiz tercihin en açık göstergesidir. Buna kar­şın, Şii-Batını ve Sufi-İşarl tefsir daha çok metin dışı öznel bilgitenmeyi (keşf) esas alan ve metnin zahiri anlamını dışlayarak onun içsel ve deru-

şındaki kelimeler, daha da ileride yabancı dil kaynaklı kelimeler, eş-anlamlı, eş-sesli kelimeler, kapalı ve açık anlamlı kelimeler gibi semantik konular, edatların anlamları, irab kuralları gibi gramatİk konular ve kinaye, mecaz ve başka edebi sanatlar gibi ede­biyat kritiği altında ele alınacak konulardır. Suyuti, el-Itkan fi-Ulwni'l-Kur'ô.n, Mektebetu Mustafa ei-Babi ei-Halebi, 1978.

69 Tefsir kavramının tanımJarı bunu açıkça ortaya koymaktadır. Nitekim İmam·Maturidi, tefsiri, ayetlerin indiği şartlara şahit olmuş Sahabe'nin bir işi olarak görmektedir. Maturidi, Ayatun ve Suverwı min Te'vilcıt'il-Kur'ô.n, 2003, 3vd. Yine Zerkeşl,

Huveyyi 'den aktardığı tefsir tanımında, mütekellimin muradım bilmenin ancak ondan sözü işitmekle ya da işiteni işitmekle mümkün olabileceğini belirtmekte ve Kur'an bağlamında da bunun Rasulullah'ı işitmekle mümkün olabileceğini belirtmektedir. el­Burhanft Ulumi'l-Kur'ô.n, Beyrut: Daru'l-Ma'rife, trhsz. s. 16; Zerkeşi'nin kendi tef­sir tanımı da bu tefsirin yöntemindeki bu iki alana atıfta bulunmaktadır. el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'[m, s. 148.

70 Suyuti, el-Iıkanfi-Ulumi'l-Kur'ô.n, Il, 231.

TEFSİR iLMiNDE USÜL MES'ELESi 575

ni anlarnma ulaşmayı esas alan bir yorum yöntemini benimsemiştir.71

Ancak bu, geleneğin meşru kabul ettiği yöntemsel sınırlan içerisinde yer bulamamıştır.

Bu bakımdan Tefsir'de temel olarak izlenen yönternin öncelikli amacının, Kur' an metnin i korumak ve onun öznel eğilimler tarafından aşılmasına izin vermemek olduğunu açıklıkla görmekteyiz. Böylece Tefsirin Kur'an üzerinde yürüttüğü dil ve tarih ağırlıklı çözümlemeler, gelenek boyunca gerçekleştirilen Tefsir ürünlerini büyük oranda metnin kendiliği çerçevesinde tutmayı başarabilmiştir. Bu yöntemsel tercih sa­yesinde yorumlama sürecinde metni tehdit eden ön-anlamalar ve ön­yargılar belli bir düzeyde tutulabilrniştir.

Mesela, gelenekteki hemen her bir kelarni duruş Kur' an üzerinden kendine bir meşruiyet arayışıyla, kendi görüşlerini Tefsir ürünlerine dere etmiş olsa da, Tefsirin yöntemi, onların metnin kendiliğini -mesela, gnostik-batınl yöntemde olduğu gibi- aşınalarına izin vermerniştir. Bu durum Mutezile ve Ehl-i Sünnet taraftarlarının yazdıklan tefsirler karşı­laştırıldığında açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Zemahşeri her ne ka­dar Mutezili olsa da, Tefsir disiplininde izlenen yöntemi kabul etmesi, onu metnin çerçevesinde kalmaya zorlamıştır. Bunun sonucu olarak Zemahşeri'nin farklı kelami bir duruşu savunmuş olması, Keşşaf'ın kendisinden sonraki hemen bütün Sünni tefsir ürünleri tarafından alıntı­lanmasına engel teşkil etmemiştir.72

Hatta onun söz konusu yöntemi uygulamadaki başarısı her zaman kabul edilmiştir. Diğer taraftan Sünni paradigma içinde yer bulabilen Sı1fi-İşad tefsir ürünlerine iltifat edilmemiştir. Bunun temel nedeni yorumsamadaki yöntemsel aykınlıktır. 73 Sı1fi-İşan tefsirler yöntemsel olarak ayrı bir kategoride ele alınmışlardır. Bunun en önemli nedeni işari yorum yönteminde, metnin ve lafzın kendiliğini koruyan temel du­ruşun aşılmış olması ve yarumcunun öznel bilgisinin metnin kendiliğini adeta tahakkümü altına almasıdır. Bu yorumların kelaml ve yöntemsel meşruiyeti metnin zahiri anlarnma yakınlığı ile ölçülmüştir. 74 Ancak

7 1 Pierre Lory, KQ.şiinf'ye Göre Kur'ii11 'ın Tasavvufi Tefı·iri, Çev. Sadık Kılıç, istanbul: İnsan Yay. 2001, s . 15vd.

72 Bkz. Nesefi ve Beydavl tefsirleri, Zemahşerl'nin birer Ehl-i Sünnet versiyonu duru­mundadırlar. Bunun dışında Zemahşeri bugüne kadar, Ehl-i Sünnet tefsirlerinin başh­ca kaynağı olmayı sürdürmektedir.

73 Pierre Lory, K aşan/'ye Göre Kur'an 'm Tasavvufi Tefsiri, s. 20. 74 Bkz. Pierre Lory, KQ.şanf'ye Göre Kur'an'ın Tasavvuji Tefsiri, s. 20.

576 iSLAMİ iLiMLERDE METODOLOJİIUSÜL PROBLEMi

hemen belirtilmelidir ki, İslam geleneğinde herhangi bir bilimsel ürüne meşruiyet kazandıran unsur son kertede, ilk muhataba ve nesle kadar uzandığı kabul edilen dünya görüşü veya meşru kelarrti duruş ve anlayış olmuştur. 75 Buna göre, yorum bu kelami duruş çerçevesinde gerçekleş­meli dir. Bu bakımdan mesela, Kur'an'ın re'y ile tefsiri kabul edilme­miştir. Buradaki re'y çağdaş dönemde çoğu zaman anlaşıldığı gibi, 'salt akıl' değil, geleneğin paradigmatik belirleyiciliğinin dışına çıkma eğili­mi taşıyan ve öncüllerini veya ön-anlamalannı meşru kelarrti paradigma dışından alan bir tür akıldır.76

Esasen böyle bir durumun kabul edilmesi hiçbir gelenek ve seküler ideoloji için düşünülememiştir. Bu bakımdan söz konusu tutum son derecede doğaldır. Bu yüzden Batını yöntemle oluşturulmuş Şii ve Batını din anlayışını kabul eden Kur' an yorumlan, meşruiyet sınırlan dışında tutulurken, aynı yöntemle yazılmış dahi olsa Sünni görüşü yan­sıtan ve ideolojik olarak paradigma içinde kaldığı kabul edilen İşari Tef­sir ürünleri, yöntemsel açıdan tartışmalı da olsa meşru kabul edilebil­miştir.77

