hulumtimi mbi armet e vogla dhe te lehta ne kosove

South Eastern and Eastern Europe Clearinghouse

for the Control of Small Arms and Light Weapons

Internacionalnih Brigada 56, 11 000 Belgrade, Serbia

Tel. (+381) (11) 344 6353 / Fax. (+381) (11) 344 6356

URL: www.seesac.org / Email: [email protected] Eastern and Eastern Europe Clearinghousefor the Control of Small Arms and Light Weapons

SEESAC

Hulumtimi mbi Armët e Vogla dhe të Lehta (AVL) në Kosovë

ISBN 86-7728-016-2

9 7 8 8 6 7 7 2 8 0 1 6 1

Clearinghouse i Evropës Juglindore dhe Lindore për Kontrollimin e Armëve të Vogla dhe të Lehta (SEESAC) e ka mandatin nga Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara (UNDP) dhe nga Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore (SCSP) që të mbështesë edhe më shumë të gjitha palët me interes vendore dhe ndërkombëtare duke forcuar kapacitetet kombëtare dhe rajonale për kontrollimin dhe zvogëlimin e shtimit të numrit dhe keqpërdorimit të armëve të vogla dhe të lehta dhe kështu të kontribuojnë në përmirësimin e stabilitetit, sigurisë dhe zhvillimit në Evropën Juglindore dhe Lindore.

Për më tepër informacione kontaktoni:

Shefin e SEESAC-utInternacionalnih Brigada 56

110000 BeogradSerbia

Tel: (+381) (11) 344 6353Faks: (+381) (11) 344 6356

www.seesac.org

Hulumtimi mbi Armët e Vogla dhe të Lehta (AVL) në Kosovë, SEESAC 2006

Hulumtimet për këtë raport janë bërë nga Juliana Sokolová, Ana Richards dhe Henri Smith, bashkë me Astrit Istrefin, Nazim Halitin, Emine Çerkinin, Admir Salihun, Bekim Kupinën, Fatbardha Azizin, Besa Çerkinin, Lindita Jusufin nga Forumi për Iniciativën Civile dhe Dragan Smiljanić nga muaji shkurt deri në muajin qershor 2006. Raporti është shkruar nga Juliana Sokolová, Ana Richards dhe Simon Rind dhe projekti është menaxhuar nga Henri Smith. Ai u redaktua nga Henri Smith, Xherom Mellon, Ana Richards (Safeworld) dhe Pol Holtom. Anketimi i familjeve dhe diskutimet në grupe të përqendruara janë bërë nga Qendra për Studime Humanitare “Gani Bobi”, Universiteti i Prishtinës.

Hulumtimi ishte një projekt i menaxhuar nga Adrian Wilkinson, SEESAC. Në mbledhjen e fakteve dhe në redaktim ka kontribuar edhe Helena Vazquez, EUSAC CTA UNDP Kosovë. Dizajni grafik dhe paraqitja janë bërë nga Katarina Stankovic Bjegovic. Fotografitë në kopertinë janë kontribut i Misionit të OSBE-së në Kosovë, i Doganave të UNMIK-ut dhe i UNDP-së në Kosovë.

SEESAC 2006 – Të gjitha të drejtat janë të rezervuara

ISBN: 86-7728-016-2

Pikëpamjet e shprehura në këtë raport janë pikëpamje të autorëve dhe nuk paraqesin pikëpamjet e Bashkimit Evropian, Programit për Zhvillim të Kombeve të Bashkuara ose të Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore. Faktet e përdorura dhe materiali i paraqitur në këtë botim nuk janë shprehje e qëndrimeve të Bashkimit Evropian, Programit për Zhvillim të Kombeve të Bashkuara ose të Paktit të Stabilitetit për Evropën Juglindore në lidhje me 1) statusin ligjor të ndonjë vendi, territori ose zone a të autoriteteve apo grupeve të armatosura të tij; ose 2) në lidhje me caktimin e vijave ndarëse ose kufijve të tij.

Hulumtimi mbi Armët e Vogla dhe të Lehta (AVL) në Kosovë (24-08-2006)

i

Akronimet dhe shkurtesat

KOMKFOR Komandanti i KFOR-it KTK Këshilltari Teknik Kryesor DfiD Departamenti për Zhvillim NdërkombëtarDÇPL Drejtoria për Çështje Politike dhe LigjoreZPSSP Zëvendës i Përfaqësuesit Special të Sekretarit të PërgjithshëmAER Agjencia Evropiane për RindërtimKE Komuniteti EvropianBE Bashkimi EvropianFARK Forcat e Armatosura të Republikës së KosovësDGF Grupet e Fokusuara të Diskutimit RFJ Republika Federative e JugosllavisëHF Hulumtimi i FamiljeveGNK Grupi Ndërkombëtar i KrizësIHSOP Instituti për Hulumtime Strategjike dhe të Opinionit PublikKPNS Kompania Private Ndërkombëtare e SigurimitISAC Projekti për Kontrollimin e Armëve të Vogla të Paligjshme (UNDP Kosovë)RSSB Rishikimi i Sektorit të Sigurisë së Brendshme JACIG Grupi i Përbashkët për Zbatimin e Kontrollit të ArmëveAPJ Armata Popullore e Jugosllavisë AKSPAZH Akademia e Kosovës për Siguri Publike, Arsim dhe ZhvillimKFOR Forca Mbrojtëse e KosovësIIK Intervista me Informuesin KryesorUÇK Ushtria Çlirimtare e KosovësTMK Trupat Mbrojtëse të KosovësSHPK Shërbimi Policor i KosovësGKSK Grupi Këshillues për Sigurinë në KosovëPPSK Plani për Plotësimin e Standardeve në KosovëLDK Lidhja Demokratike e KosovësKLSP Këshillat Lokale për Sigurinë PublikeMBPZHR Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit RuralMANPANDS Sistemet e Portabël të Mbrojtjes Ajrore KKSK Këshillat Komunale për Siguri të KomuniteteveMSH Ministria e ShëndetësisëMD Ministria e DrejtësisëMTU Marrëveshje Tekniko-UshtarakeMUP Ministria e Punëve të Brendshme e SerbisëNATO Organizata e Traktatit të Atlantikut Verior NATO AASPT Botimet e Aleatëve për Transportimin dhe Deponimin e Municionit OJQ Organizata JoqeveritareZKTMK Zyra e Koordinatorit të TMK-sëZÇL Zyra për Çështje LigjoreZKM Zyra e Kryeministrit


ii


ZSP Zyra e Sigurisë PublikeOSBE Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në EvropëPDK Partia Demokratike e KosovësPP Partneriteti për PaqeIPVQ Institucionet e Përkohshme të VetëqeverisjesKPS Kompania Private e SigurimitPRZ Plani Rajonal i ZbatimitRMDS/G Standardet dhe Udhëzimet Rajonale të MikroçarmatimitGDR Grupi Drejtues RajonalRTK Radiotelevizioni i KosovësMSA Marrëveshja e Stabilizim AsocimitAVL Armët e Vogla dhe të LehtaSMZ Serbia dhe Mali i ZiSECI Iniciativa e Bashkëpunimit në Evropën JuglindoreEJL Evropa JuglindoreSEESAC Clearinghouse i Evropës Qendrore dhe Juglindore për Kontrollin e AVL-veRSFJ Republika Socialiste Federative e JugosllavisëPSSP Përfaqësuesi Special i Sekretarit të PërgjithshëmNJIOSHS Njësia e Inspektimit të Ofruesve të Shërbimeve të SigurisëNJDSA Njësia për Deponimin e Sigurt të ArmëveKVK Komisioni për Vlerësimin e KërcënimitUÇK Ushtria Çlirimtare e KosovësUÇPMB Ushtria Çlirimtare e Preshevës, Medvegjes dhe BujanovcitUNDDA Departamenti i Kombeve të Bashkuara për Çështje të ÇarmatimitUNDP Programi i Kombeve të Bashkuara për ZhvillimUNHCR Komisionari i Lartë për Refugjatë i Kombeve të BashkuaraUNMIK Misioni i Kombeve të Bashkuara në KosovëUNPoA Programi i Kombeve të Bashkuara për Parandalimin, Luftimin dhe Çrrënjosjen e Tregtisë së

Paligjshme të Armëve të Vogla dhe të Lehta në të Gjitha Aspektet RKSKB Rezoluta e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të BashkuaraUPK Ushtria për Pavarësinë e Kosovës (UÇK)SHBA Shtetet e Bashkuara të AmerikësKAA Kartela e Autorizimit për ArmëmbajtjeSAA Seksioni për Autorizimin e ArmëmbajtjesKRA Kartela e Regjistrimit të Armës

iii


Përmbledhje ekzekutive

Informacion i përgjithshëm

Ky raport paraqet konstatimet e Hulumtimit të Armëve të Vogla dhe të Lehta (AVL) në Kosovë, i udhëhequr nga SEESAC-u dhe i kryer nga OJQ-ja kosovare Forumi për Iniciativa Qytetare, në partneritet me organizatën Saferworld. Hulumtimi i AVL-ve ka për qëllim që të kontribuojë në përpjekjet e vazhdueshme për kontrollimin e AVL-ve në Kosovë duke i’u ofruar informata ofruesve të sigurisë, organeve që përpilojnë politikat dhe ligjvënësve. Si i tillë, hulumtimi mbulon katër fusha kryesore të analizës: shpërndarja e AVL-ve në Kosovë, ndikimi i AVL-ve në mjedisin ku jetojnë njerëzit, pikëpamjet e qytetarëve rreth AVL-ve dhe rreth sigurisë në bashkësitë e tyre dhe kapacitetin e institucioneve për t’u marrë me problemet e AVL-ve në Kosovë.

Kërkimet për këtë hulumtim të AVL-ve janë bërë gjatë një periudhe pesëmujore, prej muajit shkurt deri në muajin qershor të vitit 2006. Gjatë këtij hulumtimi janë përdorur një varg metodash kërkimore përfshirë hulumtimin e familjeve (HF) të 1,258 të intervistuarve (ku mundësia standarde e gabueshmërisë është 2.8%); janë mbajtur dhjetë diskutime në grupe të fokusuara, janë zhvilluar intervista me më shumë se njëqind zyrtarë kyç dhe mendimtarë, si dhe janë shqyrtuar të dhënat zyrtare dhe raportet e mediave. Procesi i konsultimit i filluar në muajin prill 2006 ua mundësojë zyrtarëve të Qeverisë së Kosovës dhe të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) të shqyrtojnë dhe të japin kontributin e tyre për konstatimet e këtij hulumtimi. Komentet që janë marrë si rezultat i këtyre proceseve janë paraqitur në seksionet përkatëse të këtij hulumtimi dhe në rekomandimet që dalin nga ky dokument.

Pasi përjetojë një konflikt të armatosur të rëndë dhe intervenimin e mëpastajmë ushtarak të forcave të NATO-s në vitin 1999, Kosova mbetet nën administrimin ndërkombëtar. Ndonëse autoritetet kryesore ekzekutive mbi këtë territor janë formuar në vitin 2001, ku është themeluar Qeveria vendore në kuadër të Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ), dhe tani gradualisht janë duke u bartur kompetencat tek këto institucione. Nën udhëheqjen e Kryeministrit dhe Kryetarit, IPVQ-të kohëve të fundit kanë filluar negociatat e ndërmjetësuara nga OKB-ja me homologët nga Serbia për t’u marrë vesh për një status të ri ligjor për territorin, i cili do të zbatohej pas përfundimit të misionit të administratës së përkohshme të OKB-së.

Si shumë fqinj të saj, edhe ky territor ka vuajtur pasojat e shtimit të numrit të AVL-ve brenda vendit në periudhën pas konfliktit. Për një kohë të gjatë është besuar se posedimi i AVL-ve të paligjshme është në një shkallë të gjerë dhe vlerësimet e mëhershme kanë paraqitur numrin e armëve të paregjistruara në këtë territor në mes të 310,000 dhe 440,000. Pjesërisht si pasojë e kësaj, Kosova është përballur me një nivel të lartë të krimit të armatosur dhe AVL-të janë përdorur vazhdimisht gjatë periudhave të tensionit. Dhuna e vazhdueshme në Kosovë mund t’i atribuohet një numri faktorësh, përfshirë këtu rivalitetet politike dhe etnike që rrjedhin nga konflikti dhe krimin e organizuar. E gjithë kjo ndodh në një ambient me shkallë të lartë të papunësisë, me pasiguri politike rreth statusit përfundimtar të territorit dhe me një sistem të drejtësisë penale që është ende në zhvillim e sipër. Si në rastin e qytetarëve të zakonshëm, të cilët janë të prirë të mbajnë armë të zjarrit për sigurinë e tyre, ashtu edhe në rastin e grupeve kriminale, qarkullimi i AVL-ve të paligjshme në Kosovë duket të jetë edhe shkak edhe pasojë e këtyre problemeve.

Konstatimet kryesore

Shpërndarja e AVL-ve

nKy hulumtim vlerëson se që nga qershori i vitit 2006, në Kosovë ka përafërsisht 400,000 armë. Prej tyre, 33,949 armë të zjarrit janë në posedim të qytetarëve individual; 45,217 armë të zjarrit janë në duar të

Konfiskimi i armëve

iv


agjencive zyrtare dhe kompanive ndërkombëtare private të sigurimit; dhe së paku 317,000 armë të zjarrit janë në posedim të paligjshëm të qytetarëve individualë ose grupeve të tjera.

nVendimet e kohëve të fundit rreth planeve për të armatosur një pjesë të punonjësve të doganave dhe shërbimit të pylltarisë mund të paraqesë një trend në rritje drejt pajisjes me armë të zyrtarëve të shtetit të cilët janë të autorizuar të përdorin forcën detyruese.

nEkziston një sistem i dyfishtë për pajisjen me armë të kompanive të sigurimit, ku kompanitë dhe personeli ndërkombëtare lejohen që të mbajnë armë ndërsa kompanive dhe punonjësve vendorë u ndalohet që të mbajnë armë.

nNë zyret e SHPK-së për ruajtjen e dëshmive shpesh ka sasi të mëdha AVL-ve të konfiskuara, disa prej të cilave janë ruajtur aty për vite të tëra dhe nuk janë siguruar si duhet. Proceset e ngadalshme gjyqësore e bllokojnë shkatërrimin e paraparë të shumë rezervave të tilla.

nSipas të intervistuarve në grupet e fokusuara, posedimi i armëve është më shumë i pranishëm në zonat rurale dhe ato kufitare dhe shumë kosovarë e konsiderojnë këtë gjë të ligjshme për shkak të nivelit të pasigurisë në këto zona.

nDeri më tani mungesa e kanaleve për sigurimin e ligjshëm të AVL-ve ka penguar çdo përpjekje për themelimin e një sistemi të rregullt për regjistrimin e armëve të zjarrit që janë në posedim të civilëve. Sistemi i tanishëm i lëshimit të lejeve për armë për qytetarët mund të ketë pa dashje efektin e legalizimit të disa armëve të paligjshme dhe të zhvillimit të një tregu të paligjshëm të AVL-ve.

nRregulloret dhe procedurat për pajisjen e qytetarëve me licenca për të dalë në gjueti me armë dhe për regjistrimin e armëve të gjuetisë mbeten mjaftë të paqarta.

Ndikimi i AVL-ve

nShënimet mjekësore nga spitali i Universitetit të Prishtinës tregojnë se ndikimi i keqpërdorimit të AVL-ve në shëndetin publik, ndonëse përbën 3.5% e të gjitha vdekjeve, nuk ka qenë aq i madh në periudhën prej vitit 2003 deri në vitin 2005. Niveli i lëndimeve nga armët e zjarrit është rritur në masë të madhe gjatë periudhës së tensionimit të gjendjes dhe dhunës në muajin mars të vitit 2004, por ishte shumë më i ulët në vitet e para dhe pas kësaj periudhe.

nPërgjigjet e dhëna në hulumtimin e familjeve tregojnë se ka më shumë mundësi që serbët e Kosovës të bëhen viktima të krimeve të lidhura me AVL sesa shqiptarët.

nShpesh ekziston një perceptim edhe në mesin e shqiptarëve edhe të serbëve se pjesëtarët e grupit tjetër etnik janë të armatosur mirë dhe se vazhdimi i posedimit të AVL-ve nga ata është i rëndësishëm për të ruajtur ‘ekuilibrin e frikës’.

nPerceptimet në radhët e bashkësive pakicë shtohen si pasojë e besimit se edhe nëse ata i raportojnë krimet, ato nuk do të hetohen si duhet dhe me kohë dhe kryesit e veprave nuk do të sillen kurrë para drejtësisë.

nSipas të dhënave të SHPK-së dhe të grupeve të shoqërisë civile që punojnë në këtë çështje, armët e zjarrit përdoren edhe në incidentet në familje, më së shpeshti nga meshkujt për të frikësuar femrat.

Qëndrimet dhe perceptimet në lidhje me AVL-të

n87% e të intervistuarve në hulumtimin e familjeve besojnë se armët e paligjshme paraqesin një kërcënim për prosperitetin e Kosovës në të ardhmen. Sidoqoftë, çështjet si papunësia, furnizimi i dobët me energji elektrike, rrugët e këqija dhe problemet mjedisore ishin perceptuar nga të gjitha grupet sociale si shqetësimet më të mëdha.

nPrej 23.6% të të intervistuarve në hulumtimin e familjeve të cilët deklaruan se eventualisht do të siguronin armë, një shumicë dërrmuese (76.8%) thanë se arsyeja e tyre kryesore për një gjë të tillë do të ishte për të mbrojtur veten dhe familjen e tyre.

nMbrojtja e pamjaftueshme nga krimi që ofrohet nga sistemi i drejtësisë penale më së shpeshti u citua si arsye për posedim personal të armës së zjarrit.

v


nTë intervistuarit serbë janë më shumë të prirë të perceptojnë rrethin e tyre si të pasigurt sesa grupet e tjera etnike (20% e shqiptarëve ndaj 84% të serbëve frikësohen se mund të bien viktimë e ndonjë krimi në të ardhmen).

nPerceptimet e sigurisë ishin më pozitive në vendet ku jetonte vetëm një grup etnik.

nRezultatet e HF-ve dhe diskutimeve në grupet e fokusuara tregojnë se shqiptarët i konsiderojnë Trupat Mbrojtëse të Kosovës (TMK) si organin më të besueshëm për të siguruar kufirin, pasuar nga Forca e Kosovës (KFOR) e udhëhequr nga NATO-ja. Për dallim nga kjo, pothuaj dy të tretat e të intervistuarve serbë mendonin se ‘forca’ të tjera duhet të mbrojnë kufijtë e Kosovës. Madje, dëshmitë tregojnë se shumë qytetarë serbë e perceptojnë ushtrinë serbe si të vetmin organ kompetent dhe të besueshëm për të marrë këtë rol.

nShumica e shqiptarëve të intervistuar preferojnë që TMK-ja në të ardhmen të bëhet ushtri, derisa një shumicë dërrmuese serbësh besojnë se ajo duhet të shpërbëhet tërësisht. Madje, ndonëse nuk ka ndonjë bazë për të besuar këtë, por shumë serbë në Kosovë kanë dyshime për llojet dhe numrin e AVL-ve që janë në posedim të TMK-së.

Kapaciteti për kontrollimin e AVL-ve

nKorniza legjislative për rregullimin e transferit ndërkombëtar të armëve dhe pajisjeve ushtarake nga dhe brenda në Kosovë përmban shumë zbrazëti.

nProgramet e mëhershme të grumbullimit vullnetar të AVL-ve kanë mbledhur pak armë dhe nuk ka pasur ndonjë vlerësim të sistematizuar të fushatave në të kaluarën, një fakt ky që mund të pengojë përpjekjet në të ardhmen.

nDëshmitë nga një numër burimesh tregojnë se nuk do të kishte kuptim që të organizohet ndonjë grumbullim vullnetar i AVL-ve në mbarë Kosovën deri sa të arrihet një marrëveshje për statusin përfundimtar të saj. Po ashtu duket se faktorët që do të stimulonin dorëzimin e AVL-ve gjatë programeve të ardhshme për grumbullimin e AVL-ve janë: 1) vendimi për statusin përfundimtar të Kosovës; 2) përmirësimi i kushteve ekonomike; dhe 3) përdorimi i stimuluesve individualë dhe kolektivë.

nMossuksesin e programeve të mëhershme të grumbullimit të AVL-ve kosovarët e konsiderojnë të jetë rezultat i frikës së vazhdueshme nga konflikti dhe jostabiliteti dhe si rezultat i besimit shumë të vogël tek ofruesit e sigurisë. Kjo ndjenjë është më e shprehur në mesin e serbëve në Kosovë. Sidoqoftë, një pjesë e konsiderueshme e shqiptarëve mendojnë se tradita familjare është faktorë kryesor që nuk i lejon njerëzit të dorëzojnë AVL-të e tyre gjatë periudhave të amnistisë.

nKa dallime të mëdha në mes të të dhënave statistikore që kanë të bëjnë me prodhimin, grumbullimin dhe analizën e AVL-ve që jepen nga institucionet e shëndetësisë në Kosovë dhe atyre që jepen nga institucionet për zbatimin e ligjit. Nuk ekzistojnë të dhëna gjithëpërfshirëse për vdekjet dhe lëndimet nga armët e zjarrit, gjë që e vështirëson vlerësimin e ndikimit të armëve të zjarrit në shëndetin publik. Fakti që SHPK-ja dhe Policia e UNMIK-ut posedojnë të dhëna të ndryshme e vështirëson mundësinë që institucionet e Kosovës të japin përgjigje në politikat publike për ndikimin e AVL-ve.

nDerisa shumica e institucioneve përkatëse demonstrojnë nivele të kënaqshme të transparencës dhe shkëmbimit të informatave për AVL-të, disa të tjera nuk shprehin vullnetin që të ndajnë këtë njohuri për informimin e një kontrollim më efikas të AVL-ve.

nShumica e profesionistëve të sektorit të drejtësisë mendojnë se siguria e gjykatave nuk është adekuate. Shumë prej tyre dëshirojnë të kenë mbrojtje shtesë, qoftë duke mbajtur armë, qoftë duke punësuar truproje si dhe përmendin kërcënimet që janë bërë kundër tyre.

nPolicisë dhe gjyqësorit i mungon kapaciteti për zbatimin e ligjit që rregullon posedimin e AVL-ve, me probleme të veçanta që ekzistojnë në pjesët veriore të Kosovës për shkak të veprimit të strukturave paralele dhe për shkak të kapacitetit më të ulët të SHPK-së, KFOR-it dhe UNMIK-ut.

nRregullimet institucionale për zhvillimin ose zbatimin e politikës së kontrollit të AVL-ve ende janë shumë të dobëta.

Nuk ka dyshim se kontrolli i AVL-ve padyshim paraqet një ndër sfidat themelore për stabilitetin në Kosovë dhe kjo do të jetë më në fokus me afrimin e vendimit për statusin përfundimtar të Kosovës. Gjatë muajve të fundit ka

vi


pasur një numër sinjalesh inkurajuese se pushtetmbajtësit ndërkombëtarë dhe kosovarë janë të përkushtuar për tu marrë me çështjen e shtimit të numrit të AVL-ve dhe keqpërdorimit të tyre. Kjo nuk do të jetë gjithmonë e lehtë: shumë prej problemeve të identifikuara në këtë raport nuk konsiderohen prioritet dhe disa janë të ndërlikuara, veçanërisht kur shqyrtohen në kuadër të proceseve dhe planeve për këtë territor. Madje, siç ndodh në shumicën e shoqërive që janë në tranzicion pas konflikteve, kontrolli i AVL-ve nuk është qëllim në vete dhe nuk mund të jetë i suksesshëm nëse nuk shihet si një komponent i një procesi më të madh të reformës dhe ndryshimit.

Kontrolli i AVL-ve në Kosovën bashkëkohore duhet të jetë i integruar në iniciativat ekzistuese siç janë negociatat për statusin final, RSSB-ja si dhe në programet e sundimit të ligjit. Është shumë e rëndësishme që të ekzistojë një udhëheqje e cila do të sigurojë që AVL-të të bëhen dhe të mbeten një element kyç i reformave më të gjëra në sektorin e sigurisë. Për këtë qëllim duhet të ekzistojë një bashkërendim në nivelin e lartë qeveritar në mënyrë që konstatimet dhe rekomandimet e këtij hulumtimi dhe të hulumtimeve të tjera të shndërrohen në politika publike përkatëse dhe efikase, të cilat do të mund të zbatohen në të gjitha nivelet në Kosovë. Për të mundësuar këtë, administratorët ndërkombëtar duhet të vazhdojnë të inkurajojnë angazhimin e IPVQ-ve në nivel organizativ dhe individual për t’u marrë me çështjet që kanë të bëjnë me AVL-të për t’u siguruar që çdo bartje e kompetencave në të ardhmen të avancojë e jo të dëmtojë të drejtën e kosovarëve për të jetuar në qetësi dhe të sigurt.

vii


Përmbajtja

Akronimet dhe shkurtesat ........................................................................................................................................................... i

Përmbledhje ekzekutive ............................................................................................................................................................. iii

Përmbajtja ........................................................................................................................................................................................ vii

Hulumtimi i AVL-ve në Kosovë..................................................................................................................................................... 1

1 Hyrje ........................................................................................................................................................................................ 1

1.1 Informacione të përgjithshme ............................................................................................................................................. 1

1.2 Metodologjia ......................................................................................................................................................................... 2

2 Hulumtimi i shpërndarjes së armëve të vogla ..................................................................................................................... 3

2.1 Shpërndarja e përgjithshme ................................................................................................................................................ 3

2.2 AVL-të e ligjshme ................................................................................................................................................................... 3

2.2.1 Posedimi i AVL-ve nga civilët ......................................................................................................................................... 3

2.2.2 AVL-të në posedim të agjencive zyrtare ........................................................................................................................ 5

2.3 AVL-të e paligjshme .............................................................................................................................................................. 8

2.3.1 Numri i armëve të zjarrit të paregjistruara që janë në qarkullim ............................................................................... 8

2.3.2 AVL-të e grumbulluara nga agjencitë zyrtare ............................................................................................................... 9

2.3.3 AVL-të e konfiskuara nga agjencitë zyrtare .................................................................................................................. 9

2.3.4 Llojet e AVL-ve të paligjshme që janë konfiskuar .......................................................................................................11

2.3.5 Kërkesa për AVL të paligjshme dhe përdorimi i tyre .................................................................................................12

2.3.6 Burimet e AVL-ve të paligjshme ..................................................................................................................................13

2.3.7 Trafikimi dhe konfiskimet e AVL-ve në vendkalimet kufitare .....................................................................................15

2.4 Prodhimi dhe bartja e ligjshme e AVL-ve ...........................................................................................................................16

2.4.1 Prodhimi i AVL-ve ..........................................................................................................................................................16

2.4.2 Transferet ndërkombëtare të AVL-ve .........................................................................................................................16

3 Hulumtimi i ndikimit të armëve të vogla ...........................................................................................................................17

3.1 Burimet e të dhënave për lëndimet dhe vdekjet e lidhura me armët e zjarrit ...............................................................17

3.1.1 Lëndimet jofatale .........................................................................................................................................................18

3.1.2 Lëndimet fatale ............................................................................................................................................................20

3.1.3 Vrasjet ...........................................................................................................................................................................21

3.1.4 Vetëvrasjet ..................................................................................................................................................................26

3.1.5 Përdorimi i armëve të zjarrit në dhunën në familje ...................................................................................................26

3.2 Krimet që atribuohen AVL-ve .............................................................................................................................................28

3.2.1 Numri i krimeve të raportuara të kryera me armë zjarri ...........................................................................................28

3.2.2 Llojet e krimeve ku përdoren armët e zjarrit ..............................................................................................................29

3.2.3 Llojet e AVL-ve që përdoren në krime .........................................................................................................................31

3.2.4 Përhapja gjeografike e rasteve të krimeve me armë zjarri ......................................................................................32

3.3 Ndikimet e tjera ..................................................................................................................................................................32

3.3.1 Ndikimi i AVL-ve në marrëdhëniet ndëretnike ...........................................................................................................32

3.3.2 Ndikimi në qeverisje dhe në sundimin e ligjit ............................................................................................................34

3.3.3 Ndikimet e AVL-ve tek fëmijët dhe të rinjtë ...............................................................................................................35

4 Hulumtimi i perceptimit të armëve të vogla ......................................................................................................................36

4.1 Perceptimet e sigurisë .......................................................................................................................................................36

viii


4.1.1 Shkaqet e pasigurisë ..................................................................................................................................................36

4.1.2 Perceptimet e sigurisë .................................................................................................................................................38

4.1.3 Ndryshimi i perceptimeve të sigurisë .........................................................................................................................43

4.2 Perceptimet për ofruesit e sigurisë ...................................................................................................................................44

4.2.1 Perceptimet për SHPK-në ...........................................................................................................................................45

4.2.2 Perceptimet për ofruesit ndërkombëtarë të sigurisë ................................................................................................47

4.2.3 Perceptimet për TMK-në .............................................................................................................................................47

4.2.4 Perceptimet për gjyqësorin .........................................................................................................................................47

4.2.5 Ofruesit e sigurisë dhe menaxhimi i kufirit ................................................................................................................48

4.3 Perceptimet e ‘kulturës së armëve’ në Kosovë ................................................................................................................49

4.4 Shpërndarja e perceptuar e AVL-ve ...................................................................................................................................51

4.4.1 Perceptimet e posedimit të bashkësisë dhe të atij individual ..................................................................................51

4.4.2 Pronarët e armëve dhe llojet e armëve ......................................................................................................................53

4.4.3 Licencat dhe AVL-të e paligjshme ...............................................................................................................................54

4.5 Qëndrimet ndaj posedimit dhe përdorimit të AVL-ve .......................................................................................................55

4.6 Qëndrimet ndaj kontrollit vendor të AVL-ve .......................................................................................................................57

4.7 Qëndrimet ndaj grumbullimit të AVL-ve .............................................................................................................................57

5 Hulumtimi i kapacitetit të armëve të vogla ......................................................................................................................59

5.1 Standardet ndërkombëtare dhe rajonale mbi kontrollin e AVL-ve ...............................................................................59

5.1.1 Korniza legjislative dhe rregullatore e Kosovës .........................................................................................................60

5.2 Prodhimi ..............................................................................................................................................................................67

5.3 Tregtia e brendshme ..........................................................................................................................................................67

5.4 Posedimi dhe përdorimi ....................................................................................................................................................67

5.4.1 Akterët qeveritarë ........................................................................................................................................................68

5.4.2 Akterët joqeveritarë .....................................................................................................................................................69

5.5 Menaxhimi i depove dhe i rezervave të armëve ............................................................................................................... 74

5.5.1 Akterët qeveritarë ........................................................................................................................................................ 74

5.5.2 Akterët joqeveritarë ..................................................................................................................................................... 74

5.6 Menaxhimi i informatave ...................................................................................................................................................75

5.7 Edukimi dhe vetëdijesimi për AVL-të .................................................................................................................................76

5.8 Grumbullimi i AVL-ve ...........................................................................................................................................................77

5.8.1 Aktivitetet për grumbullimin e AVL-ve në të kaluarën ................................................................................................77

5.8.2 Kapaciteti për zhvillimin e aktiviteteve për grumbullimin e AVL-ve në të ardhmen .................................................78

5.9 Shkatërrimi i AVL-ve ............................................................................................................................................................79

5.10 Kontrolli i transfereve ndërkombëtare dhe menaxhimi i kufirit .......................................................................................80

5.10.1 Kontrollet e transferit ..................................................................................................................................................80

5.10.2 Menaxhimi i kufirit .......................................................................................................................................................80

5.11 Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe shkëmbimi i informatave ..........................................................................................81

5.12 Transparenca dhe mbikëqyrja ...........................................................................................................................................82

5.13 Bashkërendimi dhe formulimi i politikës ..........................................................................................................................83

6 Përfundim .............................................................................................................................................................................84

Bibliografia .................................................................................................................................................................................85

Shtojca A – mundësitë e gabimit në hulumtimin e AVL-ve ....................................................................................................89

1


Hulumtimi i AVL-ve në Kosovë

1 Hyrje

1.1 Informacionetëpërgjithshme

Pasi kishte përjetuar një konflikt të armatosur të rëndë dhe intervenimin e mëpastajmë ushtarak të forcave të NATO-s në vitin 1999, Kosova mbetet nën administrimin ndërkombëtar.1 Si shumë fqinj të saj, ky territor ka vuajtur pasojat e shtimit të numrit të AVL-ve brenda vendit në periudhën pas konfliktit. Për një kohë të gjatë është besuar se posedimi i AVL-ve të paligjshme është në një shkallë të gjerë dhe vlerësimet e mëhershme kanë paraqitur numrin e armëve të paregjistruara në këtë territor në mes të 310,000 dhe 440,000.� Pjesërisht si pasojë e kësaj, Kosova është përballur me një nivel të lartë të krimit të armatosur dhe AVL-të janë përdorur vazhdimisht gjatë periudhave të tensionit. Dhuna e vazhdueshme në Kosovë mund t’i atribuohet një numri faktorësh, përfshirë këtu rivalitetet politike dhe etnike që rrjedhin nga konflikti, krimin e organizuar dhe sulmet hakmarrëse të lidhura me gjakmarrjen. E gjithë kjo ndodh në një ambient me shkallë të lartë të papunësisë, me pasiguri politike rreth statusit përfundimtar të territorit dhe me një sistem të drejtësisë penale që është ende në zhvillim e sipër. Si në rastin e qytetarëve të zakonshëm, të cilët janë të prirë të mbajnë armë të zjarrit për sigurinë e tyre, ashtu edhe në rastin e grupeve kriminale, qarkullimi i AVL-ve të paligjshme në Kosovë duket të jetë edhe shkak edhe pasojë e këtyre problemeve.

Ky raport paraqet konstatimet e një hulumtimi të pavarur të AVL-ve në Kosovë të kryer nga projekti i SEESAC dhe EUSAC i UNDP-së në Kosovë në lidhje me këto shqetësime. Hulumtimi i kryer nga OJQ-ja britanike Saferworld, në partneritet me organizatat kosovare Forumi për Iniciativa Qytetare (FIQ) dhe Instituti për Hulumtime Gani Bobi. Hulumtimi u zhvillua në përputhje me Protokollet e Hulumtimit të AVL-ve � dhe ka për qëllim që të kontribuojë në përpjekjet e vazhdueshme për kontrollimin e AVL-ve në Kosovë duke ofruar informata që mund të informojnë punën e ofruesve të sigurisë, politikëbërësve dhe ligjvënësve. Si i tillë, ai mbulon katër fusha kryesore:

nHulumtimi i shpërndarjes së armëve të vogla, i cili hulumton përhapjen e AVL-ve në Kosovë;

nHulumtimi i ndikimit të armëve të vogla, i cili shqyrton ndikimin e AVL-ve në ambientin e njeriut, duke i shqyrtuar në mënyrë specifike krimet e armatosura dhe ndikimin e tyre te individët, komunitetet dhe institucionet qeveritare;

nHulumtimi i perceptimit të armëve të vogla, i cili vlerëson pikëpamjet e qytetarëve për AVL-të dhe sigurinë në bashkësitë e tyre;

nHulumtimi i kapacitetit të armëve të vogla, i cili shqyrton kapacitetin e institucioneve për t’u marrë me problemet e AVL-ve në Kosovë.

1 Ndonëse pas zgjedhjeve të vitit 2001 u zbatua Korniza Kushtetuese e Kosovës, deri para pak kohësh, Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) ka mbajtur autorizimet e plota në fushat shumë thelbësore të drejtësisë dhe sigurisë, derisa Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes (IPVQ) të themeluara në vitin 2001, mbanin kompetencat në fushat më pak të ndjeshme, siç janë shëndetësia dhe arsimi.� Op cit., Khakee, A., et al� Në mënyrë të veçantë me Standardin/udhëzimin e Mikroçarmatimit Rajonal (RMDS/G) 05.80 dhe Protokolet përcjellëse për Hulumtimin e AVL-ve 1, 2, 3 dhe 4. Shih http://www.seesac.org/resources/0580e.pdf dhe http://www.seesac.org/index.php?content = 41&section=6.

Armët e vogla, granatat dhe pushkët e konfiskuara

2


1.� Metodologjia

Kërkimet në këtë hulumtim janë bërë gjatë një periudhe pesëmujore, prej muajit shkurt deri në muajin qershor të vitit 2006. Ekipi hulumtues ka përdorur një varg burimesh për mbledhjen e të dhënave të nevojshme për një studim gjithëpërfshirës, për të siguruar një nivel të lartë të saktësisë dhe për të mundësuar një analizë të hollësishme të situatës. Në këto burime hyjnë:

nNjë hulumtim i familjeve në tërë Kosovën (HHS) të kryer në gjuhën shqipe dhe serbe nga Qendra për Studime Humanistike ’Gani Bobi’. Hulumtimi u zhvillua në muajin mars të vitit 2006 dhe përfshiu 1,258 kryefamiljarë në mbarë Kosovën nga të gjitha grupet kryesore etnike dhe shoqërore.

nDhjetë diskutime në grupe të fokusuara; shtatë në Prishtinë (grupe të fokusuara meshkujsh dhe femrash), Glloboqicë, Pejë, Graçanicë, Leposaviq dhe Mitrovicë, dhe tri grupe të tjera të fokusuara të zhvilluara me njerëz të biznesit, veteranë të luftës dhe me të rinj. Këto diskutime u shfrytëzuan për të kuptuar më mirë perceptimet dhe prioritetet e njerëzve rreth çështjeve që kanë të bëjnë me AVL-të dhe sigurinë. Grupet e fokusuara përfshinin një numër të madh të femrave, ndërsa dy grupe ishin të përbëra vetëm nga femrat dhe dy diskutime tjera ishin me përbërje të përzier për të kompensuar për përfaqësimin e ulët të tyre në rastin e hulumtimit e familjeve.

nMbi njëqind intervista me ’informuesit kryesorë’ (IIK) me zyrtarë të qeverisë, specialistë teknikë (ushtarakë, policë, psikologë, zbatues të kontrollit të armëve, gazetarë hulumtues) dhe me udhëheqës të bashkësisë.

nAnaliza e raporteve të mediave (kosovare dhe ndërkombëtare) për periudhën nga janari 2005 deri në korrik 2006, për të mbledhur informata plotësuese mbi nivelin dhe llojin e përdorimit të AVL-ve në Kosovë.

nAnaliza e të dhënave zyrtare ekonomike, mjekësore dhe penale të siguruara ose në mënyrë të drejtpërdrejtë nga institucionet përkatëse ose nga burimet publike.

nNjë shqyrtim referues i dokumenteve përkatëse akademike dhe kërkimore (ndërkombëtare dhe vendore) të publikuara në vitet e fundit rreth AVL-ve dhe çështjeve të ngjashme

Në muajin prill të vitit 2006 fillojë një proces i konsultimit me zyrtarët e IPVQ-ve dhe të UNMIK-ut për konstatimet fillestare të hulumtimit, në mënyrë që reagimet ndaj problemit të AVL-ve në Kosovë të bëhen në bazë të informatave. Një dokument i veçantë që përmbante konstatimet e hulumtimeve preliminare dhe rekomandimet përcjellëse i’u parashtrua pastaj të gjitha palëve me interes, si atyre të IPVQ-ve të Kosovës, ashtu edhe atyre të administratës ndërkombëtare. Përmes një serie të takimeve individuale, por edhe në formë të shkruar, atyre ju kërkua që të paraqesin pikëpamjet e tyre. Dhe në fund u mbajt edhe një tryezë e rrumbullakët ndërministrore në qershor të vitin 2006 për të diskutuar rreth konstatimeve dhe për të mundësuar ministrive të ndryshme të bashkërendojnë përgjigjen e tyre ndaj këtij problemi. Komentet që janë marrë si rezultat i kësaj janë pasqyruar në dokumentin e rekomandimeve përfundimtare dhe janë në dispozicion, si dhe mund tu kërkohen autorëve.

3


� Hulumtimiishpërndarjessëarmëvetëvogla

�.1 Shpërndarjaepërgjithshme

Sipas këtij hulumtimi vlerësohet se nga qershori 2006 në Kosovë ka pasur rreth 400,000 armë. Nga të cilat:

n33,936 armë të zjarrit janë në posedim të ligjshëm nga qytetarët individualë;

n45,217 armë të zjarrit janë në duar të agjencive zyrtare dhe kompanive ndërkombëtare private të sigurimit;

nSë paku 317,000 armë të zjarrit janë në posedim të paligjshëm nga qytetarë dhe grupe të caktuara

Ky kapitull paraqet një ndarje të hollësishme të shpërndarjes së AVL-ve në secilën kategori dhe, aty ku bëhen vlerësime, ofrohen edhe informacione mbi metodën e llogaritjes së tyre.

�.� AVL-tëeligjshme

�.�.1 PosedimiiAVL-vengacivilët

Deri në qershor të vitit 2006, Seksioni për Autorizimin e Armëmbajtjes (SAA) i Shërbimit Policor të Kosovës (SHPK) ka regjistruar 33,949 armë të zjarrit që ju përkasin personave civilë (kosovarë dhe ndërkombëtarë). Prej tyre, 99.5% (33,774) kanë qenë armë të gjuetisë dhe rekreacionit, ndërsa pjesa tjetër kanë qenë armë të zjarrit të regjistruara me Kartelë për Autorizimin e Armëmbajtjes (KAA), të cilat mbahen për vetëmbrojtje ose për mbrojtje nga afërsia (shih më poshtë).�

LLOJETEARMËVETËREGJISTRUARA

NUMRIIARMËVETËREGJISTRUARA

Armë të gjuetisë dhe rekreacionit 33,774

Armë të regjistruara me KAA� 175

GJITHSEJ 33,949

Tabela 1: Armët e regjistruara që janë në posedim të personave civilë

(Burimi: të dhënat e SAA-së)

Siç shihet edhe në ndarjen sipas rajoneve në tabelën 2, numri më i madh i AVL-ve të regjistruara është në Prishtinë. Sidoqoftë në Prishtinë janë vetëm 25% e të gjitha AVL-ve të regjistruara ndërsa në Mitrovicë gati 20%. Në rajonin e Gjilanit, të Pejës dhe të Prizrenit ka nga 15 % secili, derisa në rajonin e Ferizajt janë mbi dhjetë për qind të armëve të regjistruara të gjuetisë dhe rekreacionit.

VENDI NUMRI %ENUMRITTËPËRGJITHSHËM

Prishtina 8,653 25.6%

Mitrovica 6,670 19.8%

Peja 5,292 15.7%

Gjilani 4,842 14.4%

Prizreni 4,811 14.3%

Ferizaj 3,506 10.4%

GJITHSEJ 33,774 -

Tabela 2: Shpërndarja gjeografike e armëve të regjistruara të gjuetisë dhe rekreacionit

� Ky numër përfshinë 162 armë të regjistruara me KAA në posedim të individëve kosovarë dhe jokosovarë dhe 13 armë të regjistruara me KAA në posedim të kompanive private ndërkombëtare të sigurimit (KPNS). Sa i përket kompanive private lokale të sigurimit, punonjësit që janë qytetarë të Kosovës ose shtetas të ndonjë shteti pasues i ish-Jugosllavisë a i shteteve fqinje të Kosovës nuk u lejohet të mbajnë armë. Për më shumë informata rreth armëve të zjarrit që janë në posedim të KPNS-ve, shih seksionin 2.2.2.6 të këtij kapitulli.

4


Shumica e armëve të zjarrit të regjistruara me KAA janë revole, ndonëse janë regjistruar edhe armë të kalibrave 7.62mm, 7.65mm dhe 7.9mm. Sipas të dhënave të SHPK-së, prej numrit të përgjithshëm të 162 individëve në Kosovë që posedojnë KAA (secili posedon vetëm nga një armë të zjarrit):

n71 janë individë të cilëve ju nevojiteshin armët për mbrojtje personale dhe

n91 janë truproje që ju ofronin mbrojtje të afërt personave që konsiderohen të rrezikuar.�

Për dallim nga shpërndarja relativisht e gjerë e armëve të regjistruara të gjuetisë dhe rekreacionit, poseduesit individualë të KAA-ve duket se janë të përqendruar në Prishtinë, ku gjenden 60% e të gjithë poseduesve të KAA-ve (shih tabelën 3 më poshtë). Pastaj, prej qershorit 2006, 83% e poseduesve individualë të KAA-ve janë shqiptarë të Kosovës dhe vetëm dy serbë të Kosovës posedojnë armë të zjarrit të licencuar me KAA (shih tabelën 4 më poshtë).

VENDI NUMRI

Prishtina 105

Peja 19

Mitrovica 15

Gjilani 13

Prizreni 9

Ferizaj14

(përfshirë 13 të regjistruara për KPNS-të)

GJITHSEJ 175

Tabela 3: Shpërndarja gjeografike e KAA-ve

PËRKATËSIAETNIK/KOMBËTARE NUMRI

Shqiptarë të Kosovës 135

Serbë të Kosovës 2

Jokosovarë 38

GJITHSEJ 175

Tabela 4: Shpërndarja etnike dhe kombëtare e KAA-ve

Prandaj, nëse kombinohet numri i përgjithshëm i armëve të regjistruara të gjuetisë dhe rekreacionit dhe AVL-të e regjistruara me autorizimin e KAA-ve del se për 100 banorë në Kosovë ka përafërsisht 1.7 armë të zjarrit të regjistruara.� Ky shkallë i posedimit të ligjshëm të armëve të zjarrit për kokë banori është në masë të konsiderueshme nën mesataren e Bashkimit Evropian (BE) 2004 15 me 11 armë të zjarrit për 100 banorë, dhe po ashtu është nën shkallën e identifikuar në shumicën e vendeve të tjera të Evropës Juglindore, me përjashtim të Moldavisë (shih figurën 1 dhe tabelën 5 më poshtë). Sidoqoftë, gjendja në Kosovë sa i përket posedimit të ligjshëm të armëve të zjarrit shtrembërohet për faktin se nuk lejohet posedimi i ligjshëm i armëve të zjarrit përveç armëve të gjuetisë dhe rekreacionit, me përjashtim të rasteve të veçanta kur jepet leja. Prandaj, është e qartë se pjesa dërmuese e armëve në posedim të qytetarëve mbahen në mënyrë të paligjshme prandaj ndoshta nuk është për tu befasuar se shkalla e armëve të zjarrit të regjistruara është në masë të konsiderueshme më e ulët se në vendet tjera (shih seksionin 2.3.1 më poshtë).

� Të dhëna zyrtare të SAA-së që janë marrë nga Xhulio Torresi, 22 qershor 2006.� Kjo bazohet në vlerësimet se popullsia është dy milionë që janë dhënë nga Zyra Statistikore e Kosovës. Mund të merren në: http://www.ks-gov.net/esk/index_english.htm, janë marrë më 20 qershor 2006.

5


Figura 1: Armët e zjarrit të regjistruara në 100 banorë�

VENDI ARMËTECIVILËVE POPULLSIA ARMËTECIVILËVE/

100PERSONA

NUMRIILLOGARITURIARMËVETË

PALIGJSHMETËCIVILËVE

Bosnja dhe Hercegovina 353,000 3,800,000 9.3 148,400 - 494,300

Bullgaria 305,624 - 3.9 93,200 - 259,000

Kroacia 379,000+ 4,500,000 8.4 -

IRJ e Maqedonisë 155,996 2,022,547 7.7 100,000 - 450,000

Kosova 33,949 2,000,000 (est.)

1.7 -

Moldavia 55,613 3,386,000 1.6 -

Mali i Zi 86,000 650,575 13.2 40,000 - 89,000

Serbia 1,103,300 7,498,001 14.7 900,000

Mesatarja e BE 15 - - 11.0 -

Tabela 5: Armët e zjarrit të regjistruara në vendet e zgjedhura dhe në rajon

(Burimi: Hulumtimet kombëtare të AVL-ve, 2004 - 2005)

�.�.� AVL-tënëposedimtëagjencivezyrtare

Agjencitë dhe personat e shënuar më poshtë për momentin kanë të drejtë të mbajnë AVL në Kosovë: KFOR-i; zyrtarët e autorizuar të sigurimit të OKB-ve; Policia Civile e OKB-së;� SHPK-ja; Shërbimi Korrektues i Kosovës; personat juridik që veprojnë si ofrues ndërkombëtarë të sigurisë të regjistruar dhe të licencuar nga UNMIK-u; TMK-ja (që mban ‘armët e autorizuara nga KFOR-i’) dhe, prej qershorit 2006, Shërbimi Doganor dhe rojet e pyjeve që punojnë në Shërbimin e Pylltarisë.�

� Këto vlerësime janë marrë nga hulumtimi i fundit i bërë në secilin vend. Këto hulumtime mund të gjinden në http://www.seesac.org/index.php?content=&page=sur&section=6. Shifrat e popullsisë pasqyrojnë regjistrimin e fundit të popullsisë për secilin studim. Mesatarja e BE 15 është marrë nga hulumtimi i armëve të vogla, Hulumtimi i armëve të vogla 2003 (Oksford, 2003).� Tani e tutje do t’i referohemi si Policia e UNMIK-ut.� Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2001/7 ‘mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë’, 21 shkurt 2001, dhe Rregullorja e UNMIK-ut Nr. 2006/35 ‘për ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7 mbi autorizimin e armëmbajtjes në Kosovë’, 06 qershor 2006. Amendamenti i fundit do të lejojë ‘një numër të caktuar të zyrtarëve doganorë dhe të rojave të pyllit që të mbajnë revole gjysëmautomatike kur janë në detyrë’; korrespondencë me Piotr Zavgorodni, zyrtar i lartë ligjor, Zyra e Këshilltarit ligjor, UNMIK, 21 qershor 2006.