Tefsir, metin çözümleyici ve betimleyici karakteri ile, hermenutİk anlamda gelenekte metinsel temel kaynaklann birincil anlamlannın pe­kiştirilmesini sağlamıştır. Esasen Tefsir, geleneği kurucu dönemin dili, tarihi, temel metinleri (Kur' an ve Hadis) ve yaşantılan ile her bir ürünü ile yeniden buluşturarak onun başlangıç noktasını her zaman göz önün­de tutmasının en önemli aracı olmuştur. Böylece geleneğin zaman içeri-

15 Mesela Zerkeşl, Kur'an ilimlerinin anası olarak ' tevhid' , 'tezkir' ve 'ahkam' temel a­Janlannı saymaktadır. Bu alanlar, dini bir paradigmayı tanımlayan temel inançsal ve arneli normatif atanlardır. Bunlar Allah'ın sıfatları, Ahiret ve ceza konuları ve arnelle­re değer biçilmesini içermektedir. el-Burlıanfi Ulumi'l-Kur'an, s. 17.

76 İbn Kesir, tefsirine yazdığı mukaddimesinde bunu aktardığı rivayetlerle açık olarak belirtmektedir. Kişi, eğer re'y ile tefsir ettiğinde, meşru yol olan rivayete dayanarak tefsir etmek yolunu seçmezse elde edilen sonuç, meşru yol olan ri vayete dayanarak el­de edilen sonuç ile aynı olsa bile bu kabul edilemez bir tefsirdir. Çünkü kişi bu meşru yolu takip etmemiştir. Burada re'y ile tefsire karşı ı:>lan tutum esasen aklın her halü­karda belli öncüllerle işieyebildiğini görmektedir ve bu öncüllerin İslam'ın meşru kaynaklarından sağlanması gerektiğini belirtmektedir. Akıl eğer bu kaynakları dikkate almadan işletilirse, her durumda belli öncüllerle hareket edeceğinden bu öncüileri meşru bir kaynaktan almamış olacak ve yaptığı tefsir paradigma dışında kalan bir tef­sir olmuş olacaktır. İbn Kesir, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azim, Beyrut: Daru'l-Marife, 1969, s.5.

77 Bu meşruiyet de zahiri anlama uygunluk şartına bağlanmıştır. Bkz. Süleyman Ateş, İşari Tefsir Okulu, Ankara: Ankara Ü. İ1ahiyat Fakültesi Yayınları , 1974, s. 20 vd.

TEFSiR iLMiNDE USÜL MES'ELESİ 577

sinde yeni kültürler ve kavram dünyalan karşısında kaybetme tehlike­siyle karşılaştığı zeminin korunması sağlanmıştır.

Aynca Tefsirin diğer İslam disiplinleri bağlamında da söz konusu zeminin korunmasında önemli bir rol üstlendiğini görüyoruz. Tefsirin İslam geleneğinde yorumsamanın ileriki noktalarını gerçekleştiren Ke­Jam' a ve Fıkıh' a temel metinsel kaynağın yani Kur' an'ın birincil düzey­de işlenmesiyle zemin hazırlayan bir disiplin olduğu söylenebilir. Bu yüzden de gelenekte tefsire dayanmayan bir te' vil kabul edilmemiştir. 78

Tefsir' de üretilen bilginin değeri üzerinde durmak gerekirse, her ne kadar İslam' ın tartışmasız bir kaynağını konu ediniyor olsa da Tefsir, kural koyucu bir karaktere sahip değildir. Onun yorumsal işlevi sadece Kur' an metnine açıklama getirmekle sınırlıdır. Başka bir deyişle Tef­sir'in ürettiği bilginin bir yaptının sonucu bulunmamaktadır. Tefsirin kuralsal bir sonuç ürettiği şeklindeki yanılsama onun İslam geleneğinde kuralsal değeri bulunan bir metni, Kur'an'ı çalışma konusu edinmiş ol­masından kaynaklanmaktadır.

Ancak mesela, "es-sariku ve's-sarikatü fe'kta'u eydiyehuma ce­za'en bi-ma keseba nekalen min'Allahi. .. "79 şeklindeki ayet ile Tefsir'in ilişkisi, bu ayetten kuralsal bir. sonuç üretmek şeklinde değil, ayetin mealen "erkek ve kadın hırsızın elini yaptıklarına karşılık bir ceza AI­lah'tan bir ibret olarak kesin" şeklinde anlaşılabileceğini ortaya koymak şeklindedir. Bu anlamdan belli tikel durumlar için kuralsal bir sonuç ü­retmek Fıkh'ın işlevi ve görevidir ve bu onun yorumsama biçimiyle ger­çekleştirilebilir. Bu, metnin tarihsel bir söz olarak görülmesi ile bağım­sızıaşmış bir metin olarak görülmesi arasındaki farktan ötürüdür.

Tefsir, Kur'an'ı temel olarak kendi dilbilimsel ve olgusal anlamda tarihiyle bağlantılı bir SÖZ olarak görür ve ayetlerin tarihsel bağlamlannı veya sebeb-i nüzullerini rivayetlere dayanarak dikkate almak durumun­dadır. Oysa Kelam ve Fıkıh, Kur'an' ı böyle tanırnlamarnaktadırlar. Ke­Him ve Fıkıh Kur' an'ı tarihi bağlarnından bağımsızlaşmış bir metin ola­rak görmektedirler. "Lafzın umurniliği" ilkesinin bu disiplinlerde vurgu­lanması ise bunun bir göstergesidir.80 Tefsir'in tarihsel bağlaınındaki bir

78 Zerkeşl, el-Burhan fi Ulumi'l-Kur'ô.n, II, l57; Ayr.Bkz. Nasr Hami d Ebu Zeyd, İlalıi Hitabın Tabiatı,Çev. M.Eınin Maşalı, Ankara, Kitabiyat, 2001 , s. 285

79 5-Maide, 38. 80 Bkz. İmam Gazzall, Musıasfa, Çev. Yunus Apaydın, Kayseri: Rey Yayıncılık, 1994,

II/113; ayr. bkz. Ömer Kara, Kur'iin 'm Anlaşılmasında 'İtibar Sebebin Hususiliğine Değil Lajzın Unıumiliğinedir ' İlkesine Usuleiiierin Metodik Yaklaşımları, basılmamış

578 ISLAMİ iLiMLERDE METODOLOJİIUSÜL PROBLEMi

sözün anlamını ortaya koyma bakışıyla ürettiği81 sonuçlar, bir dini gele­neğin metinsel kaynağı olarak Kur'an' ı yorumsal anlamda tüketmeye yeterli değildir. Bunun için Kur'an'ın aynca normatif karakterdeki Fıkıh ve Kelam disiplinlerinin metotlaoyla işlenmesi ve onlardan yaptırım ka­rakterli yeni sonuçlann üretilmesi gerekmektedir. Tefsir'in açıklama gö­revini yerine getirirken yaptığı ayetin dilsel ve tarihsel çözümlemesin­den çıkan sonuç ile, Fıkıh tarafından üretilen bir hüküm örtöşebilse bile, söz konusu iki farklı karakterli yorum süreçleri sonucunda üretilen bilgi­ler, mahiyet ve değer itibariyle birbirlerinden tamamen farkit bilgilerdir.

Başka bir deyişle Tefsir' in ürettiği bilgiler, onlarla am el eelilmesi için değildir. Tefsir ile üretilen bir bilginin yaptının değeri kazanabilme­si için, onun konusuna göre Ftkıh veya Ketarn disiplinlerinin yorum sü­recinden geçmesi gerekmektedir. 82 Böylesi durumlar çoğunlukla, disip­linlerin temel karakterleri, birbirlerinden farklı alan ve işlevleri ve yorumsama yöntemleri dikkate alınmadığında ciddi kanştırmalara yol açmaktadtr.

Esasen yorum bilimsel olarak metin veya İslam bağlamında Kur'an ile yaşanan durum arasında, metinden kuralsal yargı üretecek bir yorum sürecinin ve yorumcunun bulunması gereklidir. Yorumcu, nassın anlamı ile kendi tarihselliğinin olaylarını bağdaştırmak ile yükümlü­dür. 83 İslam geleneğinde yorum sürecini bu noktaya kadar götüren ve metinsel kaynaklardan kuralsal değerler üreten yorumcu, mütekellim

Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslftm Bilimleri (Tefsir) Anabil im Dalı, Ankara, 2001, s. 278 vd.

8ı EbO Talib es-Sa'lcbi yaptığı tefsir tanınıında tefsirin bu yönünü vurgulamaktadır, Suyutt, el·ltkanfi-Ulumi'f.Kur'lin, U, 221.

82 Bu noktada farklı yorum düzeylerini belirtme bakımından müfti ile kiidinin normatif yorum açısından karşılaştınlması ilgi çekici olacaktır. İslam geleneğinde fakih de normatif yorum üretimi açısından farklı düzeylerde ele alınmışlardır. Müftinin ürettiği kural, genel bir kural olduğundan yaptırım özelliğine sahip değildir. Kadinin ürettiği kural ise, özel bir olay veya durum içindir ve anlama sürecinin son noktası olan uygu­lamaya kadar ulaşmaktadır. Kadilik veya kaza makamı bu disiplinlerin hepsinin üret­tiklerini yaptırım noktasına kadar getiren bir kurum olmuştur. Kadi, nasslar ve onlar­dan üretilen sonuçlar kadar ve belki de daha çok, hakkında karar vereceği olayı göz önünde bulundurmaktadır. İzmirli isınail Hakkı, "Kitabu'l-İfta ve' l-Kaza" islfimiyat, ı, (1998) sayı 3, s. 11 8-139.

83 Te'vil tanımlarında da yorumun bu yanı, yani yorumcuyu öne çıkaran yanı belirtil­mektedir. Bkz. Maturidi, Ayatwı ve Suverwı min Te'vilat'il-Kur'iin, s. 3 vd .. Zerkeşi, te'vili ayetin muhtemel anlamianna yönlendirilmesi olarak tanımıayarak kelimenin 'siyaset' kelimesi ile yakınlığını belirtmekte ve kelimeye mU'evvilin sözü yönlendire­rek bir noktaya getirmesi anlamını vermektedir. el-Burlıanfi Ulıımi'l-Kur'an , II, 148 \-d

TEFSlR iLMINDE USÜL MES'ELESİ 579

ve/veya fakihtir. Yorumun hukuk ve din alanlarında tamamlandığına da­ir Gadamer'in doğru tesbitini burada bir kez daha aktarmak istiyoruz.84

Gadamer' e göre, teolojik ve hukuki hermenutİk anlama sürecini anlama ve yorumlamanın ötesine taşıyarak uygulama (application) noktasına kadar götürür.

Mesela, tarihçi, Gadamer' e göre anlama sürecini sonuna kadar götürememektedir. Tarihçi çalıştığı konunun tarihsel değerini tespit et­mek için çalışmasını yapar, ancak bir hakimikadi bu yorumsal çalışma sonunda öğrenileni bir duruma yorumsamayı sürdürerek uygular. Bu bakımdan sadece tarih ve dil alanlarına ait disiplinlerle sınırlı kalan mü­fessir de anlama sürecini sonlandırmamaktadır.

Bu durumda Kelam ve Fıkıh ile yorum sürecinin bir başka düze­yine geçmiş olmaktayız. Buna göre Kelam ve Fıkıh yöntemsel olarak nispeten nesnel sonuçlar veren ve betimleyici karakterdeki tefsir çalış­malarından farklı bir karakterdedir. Onlar anlama sürecini adeta Tef­sir' in bıraktığı yerden devam ettirerek, yoıumla pratik sonuçlar üretme noktasına kadar giderler. Böylece esasen yorum bilimsel açıdan anlama sürecinin tamamlanması mümkün hale gelir. KeHim ve Fıkıh da Kur' an ile ilgilenmektedir, ancak onların ilgisi Tefsir disiplininin ilgisinden farklı bir ilgidir.

Kelam, bir dünya görüşü, dinsel ideoloji kurma göreviyle görev­lidir. Kelam Müslüman cemaat için inançsal ve ideolojik bir çerçeve çi­zer ve Tanrı, ahlak, siyaset, vb. alanlarda, temel metinlerden kuralsal te­olojik-ideolojik sonuçlar üretir. MeseHi dini dünya görüşünün en temel unsuru olan Tanrı kavramını Kelam tanımlar ve Müminlerin Tanrı'yı nasıl tammlamaları gerektiğini buyurur. Bu bağlamda mesela Kur'an'ın ve Hadis' in dini ideolojideki sembolik ve ideolojik değerlerinin belir­lenmesi de Kelam'ın konusudur. Aynı alanda Sünni kelama karşı Mute­zile kendi beş ilkesini, Şülik de kendi kelami ilkelerini geliştirmiştir. Fı­kıh da Kelam ile aynı yorum düzleminde, dini-hukuki kuralsal sonuçlar üretmiştir.

KeHim ve Fıkıh için Kur'an'ın anlamları da farklıdır. Tefsir için Kur'an bir konu ve malzeme iken, Kelam ve Fık1h için Kur'an birkaç kaynaktan birisi olarak pratik akıl yürütmenin girdisi durumundadır. Kaynaklara açıklama getiren ve onların metinsel değerini pekiştiren di-

s.ı Hans Georg Gadamcr, Truılı and Merlıod, tr. Joel Weinsheimer. Donald G. Marshall, London: Shecd and Ward, 1989. s. 308-310, 326.