14.713.2

119.3

8.4 7.7

3.91.7 1.6

02468

10121416

Serb

ia

Mal

i i Z

i

Mes

atar

ja e

Mes

atar

ja e

B d

he H

Kro

acia

IRJ

eM

aqed

onis

ë

Bul

lgar

ia

Kos

ova

Mol

davi

a

6


Transparenca sa i përket posedimit zyrtar të AVL-ve ndryshon varësisht prej agjencisë. Derisa shumica e agjencive, të cilave iu është ofruar ekipi i këtij hulumtimi, kanë treguar haptas posedimet e tyre të AVL-ve, disa nuk u treguan të gatshme ose nuk ishin në gjendje të japin informata të tilla. Në këto raste, aty ku ishte e mundur, u bë një vlerësim në bazë të numrit të punëtorëve. Tabela 6 në vazhdim përmbledh informacionet rreth numrit të armëve që janë vetëm në posedim të agjencive zyrtare në Kosovë, (nuk është bërë ndonjë vlerësim rreth sasisë së municionit që posedojnë). Këto shifra janë të bazuara në analizën e paraqitur në seksionet prej 2.2.2.1 deri në 2.2.2.8.

AGJENCIA ARMËMBAJTJET

SHPK (përfshirë Policinë Kufitare) 6,954

Policia e UNMIK-ut 2,450

Shërbimi Korrektues i Kosovës Nuk ka të dhëna

TMK Përafërsisht 2,200 (shih seksionin 2.2.2.4)

KFOR Llogariten 33,600 (shih seksionin 2.2.2.5)

KAA regjistruar KPNS-ve 13

Shërbimi Doganor Së paku 10

Shërbimi i Pylltarisë Nuk ka të dhëna

GJITHSEJ 45,227

Tabela 6: Posedimi i tanishëm i armëve nga agjencitë zyrtare në Kosovë

�.�.�.1 ShërbimiPolicoriKosovës

Secili nga 6,846 policët që shërben në SHPK, përfshirë këtu edhe policinë kufitare, është i armatosur me një revole të tipit Glock 9 x 19 mm. Secila armë mbetet në çdo kohë nën përkujdesjen personale të policit që është i ngarkuar me të. Kur policët nuk janë në detyrë, armët ruhen në shtëpi. Duhet të theksohet se SHPK-ja nuk ka armë rezervë, por ajo blen armë kur është e nevojshme.10 Përveç revoleve standarde Glock, SHPK-ja posedon edhe një numër të armëve me tytë të gjatë, të cilat përdoren për detyra policore speciale (shih tabelën 7 më poshtë). Policia Kufitare po ashtu posedon 35 pushkë, shumica e të cilave kanë origjinë jugosllave.11

LLOJIIARMËS SASIA

Revole Glock 9 x 19 mm 6,147

Revole Glock 9 x 19 mm (Policia Kufitare) 699

Pushkë luftarake AK-47 9

Automatikë të vegjël MP-5 64

Pushkë (Policia Kufitare) 35

GJITHSEJ 6,954

Tabela 7: Armët që posedon SHPK-ja (Maj 2006)

(Burimi: SHPK)

�.�.�.� PoliciaeUNMIK-ut

Prej majit të vitit 2006, policia civile e UNMIK-ut ka pasur në posedim 2,450 armë, të cilat janë të shpërndara në mbarë Kosovën. Sidoqoftë, ekipi hulumtues nuk ka siguruar hollësi rreth llojeve të këtyre armëve ose rreth shpërndarjes së saktë gjeografike të tyre.

10 Letërkëmbim me major Ali Kllokoqin, Departamenti i rendit publik i SHPK-së, 18 prill, 24 prill dhe 13 korrik 2006.11 Intervistë me nënkolonel Samedin Mehmetin, policia kufitare e SHPK-së, 18 prill 2006.

7


LLOJIIARMËS SASIA

Revole 2,000

Armë me tytë të gjatë 450

TOTAL 2,450

Tabela 8: armët në posedim të Policisë së UNMIK-ut

(Burimi: Policia e UNMIK-ut)

�.�.�.� ShërbimiKorrektuesiKosovës

Përkundër kërkesave të vazhdueshme nuk ishte e mundur që të sigurohen informata rreth numrit të armëve që posedon Shërbimi Korrektues i Kosovës ose procedurave të grumbullimit të tyre.

�.�.�.� TrupatMbrojtësetëKosovës

Posedimi aktiv i armëve nga TMK-ja përbëhet nga 150 armë me të tyta të shkurtra dhe rreth 200 armë me tyta të gjata që përdoren për sigurimin e objekteve të tyre. TMK-ja posedon edhe rreth 50 armë të çaktivizuara, të cilat përdoren për qëllime ceremoniale.1� Rreth 1,800 armë të tjera të TMK-së mbahen në mirëbesim nga KFOR-i me të cilat merret një brigadë e vetme shumëkombëshe e KFOR-it në një depo qendrore në Prishtinë, por që servisohen nga TMK-ja.1�

LLOJIIARMËS SASIA

POSEDIMET AKTIVE

Armë me tyta të shkurtra 150

Armë me tyta të gjata Përafër. 200

ARMËT E ÇAKTIVIZUARA

AVL (vetëm për raste ceremoniale) 50

ARMËT QË MBAHEN NË MIRËBESIM NGA KFOR-I

Lloje të paspecifikuara 1,800

GJITHSEJ Përafër. 2,200

Tabela 9: Armët që posedon TMK-ja

�.�.�.� ForcaeNATO-snëKosovë(KFOR)

Përkundër kërkesave, KFOR-i nuk ofrojë informacione rreth posedimit të AVL-ve, prandaj është bërë një vlerësim në bazë të numrit të ushtarëve (minimum 16,000) dhe posedimin e 2.1 armëve nga një ushtar, duke sjellë deri te vlerësimi i përafërt prej gjithsej 33,600 armësh.1�

�.�.�.� KompanitëPrivateNdërkombëtaretëSigurimit(KPNS)

Personelit ndërkombëtar të kompanive private të sigurimit që veprojnë në Kosovë i lejohet të mbajnë armë nëse janë të regjistruara dhe të licencuara nga UNMIK-u. Personeli vendor dhe kompanitë private të sigurimit që nuk kanë personel ‘ndërkombëtar’ nuk mund të mbajnë armë të zjarrit.1� Sipas SAA-së së SHPK-së tani për tani janë 13 armë të zjarrit të regjistruara me KAA në posedim të KPNS-ve që veprojnë në Kosovë.1�

1� Intervistë me majorin Adem Bashota, epror i TMK-së për pajisje speciale, 09 mars 2006.1� Intervistë me majorin Costica Paraschiv, Inspektorati i KFOR-it për TMK-në, 09 mars 2006.1� Koeficienti i 2.1 armëve për një ushtar është shifër mesatare e bazuar në një vlerësim jozyrtar, sipas të cilit shumica e ushtrive kanë nga 1.8 deri 2.4 armë për një ushtarë, që është marrë nga Grupi i Përbashkët për Zbatimin e Kontrollit të Armëve (GPZKA) të forcave të armatosura të Britanisë të Madhe. 1� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/7.1� Të dhënat zyrtare të SAA-së të dhëna nga Xhulio Torresi, 22 qershor 2006.

8


�.�.�.� ShërbimiDoganor

Edhe pse në momentin që po shkruajmë këtë raport ata janë të paarmatosur, deri në vjeshtën e vitit 2006 Shërbimi Doganor do të ketë 76 doganierë të aftësuar për përdorimin e armëve, si rezultat i perceptimit se punonjësit e këtij shërbimi shpesh janë të kërcënuar.1� Sidoqoftë, nuk pritet se do të ketë më shumë se 10 doganierë, që punojnë në njësitë mobile për luftimin e kontrabandës, të cilët do të jenë të armatosur gjatë ditës. Doganierët e tjerë të aftësuar do të pajisen me armë vetëm gjatë operacioneve speciale. Ende nuk është përcaktuar numri dhe lloji i saktë i armëve që do të blihen nga Shërbimi Doganor.

�.�.�.� ShërbimiiPylltarisë

Në kohën kur po shkruajmë këtë raport, Shërbimi i Pylltarisë ka planifikuar të pajis 200 rojtarë të pyjeve me armë të kalibrit të vogël.1� Por duket se ekziston njëlloj hutie rreth asaj se për këtë saktësisht vlen autorizimi për armëmbajtje. Derisa Zyra e Këshilltarit ligjor të UNMIK-ut theksojë se amendamenti ka të bëj vetëm me një numër të kufizuar të rojtarëve të pyjeve që punojnë për këtë shërbim, dhe se nuk përfshin tërë personelin e Shërbimit të Pylltarisë,1� Shefi Ekzekutiv i Shërbimit të Pylltarisë sugjeroi se ata planifikojnë që të pajisin me armë të zjarrit edhe inxhinierët, inspektorët dhe teknikët e tyre, duke thënë se arsye për një hap të tillë është rreziku me të cilin ballafaqohen këta punonjës.�0

�.� AVL-tëepaligjshme

Krahas hulumtimit të numrit të AVL-ve të paligjshme që janë në qarkullim në Kosovë, ky hulumtim shqyrton edhe llojet e ndryshme të pronarëve të AVL-ve. Të kuptuarit e llojeve të pronarëve të AVL-ve është më e rëndësishme pasi që llojet e ndryshme të pronarëve të AVL-ve paraqesin shkallë të ndryshme të kërcënimit të qetësisë dhe sigurisë në Kosovë.

�.�.1 Numriiarmëvetëzjarrittëparegjistruaraqëjanënëqarkullim

Një tipar i përbashkët për shumicën e hulumtimeve të AVL-ve të bëra në rajon deri më sot ka qenë vështirësia për të arritur deri te vlerësim i besueshëm i posedimit të paligjshëm të AVL-ve.�1 Kjo detyrë është edhe më e vështirë në Kosovë për shkak të mungesës së një shifre bazë (siç është numri i AVL-ve të vjedhura ose madhësia e stoqeve rezervë) që do të mund të përdorej për të bërë vlerësimet. Prandaj, vlerësimi i dhënë më poshtë është i bazuar në informacionet e mbledhura përmes IIK-ve të zhvilluara në vitin 2006 dhe në të dhënat zyrtare rreth grumbullimeve dhe konfiskimeve të AVL-ve. Këto burime të të dhënave sugjerojnë se niveli i vërtetë i posedimit të AVL-ve ne mesin e civilëve është shumë më i lartë, në fakt është shumë herë më i lartë se sa numri i AVL-ve të regjistruara në posedim të qytetarëve.

�.�.1.1 Vlerësimetehulumtimittëfamiljeve

Derisa HF-të kontribuoi shumë për të kuptuar AVL-të dhe çështjet e sigurisë në Kosovë, ai nuk ofrojë bazë të besueshme për të vlerësuar nivelet e posedimit të paligjshëm të AVL-ve. Derisa raportimi i mangët rreth posedimit të AVL-ve është veçori e zakonshme e metodave të tilla të hulumtimit, konflikti i kohëve të fundit në Kosovë dhe statusi i pazgjidhur i saj bënë që të anketuarit të trajtonin pyetjet që kishin të bënin me AVL-të me kujdes jashtëzakonisht të madh e nganjëherë edhe me dyshim. Si rezultat i kësaj, vlerësimet e bazuara në HF-të nuk përputhen me vlerësimet e dhëna nga IIK-të dhe nuk kanë kurrfarë lidhje me shifrat zyrtare të krimeve dhe me shkallën e konfiskimeve. Respondentët jepnin një varg arsyesh për mosgatishmërinë e tyre për t’iu përgjigjur pyetjeve që kishin të bënin me AVL-të, përfshirë përvojat e këqija nga e kaluara, një mosgatishmëri për tu përgjigjur në pyetjet ‘provokative’, dyshimin se pyetjet kishin të bëjnë me ndonjë operacion të planifikuar të konfiskimit dhe mosdëshira që të tradhtojnë fqinjët e tyre.

1� Korrespondencë, Malcolm Brown, drejtor për zbatimin e ligjit, Doganat e UNMIK-ut, 09 maj 2006.1� Intervistë me Muzafer Lumën, shef ekzekutiv, Agjencia Kosovare e Pylltarisë, 21 prill 2006.1� Fjalët e legjislacionit për këtë nuk kanë dykuptimësi: ‘Për revolet gjysëmautomatike që do të mbahen nga zyrtarët e caktuar të Shërbimit Doganor të UNMIK-ut dhe nga rojet e pyllit të Shërbimit pyjor të cilat do t’u dorëzohen atyre nga zyrtarët e caktuar të menaxhmentit në bazë të autorizimeve dhe kushteve të përcaktuara nga Komisioneri i policisë; op. cit., Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2006/35.�0 Intervistë me Muzafer Lumën, 21 prill 2006.�1 Shih për shembull, op. cit., Rynn, S. et al., p. 46; dhe op. cit., Taylor, Z. et al., p. 12.

9


�.�.1.� Vlerësimeteintervistavemeinformuesitkryesorë

Edhe IIK-të shqiptarë dhe serbë të Kosovës raportuan rregullisht se ‘secila familje në Kosovë ka nga një armë’ ose se ‘ka nga dy armë për secilën familje në Kosovë.’ Sa për krahasim, në hulumtimet tjera të AVL-ve të bëra në Evropën Juglindore (EJL), përgjigjja ‘çdo familje ka armë’ zakonisht jepej si vlerësim maksimal i posedimit të AVL-ve. Vlerësimi më i ulët i një arme për familje në Kosovë sjell deri te vlerësimi prej rreth 357,100 armë dhe nëse nga ky numër hiqet numri i përgjithshëm i armëve civile të regjistruara dhe revolet e SHPK-së, atëherë kjo sjell në shifrën e përafërt prej 317,000 armëve të zjarrit të paregjistruara që janë në qarkullim në Kosovë.�� Ky vlerësim bën pjesë në kuadër të pjesës së poshtme të vlerësimit të numrit prej 310,000 deri në 440,000 të AVL-ve të paligjshme të bëra nga autorët e studimit të vitit 2003 ‘Kosova dhe arma: Vlerësim bazë i AVL-ve në Kosovë.’��

�.�.� AVL-tëegrumbulluarangaagjencitëzyrtare

Që nga përfundimi i konfliktit të vitit 1999, AVL-të janë larguar prej shoqërisë kosovare nga KFOR-i dhe policia përmes një kombinimi të konfiskimit dhe grumbullimit. Deri më sot janë organizuar periudha të amnistisë në vitin 2001, 2002 dhe 2003, gjatë të cilave AVL-të mund t’i dorëzoheshin vullnetarisht KFOR-it dhe policisë. Siç tregon tabela 10, rezultatet e amnistisë dhe të fushatave të grumbullimit të armëve janë të ulëta në krahasim me numrin e llogaritur të armëve të paregjistruara në Kosovë. Fushata e grumbullimit të armëve e vitit 2003, e organizuar bashkërisht nga UNDP-ja, UNMIK-u dhe KFOR-i shquhet si një dështim i veçantë në këtë aspekt.�� Megjithatë, duhet të theksohet se edhe shifra prej 9,978 armëve të grumbulluara nga KFOR-i sipas marrëveshjes së vitit 1999 për çmilitarizimin e UÇK-së besohet se paraqet një pjesë të vogël të arsenalit të kësaj organizate.��

PERIUDHA ARMË FISHEKËDHEMUNICION

21 qershor - 19 shtator 1999 9,978 5,000,000

01 maj - 03 qershor 2001 777 Përafër. 31,000

15 mars - 15 prill 2002 496�� 59,200

01 - 30 shtator 2003 155 -

GJITHSEJ 11,406 5,090,200

��Tabela 10: Rezultatet e fushatave individuale të grumbullimit të AVL-ve ��

2.3.3 AVL-tëekonfiskuarangaagjencitëzyrtare

Rezultatet e përgjithshme të operacioneve të konfiskimit nga ana e agjencive zyrtare në Kosovë janë shumë më të larta se rezultatet e iniciativave të grumbullimit vullnetar. Sipas shënimeve zyrtare të UNMIK-ut, policia në �� Vlerësimi ‘një armë për secilën familje’ nuk nënkupton domosdo që secila familje në Kosovë posedon armë. Ky është më tepër një vlerësim i numrit të AVL-ve që janë në qarkullim në Kosovë në raport me popullsinë e saj. Mund të ketë familje që nuk kanë armë dhe mund të ketë familje që kanë më shumë se një armë, ndërsa sasi edhe më të mëdha të tyre mund të posedohen nga grupet kriminale ose ekstremiste.�� Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N. Mund të ketë një numër arsyesh për këtë mospërputhje, përfshirë: largimin e mundshëm neto të AVL-ve nga Kosova nga viti 2003 (shih seksionet 2.3.6 dhe 2.3.7); konfiskimet e vazhdueshme të AVL-ve nga KFOR-i dhe policia (shih seksionin 2.3.3); si dhe ndryshimet e gabimet e mundshme për shkak të teknikave të ndryshme të përdorura nga dy ekipet hulumtuese gjatë llogaritjes së posedimit të paligjshëm. �� Me 20 qershor 1999 KFOR-i dhe komandantët e UÇK-së nënshkruan një ‘Marrëveshje për Çmilitarizimin dhe Transformimin e UÇK-së’, e cila obligonte UÇK-në që të dorëzojë të gjitha armët përveç revoleve dhe armëve të gjuetisë brenda një afati prej 90 ditësh. Përveç 9,000 ‘armëve të vogla’, është raportuar se janë dorëzuar edhe 800 mitralozë, 178 mortaja, 300 mina kundër tankeve, 27,000 granata dore, 1,200 ‘mina’, 1,000 kg eksplozivë, 5 milionë fishekë. Shih: Ripley, T. ‘Arsenali i UÇK-së’, Jane´s Intelligence Review, Nëntor 2000.�� Letërkëmbim , Adrian Wilkinson, shef i SEESAC-it, 26 korrik 2006.�� Reprodukimi i të dhënave në op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., tregon se një numër i përgjithshëm prej 1,391 AVL-ve janë grumbulluar gjatë periudhës së amnistisë në vitin 2002. Nga ky numër i përgjithshëm, 895 ishin ‘gjëra të ndryshme’ të cilat përfshinin uniforma dhe maska. Kështu që numri i ’gjërave të ndryshme’ është hequr nga numri i përgjithshëm. Numri që paraqitet në këtë tabelë mbulon pushkët, revolet, mitralozët, mortajat, sistemet e armëve kundër tankeve, raketat, granatat dhe minat e mbledhura gjatë amnestisë. Numri për vitin 2001 përfshinë të gjitha këto si dhe 75 ’armë tjera të pakategorizuara’.�� Të dhënat për vitin 2001 dhe 2002 janë marrë op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., p. 22. Të dhënat për vitin 2003 nga SEESAC, Clearing Guns, Tetor 2003.

10


Kosovë ka konfiskuar gjithsej 4,026 armë gjatë viteve 2004 dhe 2005,�� që paraqitet një shkallë mesatare të konfiskimit prej 167 armësh në muaj. Tabela 11 paraqet konfiskimet e tanishme të armëve për secilin muaj të vitit 2004 dhe 2005. Këto shifra përfshijnë 436 armë të ftohta, të cilat nuk u hoqën nga këto shënime.

MUAJI �00� �00� GJITHSEJ

Janar 218 206 424

Shkurt 111 143 254

Mars 189 128 317

Prill 145 240 385

Maj 207 227 434

Qershor 145 187 332

Korrik 170 224 394

Gusht 182 241 423

Shtator 159 214 373

Tetor 181 184 365

Nëntor 207 175 382

Dhjetor 179 200 379

GJITHSEJ 2,093 2,369 4,462

Tabela 11: konfiskimet e armëve nga policia, Policia e UNMIK-ut, 2004-2005

Shkalla e përgjithshme e konfiskimit të armëve nga policia është rritur për 13% në vitin 2005 krahasuar me vitin 2004, me rritjen e shkallës së konfiskimit të AVL-ve për gati 12%. Sidoqoftë, të dhënat e UNMIK-ut nuk shënojnë shtimin e numrit të krimeve të lidhura me AVL-të në këtë periudhë (shih seksionin 3.2.1), dhe ky shtim me siguri është si pasojë e përmirësimit të mbledhjes së të dhënave dhe mbajtjes së shënimeve. Është e mundur që gjithashtu ta tregojë edhe kapacitetin e shtuar të policisë në zbulimin dhe ndalimin e AVL-ve të paregjistruara.

Përkundër kërkesave nuk patëm mundësi të sigurojmë të dhëna nga KFOR-i rreth konfiskimit të AVL-ve, prandaj është e vështirë të krijohet një pasqyrë e hollësishme mbi numrin e përgjithshëm të AVL-ve që janë larguar nga shoqëria që prej përfundimit të konfliktit. Prej fillimit të mandatit të tij në Kosovë KFOR-i ka qenë i angazhuar në operacione të rregullta të konfiskimit të AVL-ve, përfshirë edhe këtu edhe bastisjet e shtëpive dhe pikat e kontrollimit të automjeteve. Gjatë tri viteve të kaluara, KFOR-i në mënyrë rutinore e ka informuar policinë e UNMIK-ut dhe SHPK-në rreth konfiskimit të armëve që ka bërë, ose rreth operacioneve të kryera në bashkëpunim me këto forca.�� Sidoqoftë, ekipi hulumtues nuk ishte ne gjendje që në mënyrë të kënaqshme të sqarojnë se a përfshihen edhe gjerat e konfiskuara nga KFOR-i në të dhënat e ofruara më lartë nga Policia e UNMIK-ut.

Zbulimet e sasive të mëdha të AVL-ve të fshehura janë shumë më të rralla tani shtatë vjet pas përfundimit të konfliktit se që ka qenë në periudhën menjëherë pas konfliktit, fakt ky që pjesërisht mund t’i atribuohet ndryshimit të numrit të ushtarëve si dhe detyrave të KFOR-it, si dhe pjesërisht pastrimit të disa vendstrehimeve ku qasja ka qenë më e lehtë. Megjithatë, shkalla relativisht e lartë e konfiskimeve të

�� Të dhënat zyrtare të Policisë së UNMIK-ut, të marrura nga Jan Shuerman, shef i stafit, Policia e UNMIK-ut, 10 mars 2006.�� Letërkëmbim, Shane Tench, zyrtar i ndërlidhjes në Njësinë rajonale të hetimeve, ZR e Policisë së UNMIK-ut në Mitrovicë.

Ushtari grek I KFOR-it duke çmontuar armët

11


përditshme e shënuar nga agjencitë zyrtare tregon se në Kosovë vazhdon të ketë prani të sasive të mëdha të armëve të paregjistruara. Gjatë periudhës prej 1 janarit deri me 20 prill 2006, çdo ditë janë konfiskuar nga 5.4 AVL. Gjatë kësaj periudhe agjencitë e sigurisë në Kosovë konfiskuan gjithsej 591 AVL në 320 incidente të ndara, ndërsa në 18 raste të tjera u konfiskua vetëm municion. Sipas të dhënave të UNMIK-ut nga numri i përgjithshëm i AVL-ve të konfiskuara, 570 ishin armë të zjarrit.

2.3.3.1 ShpërndarjagjeografikeekonfiskimittëAVL-ve

Shënimet e policisë së UNMIK-ut tregojnë se gjatë vitit 2004 dhe 2005 numri më i madh i AVL-ve janë konfiskuar në rajonin e Pejës (1,509), pastaj në rajonin e Prishtinës (1,181). Sipas këtyre të dhënave, vetëm në rajonin e Pejës dhe Prishtinës janë konfiskuar më shumë se gjysma e të gjitha AVL-ve të konfiskuara në Kosovë gjatë viteve 2004 dhe 2005. Gjëja më e veçantë këtu ka qënë rritja e shpejtë e numrit të AVL-ve të konfiskuara në Prishtinë, edhe pse numri i AVL-ve të konfiskuara mbetet më i vogël se ato të konfiskuara në Pejë. Këto të dhëna po ashtu tregojnë se Mitrovica është rajoni me shkallën më të ulët të konfiskimit të AVL-ve. Mund të thuhet se kjo pjesërisht është për shkak të pranisë dukshëm më të vogël të policisë në këtë zonë.