580 ISLAMi iLIMLERDE METODOLOJituSÜL PROBLEMI

sipJinler olarak, gerek Tefsir ve gerekse Hadis Şerhi bir anlamda bu ku­ralsal disiplinlerin kaynağı olmaktadır. Bu yüzden Fıkıh Usulü'nde Kur'an ve kıyas veya akıl İslam'ın asılları (usUl) arasında aynı kategorik düzlemde sıralanmaktadır.

Yukanda aktarmaya çalıştığımız işlevsel çerçevelerneler klasik dönemde geleneği oluşturan ve onu sürdürmede göreve koşulan disiplin­lerin birlikte oluşturdukları bir büliinlüğü ortaya koymayı hedeflemek­tedir. Öncelikle çağdaş dönemde seküler paradigmanın bütün yapıyı be­lirleyecek düzeyde etkili olması sonucunda, Hadis ile KeHim, Tefsir ile Fıkıh arasında bütünlük ortaya koyan ilişki bozulmuştur. Yine bu dö­nemde İslam geleneğinin o zamana kadar yaşattığı disiplinlerden bazıla­rının işlevlerinin düştüğünü, aynı isimleri yaşatmaya devam eden bazıla­rı~ın da içerik bakımından değiştiğini kabul etmek durumundayız.

Mesela Fıkıh hem alan hem de kurum olarak hemen tamamıyla, Kelam alan bakımından alınasa da klasik kurumsal bir disiplin olarak büyük oranda işlevlerini yitirmişlerdir. Bu bağlamda Tcfsir de, bu önce­ki bütünlük içindeki işlevlerini yitirmiş ve giderek yeni işlevlerle tanım­lanmıştır.

Geleneksicilik ve Çağdaşçılık

Çağdaş dönemde Müslümanlar arasındaki aynşmalara paralel bir şekilde dini disiplinlerin varlığına yönelik olarak da iki temel tutumdan söz etmek yerinde olacaktır. Bunlardan birisi, Geleneksicilik tarafından ortaya konan duruştur. Geleneksiciter bu disipliniere dair yapılanlan, eski öğretim ve çalışma teknik ve yöntemlerini sanki dünyada biçbir şey değişmemiş edasıyla taklit ederek sürdürmeye çalışmışlar ve çağdaş dö­nemde geleneksel yöntemler ve biçemierde yapılan çalışmalar nostaljik bir ilgi düzeyinde kalmıştır. Diğer başlıca duruş Çağdaşçılık tarafından ortaya konanlar da, çoğunlukla temelde çağdaş disipliniere öyküome tu­tumu çerçevesinde kalmıştır.

Çağdaş dönemde Tefsir, Kur'an'a yüklenen yeni tanıma koşut o­larak klasik dönemdekinden farklı bir işievle görevlendirilmiştir. Bu dö­nemde Fıkıh ve Ketarn gibi disiplinlerin kurumsal olarak işlevleri büyük oranda fiilen düştüğü zaman Tefsir, "sadece ve sadece kutsal metin" (sola scriptura) sloganıyla beliren çağdaş protestan tutumun geleneği bir yana bırakarak Kur'an metnini aşın derecede öne çıkarması sebebiyle

TEFSİR iLMiNDE USUL MES'ELESi 581

aşırı bir işlev ve görevlendirmeyle de karşılaşmıştır.85 Tefsir neredeyse bütünüyle Tefsir, Kelam ve Fıkıh disiplinlerinin görevini üstlenir hale getirilmiştir. Bu tutumun sonuçlarını çağdaş Tefsir çalışmalarında açık­lıkla görebilmek mümkündür. Çağdaş dönemin bütün entelektüel ve i­deolojik eğilimleri, Tefsir kullanılarak kitlelere yansıtılmaya çalışılmış­tır. En başta klasik anlayışa karşı duruş ve çağdaş bir dünya görüşünün oluşturulması çabaları Tefsir kullanarak kendilerini aniatma yolunu seçmişlerdir. Akılcı, ilmi, ideolojik eğilimiere ortam sağlayan çağdaş dönem Tefsiri bunun örnekleri ile doludur.86

Semantik gibi nesnel çıkanınlar oluşturma yeteneği olan bir disip­lin bile bu dünya görüşünü doğrulama adına kullarulmıştır87.Fıkıh , or­yantalist eleştirilerin açtığı kısır bir alana çekilmiş ve eşitlik ve kadın,

hürriyet ve demokrasi, ekonomi ve faiz gibi konularda yapılan tartışma­larla bir bakıma yeni bir keHima irca edilmiştir. Bu tartışmalar da Müs­lüman çağdaşçılar tarafından yegane kaynak olarak kabul edilen Kur'an ve yegane meşru disiplin olarak görülen Tefsir ortamında yürütülmüş­tür.

Burada kHisik dönemde de Kur' an ve Tefsirin benzeri bir kulla­nırnın nesnesi olduğu ileri sürülebilir. Ancak Tefsir ortamının bu iki kul­lanımı birbirinden farklıdır. Klasik dönemde, kendi ortamlannda gelişti ­rilen kelami ve fıkhi tartışmalar ve birikimler Tefsire daha sonra taşın­mışlar ve kendi yöntemsel özelliklerini koruyabilen Tefsirde, ilgili ayet­ler bağlamında belli eğilimlerin yansıtılması amacıyla sadece alıntılan­mışlardı. Bunlar, Tefsir disiplinin kendi yöntemsel sımrlan içinde kal­mış ve Tefsir belli eğilimlerin aklarımında yegane araç olarak görülme­mişti. Ayrıca Çağdaşçılık, eleştirileriyle klasik tefsir disiplini geleneğin­de yerleşmiş yöntemsel çerçeveyi yıpratmayı bir hedef olarak görmüş­tür. Çağdaşçılık klasik anlayışın Tefsiri kuru, tekdüze, atomist ve parça-

85 Bkz. Mehmet Paçacı, "Oryantalizın ve Çağdaş İslamcı Söylem", İsltımiyat, IV (2001}, sayı4, s. 91-110, s. 99 vd.

86 J. M. S. Baljon, Modem Muslim Koran lnterprerarioıı, E. J. Brill: Leiden, 1968; J.J.G.Jansen, The lnreıpreration of the Koran in Modem Egypt, E:J:Brill: Leiden 1974.

87 Mesela Aişe Abdurrahman, "E'RD" fiililin in Kur'an'daki kullanım sayısından yola çıkarak insanın 'hüniyet' olduğu sonucuna varmaktadır.Bkz. Mehmed Akif Koç, Aişe Abdurrahman ve Kur'iin Tefsirindeki Yeri, İstanbul: Şule, 1998, s. 72; Muhammed Şehrur ise, "şeytan" kavramını inceleyişini Kur'an'da şeytanın sadece zihinsel bir var­lık olarak görüldüğü sonucuyla bağlamaktadır. Dr. Muhammed Şehrur, Lugavi Kur'an Okumaları, Özet ve çeviri, Mustafa Ünver, Samsun: Sidrc Yayınları, 2001, s. 86 vd.

582 İSLAMI İ LİMLERDE METODOLOJİIUSÜL PROBLEMi

cı bir şekle soktuğu şeklindeki eleştirilerini sık sık tekrarlaını ştır. 88 Oysa bu, metin dilbilimsel çözümlemesinin gerektirdiği bir anlatım biçimdir. Yine tefsirlerin İsrailiyat haberlerinin yatağı olduğu şeklindeki söylem klasik dönemin tarih anlayışını ve kısıtlılığını dikkate almayan bir eleşti­ri olarak görülmelidir.

Esasen Çağdaşçılık klasik Tefsir geleneğine karşı böylesi bir tu­tum geliştirirken ve ona kendine göre yeni bir işlev verirken bunu mese­la Tefsire yeni bir tanım kazandırmak için yapmıyordu. Buradaki daha esaslı amacın Kur'an etrafında bir hale oluşturan geleneksel paradigma­yı dağıtmak ve yerine kendi din anlayışını başka bir ifadeyle 'keHim'ını koymak olduğu söylenebilir. Eskiden meşruiyetini nesilden nesile Rasulullah'a kadar giden bir gelenek zincirinden alan Kur'an, onun kendiliğini koruyan Tefsir ve aynı paradigmaya ait teolojik-ideolojik yo­rum halesini taşıyan Kelam ve Fıkıh bir bütünlük ve birlik ortaya koyu­yordu.

Ancak çağdaş tutum, bu disiplin geleneklerini son dönemde yaşa­dığımız olumsuzlukların başta gelen sorumlulan olarak görerek reddet­tiği için, on lan meşru araçlar olarak . kullanma yeteneğini kaybetmişti. Bunun için elde sadece İslam' ın tek ve saf kaynağı olarak gördüğü Kur'an kalıyordu ve Tefsir formu her şeye yeniden başlamak ve Kur'an etrafında yeni paradigmatik çevrelerneyi başarmak için en iyi aracı oluş­turuyordu. Geleneksel olanın parçalanmasıyla da yeni Tefsir ürünleri a­racılığıyla Kur'an Çağdaşçı ideolojinin nüfuzuna ve kullanımına son de­recede açık hale getirilmiş ve çağdaş kelama boyun eğdirilmiş olmak­taydı.

Yeni Yöntem Arayışları

Yeni yöntembilim talepleri, çağdaş dönemde gelişen yeni duru­mun bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Mesela Çağdaşçılık var olan bir Fıkıh Usulü birikimini 'lafızcılık ' eleştiıisiyle büyük oranda bir kenarda bırakmak eğilimindedir. Köklü ve yeterli bir eleştiriye dayan­mayan devrimci ve ideolojik bir tutumla 'eski' bir kenara itilmek isten­miştir. Buna göre eski yorum yöntemleıi lafız düzeyinde kaldığı için İs­lam'ın asıl amaçlarına ulaşamamış ve bu yüzden de çağdaş durumlara çözümler üretememiştir.Yeni durumlara çözümsüzlük sonucunda da Müslümanlar gelişmelere cevap verememiş ve gelişmelerde yerlerini a-

88 Bkz. Mehmet Paçacı, "Oryantalizm ve Çağdaş İsHiıncı Söylem", s. I 05 vd.

TEFSIR iLMINDE USÜL MES'ELESİ 583

lamamışlardır. Öyle ise bu yetersiz ve işlevsiz yorum bilim ve yorumlar artık yenileri ile değiştirilmelidirler.

Bu ideolojik tutum, eski yöntemlerin, yeni durumlar karşısında paradigma içerisinde kalınarak dönüştürülmesi yerine, onun tamamıyla bırakılması ve yeni yöntem kurarolannın benimsenmesi çabası olarak karşımıza çıkmıştır. Bu aşamada ideolojik tavır alışları bir yana bıraka­rak, eski ve oluşturulması hedeflenen yeni yöntem kuramlarının temel karakteristikleri üzerinde durmamız ve onları karşılaştırmamız yerinde olacaktır.

Eski yöntembilim, Tefsir ve diğer disiplinler bağlamında da gör­düğümüz gibi, metni temel alan bir çözümlerneyi esas almakta ve bu çö­zümleme için çeşitli alt disiplinleri kullanmaya dayanan bir temel karak­teri yansıtmaktaydı. Bu temel yaklaşım esasen, ilk olarak İslam uygarlı­ğının keşfettiği bir yöntemsel yaklaşım değildir. Kutsal metinlerio yo­rumlanmasının tarihine bir göz attığımızda, bu yöntemin köklerine dair bilgileri kolayca bulmamız mümkündür.

Hıristiyanlık öncesinde İskenderiye ve Antakya yorum kurarnı ge­leneklerinin rekabeti, Hıristiyanlıkla birlikte bizim Batınil dediğimiz a­legorik tutumu benimseyen İskenderiye çizgisinin yükselmesiyle devam etmişti. Buna karşın Yahudilik büyük oranda metnin kendiliğini koru­mayı amaçlayan, metnin dilini ve metnin tarihsel bağlamını dikkate alan ve metnin sahibinin kastını ortaya çıkarmayı hedefleyen Antakya çizgi­sini izlemişti. 89 Daha sonra Müslüman uygarlık da temel olarak aynı

89 Hıristiyan yorum geleneğinin izlediği alegorik çizgi eski Helenistik Yunan'da Stoaeı­lara kadar gitmektedir. Daha sonra bu yaklaşım İskenderiye'de Yahudi filozof Filon tarafından geliştirilmiştir. Ona göre, sıradan okuyucunun anlayabileceği zahiri anlamın ötesindeki ve Tanrı'nın sıradan okuyuculardan gizlediği anlama, ancak belli bir süreç­ten geçmiş ve belli tecrübeler edinmiş o lanlar varabilirler. Bu anl.am ise zahire değil de ruha yönelen çok nadir kişilere açılmıştır. Daha sonra Hıristiyanlığın erken dönemle­rinde Origen bu yorum biçimini sürdürmüştür. Metnin kendiliğini aşan bu yöntem Hz. isa'nın Eski Ahitte haber verildiği Hıristiyan tezini kolayca doğrulamada kullanılmış­tır. Alegorizmin Hıristiyanlıkta aldığı bu biçim de ıipoloji olarak adlandınlmıştır. Origen, On Principles adlı yapıtında anlamın üç tabakasından söz etmektedir. Daha sonra bu üç sayısı dörde çıkarılmıştır. Ortaçağ Hıristiyan hermeiıutiğine göre, liıeral, allegorik (dogmatik yorum), ahlaki ve anagojik (eskaıolojik yorum) olmak üzere an­lamın dört düzeyi bulunmaktadır. Buna karşın Antakya okulu geleneğini izleyen Augustine metindeki kapalı yerlerin açık olanianna başvurularak açıklanmasını öner­mektedir. Bu yaklaşım İsHim geleneğinde "Kur'an'ın Kur'an ile tefsiri" şeklinde for­müle edilecektir. Augustine ayrıca, yorumcunun yorumunda başarılı olabilmesi için metinsel kaynakları okumuş olması ve İbranca ve Yunanca gibi dilleri bilmesi gerek-