RAJONI �00� �00� GJITHSEJ

Policia kufitare 8 25 33

Gjilan 359 303 662

Mitrovicë 210 250 460

Pejë 746 763 1,509

Prishtinë 453 728 1,181

Prizren 317 300 617

GJITHSEJ 2,093 2,369 4,462

Tabela 12: AVL-të e konfiskuara sipas rajonit, Policia e UNMIK-ut, 2004 - 2005

Model i njëjtë vërehet edhe në shënimet e UNMIK-ut për katër muajt e parë të vitit 2006. Ato tregojnë se gjatë kësaj periudhe në rajonin e jugperëndimit të Kosovës, një zonë kjo që përfshinë qytetin e Pejës dhe Podujevës, është konfiskuar numër më i madh AVL-ve se në çdo rajon tjetër. Rajoni i Prishtinës ishte i dyti, ndërsa shumë më pak armë të zjarrit janë konfiskuar në rajonet e Mitrovicës dhe Gjilanit.

2.3.4 LlojeteAVL-vetëpaligjshmeqëjanëkonfiskuar

Të dhënat e fundit rreth e numrit të AVL-ve të grumbulluara ose të konfiskuara janë marrë nga Policia e UNMIK-ut, të cilat mbulojnë vitet 2004 dhe 2005. Të dhënat përfshijnë edhe AVL-të e konfiskuara për arsye se nuk kanë qenë të regjistruara edhe ato që janë konfiskuar për shkak të përdorimit në kryerjen e veprave penale. Ndarja e armëve të konfiskuara sipas llojit, e paraqitur në figurën 2 më poshtë mund të shfrytëzohet për të treguar llojet e AVL-ve të paligjshme që janë në qarkullim në Kosovë. Sidoqoftë, ndarja shikohet në dy aspekte. Së pari, kategoria “të tjera” përfshin të gjitha gjërat siç janë municioni dhe mjetet plasëse. Së dyti, është e qartë se llojet e armëve të konfiskuara gjatë operacioneve për zbatimin e ligjit në masë të madhe dallojnë prej armëve të paregjistruara që janë në shoqëri. Për shembull, në këto shifra ka me siguri numër tepër të madh të revoleve, ndërsa numri i pushkëve të paregjistruara të gjuetisë ka gjasë të përbëjë një pjesë më të madhe të armëve që mbahen në mënyrë të paligjshme se sa që e paraqesin këto të dhëna.

12


Figura 2: lloji i AVL-ve të konfiskuara nga policia në vitet 2004 dhe 2005�0

Revolet, pushkët dhe pushkët e gjuetisë përbënin 76% të të gjitha AVL-ve të konfiskuara nga policia në vitin 2005 dhe 79.5% të të gjitha AVL-ve të konfiskuara nga policia në vitin 2004. Vetëm revolet përbënin 39.4% të të gjitha AVL-ve të konfiskuara në vitet 2004 dhe 2005, pasuar nga pushkët që përbënin 23.3%. Sidoqoftë, të vetmet kategori të AVL-ve të konfiskuara që kanë pësuar rënie prej vitit 2004 deri në vitin 2005 janë ‘pushkët’ dhe ‘raketahedhësit’; për të gjitha kategoritë e tjera është raportuar rritje e konfiskimeve, ku numri i mitralozëve të konfiskuar është rritur nga 193, sa ka qenë në vitin 2004, në 270 në vitin 2005.

LLOJIIAVL-VE �00�

PËRPJESËTIMIITËGJITHAAVL-VETËKONFISKUARANË

VITIN�00�

�00�

PËRPJESËTIMIITËGJITHAAVL-VETËKONFISKUARANË

VITIN�00�

GJITHSEJPËRVITIN�00�DHE�00�

PËRPJESËTIMIITËGJITHAAVL-VETËKONFISKUARA

NËVITIN�00�DHE�00�

Mitralozë 193 10.2% 270 12.7% 463 11.5%

Revole 703 37% 883 41.6% 1,586 39.4%

Pushkë 517 27.2% 421 19.8% 938 23.3%

Raketahedhës 5 0.3% 4 0.2% 9 0.2%

Pushkë gjuetie 290 15.3% 310 14.6% 600 14.9%

Automatikë të vegjë 66 3.5% 76 3.6% 142 3.5%

Të tjera 127 6.7% 161 7.6% 288 7.2%

GJITHSEJ 1,901 - 2,125 - 4,026 -

Tabela 13: armët e konfiskuara nga policia gjatë viteve 2004 dhe 2005, sipas llojit

�.�.� KërkesapërAVLtëpaligjshmedhepërdorimiityre

Edhe pse gjatë IIK-ve u pranua botërisht se ende mbeten në qarkullim një numër i madh i armëve të paregjistruara në Kosovë, që prej përfundimit të konfliktit ka rënë kërkesa për AVL-të nga grupet e përfshira në luftime të armatosura. Sidoqoftë, kërkesa për armë të zjarrit nuk është zhdukur tërësisht në Kosovë. Më poshtë, janë tre prej faktorëve kryesorë që nxisin kërkesën për AVL-të e paligjshme, edhe pse ato nuk duhet konsideruar si të vetmet burime të kërkesës për AVL-të e paligjshme. Tradita është hequr nga kjo listë pasi që kjo arsye zakonisht jepet për të arsyetuar posedimin, e jo për të stimuluar kërkesën për AVL-të e paligjshme. �0 Të dhëna zyrtare të Policisë së UNMIK-ut, Jan Schuermann, 10 mars 2006. Nuk është e qartë nëse këto të dhëna përfshijnë vetëm konfiskimet e bëra nga Policia e UNMIK-ut apo ato përfshijnë edhe konfiskimet e bëra nga SHPK-ja.

Raketahedhës, 9 (0.2%)

Të tjera, 288 (7.2%)

Automatikë të vegjël,142 (3.5%)

Pushkë gjuetie, 600, (14.9%)

Mitralozë, 463 (11.5%)

Pushkë, 938 (23.3%)

Revole, 1,586 (39.4%)

13


n Mungesa e kanaleve ligjore për sigurimin e një arme të zjarrit: në ambientin e tanishëm ligjor, një individ nuk ka mundësi që të sigurojë një armë të zjarrit në mënyrë të ligjshme. Individët që duan të sigurojnë ndonjë pushkë të gjuetisë ose për rekreacion janë të detyruar që të shfrytëzojnë tregun e paligjshëm për të bërë këtë gjë, për shkak të faktit se nuk ka shitës të licencuar të AVL-ve në Kosovë.

n Për të ofruar siguri dhe mbrojtje për vetveten, familjen dhe pronën: një faktor tjetër i rëndësishëm që nxit kërkesën dhe posedimin e vazhdueshëm të armëve të paligjshme të zjarrit nga individët është mungesa e besimit që kanë qytetarët se ofruesit e shërbimeve të sigurisë në Kosovë janë në gjendje që të mbrojnë ata nga krimi dhe sulmet kundër tyre dhe pronës së tyre. Gjetjet e HF-ve sugjerojnë se kjo është arsye kryesore e për posedimin e AVL-ve në Kosovë (shih seksionin 4.5).

n Për të kryer aktivitete kriminale: kjo është një arsye për të cilën jo vetëm individët por edhe grupet mund të gjejnë AVL-të në mënyrë të paligjshme. Besohet se shumë më tepër AVL-të kërkohen të sigurohen për qëllime kriminale sesa për dy variantet e tjera të paraqitura këtu. AVL-të më të preferuara janë revolet. Ky besim mbështetet edhe në të dhënat rreth konfiskimeve të AVL-ve në Kosovë dhe në preferencat kriminale për revole në Shqipëri dhe Serbi.

Këta nxitës të kërkesës paraqesin një varg të gjerë sfidash të ndryshme për zbatimin e ligjit dhe paraqesin shkallë të ndryshme të kërcënimit për sigurinë dhe qetësinë në Kosovë. Në njërën anë është kërkesa për armë të paligjshme të gjuetisë, e cila në masë të madhe përcaktohet me kornizën ligjore ekzistuese dhe nga një mungesë e kanaleve alternative për të siguruar armë të tilla. Me ndryshimin e kushteve pritet që të bie kërkesa për armë të tilla. Në anën tjetër është kërkesa nga grupet kriminale për AVL-të me specifikime më të larta. Kontrollimi i AVL-ve që posedohen nga këto grupe kërkon hetime më të sofistikuara dhe teknika për zbatimin e ligjit.

�.�.� BurimeteAVL-vetëpaligjshme

�.�.�.1 PosedimeteAVL-veish-jugosllave

Në bazë të kushteve të Marrëveshjes Tekniko-Ushtarake (MTU)�1 të nënshkruar mes të NATO-s dhe Republikës Federative të Jugosllavisë (RFJ), Ministria e Punëve të Brendshme të Serbisë (MUP) duhej që të tërhiqte personelin e saj, bashkë me forcat e tjera të sigurisë së RFJ-së nga Kosova. Përkundër tërheqjes zyrtare të forcave të saj më 12 qershor 1999, MUP-i ka mbajtur struktura paralele të policisë në komunat veriore të Kosovës. Pa marrë parasysh se a vazhdojnë të mbesin të punësuar nga MUP-i, shumë nga ish-policët kanë mbajtur armët e tyre të zjarrit edhe pse sipas kornizës së re ligjore në Kosovë, ato tani janë AVL të paligjshme.�� Ka shumë mundësi që ish-ushtarët e Armatës Popullore të Jugosllavisë (APJ) posedojnë AVL-të që më herët kanë qenë të armatës jugosllave. Pothuaj se është e sigurt se AVL-të nga depot e APJ-së dhe ato të ushtarëve që janë tërhequr nga Kosova në vitin 1999 e kanë rritur numrin e AVL-ve të paligjshme në Kosovë. Kjo është konfirmuar nga një numër i IIK-ve të zhvilluara në komunat veriore të Kosovës,�� ndonëse nuk ka ndonjë regjistrim zyrtar ose vlerësim për këto AVL të ish MUP-it dhe të ish-armatës jugosllave. Madje, raporti i hulumtimit të armëve të vogla “Kosova dhe arma” i vitit 2003 vlerësonte se ndërmjet 9,900 dhe 13,800 AVL u janë dhënë në mënyrë të fshehtë civilëve dhe grupeve paramilitare serbe të Kosovës gjatë viteve 1990-ta.�� Ndonëse ka shumë mundësi që shumica e këtyre AVL-ve të jenë larguar nga Kosova gjatë ikjes së serbëve të Kosovës, ose të jenë konfiskuar nga KFOR-i, prapëseprapë ato e rrisin numrin e AVL-ve të paligjshme në Kosovë.

�.�.�.� AVL-tëerrëmbyerangadepotëearmëvenëShqipëri

Shumë nga AVL-të e rrëmbyera nga depot ushtarake në Shqipëri në vitin 1997 në mënyra të ndryshme kaluan në Kosovë. Përveç grupeve si ishte Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK) (shih më poshtë), këto AVL u morën edhe nga refugjatët kosovarë të cilët i siguruan ato gjatë kohës sa ishin të zhvendosur në Shqipëri gjatë viteve 1998 dhe 1999. Sipas raportit të vitit 2006 mbi AVL-të dhe sigurinë në Shqipëri, vlerësohet se 39,000 AVL janë sjellë në

�1 Mund të gjindet në: http://www.nato.int/kosovo/docu/a990609a.htm, shikuar me 26 qershor 2006.�� Intervista me përfaqësuesë jozyrtar të MUP-it në Mitrovicën Veriore, mars 2006.�� IIK, Mitrovica Veriore, 13 mars 2006.�� Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., p. 15.

14


Kosovë nga refugjatët gjatë kthimit nga Shqipëria,�� dhe ndonëse ky vlerësim duhet të shihet me një shkallë të ulët të besueshmërisë është fakt i njohur që refugjatët vërtet kanë sjellë armë në Kosovë pas konfliktit, prandaj kjo duhet të konsiderohet si një burim i rëndësishëm i AVL-ve të paligjshme. Duhet të theksohet se AVL-të që vijnë nga depot e rrëmbyera të armatimit në Shqipëri janë kryesisht pushkë të lira luftarake kineze, por të prodhuara në Shqipëri.

�.�.�.� Posedimeteish-grupevetëarmatosuratëshqiptarëveetnik

Dihet botërisht se UÇK-ja ishte armatosur nga një varg burimesh në Shqipëri, Bullgari, Kroaci, Republikën Çeke, Hungari, Rumani, Serbi dhe në disa vende anëtare të NATO-s.�� Është thënë se në kulminacionin e saj UÇK-ja ka pasur armë të cilat pak a shumë do të mjaftonin për të armatosur përafërsisht 20,000 luftëtarë, edhe pse mbetet e paqartë se a përfshijnë këto vlerësime edhe 600 deri 4,000 luftëtarë të Forcave të Armatosura të Republikës së Kosovës (FARK), shumica e të cilëve luftuan nën shenjën e UÇK-së. Vlerësimi prej 32,000 deri në 40,000 armë të llogaritura në hulumtimin e armëve të vogla të vitit 2003 mund të jetë tepër i lartë, duke pasur parasysh se numri më i madh i armëve që kanë pasur bashkërisht UÇK-ja, Ushtria Çlirimtare Kombëtare (UÇK) në ish-Republikën Jugosllave të Maqedonisë (tani e tutje Maqedonia) dhe Ushtria Çlirimtare e Preshevës, Medvegjës dhe Bujanovcit (UÇPMB) në Serbinë Jugore të shumtën do të ketë qënë 63,520.�� Sidoqoftë, nivelet e tanishme të rezervave të UÇK-së në Kosovë ka mundësi të jenë pakësuar si rezultat e këtyre faktorëve:

n Dorëzimit vullnetar dhe konfiskimit në vitin 1999: në përputhje me marrëveshjen e saj me KFOR-in, UÇK-ja ka dorëzuar vullnetarisht 8,500 armë dhe gjashtë milionë fishekë brenda 90 ditëve pas përfundimit të luftimeve. Pas përfundimit të kësaj periudhe 90 ditëshe, KFOR-i ka konfiskuar edhe rreth 1,400 AVL.��

n Furnizimit të grupeve të tjera kryengritëse të shqiptarëve etnik në Serbinë Jugore dhe në Maqedoni: studimi i vitit 2003 i bërë në kuadër të hulumtimit të armëve të vogla vlerësoi se ndërmjet 11,800 dhe 15,800 armëve që kishin qenë të UÇK-së ishin në duart e grupeve tjera kryengritëse shqiptare në rajon, çka përbën rreth tridhjetë ose katërdhjetë për qind të vlerësimeve të tyre për numrin e përgjithshëm të armëve që UÇK-ja ka pasur në vitin 1999.��

n Zhvendosja e depove të fshehta në Shqipërinë Veriore: pas përfundimit të konfliktit të vitit 1999 në Kosovë dhe vendosjes së pranisë ndërkombëtare, mendohet se një pjesë e AVL-ve të paligjshme që mbaheshin në Kosovë në atë kohë, u bartën në anën tjetër të kufirit në Shqipërinë Veriore ku terreni i vështirë dhe kapaciteti më i dobët për zbatimin e ligjit krijonin kushte më të përshtatshme për krijimin dhe mbajtjen e depove të fshehta të paligjshme të armëve.

n Konfiskimet: ndonëse ka shumë mundësi që një pjesë e AVL-ve të konfiskuara nga KFOR-i ose policia përmes operacioneve të vazhdueshme të konfiskimeve në Kosovë janë nga rezervat e ish-UÇK-së, është e pamundur të përcaktohet proporcioni i tyre.

Prandaj, nëse vlerësimi më i lartë i hulumtimit të armëve të vogla për numrin e përgjithshëm të armëve në posedim të UÇK-së zbritet nga kjo shifër, armët e dorëzuara ose të konfiskuara (9,900) dhe vlerësimi më i ulët për numrin e armëve të ish-UÇK-së që janë në duart e grupeve kryengritëse shqiptare (11,800), atëherë është e mundur që të llogaritet se rreth 20,000 armë të ish-UÇK-së ruhen në depot e fshehta të armëve në Shqipërinë Veriore ose mbahen në mënyrë të paligjshme në Kosovë.

�.�.�.� ArmëtngaLuftaeDytëBotërore

Një pjesë e AVL-ve që janë në posedim të familjeve janë shumë të vjetra, disa janë që nga lufta e dytë botërore. Pasi që këto sot nuk hyjnë në punë dhe nuk janë të sigurta, familjet që i mbajnë ato e bëjnë këtë vetëm për shkak të traditës.

�� Vlerësohet se rreth 450,000 refugjatë nga Kosova kanë hyrë në Shqipëri dhe sipas vlerësimeve të bëra në bazë të hulumtimit të AVL-ve në Shqipëri në vitin 2005, rreth 70% e familjeve (duke numëruar mesatarisht nga 8 persona) kanë marrë nga një armë me vete me rastin e kthimit nga Shqipëria. Kjo mundëson që të bëhet një llogaritje e përafërt se qytetarët kanë sjellë nga Shqipëria rreth 39,000 AVL. Holtom, P. et al., Kthimi i faqes: Armët e vogla dhe të lehta në Shqipëri (CPDE/Saferworld, 2005), fq. 41.�� Heinemann-Grüder, A. dhe Paes, W-C., BICC Brief 20: Wag the Dog: Mobilizimi dhe çmobilizimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (BICC, Bonn, 2001), p.13.�� Op. cit., Holtom, P. et al., p. 41.�� Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., p.14.�� Ibid.

15


�.�.�.� ProdhimiiAVL-vetëpaligjshme

Raportet e konfiskimeve tregojnë së në Kosovë është i pranishëm edhe prodhimi lokal i AVL-ve të paligjshme, ndonëse në shkallë të vogël. Sipas të dhënave të UNMIK-ut, vetëm 3% e numrit të përgjithshëm prej 527 armëve të zjarrit të konfiskuara prej 01 janarit deri me 20 prill 2006 ishin prodhim vendor. Këto duket se janë prodhuar kryesisht për përdorim personal.

2.3.6.6 AVL-tëetrafikuaranëKosovë

Analiza e mediave dhe IIK-të tregojnë se trafikimi i AVL-ve në Kosovë tani është në një shkallë shumë më të vogël krahasuar me periudhën menjëherë pas konfliktit. Këto burime paraqesin disa trende themelore. Fakti se një numër i AVL-ve të konfiskuara janë prodhuar jashtë rajonit të afërt tregon se në Kosovë ende nuk është shuar kërkesa për AVL-të me specifikacion të lartë. Siç u tha më lartë, grupet kriminale mendohet të jenë kërkuesit kryesorë të këtyre AVL-ve. Madje, dëshmitë tregojnë se në Kosovë po sjellen armë që janë të përshtatura në mënyrë specifike për të shfrytëzuar maksimalisht burimet ekzistuese të municionit: për shembull, në Kosovë janë gjetur armë të vogla automatike MP5, ndoshta me prejardhje nga Turqia, që janë përshtatur për të përdour municion të kalibrit 7.62 mm.�0 Edhe pse besohet se gjendja është duke u përmirësuar, raportet e mediave në vitet e fundit flasin për disa konfiskime që vazhdimisht bëhen në kufirin mes Kosovës dhe Shqipërisë. Për shembull, në nëntor të vitit 2005 është raportuar se KFOR-i italian ka konfiskuar një sasi të madhe paspecifikuar të armëve të kalibrit mesatar, mitralozëve dhe mortajave si dhe mijëra fishekë të modelit 56, bashkë me sasi të mëdha të marihuanës në zonën afër Pejës, në afërsi të kufirit me Shqipërinë.�1 Burimet nga policia shqiptare në zonën kufitare të Kuksit, të cituara në artikull, rritjen e trafikimit të armëve dhe municionit përgjatë kufirit mes Kosovës dhe Shqipërisë e lidhin me krijimin e grupit të armatosur ‘Ushtria për Pavarësinë e Kosovës’ (UPK) në tetor të vitit 2004.�� Në shtator të vitit 2004, mediat raportuan se Doganat e UNMIK-ut kishin konfiskuar 4,900 fishekë të kalibrit 7.62mm në një automjet që po hynte nga Shqipëria në Kosovë.�� Sidoqoftë, zyrtarët e Ministrisë së Rendit Publik në Shqipëri që u intervistuan për hulumtimin e AVL-ve në Shqipëri në vitin 2005 deklaruan se prej vitit 2003 kishte pasur shumë më pak raporte të trafikimit të AVL-ve përgjatë këtij kufiri.�� Mendohet se numri i AVL-ve të trafikuara në Kosovë në periudhën pas vitit 1999 është më i vogël se sa numri i AVL-ve që janë larguar nga Kosova (shih seksionin 2.3.3).

2.3.7 TrafikimidhekonfiskimeteAVL-venëvendkalimetkufitare

Doganat e UNMIK-ut i dhanë ekipit hulumtues shënimet për AVL-të që janë ndaluar në vendkalimet kufitare në Kosovë për periudhën nga janari i vitit 2002 deri në janar të vitit 2006. Gjatë kësaj kohe, Shërbimi doganor kishte bërë konfiskime të rralla, me një shkallë më të lartë në vitin 2002, kur u bën gjashtë zbulime të mëdha që rezultuan me konfiskimin e 141 armëve dhe 10,111 fishekëve. Edhe pse sasia e AVL-ve të konfiskuara ishte në përgjithësi e vogël, vlen të përmenden disa prej tyre. Për shembull, në vitin 2005 janë zbuluar llamba laserike dhe dylbi të pushkëve në nëntë nga trembëdhjetë konfiskimet e bëra në vendkalimet kufitare tokësore. Sidoqoftë, këto shënime nuk duket se përfshijnë të gjitha konfiskimet e AVL-ve që janë bërë nga Shërbimi Doganor. Për shembull, konfiskimi i municionit, të cilit i referohet raporti i mediave të cituara më lartë, nuk paraqitet në këto të dhëna.

�0 Intervista me një zyrtar ndërkombëtar në Prishtinë, 14 mars 2006.�1 Shekuli, ‘Raportet ditore rreth konfiskimit të drogës dhe armëve në kufirin Kosovë-Shqipëri’, 17 nëntor 2005. Mund të gjindet: http://www.nisat.org/default.asp?page=/search.asp, shikuar me 16 Maj 2006.�� Ibid. Shih po ashtu ‘Hetimet e KFOR-it mbi ekzistencën e grupeve të armatosura,’ 17 tetor 2005, Raporti ditor i SEESAC-ut për monitorimin e mediave për AVL-të. Gjendet në: http://www.seesac.org/press/wms_23102005.htm - KFOR%20Investigating%20 Existence%20of%2 , shikuar me 10 prill 2005. �� ‘Doganat e UNMIK-ut konfiskojnë municion në kufirin Kosovë-Shqipëri,’ 3 shtator 2004, Raporti ditor i SEESAC-ut për monitorimin e mediave për AVL-të. Gjendet në: http://www.nisat.org/default.asp?page=/search.asp , shikuar me 29 qershor 2006.�� Op. cit., Holtom, P. et al., p. 40.

Municioni i konfiskuar në aeroportin ndërkombëtar të Prishtinës.

16


VITI MUNICIONI(FISHEKËT) ARMËTEZJARRIT TËTJERA NUMRII

INCIDENTEVELLOJII

VENDKALIMIT

2002 10,111 141 (140 ishin pushkë gjuetie) 6 Tokësor (të gjitha)

2003 - 2 pushkë 1 Ajror

2004 Të paspecifikuara Të paspecifikuara 2 Tokësor (të gjithë)

2005 1,138 1 Revole 63 laserë95 dylbi të pushkëve 3 Ajror (2)

Tokësor (1)

Janar 2006 750 3 dylbi të pushkëve

ajrore 1 Ajror

Tabela 14: ndalimet e AVL-ve në vendkalimet kufitare të Kosovës, Shërbimi Doganor, Janar 2000 - Janar 2006(Burime: Të dhënat e Shërbimit Doganor)

Kontrolli i përmirësuar kufitar dhe zbatimi i ligjit, bashkë me lidhjet shpesh të vështira të transportit, e kanë bërë gati të pamundur kalimin transit të AVL-ve në numër të madh gjatë këtyre viteve të fundit. Në vend të kësaj, është thënë se rrugët e preferuara për trafikimin e AVL-ve brenda EJL-së kalojnë nëpër Shqipëri, Mal të Zi dhe Bosnjë e Hercegovinë.�� Siç u tha më lartë, AVL-të nga arsenali i UÇK-së i bartën nga Kosova për tek grupet kryengritëse të shqiptarëve etnik në Maqedoni, Mal të Zi dhe Serbi Jugore në periudhën 1999 - 2003, ndërsa gjatë kësaj periudhe grupet e milicive panserbe sipas të gjitha gjasave kanë bartur AVL brenda dhe jashtë Kosovës.�� Po ashtu gjatë kësaj periudhe disa AVL nga Kosova janë kthyer në pjesën veriore të Shqipërisë për shkak të besimit se kushtet për ruajtjen e tyre atje ishin më të sigurta (shih seksionin 2.3.6.3). Sidoqoftë, përveç trafikimit të AVL-ve në rajonin e afërt pas përfundimit të konfliktit, nuk ka ndonjë dëshmi që tregon se përmes Kosovës tani bartën sasi të mëdha të AVL-ve. Këtë e konfirmon edhe hulumtimi i bërë për studimin e mëhershëm të AVL-ve në Kosovë, i cili kishte arritur tek përfundimi se ‘kontrabandimi i armëve nuk është aktiviteti kryesor në kufijtë e Kosovës, krahasuar me llojet e tjera të kontrabandës dhe në përgjithësi me kontrabandimin e armëve në rajon’.��

�.� ProdhimidhebartjaeligjshmeeAVL-ve

�.�.1 ProdhimiiAVL-ve

Kosova kurrë nuk ka pasur ndonjë industri të madhe për prodhimin e AVL-ve dhe ende nuk ka ndonjë fabrikë të licencuar zyrtarisht për prodhimin e AVL-ve.

�.�.� TransferetndërkombëtaretëAVL-ve

�.�.�.1 Eksporti,transitidhetransportimiiAVL-ve

Nuk ka eksport të ligjshëm të AVL-ve nga Kosova. Po ashtu as ekipit hulumtues nuk i’u paraqit kurrfarë dëshmie se ekziston ndonjë kalim ose transportim transit i AVL-ve përmes Kosovës.

�.�.�.� ImportimiiAVL-vepërtreguncivil

Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2005/41 ndalon importimin në Kosovë të AVL-ve, pjesëve ose pajisjeve të tyre (siç përcaktohet përmes Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7) nëse nuk është autorizuar në mënyrë të qartë nga UNMIK-u ose KFOR-i. Kjo Rregullore ndryshon Rregulloren fillestare të UNMIK-ut 1999 mbi themelimin e Shërbimit Doganor. Nuk ka pasur importim ligjor të AVL-ve për tregun civil që nga themelimi i UNMIK-ut.

�.�.�.� ImportimiiAVL-vepëragjencitëesigurisë

Edhe pse në të kaluarën janë importuar armë të zjarrit për t’u përdorur nga agjencitë e sigurisë në Kosovë, kryesisht revole Glock për SHPK-në, korniza ligjore për rregullimin e importit të tillë nuk është e definuar qartë (shih seksionin 5.10.1).�� Intervistë me një zyrtar ndërkombëtar, Prishtinë, 14 mars 2006.�� Barnett, N., ‘KFOR-i gjurmon zhvillimin e radikalëve shqiptarë’, Jane’s Intelligence Review, 01 maj 2001; Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., pp. 14-15.�� Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., p. 27.

17


� Hulumtimiindikimittëarmëvetëvogla

Ky seksion shqyrton ndikimet e drejtpërdrejta dhe të tërthorta të AVL-ve në shoqërinë kosovare, duke i kushtuar vëmendje të veçantë ndikimit të tyre në shëndetin publik dhe në nivelin e krimit. Po ashtu shqyrton ndikimet e tërthorta të AVL-ve, p.sh.: në sundimin e ligjit dhe në marrëdhëniet ndëretnike.

�.1 Burimetetëdhënavepërlëndimetdhevdekjetelidhuramearmëtezjarrit

Ekipi hulumtues e shfrytëzoi një varg të gjerë të burimeve për të mbledhur të dhëna mbi ndikimin e AVL-ve në Kosovë. Hulumtuesve i’u mundësua qasja në dokumentet zyrtare të Qendrës Klinike Universitare të Kosovës (më tutje në tekst - Spitali Universitar i Prishtinës), të SHPK-së, të UNMIK-ut, të Ministrisë së Shëndetësisë (MSH) dhe në informatat e juristëve profesionistë, si dhe të zyrtarëve të intervistuar të këtyre agjencive. Një shqyrtim gjithëpërfshirës i mediave të shkruara në Kosovë për vitin 2005 po ashtu ka ndihmuar që të forcojë këto burime të informatave mbi ndikimin e AVL-ve. Përveç kësaj, HF-të dhe grupet e fokusuara dhanë hollësi rreth fushave që aktualisht nuk mbulohen në informatat e të dhënave institucionale.

Fushëveprimi i analizës ka qenë i kufizuar nga cilësia dhe besueshmëria e të dhënave që kanë qenë në dispozicion. Ekipi hulumtues ka kërkuar të dhëna mbi ndikimin e AVL-ve në shëndetin publik nga MSH-ja dhe nga spitalet e veçanta. Njësia e informimit të MSH-së nuk ishte në gjendje të ofrojë kurrfarë informatash statistikore rreth numrit të lëndimeve me armë të zjarrit që janë trajtuar nga institucionet shëndetësore në mbarë Kosovën. Edhe pse MSH-ja ka një bazë të kompjuterizuar të të dhënave për mbledhjen e të dhënave statistikore nga 56 institucionet e shëndetësisë primare, sekondare dhe terciare në Kosovë, sistemi ende nuk është plotësisht funksional.�� Megjithatë ekipi hulumtues ishte në gjendje të sigurojë shënime statistikore nga Spitali Universitar i Prishtinës për lëndimet dhe vdekjet nga armët e zjarrit. Ndonëse lëndimet nga armët e zjarrit mund të trajtohen në secilin prej 56 institucioneve shëndetësore në Kosovë, Spitali Universitar i Prishtinës është destinacioni kryesor për lëndime të tilla. Derisa shënimet e këtij spitali janë të dobishme si një tregues i natyrës dhe numrit të lëndimeve në rajonin e Prishtinës, nuk është e mundur që bëhet vlerësimi për mbarë Kosovën. Pastaj, shënimet e Spitalit Universitar të Prishtinës rreth vdekjeve nga armët e zjarrit nuk përfshijnë shifrat për personat që kanë vdekur nga armët e zjarrit para se të arrijnë në shërbimin e emergjencës ose para se të arrijnë në spital. Kjo mungesë në informim do të mund të plotësohej me shënimet e marra nga policia ose zyrtarët e morgut, edhe pse përkundër kërkesave drejtuar këtyre dy institucioneve, ekipi hulumtues nuk qe në gjendje që të sigurojë këto informata.

Nevoja për të krijuar një pasqyrë gjithëpërfshirëse të ndikimit të AVL-ve në të gjitha aspektet e shoqërisë kosovare është sfiduar edhe nga fakti se ekipi që ka bërë hulumtimin nuk ka qenë gjithmonë në gjendje që të siguroj qasje në të dhëna për secilin grup etnik në Kosovë, ndërsa ka qenë veçanërisht problematike të sigurohen të dhënat rreth lëndimeve dhe vdekjeve nga armët e zjarrit në radhët e serbëve të Kosovës. Në përgjithësi serbët e Kosovës kërkojnë trajtim ose në spitalin e Mitrovicës Veriore ose në qendrën shëndetësore në Graçanicë. Ndonëse vazhdimisht janë kërkuar të dhëna statistikore nga Spitali i Mitrovicës Veriore, ekipi hulumtues nuk arriti t’i siguroj ato deri në kohën e publikimit të këtij raporti.

Nga SHPK-ja, Policia e UNMIK-ut dhe gjykatat u kërkuan të dhënat rreth krimit të lidhur me AVL-të në Kosovë. Asnjë gjykatë në Kosovë nuk ofrojë kurrfarë informatash rreth krimeve të lidhura me AVL-të, me përjashtim të Gjykatës së Qarkut në Gjilan, e cila qe në gjendje që të ofrojë informata rreth numrit të veprave penale që kishin të bënin me armët e zjarrit, për të cilat prokuroria bënte ndjekjen penale. Të dhëna të ndryshme dhe në dukje kundërthënëse u morën nga SHPK-ja dhe Policia e UNMIK-ut. Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut dhe të SHPK-së nganjëherë tregonin pasqyra të ndryshme, vlen të përmendet shembulli i nivelit të shënuar të vetëvrasjeve. Pastaj, të dhënat zyrtare rreth krimeve që ishin marrë nga UNMIK-u nuk përputheshin me të dhënat zyrtare të UNMIK-ut të cituara në disa raporte të tjera të kohëve të fundit (shih seksionin 3.2.1). Zyrtarët përgjegjës për mbledhjen dhe analizën e të dhënave këshilluan se duhet pasur kujdes kur shfrytëzohen të dhënat rreth krimeve që janë mbledhur në Kosovë. Pasi që procedurat e ruajtjes së shënimeve, veçanërisht në të kaluarën, nuk kanë qenë aq rigoroze.�� Ky fakt duhet të meret parasysh lidhur me të gjitha të dhënat e shfrytëzuara në këtë pjesë.

�� Intervistë me Dr. Xhevat Ukaj, shef i sistemit të informimit për shëndetësi, Ministria e Shëndetësisë, 31 mars 2006.�� Për shembull, letërkëmbimi me Paul Jordan, shef i Njësisë së UNMIK-ut për analizën e krimeve, 17 maj 2006.

17

18


Përkundër vështirësive ekipi hulumtues u përpoq që të paraqes një pasqyrë sa më gjithëpërfshirëse mbi ndikimin e AVL-ve në shoqërinë kosovare, dhe shënimet u vërtetuan edhe nga burime tjera që ishin në dispozicion. Si rrjedhojë, besohet se trendet e përgjithshme të identifikuara në vijim paraqesin një vlerësim të besueshëm të gjendjes në Kosovë.

�.1.1 Lëndimetjofatale

Sipas shënimeve të siguruara, Spitali Universitar i Prishtinës gjatë vitit 2005 ka trajtuar 136 lëndime jofatale të shkaktuara nga armët e zjarrit. Diagrami i dhënë më poshtë parqet të dhënat për këtë vit dhe për vitet paraprake:�0

Figura 3: lëndimet nga armët e zjarrit të trajtuara nga Spitali Universitar i Prishtinës, qershor 1999 - dhjetor 2005

Të dhënat për periudhën 1999 - 2002 janë përfshirë këtu për të ilustruar si ka qenë gjendja para vitit 2003, kur ka filluar mbajtja e shënimeve më të besueshme. Shifrat për vitet 1999, 2001 dhe 2002 i referohen vetëm numrit të ‘vizitave në spital për shkak të armëve të zjarrit’.�1 Me fjalë të tjera, shënimet për këto vite nuk bëjnë ndarjen në mes të lëndimeve fatale dhe lëndimeve jofatale nga armët e zjarrit.�� Prandaj nuk duhet sjellë përfundime në bazë të krahasimit të këtyre shifrave me ato të periudhës prej 2003 – 2005, të cilat e bëjnë ndarjen në mes të këtyre dy kategorive.

Është e qartë se rritja dramatike e numrit të lëndimeve nga armët e zjarrit në vitin 2004 lidhet me trazirat e dhunshme dhe tensionet që u shkaktuan më vonë gjatë atij viti. Sidoqoftë, derisa numri i lëndimeve nga armët e zjarrit që u trajtuan nga Spitali Universitar i Prishtinës pësoj rënie të konsiderueshme në vitin 2005, mesatarja prej 11.3 lëndimeve në muaj është më e lartë se mesatarja e shtatë lëndimeve në muaj që ka qenë në vitin 2003. Kjo mesatare po ashtu është më e madhe sesa numri i përbashkët i lëndimeve nga armët e zjarrit dhe i vdekjeve i shënuar në vitin 2001.�� Kërkohen më shumë të dhëna për të përcaktuar se a është kjo rritje e numrit të lëndimeve nga armët e zjarrit e shënuar në vitin 2005 krahasuar me vitin 2003 pjesë e një trendi afatgjatë apo jo.

Në periudhën prej 01 janarit deri me 20 prill 2006, në shënimet zyrtare të UNMIK-ut janë raportuar prej 11 deri në 13 lëndime në muaj nga armët e zjarrit. Nga 48 lëndime nga armët e zjarrit që janë raportuar në këtë periudhë, 11 ishin lëndime që personat i kishin shkaktuar vetes, ndërsa 37 të tjera ishin të shkaktuara nga persona të tjerë.

�0 Të dhënat për vitet 2003 – 2005 janë marrë nga Dr. Fadil Beka, drejtor ekzekutiv në Spitalin Universitar të Prishtinës me 07 prill 2006. Të dhënat për vitet 1999, 2001, 2002 cituar në op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N. Të dhëna për vitin 2000 nuk ka pasur. Shënimet për vitet 1999, 2001 dhe 2002 të dhëna nga Dr. Beka nuk e bëjnë ndarjen në mes të lëndimeve fatale dhe jofatale. Të dhënat për periudhën 2003-2005 në grafikon janë vetëm për lëndimet jofatale. �1 Op. cit., Khakee, A., dhe Florquin, N.�� Op. cit., intervistë me Dr. Fadil Bekën.�� Kjo mund të jetë edhe rezultat i mbajtjes së dobët të shënimeve në vitin 2001.

100125

9884

217

136

0

50

100

150

200

250

1999(6 muaj)

2001 2002 2003 2004 2005

19


Në vitin 2003 dhe 2005, që nuk është për tu çuditur, rreth një e katërta (24%) e personave të pranuar në Spitalin Universitar të Prishtinës me lëndime nga armët e zjarrit ishin nga komuna e Prishtinës.�� Gjatë dhunës së vitit 2004, rreth një e treta (32.7%) e personave që u pranuan në spital me lëndime nga armët e zjarrit ishin nga komuna e Prishtinës. Numri i dytë më i madh i pacientëve në vitin 2003 dhe 2005 ishin nga Podujeva,�� ku numri i lëndimeve nga armët e zjarrit në këtë komunë kishte rritje të vazhdueshme në periudhën 2003-2005. Mitrovica kishte numrin e dytë më të madh të pacientëve me lëndime nga armët e zjarrit në vitin 2004, me rreth 13.8%. Gjatë periudhës 2003-2005, Spitali Universitar i Prishtinës po ashtu ka trajtuar mbi 20 persona me lëndime nga armët e zjarrit të cilët ishin nga Ferizaj, Lipjani dhe Vushtrria. Sa i përket këtyre rasteve, viti 2004 paraqet kulminacionin në numrin e gjithëmbarshëm të këtyre rasteve.

KOMUNA �00� �00� �00� GJITHSEJ

Prizreni 4 2 4 10Suhareka 0 1 1 2Dragashi 0 1 1 2Rahoveci 0 0 3 3Malisheva 2 3 5 10Gjakova 0 10 3 13Deçani 2 1 2 5Peja 8 2 3 13Klina 0 0 3 3Istogu 0 1 1 2Skenderaji 4 6 8 18Mitrovica 6 30 4 40Vushtrria 6 10 7 23Zubin Potoku 0 0 0 0Leposaviqi 0 0 0 0Podujeva 8 14 20 42Prishtina 20 71 33 124Fushë Kosova

5 9 4 18

Gllogoci 4 7 4 15Lipjan 1 12 9 22Shtimja 1 2 5 8Shtërpca 0 2 0 2Ferizaj 8 12 5 25Kaçaniku 0 5 1 6Gjilani 2 3 4 9Vitia 0 2 3 5Kamenica 0 1 1 2Obiliqi 1 5 0 6Të tjerat 2 5 2 9GJITHSEJ 84 217 136 437

Tabela 15: lëndimet nga armët e zjarrit sipas komunës ku banon pacienti, Spitali Universitar i Prishtinës, 2003 - 2005 ��

Si pjesë e HF-ve të zhvilluara për këtë raport në mars të vitit 2006, u kërkua nga të intervistuarit që të japin një vlerësim për nivelin e lëndimeve nga armët e zjarrit në bashkësinë e tyre. Vetëm më pak se një e katërta e të gjithë të intervistuarve (24.5%) mendonin se ka ‘pak’ ose ‘shumë’ incidente, në të cilat njerëzit ishin lënduar nga

�� Në Prishtinë llogaritet se jeton përafërsisht një e treta e popullatës së Kosovës, dmth. 700,000 banorë prej gjithsej rreth 2 milionëve. Në vitin 2003, 23.5% e pacientëve ishin nga komuna e Prishtinës dhe në vitin 2005 24.2%.�� Në vitin 2003, 9.4% e pacientëve ishin nga Podujeva. Në vitin 2005 ky numër arritin në 14.7% të pacientëve.�� Të dhënat e Spitalit Universitar të Prishtinë, që janë marrë nga Dr. Fadil Beka, 07 prill 2006.

20


armët e zjarrit në bashkësinë e tyre. Një përqindje pak më e madhe e të intervistuarve meshkuj (7.5%) sesa e atyre femra (2.7%) mendonin se kishte ‘shumë incidente.’ Pothuaj dy të tretat e të intervistuarve meshkuj dhe tri të katërtat e atyre femra deklaruan se në bashkësinë e tyre ‘nuk kishte incidente’ ku njerëzit ishin lënduar nga armët e zjarrit.

PËRGJIGJA MESHKUJT FEMRAT GJITHSEJ

Jo, nuk ka incidente 65.3% 72.5% 66.8%

Po, ka pak incidente 18.2% 17.2% 18%

Po, ka shume incidente

7.5% 2.7% 6.5%

Nuk e di/pa përgjigje 9% 7.7% 8.8%

Tabela 16: përgjigjet e hulumtimit të familjeve në pyetjen: ‘A ka incidente në bashkësinë tuaj, në të cilat njerëzit lëndohen nga armët e zjarrit?’ (sipas gjinisë dhe gjithsej)��

Megjithatë, përgjigjet në pyetjen ‘A ka incidente në bashkësinë tuaj në të cilat njerëzit lëndohen nga armët e zjarrit?’ ndryshojnë shumë kur kategorizohen sipas përkatësisë etnike. Në masë të ndjeshme të intervistuarit serbë besonin shumë më shpesh se kishte incidente të lëndimit me armë të zjarrit sesa që besonin ata shqiptarë. Derisa 79.5% e të intervistuarve shqiptarë të Kosovës mendonin se ‘nuk kishte incidente’ në të cilat njerëzit lëndoheshin nga armët e zjarrit në komunitetin e tyre, vetëm 12.4% e e atyre serbë mendonin kështu.�� Përgjigjja më e shpeshtë e serbëve ‘po ka pak incidente’ përbënte 51.4% të të gjitha përgjigjeve të serbëve, ndërsa përgjigja ‘po, ka shumë incidente’ përbënte 33.5% të tyre. Meqë nuk janë siguruar të dhëna nga spitali i Mitrovicës Veriore, nuk është e mundur të thuhet me saktësi se në çfarë mase këto dallime në perceptim pasqyrojnë gjendjen në terren.

PËRGJIGJJA SHQIPTARËT SERBËT BOSHNJAKËT ASHKALIJT ROMËT TËTJERËT

Jo, nuk ka incidente 79.5% 12.4% 72.7% 71.4% 12.5% 66.7%

Po, ka pak incidente 10.3% 51.4% 9.1% 28.6% 37.5% 25%

Po, ka shumë incidente 0.3% 33.5% 9.1% - 25% 8.3%

Nuk e di/pa përgjigje 10% 2.8% 9.1% - 25% -

Tabela 17: përgjigjet në hulumtimin e familjeve në pyetjen: ‘A ka incidente në bashkësinë tuaj, në të cilat njerëzit lëndohen nga armët e zjarrit?’ (sipas përkatësisë etnike)

Në bazë të shënimeve mjekësore të siguruara dhe në bazë të përgjigjeve gjatë HF-ve,mund të përfundohet se ndikimi i AVL-ve në shëndetin publik në Kosovë në periudhën 2003 – 2005, ndonëse i konsiderueshëm nuk ishte tepër i madh. Sidoqoftë, niveli i lëndimeve nga armët e zjarrit u rrit në masë të madhe në periudhën e tensioneve të ngritura dhe dhunës së marsit 2004. Fakti se armët e zjarrit keqpërdoren më shpesh gjatë periudhave të tensioneve mbështet gjetjet që përfshihen në hulumtimin e perceptimit në këtë raport, i cili tregon se njerëzit kryesisht mbajnë AVL-të për të mbrojtur veten dhe familjet e tyre. Kur kombinohet me nivelin e lartë të posedimit të pakontrolluar të AVL-ve nga qytetarët (shih seksionin 2.3), ky motivim i zakonshëm tregon për një potencial të konsiderueshëm por latent për keqpërdorimin e AVL-ve në rast të përkeqësimit të gjendjes së sigurisë.

�.1.� Lëndimetfatale

Spitali Universitar i Prishtinës ka regjistruar 27 raste të vdekjes nga armët e zjarrit gjatë periudhës 2003-2005. Vdekjet nga armët e zjarrit përbënin 3.5% të të gjitha rasteve të vdekjeve me të cilat është marrë ky spital gjatë kësaj periudhe. Duke përjashtuar vdekjet e natyrshme, vdekjet nga armët e zjarrit përbënin 15.3% të të gjitha fataliteteve, duke u renditur në vendin e dytë, pas vdekjeve nga aksidentet e komunikacionit, të cilat përbënin 63.8%.

�� Të gjitha përqindjet e dhëna në këtë tabelë dhe në tabelat pasuese janë rrumbullakësuar me shifrën më të afërt decimale dhe për këtë nuk mund të përbëjnë gjithsej 100 %.�� Numri i vogël i të intervistuarve nga grupet tjera etnike e bënë të vështirë krahasimin e saktë. Në përgjithësi, përgjigjet në këtë pyetje të dhëna nga të intervistuarit boshnjakë dhe ashkalij përputheshin në masë të madhe me ato të atyre shqiptarë, ndërsa përgjigjet e të intervistuarve romë përputheshin më shumë me përgjigjet e dhëna nga ata serbë.

21


SHKAKUIVDEKJES �00� �00� �00�GJITHSEJ(�00�-�00�)

%ETËGJITHAVDEKJEVE�00�-

�00�)

Armët e zjarrit 7 15 5 27 3.5%

Armët e mprehta 1 1 3 5 0.7%

Komunikacioni 28 44 41 113 14.7%

Vdekja e natyrshme 166 191 233 590 76.9%

Të tjera 12 8 12 32 4.2%

Tabela 18: Shkaku i vdekjes i regjistruar në Spitalin Universitar të Prishtinës, 2003 - 2005

Shënimet e Spitalit Universitar të Prishtinës tregojnë se në kulminacionin e vitit 2004 janë regjistruar 15 vdekje nga armët e zjarrit. Një e treta e vdekjeve në vitin 2004 ishin nga Mitrovica, por shënimet e spitalit tregojnë se nuk ka është raportuar për ndonjë vdekje nga armët e zjarrit nga kjo komunë në vitin 2003 ose 2005 (shih tabelën 19).

KOMUNA �00� �00� �00� GJITHSEJ

Malishevë 1 0 0 1

Gjakovë 0 1 0 1

Skenderaj 1 0 0 1

Mitrovicë 0 5 0 5

Vushtrri 0 2 1 3

Podujevë 2 0 0 2

Prishtinë 0 3 1 4

Lipjan 1 2 0 3

Ferizaj 1 1 0 2

Gjilan 0 1 1 2

Viti 0 0 1 1

Të tjera 1 0 1 2

GJITHSEJ 7 15 5 27

Tabela 19: vdekjet nga armët e zjarrit sipas komunës prej nga është pacienti, Spitali i Universitetit të Prishtinës, 2003 - 2005

Për arsyet e lartcekura, shënimet e Spitalit të Universitetit të Prishtinës paraqesin një pasqyrë jo të plotë të vdekjeve nga armët e zjarrit në Kosovë. Një pasqyrë tjetër mund të fitohet edhe nga të dhënat e UNMIK-ut që janë në dispozicion. Numri i vdekjeve (14) nga armët e zjarrit i shënuar nga UNMIK-u vetëm për periudhën prej 01 janarit - 20 prill 2006,�� është gati trefish më i madh se numri i vdekjeve të regjistruara nga Spitali i Universitetit të Prishtinës për tërë vitin 2005. Shumica e vdekjeve nga armët e zjarrit në këtë periudhë kanë ndodhur në rajonin jugperëndimor të Kosovës, i cili përfshinë Pejën dhe Podujevën, qytete këto që ishin perceptuar më së shpeshti nga IIK-të dhe nga grupet e fokusuara të pjesëmarrësve si qytetet me incidentet më të shumta të dhunës me armë të zjarrit. Të vlerësuara gjatë vitit, kjo mund të sugjerojë se janë rreth 46 vdekje të shkaktuara nga armët e zjarrit në mbarë Kosovën ose pothuaj katër fatalitete në muaj.�0

�.1.� Vrasjet

Të dhënat e hulumtimit zbulojnë se vrasjet e shkaktuara nga armët e zjarrit paraqesin një pjesë të konsiderueshme dhe në rritje të vrasjeve të përgjithshme në Kosovë.�1 Sidoqoftë, në dispozicion janë dy lloje të të dhënave të

�� Të dhënat zyrtare të UNMIK-ut.�0 Ibid.�1 Në këtë mund të ketë ndikuar përmirësimi i procedurave të mbajtjes së shënimeve dhe të menaxhimit të të dhënave.