584 iSLAMi iLiMLERDE METODOLOJilUSÜL PROBLEMi

çizgiyi benimsemiştir. Bu seçim esasen, Rasulullah'ın tefsir örneklerine kadar götürülebilir ve bu örnekler Müslüman uygarlığının karakterini ve yorumbilimsel anlamda kaderini büyük oranda belirlemiş bulunmakta­dır. Yahudilik ve İslam geleneklerinin birer hukuk uygarlıklan olarak benzerliklerinin ve batınlt, işari yorum yönteminin İslam geleneğinde fazlaca zemin bulamayışının nedenlerini burada aramak yanlış olmaz.

İslam uygarlık geleneğinde Fıkıh Usülü geleneği Antakya yorum çizgisinin son derecede gelişmiş bir kuramını oluşturmuştur. Bütünüyle Hadis, Tefsir, Kelam ve nihayet Fıkıh bu karakterdeki bir yorum anlayı­şı üzerine oturtulmuştur. Hıristiyanlık ise İskenderiye, grıostik-tipolojik yorumbilimsel seçimini reformlar dönemine kadar büyük oranda sür­dürmüştür. Augustine'nin (354-430) Ortaçağdaki Antakya çizgisi lehin­deki ç_ıkışı da çok etkili olamamıştır. Ancak aydınlanma ile birlikte, Pro­testan Hıristiyan Batı, Antakya yorum kurarnı geleneğine daha köklü bir şekilde yeniden yönelmiştir.

Diğer taraftan Aydınlanma' nın seküler karakteri, yorum kurarnla­rını dinin ve kutsal metin tefsiri alanının dışına taşırmıştır. Schleiermeicher ile birlikte hermenutİk sadece dini metinlerio yorum yöntem bilimi değil aynı zamanda bütün din dışı metinlerin ve hatta gi­derek insan ürünü bütün nesnelerin yorum kuramı olmuştur. Bu konumu ile hermenutik, tabiat bilimlerinin üstün başarılarının yaşandığı, 19. ve 20. yüzyıllarda doğa bilimlerinde olduğu gibi nesnel sonuçlara ulaştıra­bileceği düşünülen yöntemler arayışında olmuştur. Scleiermeicher daha sonra Dilthey' i etki! edi ve o da genel bir hermenulik oluştuıma ya çalıştı. Dilthey tabiat bilimlerinde olduğu gibi nesnel bir beşeri bilimler yöntem kuramı oluşturmak amacındaydı. Temel sorunsal şu olmuştur:

Gerçekten doğa bilimlerinde olduğu gibi, beşeri bilimlerde nesnel sonuçlar üretebileceğimiz bir yöntem geliştirilebilir mi? Burada dikkate alınan model, doğa bilimlerinin yöntemleri idi. Ancak çok geçmeden, beşeri bilimlerin doğa bilimlerinden farklı bir yapıya sahip olduğu ve beşeri bilimlerin kendine has bir yöntem geliştirmesi gerektiği ve üreti­lecek sonuçların da beşeri bilimlerin kendilerine has olacaklan anlaşıldı. Husserl hermenutiği tabiat bilimlerinin yöntemi dolayısıyla vurgulayan

tiğini belinınektedir. Ona göre yorumda başarı için ınceazi ifadelerin belirlenmesi ve belagat bilinmesi gereklidir. Protestan döneme gelindiğinde Luther I·!ıristiyanlıkta ha­kim olan alegorik yorumu reddederek Augustin'i izlemiştir. Bkz. Jean Grondin, lntroducriorıro Plıilosophical Hermenewic, .London: Yak!UııM:ıSty Res;, 1994, s. 23-44.

TEFSİR iLMiNDE USUL MES'ELESi 585

özne nesne ikileminden kurtarmaya ve nesnelerin özünü oldukları gibi kavramaya yönelik bir bilinci vurguladı (phenomenology).

Ancak Heidegger daha sonra nesnelerin özünü olduklan gibi kav­ramamn mümkün olmadığını; hem nesnenin ve hem de öznenin kendi tarihsel bağlamlarımn dışına çıkamayacaklarını vurguladı. Bu bakımdan özne her zaman bir ön-anlama sahibi olarak anlamaya başlamaktadır. Gadamer de temelde Heidegger'in bu yaklaşımını kabul etmiştir.

Habermas ise bu ön-anlamayı olduğu gibi kabul etmek yerine onun eleş­

tiriye açılması gerektiğini söyler. Daha sonra Ricoeur tabiat bilimleri, beşeri bilimler veya hermenutİk çatLşmasını , her iki tarafın yöntemlerini kabul ederek ve her iki yaklaşımın yöntemlerini birleştirerek aşmaya ça­lışmıştır. Ricoeuı·'un bu bakımdan daha işlevsel bir yaklaşım önerdiği söylenebilir.

Fıkıh UsOlü'nde de kendi paradigrnatik çerçevesi içinde bunun bir benzeri yapılmıştır. Fıkıh usulü külliyatı İslam geleneğinde metin oluş­turma ilkelerini koymaktan başlayarak, yorumsamasın betimsel nokta­sından kuralsal son noktasına kadar farklı yorum biçimlerinin yöntem kuramı bağlamında ele alındığı bir alan olarak Antakya yoıum gelene­ğinin taşıdığı karakteri taşımaktadır. Bu yaklaşım temelde yorumlanan metnin kendiliğini korumayı esas alan ve onu dilsel ve tarihsel çözüm­lemesi üzerine oturan bir yoıum kuramı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu noktada yine çağdaş dönemde gündemimize giren anlambilim (semantik) disiplinine Kur'an' ın tefsirinde nasıl bir yer biçileceği konu­su üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Burada doğal olarak dilbilimsel an­lambj)jmden söz ediyoruz. Böylesi bir disiplin Kur'an'ın dilbilimsel çö­zümlemesini yöntemlerinden birisi olarak belirleyen Tefsir içerisinde tabii olarak onun yöntemleıi ile örtüşebilecektir. Esasen, özellikle 20. yüzyılda çağdaş dönemin gereksinimlerine göre gelişim gösteren bu di­sip!inin konu alanı İslam uygarlığında konu edildiği gibi, İslam öncesi Yunan felsefesinde de ele alınmıştır. Anlambilim kabaca dilin· en küçük ögesi olan kelimenin kök anlamından başlayarak onun dilde diğer keli­melerle oluşturduğu anlam ilişkisini (synchronic/eşsürernli) ve zaman içerisinde geçirdiği anlam değişmeleıini (diachronic/artsüremli) ele alan ve inceleyen bir disiplindir.90 Bu bakımdan Tefsir'in alt ilimleri arasında gösterilen, vücuh ve nezair, garibu'l-Kur'an, vb. konu başlıklan ile örtü­şen yanları bulunmaktadır.

90 Bkz. Doğan Aksan, Anlambilim, Ankara, Engin Yayınevi , 1999.

586 İSLAMi iLiMLERDE METODOLOJ[IUSÜL PROBLEMi

Ayrıca mecaz, istiaı·e, kinaye gibi edebi sanatlaı·ın kullanımı sıra­sında meydana gelen anlam değişmeleri de Tefsir ve anlambilirnde ortak olarak çalışma konusu yapılmaktadır. Bu bakımdan Kur'an üzerinde yü­rütülen anlambilimsel çalışmalar, esasen daha önce Kur'an üzerinde ya­pılmış çalışmalan faı·klt bir sistematikte yeniden ele almaktadır. Ancak anlambilimsel bakış açısı çağdaş aklın bir gereği olaı·ak Kur'an'ın keli­melerini incelerken tarihsel bakış açısını daha çok vurgulamaktadırlar. Gerek Kur' an' ın kullandığı kelimelerin tarihsel serüvenini, gerekse Kur' an' ın kendi içindeki zamansal ardıl h ğı daha çok dikkate alan çalış­malar Tefsir'deki tarihsel bakışaçısını vurgulu bir şekilde ileri götür­mektedirler.

Neden Yeni Bir Yöntem?

Bu noktada eski yöntem bilim ile Çağdaş dönemde ortaya çıkan yeni yöntembilim arayışları hakkında şu sonuca ulaşmarnız hiç de zor olmayacaktır. Bize göre Çağdaş dönemde oıtaya atılan yeni yöntem bi­lim talepleri esasen, yöntemsel tutum bakımından eskisine göre temel bir aykırılık getirmemektedir. Müslüman Çağdaşçılığı, kabaca akılcı, ta­rihselci ve hermenutik yaklaşımlar taşıdığı bu yeni yöntem arayışında çok da farklı bir yere ulaşmamıştır. Aydınlanma'dan devşirmelerle sür­dürülen bu arayışlar esasen, aynı yöntemsel çizginin farklı bir versiyo­nunu benimseme tutumuna kadar indirgenebilir. Başka bir ifadeyle, kla­sik yöntem kuramı Fıkıh Usulü ve en yeni yöntem talepleri esasen vur­guları farklı da olsa, aynı çizgi üzerine, Antakya geleneği üzerine oturan duıuşlardır. Bunlar temelde metnin kendiliğini, lafzını, tarihsel bağlamı­nı ve iç bütünlüğünü esas alan yaklaşımlardır.

Yöntemsel olarak eski ve yeni yöntemler arasında temel bir aykı­rılık bulunamıyorsa, yeni yöntem bilim talepleri gerçekte neyi amaçla­maktadırlar. Biz geldiğimiz noktada, soruna yeni bir yöntembilim ve onun islam'ın metinsel kaynaklarını yorumlama meşruiyeti sorunsalında değil, daha çok temel din anlayışı bağlamında, başka bir değişle 'kelaml' bağlamda yaklaşınanın daha doğru. olduğu görüşünü taşımak­tayız. Yeni yöntem geliştirme çabasının asıl amacı bize göre gerçekte bir yöntem talebinin ötesinde, eskisi tarafından ulaşılan sonuçlardan farklı sonuçlar üretebilmektir.

Eski yöntem kuramının işlerliğini yitirdiği tezi esasen, sadece Çağdaşçı kelarnın aradığı kuralsal sonuçları üretememesi bağlamında doğrudur. Bu durumda üretilmesi arzulanan sonuçlar eski yöntembilim

TEFSİR iLMiNDE USÜL MES.ELESi 587

ile çıkanlamıyorsa, o zaman bunlar, yeni bir yöntembilim ile, bizim bu­lunduğumuz durumda Aydınlanma'da geliştirilen versiyonları ile yapı­lacaktır. Bu durumda Çağdaşçılığın bu talepleriyle ulaşmak istediği asıl amaç, Kur'an'dan üretmeyi arzuladığı Çağdaşçı sonuçlan alabilmek ve bunun için eski yöntemi bir kenara bırakarak artık yepyeni bir yenisiyle işe başlamaktır.

Esasen soruna salt mekanik olarak bakıldığında Çağdaşçılığın u­laşmak istediği sonuçlara eski yöntem ile de ulaşabileceği söylenebilir. Çünkü yorum süreci sonunda ulaşılan farklı sonuçlar çoğunlukla yorum­sal yöntem farklığından değil, öncü! olarak kabul edilen paradigma veya kelam farkından doğmaktadır. Öyleyse yeni yöntembilim talebi esasen, bir yöntem tartışmasından daha çok yorumda kullanılacak öncüilere yö­nelik bir tartışmadır diyebiliriz. Gelenek kendi kelami paradigması içe­risinde yöntemini geliştirmiş onu işlemiş, bu yöntem ile kendi ihtiyaçları için sonuçlar üretmişti.

Fıkıh UsUlü bir gelenek içinde evrilerek gelişen ve yorum süre­cinde kullandığı öncüllerini bu gelenekten alan bir küiiiyattı. Fıkıh Usu­lü eserleri insan fiilierine kendi paradigması içinde bir değerler skalası belirleyerek başlamakta ve dünya görüşünü ortaya koymaktadır.9 ı Bu, söz konusu kuramın arkasındaki bir dünya görjişünü ve kelarru yansıt­maktadır Bu bakımdan Çağdaşçı yaklaşım söz konusu yapıyı salt bir mekanizma olarak ele alamazdı.

Bu mekanizmanın kabul edilmesi, öncüllerinin de kabul edilmesi anlamına gelecekti. Böylece Çağdaşçı yaklaşım başından beri, öncüileri ve ön-kabulleri bu paradigmanın/geleneğin dışında oluşturulan başka bir paradigmadan alınan yeni bir yöntembilim üretimi talebinde olm~ştur. Çünkü eski yöntem eski paradigmaya ve bu paradigma içinde üretilen sonuçlara i lişkindir. Mesela, tek-eşlilik , Kur' an' da köleHğin olmadığı, tek kadının şahittiği gibi sonuçlar eski yöntem kullanılarak

çıkanlamazdı. Çünkü bu yöntem kullanılarak tam tersi sonuçlar üretil­mişti. Bu yönternin içinde bulunduğu geleneksel paradigma buna izin vermiyordu.