22


ndryshme statistikore për vlerësimin e numrit të vrasjeve të shkaktuara nga AVL-të në Kosovë: të dhënat e ofruara nga Policia e UNMIK-ut dhe ato të ofruara nga SHPK-ja. Për periudhën nga janar 2000 – prill 2006, Policia e UNMIK-ut ka regjistruar gjithsej:

n470 vrasje të kryer me armë zjarri dhe

n817 tentime vrasjeje ku është përdorur arma e zjarrit.��

Sidoqoftë, këto të dhëna statistikore dallojnë nga ato të ofruara nga SHPK-ja, e cila për periudhën janar 2000 – mars 2006, ka regjistruar gjithsej:

n386 vrasje të kryera me armë të zjarrit dhe

n753 tentimvrasje ku është përdorur arma e zjarrit.��

Ka shumë pak mundësi që dallimi në mes të këtyre dy të dhënave të jetë për shkak të mungesës së të dhënave statistikore të SHPK-së për muajin prill 2006, dhe ekipi hulumtues nuk ishte në gjendje që të siguroj ndonjë sqarim për këtë mospërputhje. Sidoqoftë, mund të merren informata shtesë nga të dhënat e Policisë së UNMIK-ut që kanë të bëjnë me konfiskimet e AVL-ve, të cilat shënojnë se në vitin 2004 janë konfiskuar 70 AVL në lidhje me rastet e vrasjeve ndërsa 91 AVL janë konfiskuar në vitin 2005.

Për dallim nga të dhënat statistikore të SHPK-së, të dhënat e UNMIK-ut për krimin ndahen sipas viteve dhe janë më të hollësishme duke mundësuar kështu që të analizohen trendet e zhvillimit në kohë. Figura 4 e dhënë më poshtë jep ne hollësi numrin e vrasjeve që janë kryer me armë të zjarrit për secilin vit prej vitit 2000 deri në vitin 2005 dhe gjatë katër muajve të parë të vitit 2006, ashtu si janë regjistruar nga UNMIK-u:

Figura 4: të gjitha vrasjet dhe vrasjet e kryera me armë të zjarrit (janar 2000 - prill 2006)(Burimi: Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut)

Sipas të dhënave statistikore të UNMIK-ut për krimet, prej vitit 2000 deri në prill të vitit 2006 janë kryer 911 vrasje dhe 1,154 tentime vrasjeje. Prandaj më shumë se gjysma (51.6%) e të gjitha vrasjeve të shënuara në Kosovë gjatë kësaj periudhe janë kryer me armë zjarri, ndërsa 70.8% e tentimvrasjeve të shënuara përfshinin armë zjarri. Siç shihet në figurën 4, si numri i përgjithshëm i vrasjeve të kryera në vit, ashtu edhe numri i vrasjeve të kryera me armë zjarri janë në rënie prej vitit 2000; në vitin 2000 shkalla e vrasjeve të kryera me AVL-të

�� Të dhënat e policisë së UNMIK-ut janë marrë nga Paul Jordan me 19 maj 2006. Të dhënat i referohen ‘armëve’ por Drejtoria për analizën e krimeve ka konfirmuar se të dhënat i referohen vetëm armëve të zjarrit. Letërkëmbim me majorin Nazmija Basovic, shef i Drejtorisë për analizën e krimeve, 05 korrik 2006.�� Të dhënat e SHPK-së janë marrë nga major Kllokoqi, Departamenti i rendit publik, 24 prill 2006.

284

230

126

91 83 77

20

147

97

6748 51 45

150

50

100

150

200

250

300

2000 2001 2002 2003 2004 2005 Vetëm përjan - prill 2006

Të gjitha vrasjet Vrasjet e kryera me armë të zjarrit

23


ishte e lartë me afërsisht 7.4 në 100,000 banorë, por kjo shkallë u zvogëlua në afërsisht 2.3 në vitin 2005.�� Megjithatë, është me rëndësi të shënohet se meqë nuk ka shifra të besueshme për popullsinë e Kosovës gjatë këtyre viteve, këto përpjesëtime janë vetëm të përafërta.��

VITI VRASJETMEARMËZJARRINË100,000NJERËZ

2000 7.4

2001 4.9

2002 3.4

2003 2.4

2004 2.6

2005 2.3

Tabela 20: vrasjet e kryera me armë zjarri në 100,000 banorë(Burimi: Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut)

Përkundër shkallës në rënie të vrasjeve, përpjesëtimi i të gjitha vrasjeve të regjistruara e ku përfshihen AVL-të është rritur nga 51.8% ne vitin 2000 në 58.4% në vitin 2005. Edhe pse kjo është më e ulët se ajo më e larta e vitit 2004, e cila ka qenë 61.4%. Nëse krahasohet me shtetet tjera të EJL-së për të cilat ka të dhëna, kjo është shumë e lartë; për shembull Ministria e Punëve të Brendshme të Moldavisë kishte regjistruar vetëm 118 vrasje të kryera me armë të zjarrit në mes të janarit të vitit 2000 dhe nëntorit të vitit 2005, shifër kjo që paraqet vetëm pesë për qind të të gjitha vrasjeve të kryera gjatë kësaj periudhe.�� Pastaj, të dhënat zyrtare statistikore nga Ministria e Punëve të Brendshme në Bullgari tregon e 16.2% të të gjitha vrasjeve të regjistruara gjatë periudhës janar 2000 – dhjetor 2005 ishin kryer nga armët e zjarrit.

Një burim tjetër i informimit në lidhje me vrasjet ku përfshihen AVL-të janë mediat. Gjatë vitit 2005, mediat e shkruara në Kosovë kanë shkruar në hollësi për 61 raste të ndryshme të vrasjeve të kryera me AVL dhe për 52 raste të tentimvrasjejeve të bëra me AVL-të. Pastaj në mars të vitit 2006, në mediat e shkruara që janë monitoruar është raportuar për dy raste të ndryshme të vrasjeve të kryera me AVL dhe 12 raste të tentimvrasjeve të kryera me AVL.�� Numri i rasteve të paraqitura në hollësi nga mediat gjatë vitit 2005 është më i madh sesa numri i incidenteve të regjistruara nga UNMIK-u dhe SHPK-ja, edhe pse kjo mund të rezultojë nga fakti se mediat shkruajnë sërish për rastet që janë kryer në vitet e kaluara.

Gjykata e Qarkut në Gjilan po ashtu i ofrojë ekipit hulumtues të dhëna statistikore në lidhje me armët e zjarrit për vitet 2002 dhe 2003. Në vitin 2002, Gjykata e Qarkut në Gjilan trajtojë 19 raste të vrasjes dhe dhjetë raste të tentimvrasjes ku përfshiheshin armët e zjarrit, ndërsa në vitin 2003, trajtojë edhe gjashtë raste të tjera të vrasjeve të kryera me AVL dhe 14 tentimvrasje të kryera me AVL. Sidoqoftë, për shkak të mungesës së informatave në lidhje me numrin e përgjithshëm të vrasjeve dhe tentimvrasjeve të ndjekura penalisht nga kjo gjykatë gjatë viteve 2002 dhe 2003, ekipi hulumtues nuk pati mundësi që të përcaktojë përpjesëtimin e rasteve të përgjithshme ku përfshiheshin armët e zjarrit.

Nga analiza e mëhershme është e qartë se të dhënat statistikore në dispozicion për vrasjet e kryera me AVL janë jo të plota, por vërehet se shfrytëzimi i armëve të zjarrit në kryerjen e krimeve të tilla në Kosovë është domethënës dhe në rritje siç është edhe përpjesëtimi i vrasjeve të regjistruara. Kjo bëhet veçanërisht e qartë kur krahasohet me vendet tjera të EJL-së, për të cilat ka të dhëna të krahasueshme (shih më lartë). Sidoqoftë, përcaktimi i një vlerësimi të saktë të vrasjeve të kryera me AVL në Kosovë do të vazhdojë të jetë problematik

�� Të dhënat e fundit ende paraqesin një shkallë në rritje; të dhënat e krahasueshme tregojnë se në Serbi në vitin 2002, shkalla e vrasjeve e lidhura me AVL-të ishte 1.14 në 100,000 banorë. Op. cit., Taylor, Z. et al, p. 30.�� Përpjesëtimi është llogaritur në bazë të vlerësimit se popullsia në Kosovë është dy milionë, të dhëna këto nga Zyra e Statistikës në Kosovë. Mund të gjendet në: http://www.ks-gov.net/esk/index_english.htm shikuar me 20 qershor 2006.�� Wood, D. et al., Hulumtimi i AVL-ve në Moldavi (SEESAC, Beograd, 2006) fq. 39.�� Ekipi hulumtues bëri një shqyrtim të artikujve të botuar në tri gazeta ditore mbarëkosovare (Kosova Sot, Zëri dhe Koha Ditore) prej 01 janarit 2005 deri me 31 dhjetor. Përveç kësaj, prej 01 marsit deri me 31 mars 2006 u monitoruan edhe tri gazeta ditore dhe dy programet kryesore të lajmeve të dy TV stacioneve në Kosovë – RTK-së dhe KTV-së. Numrat pasqyrojnë numrin e incidenteve të raportuara së paku një herë e jo numrin e përgjithshëm të raporteve.

24


nëse nuk përmirësohet në masë të konsiderueshme mbledhja dhe menaxhimi i të dhënave nga policia, MSH-ja dhe Ministria e Drejtësisë (MD).

�.1.�.1 Vrasjetmearmëzjarrisipasrajoneve

Të dhënat që janë në dispozicion zbulojnë se numri më i madh i vrasjeve të kryera me AVL gjatë periudhës janar 2000 – prill 2006 janë regjistruar në rajonin e Prishtinës, pasuar menjëherë nga rajoni i Pejës. Edhe pse nuk ka të dhëna të sakta statistikore për popullatën e këtyre rajoneve, dihet se rajoni i Pejës ka më pak banorë sesa Prishtina. Pasi që niveli i vrasjeve të kryera me AVL-të në rajonin e Pejës është gati sa ai i shënuar në Prishtinë, atëherë është e arsyeshme të vlerësohet se Peja ka shkallë më të lartë të vrasjeve me AVL për kokë banori. Madje, ndonëse pati rritje të numrit të vrasjeve me AVL në vitin 2004 në krahasime vitin paraprak, kjo rritje më së shumti vërehej në Prishtinë:

RAJONI �000 �001 �00� �00� �00� �00� JANAR-PRILL�00� GJITHSEJ

Gjilan 15 16 4 8 7 9 1 60

Mitrovicë 26 18 11 5 5 6 - 71

Pejë 21 29 23 22 14 8 9 126

Prishtinë 63 20 17 8 18 13 5 144

Prizren 22 14 12 5 7 8 - 68

Kufi (Regjistruar nga Policia kufitare) - - - - 1 - 1

GJITHSEJ 147 97 67 48 51 45 15 470

Tabela 21: Vrasjet e regjistruara të kryera me armë të zjarrit, sipas rajonit(Burimi: Gjykata e Qarkut në Gjilanit)

�.1.�.� Vrasjetmearmëzjarrisipasgjinisë,moshësdhepërkatësisëetnike

Të dhënat statistikore të Policisë së UNMIK-ut mundësojnë një analizë të vrasjeve me AVL në raport me gjininë, moshën dhe përkatësinë etnike të të dyshuarit dhe të viktimës.�� Prej janarit 2000 deri në prill 2006, meshkujt përbënin 95.3% të të dyshuarve për vrasje, ndërsa gratë përbënin 5%. Megjithëkëtë, gratë ishin viktima në pothuaj 13% të vrasjeve me AVL:

GJINIA �000 �001 �00� �00� �00� �00� JANAR-PRILL�00� GJITHSEJ

GJINIA E TË DYSHUARIT

Femër 5 3 5 3 5 2 - 23

Mashkull 121 94 73 72 72 77 20 529

Nuk dihet - 2 1 - - - - 3

GJITHSEJ 126 99 79 75 77 79 20 555

GJINIA E VIKTIMËS

Femër 14 15 14 12 9 10 5 79

Mashkull 151 95 73 72 61 57 23 532

Nuk dihet - - - - - - - -

GJITHSEJ 165 110 87 84 70 67 28 611

Tabela 22: vrasjet e regjistruara të kryera me armë zjarri, sipas gjinisë së të dyshuarit dhe viktimës(Burimi: të dhëna të Policisë së UNMIK-ut)

�� Duhet të theksohet se në të dhënat që ekipi hulumtues i ka siguruar nga UNMIK-u, numri i përgjithshëm i viktimave të vrasjeve me AVL ka qënë më i lartë sesa numri i përgjithshëm i vrasjeve të regjistruara të kryera me AVL. Ka shumë mundësi që kjo mospërputhje të jetë rezultat i regjistrimit të vrasjeve ku ka pasur shumë viktima si një rast i vetëm.

25


Policia e UNMIK-ut po ashtu përshtati tri kategori të moshës për të klasifikuar viktimat dhe të dyshuarit për krime; ‘fëmijë’ (0 - 12 vjeç), ‘i mitur’ (13 - 18 vjeç) dhe ‘i rritur’ (19 vjeç e më tepër). Të dhënat e siguruara përcaktojnë se 90.1% e personave të dyshuar për përdorimin e armëve të zjarrit për kryerjen e vrasjes në periudhën prej janarit 2000 deri në prill 2006 ishin ‘të rritur,’ derisa 8.7% ishin të mitur. Sidoqoftë, dështimi për të ndarë edhe me tutje kategorinë ‘të rritur’ bënë më të vështirë vlerësimin e saktë të moshës së të dyshuarit për vrasje. Për të njëjtën periudhë, shtatë për qind e atyre që ishin vrarë me armë të zjarrit ishin të mitur (kur u dihej mosha) dhe 1.8% të tjerë ishin fëmijë:

MOSHA �000 �001 �00� �00� �00� �00�JANAR-PRILL�00�

GJITHSEJ

MOSHA E TË DYSHUARIT

Fëmijë (0-12) 1 1 2

I mitur (13-18) 9 8 8 7 6 3 2 43

I rritur (19 +) 103 76 57 56 64 76 17 449

Nuk dihet 14 14 14 11 7 - 1 61

GJITHSEJ 126 99 79 75 77 79 20 555

MOSHA E VIKTIMËS

Fëmijë (0-12) 1 1 - 5 1 1 - 9

I mitur (13-18) 8 6 7 5 7 1 2 36

I rritur (19+) 127 80 62 62 58 59 18 466

Nuk dihet 29 23 18 12 4 6 8 100

GJITHSEJ 165 110 87 84 70 67 28 611

Tabela 23: vrasjet e regjistruara të kryera me armë zjarri, sipas moshës së të dyshuarit dhe të viktimës

(Burimi: Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut)

Një analizë e ndarjes sipas përkatësisë etnike të të dyshuarve dhe viktimave të vrasjeve më AVL tregon se derisa 6.1% e personave të dyshuar për kryerje të vrasjes me armë zjarri në periudhën janar 2000 – prill 2006 kanë qenë serbë, 11.1% të viktimave po ashtu kanë qenë serbë. Pasi që serbët përbëjnë afërsisht 7% të popullatës në Kosovë,�� del se ata kanë qenë viktima në një numër përpjesëtimisht të lartë të rasteve. Gjatë kësaj periudhe, shqiptarët përbënin 83.3% të të gjitha viktimave të vrasjeve me AVL, derisa 89.5% e personave të dyshuar për kryerjen e këtyre vrasjeve ishin shqiptarë nga Kosova. Kjo rithekson sugjerimin se përpjesëtimisht kishte më shumë mundësi që serbët të bëhen viktima të një vrasjeje me AVL sesa anëtarët e grupeve të tjera etnike në Kosovë gjatë periudhës janar 2000 – prill 2006. Sidoqoftë, duhet të theksohet se viteve të fundit shkalla e vrasjeve në të dyja grupet etnike është në rënie e sipër.

�� Zyra Statistikore e Kosovës, Hulumtimi për matjen e standardit jetësor 2000.

26


PËRKATËSIAETNIKE �000 �001 �00� �00� �00� �00�

JANAR-PRILL�00�

GJITHSEJ

PËRKATËSIA ETNIKE E TË DYSHUARIT

Shqiptarë 113 87 66 65 69 77 20 497

Boshnjakë - - - 3 1 - 4

Romë - - 2 3 - - 5

Serbë 10 5 9 2 6 2 - 34

Të tjerë 3 7 2 2 1 - - 15

GJITHSEJ 126 99 79 75 77 79 20 555

PËRKATËSIA ETNIKE E VIKTIMËS

Shqiptarë 119 95 78 69 60 60 28 509

Boshnjakë 3 1 - 1 1 - - 6

Romë 7 2 1 - 1 - - 11

Serbë 31 10 6 11 6 4 - 68

Të tjerë 5 2 2 3 2 3 - 17

GJITHSEJ 165 110 87 84 70 67 28 611

Tabela 24: vrasjet e regjistruara të kryera me armë zjarri, sipas përkatësisë etnike të të dyshuarit dhe të viktimës(Burimi: Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut)

�.1.� Vetëvrasjet

Të dhënat statistikore të SHPK-së dhe të Policisë së UNMIK-ut rreth vetëvrasjeve dallojnë rrënjësisht. Të dhënat e SHPK-së tregojnë se në periudhën prej janarit të vitit 2000 deri në mars të vitit 2006 ka pasur 234 raste të vetëvrasjeve me armë zjarri. Në anën tjetër, të dhënat e Policisë së UNMIK-ut paraqesin vetëm 79 raste të vetëvrasjeve me armë gjatë periudhës prej janarit të vitit 2000 deri në prill të vitit 2006.�0 Pastaj, të dhënat e UNMIK-ut tregojnë se në vitet 2004 dhe 2005 ka pasur gjithsej 11 raste të vetëvrasjeve më armë zjarri. Kjo përputhet me të dhënat e Policisë së UNMIK-ut për konfiskimet, sipas të cilave në vitin 2004 policia ka konfiskuar shtatë AVL të përdorura në vetëvrasje dhe pesë të tjera në vitin 2005.

Mediat e shkruara në Kosovë kanë raportuar për njëzet e katër vetëvrasje të kryera me armë të zjarrit në vitin 2005, si dhe kanë raportuar edhe për katër vetëvrasje të tjera me armë zjarri në mars të vitit 2006. Po ashtu disa të intervistuar për këtë hulumtim bënë komentet e tyre rreth vetëvrasjeve me armë zjarri. Sidoqoftë, shifrat e cituara më lartë nuk mundësojnë që të bëhet një krahasim i kënaqshëm i të dhënave në Kosovë me ato të vendeve të tjera në rajon ose në botë.

�.1.� Përdorimiiarmëvetëzjarritnëdhunënnëfamilje

Sipas shënimeve të SHPK-së, në vitin 2004 janë raportuar 1,310 raste të dhunës në familje kundër femrave, ndërsa në vitin 2005 edhe 1,370. Në vitin 2005 ka pasur edhe 257 raporte të rasteve të dhunës familjare kundër meshkujve. Përdorimi i armëve të zjarrit është regjistruar në 17 raste të incidenteve të dhunës familjare në vitin 2005 dhe në 13 raste në gjashtë muajt e parë të vitit 2006. Në të gjitha këto raste, me përjashtim të njërit, të dyshuarit për kryerjen e veprës ishin meshkujt, derisa 81% e viktimave ishin femra.

�0Madje, numri paraqet numrin e përgjithshëm të të gjitha armëve, e jo vetëm të armëve të zjarrit. Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut të marra nga Paul Jordan, shef i Njësisë për analizën e krimeve, 19 maj 2006.

27


PERIUDHA RAJONI NUMRIIINCIDENTEVE

LLOJIIINCIDENTITKUËSHTË

PËRDORURARMAEZJARRIT

GJINIAETËDYSHUARIT

GJINIADHENUMRII

VIKTIMAVE

Janar - Dhjetor 2005 Prishtinë 3 Kërcënim Meshkuj (3) Femra (3) Meshkuj (1)

Janar - Dhjetor 2005 Prizren 8 Kërcënim Meshkuj (8) Femra (8)Meshkuj (3)

Janar - Dhjetor 2005 Pejë 3 Kërcënim Meshkuj (3) Femra (3)

Janar - Dhjetor 2005 Mitrovicë 3 Kërcënim Meshkuj (3) Femra (3)

Janar - Dhjetor 2005 Gjilan 0 - - -

Janar - Dhjetor 2005 Ferizaj 0 - - -

Janar - Qershor 2006 Prishtinë 2 Kërcënim Meshkuj (2) Femra (3)

Janar - Qershor 2006 Prishtinë 1 Vrasje Meshkuj (1) Femra (1)

Janar - Qershor 2006 Prizren 5 Kërcënim Meshkuj (5) Femra (5)Meshkuj (2)

Janar - Qershor 2006 Prizren 1 Tentimvrasje Femra (1) Meshkuj (1)

Janar - Qershor 2006 Pejë 2 Tentimvrasje Meshkuj (2) Femra (2)

Janar - Qershor 2006 Mitrovicë 2 Kërcënim Meshkuj (2) Femra (2)

Janar - Qershor 2006 Gjilan 0 - - -

Janar - Qershor 2006 Ferizaj 0 - - -

GJITHSEJ 3029 (M) 1 (F) 30 (F) 7 (M)

30 37

Tabela 25:incidentet e dhunës në familje ku janë përdorur armët e zjarrit, Janar 2005 - Qershor 2006(Burimi: Njësia për hetimin e dhunës në familje, SHPK)

Në pjesën më të madhe të rasteve armët e zjarrit janë përdorur nga një burrë për të kërcënuar një grua; vetëm në tri raste armët e zjarrit janë përdorur nga një mashkull kundër një anëtari tjetër të mashkull në familje, ndërsa në tri raste të tjera mashkulli dhe femra janë sulmuar së bashku. Por të dhënat statistikore që janë në dispozicion nuk tregojnë se sa prej personave të përfshirë në këto incidente kanë qenë fëmijë.

Të dhënat e SHPK-së flasin se gjatë periudhës prej janarit deri në qershor të viti 2006 është regjistruar një vrasje dhe tri tentimvrasje me armë të zjarrit, ndërsa gjatë tërë vitit 2005 nuk ishte regjistruar asnjë rast i tillë. Nëse vazhdon të rritet përpjesëtimi i incidenteve të dhunës në familje ku përdoren armët në shkallën e shënuar në gjashtë muajt e parë të vitit 2006, do të shënohet rritje e numrit dhe përmasave të incidenteve krahasuar me vitin 2005. Sidoqoftë, kjo shkallë në rritje e incidenteve të regjistruara mund të jetë pasqyrim i përmirësimit të efikasitetit në mbajtjen e të dhënave dhe në hetimin e këtyre incidenteve. Madje derisa është e qartë se armët e zjarrit përdoren për ushtrimin e dhunës në familje, të dhënat statistikore të SHPK-së tregojnë se ato përdoren vetëm në 1.3% të të gjitha incidenteve të raportuara.

IIK-të zbuluan një pasqyrë pak më ndryshe. OJQ-ja Medica (me seli në Gjakovë) ofron këshillim psiko-social për gratë nga qyteti dhe rrethina që janë të traumatizuar nga dhuna. Prej mesit të vitit 2003 deri në mesin e vitit 2004, këshilluesit e Medicas kishin trajtuar 65 gra që kishin qenë viktima të keqtrajtimit në familje. Në 23% të këtyre rasteve (15), janë përdorur armët e zjarrit,�1 dhe shënimet e Medicas tregojnë se në disa prej këtyre rasteve kërcënimet ishin bërë nga meshkujt nën ndikimin e alkoolit. Pastaj, në tri nga 65 rastet, janë përdorur armët e ftohta, siç është thika e kuzhinës ose sëpata. Këshilluesit e Medicas nuk ishin të sigurt se a ishte ky ndryshim i numrit të raportimit për përdorim të armëve të zjarrit ose armëve të mprehta si pasojë e përdorimit më të madh të armëve të zjarrit në dhunën në familje ose ishte për shkak se një përqindje më e madhe e grave që ishin të kërcënuara me AVL kërkonin këshillime. Sidoqoftë, ata informuan ekipin hulumtues për një rast, që do ta paraqesim më poshtë, i cili ilustron në mënyrën më të mirë se si është një incident tipik i dhunës në familje

�1 Shënimet zyrtare të Medicas, të dhënat janë marrë nga Veprore Shehu, drejtoreshë ekzekutive, 26 prill 2006.

28


ku përdoret arma e zjarrit: kur një burrë dëgjon thashetheme se vajza e tij 19 vjeçare është duke u takuar me mashkull nga një fshat tjetër, e jo me atë me të ciloin babai i saj dëshironte ta martojë, ai thuhet ta ketë rrahur vajzën e tij. Nëna e vajzës bëri përpjekje që të ndërhyjë për ta mbrojtur vajzën, por edhe ajo e ndjeu zemërimin e burrit në lëkurën e saj. Si rezultat i intervenimit të gruas, burri përdori armën e zjarrit për ta bërë më bindës kërcënimin e tij se nëse dëgjon prapë ndonjë fjalë për lidhjen romantike të vajzës së tij me atë djalin nga një fshat tjetër e jo me atë që i’a kanë zgjedhur për martesë, atëherë ai do t’i vriste ato. Gruaja u shtrua në spital me lëndime që nuk ishin shkaktuar nga armët e zjarrit. Por një fqinj i kësaj familjeje lajmëroi rastin në polici, e cila e bëri konfiskimin e armës dhe e paraburgosi burrin për një kohë.��

�.� KrimetqëatribuohenAVL-ve

�.�.1 Numriikrimevetëraportuaratëkryeramearmëzjarri

Statistikat zyrtare të UNMIK-ut rreth krimeve tregojnë se numri i përgjithshëm i krimeve të raportuara ka pasur një rritje të vogël në periudhën 2003 - 2005,�� edhe pse prapë ishte më i ulët se numri i përgjithshëm i regjistruar në vitet 2001 dhe 2002. Rritja e përgjithshme e numrit të krimeve të regjistruara përbën rritjen e numrit të ‘krimeve kundër shoqërisë’ dhe krimeve të klasifikuara si ‘të tjera’. Sipas shënimeve statistikore, të gjitha kategoritë tjera të krimeve dhe shkeljeve, përfshirë edhe ‘krimet kundër personave’ ose ’krimet kundër pronës’ janë në rënie. Shënimet zyrtare po ashtu tregojnë një rënie të ulët por të vazhdueshme të numrit të krimeve me armë të zjarrit për këtë periudhë (shih figurën 5 më poshtë), e cila mund të llogaritet si zvogëlim i numrit të krimeve të raportuara kundër personave dhe kundër pronës. Sidoqoftë, të dhënat statistikore të UNMIK-ut po ashtu tregojnë një rritje të përdorimit të armëve të zjarrit në ‘krimet kundër shoqërisë’:

Figure 5: të gjitha rastet e krimeve dhe krimeve ku janë përdorur armët sipas viteve, të dhënat e Policisë së UNMIK-ut, Janar 2000 - Maj 2006 ��

Edhe pse të dhënat statistikore të paraqitura në figurën 5 janë përgatitur nga Njësia e UNMIK-ut për analizën e krimeve, ato nuk përputhen me të dhënat statistikore të përdorura në një numër raportesh të tjera. Për shembull, të dhënat statistikore të UNMIK-ut të cituara në Raportin e paralajmërimit të hershëm të UNDP-së për periudhën tetor – dhjetor 2005 tregojnë trend shumë të ndryshme të krimit. Sipas raportit të UNDP-së, numri

�� Gjakovë, mesi i vitit 2003.�� Kjo mund të jetë ndikuar nga përmirësimi procedurave të mbajtjes dhe menaxhimit të shënimeve.�� Duhet theksuar se shifra për vitin 2006 është paraparë duke u bazuar në të dhënat e tanishme statistikore për 25,932 vepra penale dhe 1,072 vepra penale me armë për periudhën prej muajit janar deri në maj të vitit 2006.

49,320

78,166 83,379

70,515 70,566 70,69562,237

2,938 4,758 3,409 3,323 3,305 3,210 2,5730

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006parapara

Të gjitha rastet e krimeve Rastet e krimeve me armë

29


i përgjithshëm i krimeve në vitin 2005 kishte rënë për një për qind në krahasim me vitin 2004, ndërsa gjatë të njëjtës periudhë numri i krimeve të kryera me AVL ishte rritur për shtatë për qind.��

�.�.� Llojetekrimevekupërdorenarmëtezjarrit

Ndonëse UNMIK-u ka shprehur shqetësimin se të dhënat në lidhje me krimin ku përdoren AVL-të nuk janë të besueshme, prapë është e dobishme që të shqyrtohen shifrat e regjistruara në mënyrë që të fitohet një përshtypje e përgjithshme mbi aktivitetin në këtë fushë. Të dhënat mbi krimet me të cilat disponon UNMIK-u tregojnë se prej janarit të vitit 2000 deri në prill të vitit 2006 armët e zjarrit janë përdorur për qëllime kriminale në gjithsej 2,515 raste. Pastaj, gjatë kësaj periudhe armët e zjarrit janë përdorur në 1,346 raste të sulmit fizik, në 796 raste të plaçkitjes dhe në 543 raste të sulmeve të rënda:

Figura 6: rastet e krimeve ku janë përdorur armët e zjarrit (të zgjedhura), Janar 2000 - Prill 2006

Sipas të dhënave të Policisë së UNMIK-ut, në vitin 2005 janë konfiskuar 2,369 armë në lidhje me veprat penale, 2,125 prej të cilave kanë qenë AVL. Kjo paraqet një rritje prej 13% të numrit të përgjithshëm të armëve të konfiskuara dhe rritje prej 12% të numrit të përgjithshëm të AVL-ve të konfiskuara, krahasuar me vitin 2004 (2,093 armë, prej të cilave 1,901 ishin AVL). Pothuaj 60% (1,441) e armëve të konfiskuara nga policia në vitin 2005 ishin konfiskuar si pasojë e posedimit të paligjshëm, që paraqet një rritje prej 157 nga viti 2004 (1,284). Pastaj 8.5% e të gjitha konfiskimeve ishin për shkak të ‘të shtënave me armë’, derisa 4.9% kishin të bënin me ’frikësim’, 3.8% me ‘vrasje’ dhe 3.8% me ‘sulm fizik’. Në vitin 2005 ka pasur rritje të konsiderueshme të numrit të përgjithshëm të armëve të zjarrit të konfiskuara krahasuar me vitin 2004, veçanërisht në kategoritë e ‘të shtënave me armë’ (202 krahasuar me 126), ‘frikësimit’ (115 krahasuar me 92), ‘vrasjes’ (91 krahasuar me 70) dhe ‘sulmit fizik’ (89 krahasuar me 76). Vetëm konfiskimet që kanë të bëjnë me ‘sulmet e rënda’ (44 në të dy rastet) dhe ‘thyerjeve të shtëpive’ (3 krahasuar me 4) nuk janë rritur në vitin 2005 krahasuar me vitin 2004.

�� UNDP, Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 12, tetor-dhjetor 2005, fq 25. Mund të gjendet në: http://www.kosovo.undp.org/ publications/ews12/ewr12_eng.pdf, shikuar me 16 maj 2006.

293

456

385

493

108

194

228

282250

186158

222

152137

89 9874

36 42

138

379

401

48

2432

7075

150

0

100

200

300

400

500

600

2000 2001 2002 2003 2004 2005 Janar-Prill2006

Të shtëna me armë zjarri Sulme Plaçkitje Sulme të rënda

30


Figura 7: armët e konfiskuara sipas llojit të shkeljes (të zgjedhura), 2004 - 2005(Burimi: të dhënat e Policisë së UNMIK-ut)

Është interesante të bëhet krahasimi i këtyre të shënimeve statistikore me rezultatet e HF-së. Në përgjigjen në pyetjen ‘çfarë lloj krimesh ndodhin më së shpeshti në bashkësinë tuaj?’ përgjigja kryesore, e dhënë nga 11% e të intervistuarve ishte plaçkitja e armatosur. Por kishte dallime të konsiderueshme në mes të grupeve etnike: vetëm 3.7% e të intervistuarve serbë të Kosovës e identifikonin plaçkitjen e armatosur si krimin më të shpeshtë që ndodh në rrethin e tyre, derisa 28.6% e të intervistuarve ashkalij, 18.2% e atyre boshnjakë, 12.7% e shqiptarëve dhe 6.3% e atyre romë mendonin se këto ishin krimet që ndodhnin më së shpeshti në bashkësinë e tyre:

GRUPIMIETNIK NUMRI PËRQINDJA

Serbë 8 3.7%

Shqiptarë 126 12.7%

Romë 1 6.3%

Boshnjakë 2 18.2%

Ashkali 2 28.6%

GJITHSEJ 139 11.0%

Tabela 26: numri dhe përqindja e të intervistuarve në HF që mendonin se plaçkitja e armatosur ndodhte shpesh në bashkësinë e tyre (N bazë = 1,258)

Ka mundësi që ky perceptim po ashtu të jetë ndikuar nga raportet e mediave. Për shembull, shqyrtimi i mediave nga ekipi hulumtues zbulojë se në vitin 2005 gazetat ditore kishin raportuar për 65 raste të ndryshme të plaçkitjeve të armatosura, shifër kjo që paraqet një të tretën e plaçkitjeve të të gjitha llojeve të raportuara në këto gazeta. Dhe në mars të vitit 2006, në katër nga 18 plaçkitjet e raportuara në gazeta ishin përdorur armët e zjarrit.

126

92

76

70

44

18

12

7

6

4

2

1

1

202

89

91

44

27

15

19

17

3

5

3

3

115

0 50 100 150 200 250

2004 2005

Të shtëna me armë zjarri

Frikësim

Sulm fizik

Vrasje

Sulm i rëndë

Konflikt në familje

Vjedhje

Drogë

Plaçkitje

Vjedhje e shtëpisë

Kidnapim

Marrëdhënie seksuale me forcë

Prerje e paligjshme e drunjve

31


LLOJIIINCIDENTIT �00� MARS�00�

Të shtënat 100 8

Plaçkitjet e armatosura 65 4

Kërcënimet me armë 36 5

Sulmet me armë 31 2

Konfiskimet e armëve të zjarrit 224 36

Bastisjet për armë të zjarrit 48 4

Armët e zjarrit të deklaruara 3 1

Armët e e zjarrit të dorëzuara 11 0

Armët e zjarrit të gjetura 13 0

Armët e zjarrit të licencuara 1 0

Dënimet për AVL-të e paligjshme 3 0

Trafikimet e armëve të zjarrit 3 0

GJITHSEJ 538 60

Tabela 27: raportet e mediave për incidentet me armë të zjarrit��

Në përgjigje në pyetjen e shtruar gjatë HF-ve ‘ çfarë llojesh të krimit ndodhin më së shpeshti në bashkësinë tuaj?’ krimi i dytë që ishte identifikuar si më i shpeshti ku përdoreshin armët e zjarrit ishte ‘kërcënimi i armatosur’ që përbënte 3.8% të përgjigjeve të të gjithë të intervistuarve, dhjetë për qind të atyre të dhëna nga të intervistuarit serbë, 14,3% të ashkalijve dhe vetëm 2.4% të përgjigjeve nga të intervistuarit shqiptarë. Në grupet e fokusuara të zhvilluara me njerëz të biznesit u theksuan edhe frika nga plaçkitjet dhe kërcënimet e përgjithshme. Edhe pse asnjë pjesëmarrës i vetëm i grupit të fokusuar nuk kishte folur për ndonjë rast ku ata ose biznesi i tyre të ketë qenë subjekt i ndonjë plaçkitjeje të armatosur ose kërcënimi, shumica shprehnin dëshirën që të mbanin armët për të mbrojtur biznesin e tyre.

�.�.� LlojeteAVL-veqëpërdorennëkrime

Derisa numri i përgjithshëm i AVL-ve të konfiskuara tregon një rritje në vitin 2005 në krahasim me vitin 2004, sipas të dhënave të policisë së UNMIK-ut numri i përgjithshëm i AVL-ve të konfiskuara për tu përdorur si dëshmi për vepra penale kishte rënë nga 207 armë sa ishte në vitin 2004 në 144 në vitin 2005. Revolet mbesin armët që përdoren më së shpeshti si dëshmi në rastet e veprave penale edhe në vitin 2004 edhe në vitin 2005. Sidoqoftë, ndonëse numri i përgjithshëm i revoleve të konfiskuara ka rënë nga 79 në vitin 2004 në 75 në vitin 2005, numri i tyre është shtuar si përpjesëtim i armëve të konfiskuara si dëshmi në rastet penale nga 38% që ka qenë në vitin 2004 në 52% në vitin 2005. Kjo pjesërisht është për faktin se numri i pushkëve dhe pushkëve të gjuetisë që janë marrë si dëshmi ka rënë dukshëm gjatë këtyre dy viteve. Kështu, derisa 30 pushkë dhe 41 pushkë të gjuetisë ishin konfiskuar si dëshmi në vitin 2004, vetëm 11 sish ishin konfiskuar një vit më vonë.

Edhe pse ky klasifikim i të dhënave të ofruara nga policia e UNMIK-ut nuk i përfshinë informata mbi konfiskimet e eksplozivëve që lidhen me krimin, të dhënat e UNMIK-ut rreth krimeve shënojnë gjithsej 139 sulme ku janë përdorur bombat, minat ose eksplozivët e tjerë, të kryera në periudhën janar 2000 – prill 2006. Shumica e këtyre janë shënuar në vitet e menjëherë pas luftës (60 incidente janë shënuar në vitin 2000 dhe 33 në vitin 2001), me një rënie të dukshme të këtij numri në 11 në vitin 2004 dhe vetëm 6 në vitin 2005.�� Megjithatë, të dhënat e tjera të UNMIK-ut bashkë me IIK-të dhe raportet e meidave tregojnë se përdorimi i mjeteve eksplozive në krime mund të jetë më i madh se sa që paraqitet në të dhënat zyrtare të policisë. Të dhënat e UNMIK-ut për

�� Raportuar në Koha Ditore, Kosova Sot dhe Zëri prej 01 janarit deri me 31 dhjetor 2005 dhe në Koha Ditore, Kosova Sot dhe Zëri dhe në stacionet televizive të RTK-së dhe KTV-së, prej 01 deri më 31 mars 2006. Ky numër pasqyron numrin e incidenteve të raportuara të paktën një herë e jo numrin e përgjithshëm të raporteve.�� Të dhënat e Policisë së UNMIK-ut që janë marrë nga Paul Jordan, shef i Njësisë për analizën e krimeve, 19 maj 2006. Në vitin 2002 janë shënuar 11 incidente ndërsa në vitin 2003 - 15 të tilla.

32


periudhën 01 janar – 20 prill 2006 shënojnë 22 shpërthime të shkaktuara nga granatat ose bombat e dorës,�� derisa raporte të mediave tregojnë se janë raportuar 47 shpërthime të ndryshme (duke përjashtuar shpërthimet e kontrolluara) në vitin 2005 dhe 13 në muajin mars të vitin 2006. Pastaj, të intervistuarit e UNHCR-së besonin se granatat ishin armët që përdoreshin më së shpeshti në sulmet e armatosura ndëretnike (shih seksioni 3.3.1 më poshtë).

3.2.4 Përhapjagjeografikeerastevetëkrimevemearmëzjarri

Edhe pse të dhënat statistikore të Policisë së UNMIK-ut në përgjithësi tregojnë një rënie të numrit të rasteve kriminale ku përdoren armët e zjarrit krahasuar me vitin 2001, ka dallime në shënimet vjetore për rajonet e ndryshme të Kosovës. Sidoqoftë, duket se krimi i armatosur është më i pranishëm në rajonin e Pejës dhe të Prishtinës. Numri i rasteve kriminale ku përdoren armët e zjarrit në këto rajone është pothuaj dy herë më i madh sesa i atyre në Mitrovicë, Gjilan dhe Prizren gjatë viteve 2003, 2004 dhe 2005.

RAJONI �000 �001 �00� �00� �00� �00� JANAR-PRILL�00� GJITHSEJ

Gjilan 277 583 380 436 532 502 152 2,862

Mitrovicë 484 718 643 492 553 393 143 3,426

Pejë 628 1,440 990 996 939 974 318 6,285

Prishtinë 1,160 1,495 940 898 850 899 330 6,572

Prizren 335 503 446 484 416 397 115 2,696

Policia kufitare 54 19 10 17 15 45 14 174

GJITHSEJ 2,938 4,758 3,409 3,323 3,305 3,210 1,072 22,015

Tabela 28: rastet e krimit ku përdoren armët e zjarrit, Policia e UNMIK-ut, janar 2000 - prill 2006

�.� Ndikimetetjera

�.�.1 NdikimiiAVL-venëmarrëdhënietndëretnike

Vlerësimi i ndikimit të AVL-ve në marrëdhëniet ndëretnike në Kosovë mbetet një detyrë mjaft e vështirë. Sipas një raporti të përgatitur nga OJQ-ja Collaborative for Development Action (Bashkëpunues për veprim zhvillimor), kjo vështirësi është për shkak se dinamika e marrëdhënieve është shumë komplekse. Për shembull, mund të jetë vështirë për të identifikuar në mënyrë të qartë një shembull të krimit ndëretnik, për të dalluar atë nga një krim me motive ekonomike ose kriminale.�� Kjo nuk i ka penguar autorët e raportit të argumentojnë se që nga viti 2002 krimet ndëretnike vazhdimisht kanë përbërë tetë deri në dhjetë për qind të të gjitha krimeve në Kosovë. Sipas mendimit të tyre, krimet ndëretnike, sikurse çdo formë tjetër e krimit, së paku pjesërisht kushtëzohen më shumë nga faktorët si papunësia e lartë dhe zbatimi i dobët i ligjit, sesa që është i lidhur krejtësisht me marrëdhëniet ndëretnike ose me ngjarjet politike. Kjo është një pikëpamje, me të cilën duket se pajtohet edhe raporti i kohëve të fundit i Grupit Ndërkombëtar të Krizave (GNK), pasi ajo argumenton se ndonëse mendohet se një përpjesëtim në rritje i krimeve të lidhura me pronën dhe vjedhjet përfshijnë faktorët ndëretnik, kjo me siguri ndodh për shkak të mundësisë për të bërë një gjë të tillë, e jo për shkak të tensioneve etnike.�0

UNHCR-ja bën monitorimin e rregullt të incidenteve me motive etnike në Kosovë, dhe ka ardhur në përfundim se numri i incidenteve të mëdha ka shënuar rënie gjatë tri viteve të fundit.�1 Sidoqoftë, kjo organizatë po ashtu raporton se kjo rënie është shoqëruar me një numër në rritje të incidenteve të vogla. Të intervistuarit e UNHCR-

�� Të dhënat zyrtare të UNMIK-ut.�� Collaborative for Development Action (CDA), Çfarë ndryshimi ka bërë ndërtimi i paqes? Një studim i ndërtimit të paqes dhe trazirave të marsit 2004 në Kosovë: Përmbledhja e konkluzioneve, mars 2006.�0 GNK, Kosovë: Sfida e tranzicionit, 17 shkurt 2006, p. 8. Mund të gjindet në: http://www.crisisgroup.org/library/documents/europe/balkans/170_kosovo the_challenge_of_transition.pdf e shikuar me 17 prill 2006.�1 Punonjësit e UNHCR-së në Kosovë, 04 prill 2006.

33


së informuan ekipin hulumtues se edhe pse bombat e dorës duket se përdoren në shumicën e incidenteve të dhunshme ndëretnike në vitet e fundit, duhet ditur se ‘sulmet e përsëritura verbale dhe grafitet janë faktorë po aq të rëndësishëm sa edhe sulmet më bomba për të ndikuar në perceptimet e sigurisë në mesin e bashkësive pakicë dhe në mesin e të kthyerve’.�� Prandaj AVL-të janë thjeshtë një faktor në matricën komplekse të faktorëve që ndikojnë në perceptimet e sigurisë në Kosovë. Në bazë të përvojës së tyre në terren, të intervistuarit e UNHCR-së besonin se një nga rrugët për ndryshimin e perceptimit e sigurisë, veçanërisht në bashkësitë e pakicave, është përmirësimi i zbatimit të ligjit dhe ndjekja penale e atyre që kryejnë krime të dhunshme.��

Raportet e paralajmërimit të hershëm të UNDP-së për periudhën korrik – shtator 2005 dhe tetor – dhjetor 2005 shënojnë një lidhje të mundshme në mes të incidenteve të armatosura të veçanta dhe perceptimit të sigurisë. Për shembull, një hulumtim i opinionit nga ana e UNDP-së i kryer në shtator të vitit 2005 shënoi një rritje të numrit të të anketuarve serbë që mendonin se marrëdhëniet ndëretnike janë të tensionuara nga 76% në qershor të vitit 2005 në 98.5%.�� Është argumentuar se në këtë rritje të shpejtë të perceptimeve negative mund të ketë ndikuar një sulm i armatosur në një veturë në komunën e Shtërpcës në fund të gushtit 2005, në të cilin dy serbë ishin vrarë dhe dy të tjerë ishin lënduar.�� Një hulumtimi ngjashëm i opinionit i bërë në dhjetor 2005 tregojë se qëndrimet ndaj raporteve në mes të shqiptarëve dhe serbëve në Kosovë janë përmirësuar në krahasim me hulumtimin e bërë në shtator të vitit 2005, por ato ende mbeten shqetësues, sepse 83.2% e të intervistuarve mendojnë se marrëdhëniet ndëretnike janë të tensionuara. Një numër i incidenteve në mes të fundit të tetorit dhe dhjetorit 2005, në të cilin duket se janë sulmuar serbët, mund të sqarojnë këto perceptime. Pastaj, në Kosovën qendrore dhe juglindore është raportuar për ankesa të serbëve për sulme të përsëritura me armë dhe granata si pjesë e një fushate të presionit për t’ua shitur pronën e tyre shqiptarëve.��

Në fakt ekziston një dallim i madh në perceptimet e mbizotërimit të kërcënimit me armë në mesin e bashkësive të ndryshme në Kosovë. Derisa 9.8% e të anketuarve shqiptarë në HF-të mendonin se ka ‘pak’ kërcënime të armatosura në bashkësinë e tyre, vetëm 0.2% mendonin se kishte ‘shumë’ incidente të tilla. Në anë tjetër, 36.2% e të anketuarve serbë mendonin se kishte ‘shumë’ incidente në të cilat njerëzit ishin kërcënuar me armë të zjarrit, 46.2% mendoni se kishte ‘pak’ incidente të tilla dhe vetëm 13.8% deklaruan se nuk ndodhnin incidente të tilla në bashkësinë e tyre. Shumica e të anketuarve romë po ashtu mendonin se në bashkësitë e tyre ndodhin raste të kërcënimeve me armë, me pothuaj 19% që besojnë se kishte ‘shumë’ dhe pothuaj 44% se kishte ‘pak’ incidente të tilla.

PËRGJIGJJA SHQIPTARËT SERBËT BOSHNJAKËT ASHKALIJTË ROMËT TËTJERË

Jo, nuk ka incidente 74.3% 13.8% 36.4% 57.1% 12.5% 50%

Po, ka pak incidente 9.8% 46.8% 9.1% 14.3% 43.8% 41.7%

Po, ka shumë incidente 0.2% 36.2% 9.1% 0% 18.8% 8.3%

Nuk e di / pa përgjigje 15.7% 3.2% 45.5% 28.6% 25% 0%

Tabela 29: ‘A ka incidente në bashkësinë tuaj ku njerëzit kërcënohen me armë të zjarrit?’ (Sipas përkatësisë etnike) (N bazë = 1,258)

Këto përgjigje nuk e identifikojnë në mënyrë eksplicite grupin etnik, të cilit i përkasin personat ose grupet e njerëzve të kërcënuar, por ato i theksojnë në mënyrë të qartë bashkësitë në Kosovë që besojnë se janë të ekspozuara në mënyrë të veçantë ndaj kërcënimeve me armë të zjarrit.