Öyleyse Çağdaşçılık ile oluşan zemin kayması, yorumlardan ve normatİf hükümlerden çok onlara zemin oluşturan öncüllerin oluştuğu kcHimda/dünya görüşünde meydana gelmiştir. Yeni yorumsamanın ön­cülleri de, Batı Aydınlanması' ndan ve Fransız devrimiyle kristalleşen

91 Bkz. Gazzalt, Musıasfa ,I. 73 vd.

588 ISLAMİ iLiMLERDE METODOLOJİIUSÜL PROBLEMi

paradigmadan alınmış çağdaş kelam ilkeleridir. Bu yüzden eski yönte­min bırakılınasına götüren neden öncelikle eski paradigmayı bırakma seçimidir. Başka bir ifade ile belirtecek olursak, asıl sorun yöntemsel olmaktan çok kelami veya paradigmatiktir.

Diğer taraflan yeni bir yöntembilim de henüz geliştirilebilmiş de­ğildir. Bu Çağdaşçı keliimın ufku ile ilgili bir durumdur. Yeni yöntembi­lim çabaları esas en Çağdaşçı kelanun öncüllerini sadece Kur' an teme­linde doğrulayabilmek ve onun talebi olan kelfuni-fıkhi sonuçları Kur'an'dan türetebilmek gibi bir amaçla kendini sınırlamaktadır. Bunun ötesinde de esasen gerçek bir talebi bulunmamaktadır. Bu talepler birkaç kalemi de aşamamışlardır. Bunlar genel olarak kadının eşitliği, şahitliği, tek eşlilik, epeydir insanlığın gündeminden ve hatta lügatierinden bile çıkarı~rnış kölelik kurumunun inkarı, faizin tanımı, haddler ve şura ko­nuları gibi Fransız devriminin eşitlik, kardeşlik, cumhuriyet/demokrasi vb. ilkeleri altında toplanabilecek ve bir elin parmakları sayısını aşma­yacak konulardır. Bunlar Müslüman Çağdaşçı elit tarafından iki yüz yıl­dır hemen her nesilde batıda geliştirilen yeni yöntemsel yaklaşımlar ya­kından izlenerek Kur'an temelli olarak her defasında yeniden ve yeni­den çıkarsanmışlardu·.92

Öncüllerini ve sorunsaliarını kendi paradigmasından almayan, temelde bir yabancılaşma yaşayan bir kelam ve yöntembilimi talebinin eski ve fakat yerli yöntembilimin derinliğine ve kapsamına ulaşması mümkün değildir. Çünkü yeniliği savunan büyük oranda yabancılaşmış Çağdaşçı elit, cemaatinin gerçek sorunlarına derinlemesine eğilebilme şansına hiç sahip olamamıştır. İslam geleneğinin geliştirme şansı olan yeni İlın-i Kelam ve ilm-i Fıkıh gibi normatif disiplinler, böylesi bir u­fukla üretilemezler ve bir dünya görüşünü oluşturmak gibi bir işievle "kendilerini" meydana getiremezler. Bu durumda yeni yöntembilim, Aydınlanmacı görüşlerin ortaya koyduğu normatİf sonuçları bir şekilde dini söylemle doğrulama paralelizminden kurtulamayacaklardır. Bu ba­kış açısı bir paradigma oluşturma işlevini yüklenebilmesi için Modernitenin ve sekülerizmin dünyada geçerli dünya görüşü olmaktan çıktığı zamanlan beklernek durumundadır.

92 Bkz Mehmet Paçacı, ''Oryantalizm ve Çağdaş lslfuncı Söylem", s. 107 vd.

TEFSİR ILM İ NDE USUL MES'ELESl 589

Sonuç

Sonuç olarak şunları söyleyebiliriz: İsHim geleneği kendi disiplin­lerini oluşturmuş ve bunların büyük oranda tutarlı bir birlikteliğini sağ­lamıştır. Kaynak metinlerio oluşturulması, bunların betimsel ve kuralsal düzeylerde yorurnlanmalan, Hadis, Tefsir, Hadis Şerhi, Kelam ve Fıkıh disiplinleri aracılığı ile gerçekleşmiştir. Temel olarak bu disiplinlerin kullanacağı yöntem kuramı Fıkıh Usillü ile sağlanmıştır. İslam disiplin­Ieri metni aşınamayı ve onu esas almayı dikkate alan bir karakterdeki bir yorum yöntemini benimsemişlerdir.

Çağdaş döneme gelindiğinde İslam kültürünün geliştirdiği disip­linler arasındaki bütünlük büyük oranda dağılmıştır. Fıkıh ve Kelam ku­rumsal olarak işlevlerini yitirmişlerdir. işlevini sürdüren Tefsir disiplini ise içerik ve tanım değişikliği geçirmiştir.

Çağdaş dönemde eski yöntemin geçerliliğini yitirdiği gerekçesi ile yeni yöntembilim arayışlan gerçekleşmiştir. Bu bağlamda Batıdaki hermenutik tartışmalan özellikle Kur'an'ın yonımlanınası amacıyla İs­Him disiplinleri içine çekilmeye çalışılmıştır. Yine semantik, Tefsirde kullanılması önerilen bir disiplin olarak görülmektedir. Esasen bu ve buna benzer Batılı disiplinler temelde İslam geleneğinin benimsediği temel metin anlayışını kabul etmektedirler.

Bu bakımdan bize göre geleneksel İslam disiplinleri ile çağdaş Batı kaynaklı disiplinlerin bir arada ele alınmasından kaynaklandığı dü­şünülen gerilirnin asıl nedeni yöntemsel olmaktan daha çok paradigmatiktir. Başka bir deyişle burada esas gerilim ve çatışma nokta­sı dünya görüşülkelam/ideoloji alanında gerçekleşmektedir. Bu durum­da, yorum kuramı açısından sorgulanması gereken, yorum yönteminden daha çok, gerçekte yorumun ne kadar içinde üreti ldiği cemaatin kimliği ve paradigması ile, onun kendi gerçekliği ile örtüştüğüdür. Müslüman Çağdaşçı dünya görüşünün meşruiyet sorunu büyük oranda bazı yeni ve yabancı disiplin ve yöntemleri seçmesi ve benimsernesinde değil, ya­bancı öncüBeri ve ilkeleri benimsemesindedir. Eski ve yerli yöntem ve disiplinleri değil de bu yeni ve yabancı yöntemlerin seçilmesinin arka­sındaki neden de bize göre esasen kelami/ideolojiktir. va'llahu a'lem.