Ndonëse niveli i krimeve të armatosura të raportuara në Mitrovicë është më i ulët se sa në pjesët tjera të Kosovës, pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara në Mitrovicën veriore ishin në gjendje që të përmendin më shumë shembuj të incidenteve ku janë përdorur armët e zjarrit gjatë vitit të fundit të cilët kanë ndikuar në jetën e tyre

�� Ibid. 83 Ibid.�� UNDP, Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 11, korrik – shtator 2005, fq. 25. Mund të gjindet: http://mirror.undp.org/kosovo/publications/ews11/ewr11_engl.pdf shikuar me datën 19 maj 2006.�� Raporti më tej thekson se numri i përgjithshëm i serbëve që kanë qënë viktima të krimit të shënuara në këtë periudhë ishte shum i ulët. Op. cit., UNDP, Raporti i paralajmërimit të hershëm, nr. 11, fq. 25.�� Op. cit., GNK, Kosovë: Sfida në tranzicion, fq. 8.

dhe të familjeve të tyre, krahasuar me pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara në pjesët tjera të Kosovës. Nga tetë femra të pranishme në grupin e fokusuar në Mitrovicën veriore, tri prej tyre deklaruan se në të ndikuara nga incidentet me armë të zjarrit gjatë vitit të fundit, por shprehën frikën se mund të jenë në të ardhmen. Incidentet që u përmendën nga pjesëmarrësit tjerë janë dhënë në rubrikën poshtë:

Rubrika 1: Përvojat e pjesëmarrësve të grupit të fokusuar në Mitrovicë me armët e zjarrit gjatë dymbëdhjetë muajve të fundit.

‘Fatkeqësisht unë u plagosa në dorë. Kjo ndodhi në muajin nëntor të vitit 2005. Isha duke shikuar TV-në kur dëgjova disa zhurma të çuditshme para shtëpisë sime. Dola në ballkon që të shohë se çka ishte duke ndodhur dhe dikush shtiu me armë në mua. Kjo ndodhi në mbrëmje dhe u qëllua edhe fqinji im’ (Femër, 58 vjeçare).

‘Siç mund të shihni, unë jam e veshur në të zeza. Motra ime është vrarë para dy muajsh. Ndoshta keni dëgjuar për një grua e cila u keqtrajtua dhe u vra…para kësaj ajo ishte plaçkitur disa herë dhe ajo bënte një jetë në varfëri në Mitrovicë, në Lagjen e Boshnjakëve. Askush nuk është arrestuar por ka disa të dyshimtë’ (Femër, 56 vjeçare).

‘Para një muaji, dikush na sulmoi dhe na vodhën veturën. Askush nuk erdhi edhe pse ne thirrëm policinë. Ata na thanë të shkojmë në stacionin policor dhe ta lajmërojmë rastin’ (Femër, 35 vjeçare).

‘Falë zotit, nuk kam qenë viktimë. Por prindërit e mi kanë qenë. Ata jetojnë në Milloshevë. Edhe fqinjët e mi kanë qenë të sulmuar në ndërtesën ku jetoj unë, në zonën e ‘Tre rrokaqiejve’ (Femër, 53 vjeçare).

‘Personalisht unë nuk kam qenë e sulmuar por një kushëri i burrit tim ka qenë. Në vjeshtën e vitit të kaluar ai ishte viktimë e një sulmi me bombë në urën mbi lumen Ibër. Prej atëherë ai nuk mundet të ecën më’ (Femër, 26 vjeçare).

�.�.� Ndikiminëqeverisjedhenësundimineligjit

Është e qartë se posedimi dhe përdorimi i AVL-ve në Kosovë ka pasur ndikim negativ në politikë, drejtësi dhe në zbatimin e ligjit. Gjykatat e qarkut, gjykatësit dhe policët, të gjithë kanë qenë subjekt të një numri të sulmeve të armatosura, ndërsa mendohet se në shënjestër kanë qenë edhe autoritetet qeveritare.

Shumë gjykatës të gjykatës së qarkut dhe prokurorë të intervistuar për këtë raport shprehën shqetësimet e tyre për mundësinë që të kanosen me dhunë gjatë kryerjes së detyrës. Përafërsisht gjysma e IIK-ve të profesionit ligjor shprehën dëshirën e tyre për ‘më shumë mbrojtje’ për të mbrojtur vetveten kundër kërcënimeve, siç është e drejta për të mbajtur armë ose për të pasur truproje. Sidoqoftë, sikurse edhe me grupin e fokusuar të njerëzve të biznesit, nuk u paraqit asnjë rast specifik i frikësimit me dhunë, kërcënimit, lëndimit ose vdekjes së punonjësve ligjorë, për të mbështetur propozimin për lejimin e armëmbajtjes, ndonëse në janar të vitit 2006 dy roje të sigurimit në gjykatën e Graçanicës ishin plagosur nga të shtënat prej një makine në lëvizje derisa po bënin ndërrimin e rojës. Radiotelevizioni i Kosovës (RTK) raportoi se SHPK-ja kishte arrestuar keqbërësit e dyshimtë, duke ua konfiskuar automjetin dhe AVL-të, por nuk kishte sqaruar motivet e mundshme për këtë sulm.�� Prandaj, nuk është e qartë nëse ky sulm ishte sulm kundër gjykatës, kompanisë së sigurimit që është përgjegjëse për sigurimin e saj apo kundër ndonjë roje individuale.

Në vitin 2005, dy policë serbë të SHPK-së janë vrarë dhe dhjetë të tjerë është tentuar të vriten si dhe janë kryer 57 sulme të kryera kundër policëve të SHPK-së dhe UNMIK-ut.�� Është thënë se policët serbë kanë qenë caqet kryesore të këtyre sulmeve,�� pasi që ata kishin qenë subjekt i një varg sulmesh në Kosovën jugore prej muajit gusht deri në tetor të vitit 2005.�0 Këto sulme nuk janë vetëm rezultat i posedimit mjaft të gjerë të armëve të zjarrit nga ana e qytetarëve, por çka është më shqetësuese, ato demonstrojnë një mungesë të respektit për ata që janë përgjegjës për zbatimin e ligjit. �� RTK, ‘Kosovë: Dy të arrestuar pas të shtënave në drejtim të rojeve të sigurimit në Graçanicë’, 08 janar 2006. Mund të gjindet në: http://www.seesac.org/wms2006/2006-01-08.htm - Kosovo:%20Two%20arrested%20after%20shoot. Shikuar me 13 maj 2006.�� Op. cit., UNDP, Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 12, fq. 28.�� Ibid.�0 Radio Evropa e Lirë, ‘Persona të armatosur sulmojnë policët serbë në Kosovën jugore’, 27 tetor 2005. Mund të gjindet në: http://www.seesac.org/press/wms_31102005.htm - Gunmen%20attack%20Serbian%20police%20off shikuar me 19 maj 2006.

34

SALW Survey of Kosovo (2006-08-24)

Autoritetet komunale po ashtu kanë qenë në shënjestër të sulmeve me AVL. Për shembull, në gusht të vitit 2005 është raportuar se ‘persona të panjohur kanë hapur zjarr me armë automatike para ndërtesës së komunës në Zubin Potok dhe kanë hedhur dy bomba dore në vendparkim’. Ky sulm shkaktojë dëme të vogla në oborrin prapa ndërtesës ku është i vendosur stacioni policor dhe zyrat komunale dhe dëmtojë seriozisht disa automjete të policisë dhe të OKB-së.�1

�.�.� NdikimeteAVL-vetekfëmijëtdhetërinjtë

Sipas mësimdhënësve të intervistuar për këtë raport, nuk vërehet prani e AVL-ve në shkollat e Kosovës. Kjo duket se vërteton përfundimet e një raporti të kohëve të fundit mbi agresivitetin në shkolla, i cili u hartua nga UNICEF-i, dhe i cili nuk e konsideronte se ja vlente që të përmendej përdorimi i armëve të zjarrit në agresivitetin në shkollë.�� Sidoqoftë, disa mësimdhënës deklaruan se nuk janë bërë kontrollime për AVL, kështu që ata nuk mund të bënin komente mbi përpjekjet për fshehjen e AVL-ve në shkollat e Kosovës. Një nga mësimdhënësit e intervistuar shfaqi shqetësimin rreth numrit të armëve me teh të gjetura tek nxënësit në shkollën e tij dhe po ashtu deklaroi se gjatë një kontrollimi të rastit të organizuar në bashkëpunim me SHPK-në dhe Policinë e UNMIK-ut, janë gjetur dy revole me gas.�� Disa IIK po ashtu deklaruan se derisa armët e zjarrit nuk vërehen në shkolla, ato ndikojnë tek fëmijët dhe të rinjtë jashtë dyerve të shkollës. Për shembull, një mësimdhënës i shkollës së mesme në Mitrovicën Veriore përmendi se si një nga nxënëset e tij, një vajzë 16 vjeçare, ishte vrarë nga i dashuri i saj xheloz në vitin 2005.��

Raportet e mediave po ashtu komentojnë rreth mënyrave në të cilat fëmijët dhe të rinjtë ndikohen nga AVL-të në ambientin familjar. Për shembull, gazeta Zëri me datën 07 mars 2006 shkroi se: ‘një vajzë 11 vjeçare ishte qëlluar aksidentalisht nga babai i saj derisa ai ishte duke pastruar armën e tij. Incidenti, i cili ndodhi në Mitrovicë, u raportua nga zëdhënësi i Policisë rajonale të UNMIK-ut. Vajza u shtrua për trajtim mjekësor për lëndimet e saja të lehta ndërsa policia e konfiskoi revolen TT dhe arrestoi personin 33 vjeçar, i cili pastaj u lirua nga prokurori’.

Të intervistuarit dhe pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara po ashtu ofruan të dhëna cilësore mbi ndikimin e armëve të zjarrit te fëmijët dhe të rinjtë. Një e intervistuar nga Gjakova përmendi një aksident ku djali 12 vjeçar i të afërmve të saj ishte vrarë aksidentalisht duke përdorur armën e babait të tij derisa luante me një 12 vjeçar tjetër. Kjo e intervistuar shprehu bindjen se incidentet e tilla nuk janë aspak të rralla në zonën e saj.��

Por jo të gjithë të intervistuarit kufizuan veten në komentimet rreth të shtënave aksidentale nga fëmijët dhe të rinjtë dhe drejt tyre. Disa pjesëmarrës të grupeve të fokusuara shprehën shqetësimet e tyre rreth mënyrave në të cilat të rinjtë në lagjet e tyre bëheshin kryerës të dhunës së armatosur. Për shembull, një mashkull 45 vjeçar nga Prishtina deklaroi: ‘Unë jetoj në lagjen Kodra e Trimave. Atje është pasiguri e madhe. Të rinjtë argëtohen me armë… Ajo është një lagje agresive. Nata është e rrezikshme sepse ka shumë plaçkitje dhe therje me thikë. Në mënyrë të veçantë është rrezik afër shkollave… Unë kam një dyqan para një shkolle dhe mund të jem dëshmitar i këtyre ngjarjeve.’ (Pjesëmarrës i grupit të fokusuar, mashkull (45), Prishtinë).

Pjesëmarrësit më të vjetër në një numër të grupeve të fokusuara shprehën besimin se të rinjtë posedojnë AVL, e në veçanti posedojnë revole. Të njëjtat shqetësime i kishin edhe të rinjtë gjatë diskutimeve në grupet e fokusuara të cilët shprehën frikën se armët e zjarrit ishin të pranishme në klube të natës.

�1 KosovaLive, ‘Ndërtesa e komunës në Kosovë sulmohet me automatikë dhe bomba dore’, 09 gusht 2005. Mund të gjindet në: http://www.seesac.org/press/wms_15082005.htm - Municipal%20building%20in%20Kosovo%20att shikuar me 15 maj 2006.�� Intervistë me Robert Fuderich, Shef i UNICEF-it në Kosovë, 05 prill 2006.�� Intervistë me drejtorin e Shkollës së Mesme në Prishtinë, 04 maj 2006.�� Intervistë me një mësimdhënës të shkollës së mesme në Mitrovicën e Veriut, 06 prill 2006.�� Intervistë, Gjakovë, 30 mars 2006.

35

SALW Survey of Kosovo (2006-08-24)

36


� Hulumtimiiperceptimittëarmëvetëvogla

�.1 Perceptimetesigurisë

Për hulumtimin e qëndrimeve dhe perceptimeve të qytetarëve të Kosovës ndaj situatës së sigurisë dhe çështjeve që kanë të bëjnë me AVL-të, është zhvilluar një HF e gjerë me kryefamiljarët dhe janë mbajtur një varg diskutimesh në grupe të fokusuara në rajonet e ndryshme të Kosovës. Konkluzionet e HF-ve dhe grupeve të fokusuara sugjerojnë se, derisa ndjenja e sigurisë nuk dallon shumë në mes të meshkujve dhe femrave, ato dallojnë shumë në mes të grupeve të ndryshme etnike dhe në mes të rajoneve në Kosovë. Në përgjithësi, shumica shqiptare në Kosovë e perceptonin gjendjen e sigurisë në një dritë më të favorshme se që e bënte këtë pakica serbe. Të intervistuarit shqiptarë mendonin se bashkësitë e tyre ndjeheshin më të sigurta dhe shprehën më pak shqetësime rreth krimit sesa të intervistuarit nga grupet e tjera etnike. Ata po ashtu ishin të prirë të shprehin nivel më të lartë të besimit dhe besueshmërisë tek ofruesit kosovarë dhe ndërkombëtarë të sigurisë. Një nga konkluzionet më shqetësuese të këtij raporti është se serbët e Kosovës kanë shumë pak besim në ofruesit kosovarë dhe ndërkombëtarë të sigurisë, duke sugjeruar se ata nuk besojnë se këto agjenci do të mbrojnë ata dhe interesat e tyre.

Një konkluzion tjetër i rëndësishëm nga HF-të ka të bëj më pak me informatën e dhënë e më shumë me informatën që nuk është dhënë. Një përpjesëtim i madh i të intervistuarve refuzojë të përgjigjet ose u përcaktua për përgjigjen ‘nuk e di’ si përgjigje në një numër pyetjesh të HF-së mbi posedimin dhe dukshmërinë e AVL-ve. Prandaj duket se pyetësori i HF-së provokoi nivel të lartë të dyshimit nga një numër mjaft i madh i të intervistuarve. Për shembull, dhjetë për qind e të intervistuarve raportoi për një ndjenjë të shqetësimit me përmbajtjen e HF-ve; ku një numër i madh i të intervistuarve deklaruan se pyetjet u dukeshin ‘provokative’ dhe ‘të dyshimta’. Ka mundësi që në pjesë të madhe kjo është rezultat i kontekstit të tanishëm makroekonomik dhe politik; negociatave që janë duke u zhvilluar rreth statusit final dhe tensioneve që ato kanë krijuar kanë mundësi ta kenë rritur nivelin e dyshimit lidhur me qëllimin e këtij hulumtimi. Sidoqoftë, një shkallë e konsiderueshme e raportuar e shqetësimit të raportuar ndihmon për sqarimin e numrit të lartë të përgjigjeve ‘nuk kam përgjigje’ dhe ‘nuk e di’ në konkluzionet e diskutuara më poshtë. Nuk duhet të supozohet se këta të intervistuar kanë ndonjë gjë për të fshehur, por kjo sugjeron se duhet pasur kujdes kur bëhet përpjekje për leximin e formave dhe trendëve të përgjithshme për pronësinë mbi AVL-të bazuar vetëm në të dhënat që janë në këtë seksion.

�.1.1 Shkaqetepasigurisë

Rezultatet e HF-ve dhe grupeve të fokusuara tregojnë se shqetësimet kryesore të kosovarëve kanë të bëjnë me çështjet socio-ekonomike dhe të infrastrukturës. Kështu, tri zgjidhjet më të mira që janë dhënë si përgjigje në pyetjen e HF-së: ‘Sipas mendimit tuaj, cilat janë tri problemet më serioze me të cilat ballafaqohet bashkësia juaj?’ duke filluar nga problemi më serioz, ishin papunësia, furnizimi me rrymë elektrike dhe rrugët e këqija:

37


Figura 8: Sipas mendimit tuaj, cilat janë tri problemet më serioze me të cilat ballafaqohet bashkësia juaj? (N bazë = 1,258)

Këto perceptime dolën të jenë relativisht të njëjta për të gjitha grupet e ndryshme etnike në Kosovë, ndonëse një përpjesëtim i madh pakicës serbe mendonin se problemet që kishin të bënin me mjedisin ishin problemet më serioze me të cilat ballafaqohej bashkësia e tyre (45%). Çështjet socio-ekonomike ishin po ashtu ndër zgjedhjet e para që ishin përmendur në hulumtimet e mëhershme të AVL-ve të zhvilluara në EJL. Për shembull, kur ju kërkua që të identifikojnë shkaktarin kryesor të pasigurisë për vetveten dhe familjet e tyre, 33,9% të të intervistuarve bullgarë, 47% e atyre serbë dhe 32.5% e atyre moldavas zgjodhën ‘pasigurinë ekonomike’ si shqetësimin kryesor.�� Pastaj, gjatë hulumtimit të AVL-ve në Moldavi, 36.7% e të intervistuarve mendonin se ‘krijimi i vendeve të punës’ të jetë një ndër problemet kryesore të bashkësisë së tyre�� Kështu, rëndësia që kanë çështjet socio-ekonomike dhe rëndësia e ulët që i është dhënë shqetësimeve që kanë të bëjnë me AVL-të nga ata që janë pyetur gjatë HF-ve nuk është unike për Kosovën.

Vetëm 15 të të intervistuarve në HF nga gjithsej 1,258 (pak më shumë se 1%) identifikuan ‘problemet që kanë të bëjnë me armët’ si një ndër tri kërcënimet më të mëdha për bashkësinë e tyre. Të gjithë këta të intervistuar ishin shqiptarë. Renditja e ulët e problemeve që e lidhura me AVL-të në Kosovë është në përputhje me gjendjen në rajon, ku AVL-të shihen si një ndër arsyet kryesore për pasiguri vetëm nga 0.7% e të intervistuarve në Bullgari, 1.6% në Moldavi dhe 2.2% në Serbi.��

Derisa pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara vazhdimisht identifikonin papunësinë e lartë, kushtet e rënda ekonomike dhe varfërinë e skajshme si shqetësimet kryesore të tyre, ata po ashtu theksonin se këta faktorë ndikonin në krijimin dhe mbretërimin e një atmosfere të pasigurisë. Prandaj nuk është për tu çuditur që përpjesëtimi i qytetarëve, të cilët ose janë vet viktima të krimit ose kanë përjetuar ndonjë veprim kriminal kundër ndonjë anëtari të familjes së tyre është i madh. Njëzet presje katër për qind e të intervistuarve në HF-të deklaruan se ose ata vet ose ndonjë anëtar i familjes kishte qenë viktimë e krimit në dymbëdhjetë muajt e kaluar, ndërsa 11.1% kishin përjetuar dy veprime kriminale dhe 5.6% kishin përjetuar tri incidente gjatë 12 muajve të kaluar. �� Op. cit., Rynn, S. et al.; op. cit., Taylor, Z. et al.; op. cit., Wood, D. et al.; p. 48.�� Op. cit., Wood, D. et al., p. 48.�� Op. cit., Rynn, S. et al.; op. cit., Taylor, Z. et al.; op. cit., Wood, D. et al., p. 47.

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%

3të 2të 1rë

Nuk e di/ nuk ka përgjigje

Të tjera

Problemet me armë

Raportet e këqija etnike

Ndriçimi i dobët i rrugëve

Shkalla e lartë e krimit

Transporti i dobët

Kushtet e këqija sanitare

Shkollat e dobëta

Kujdesi i dobët shëndetësor

Kushte të këqija për rininë

Kanalizimet e dobëta

Problemet e mjedisit

Rrugët e këqija

Furnizimi i dobët me rrymë elektrike

Papunësia

38


Gjetjet e një HF-je të ngjashme të zhvilluar në Shqipëri në mars të vitit 2005 si pjesë e një hulumtimi kombëtar të AVL-ve treguan se 7.2% e të intervistuarve kishin qenë viktimë e krimit, ose ishin ngushtë të lidhur me ndonjë viktimë të krimit, shkallë kjo më e ulët se përgjigjet e dhëna në këtë pyetje në Kosovë.��

Figura 9: A keni qenë ju ose ndonjë anëtar i familjes suaj viktimë në ndonjë nga këto lloje të krimeve/incidenteve në dymbëdhjetë muajt e kaluar? (Përgjigje të shumta) (N bazë = 1,258)

Shumica e krimeve që i janë raportuar intervistuesve gjatë HF-ve ishin plaçkitje, vjedhje, kërcënime, sulme fizike ose rrahje. 3.1% e të gjithë të intervistuarve deklaruan se ata ose ndonjë anëtar i familjes së tyre kishte qenë i përfshirë në një krim që identifikohej qartë si krim me armë (p.sh. plaçkitje e armatosur, kërcënim me armë, i qëlluar me armë, etj), ku këto incidente përbënin 8.1% të të gjitha krimeve të raportuara gjatë HF-së. Sidoqoftë, ky përpjesëtim mund të ishte edhe më i lartë po të përdoreshin AVL-të në kidnapime, vrasje, dhunime ose në krimet e tjera të shënuara në figurën më lartë.

Edhe pse gjetjet e HF-ve nuk paraqesin ndonjë ndryshim të konsiderueshëm në mes të grupeve etnike sa i përket krimit në përgjithësi ku përdoren AVL-të, 1.8% e të intervistuarve serbë raportuan se kundër atyre vet ose kundër anëtarëve të familjeve të tyre është qëlluar me armë. Statistika e korresponduese për tç intervistuarit shqiptarë ishte 0% dhe është me rëndësi të thuhet se të dhënat rreth kësaj sugjerojnë se kanë më shumë mundësi që përpjesëtimisht serbët të jenë viktima të vrasjeve me AVL- më shumë sesa shqiptarët (shih seksionin 3.1.3). Pastaj, disa pjesëmarrës serbë në grupet e fokusuara kanë përmendur shembuj të dhunës me armë kundër miqve dhe familjes së tyre. Kjo çështje kërkon studim të mëtejshëm, pasi që duket se kjo do të sqarojë nivelin e lartë të pasigurisë dhe perceptimin e rritur për lëndimet nga AVL-të në mesin e popullatës serbe në Kosovë (për konsultim të mëtejshëm, shih seksionet 3.1.1 dhe 3.3.1). Sidoqoftë, nuk është e mundur që të nxjerrët ndonjë përfundim i fuqishëm rreth motiveve që qëndrojnë pas sulmeve të lartcekura pa bërë një hulumtim shumë më të hollësishëm.

�.1.� Perceptimetesigurisë

�.1.�.1 Perceptimetepërgjithshmetësigurisëdhendryshimetsipasrajonit

Sipas HF-ve, 63.5% e të intervistuarve deklaruan se bashkësitë e tyre ishin ‘të sigurta’ ose ‘shumë të sigurta’, derisa 17.6% mendonin se bashkësia e tyre ishte ose ‘e pasigurt’ ose ‘shumë e pasigurt’. Përpjesëtimi i të

�� Op. cit., Holtom, P. et al., p. 17.

1.8%

3.5%

0.3%

0.4%

0.4%

0.4%

0.6%

1.0%

1.0%

1.1%

1.3%

1.5%

1.7%

5.2%

6.5%

12.5%

77.9%

Nuk kam përgjigjje

Të tjera

Përleshje të armatosur

Dhunim

Dhunë (Kontrabandim)

I qëlluar me armë

Kidnapim

Drogë

Krime politike

Plaçkitje të armatosur

Kërcënim me armë

Vrasje

Kontest pronësor

Kërcënim

Sulm/ Rrahje

Plaçkitje/Vjedhje

Asnjë

39


intervistuarve kosovarë që mendojnë se bashkësitë e tyre janë ‘të sigurta’ ose ‘shumë të sigurta’ është më i lartë në krahasim me përgjigjet e dhëna gjatë hulumtimeve të AVL-ve në Shqipëri (54.3%) dhe Serbi dhe Mal të Zi (52.7%).100

Figura 10: si do të përshkruanit bashkësinë tuaj? (N bazë = 1,258)

Nga të dhëna të tilla njeriu mund të vjen në përfundim se perceptimi i nivelit të sigurisë publike në Kosovë është mjaft i lartë në krahasim me zonat tjera të EJL-së. Por një përfundim i tillë mund jetë i gabuar; rezultatet në këtë aspekt fshehin dallimin mjaft të madh në mes të përgjigjeve të dhëna nga serbët dhe atyre të dhëna nga shqiptarët. Për shembull, derisa përqindja e përgjithshme e të intervistuarve në HF që deklarojnë se bashkësitë e tyre ose janë ‘të sigurta’ ose ‘shumë të sigurta’ është mjaft e afërt me 68.3% të shqiptarëve që kanë zgjedhur këtë variant, ajo nuk korrespondon me 20.2% të serbëve që kanë shprehur këtë ndjenjë.

Perceptimet në mesin e serbëve në Kosovë se bashkësia e tyre është e pasigurt janë shprehur edhe gjatë diskutimeve në grupet e fokusuara. Veçanërisht, në disa raste janë përmendur sulmet kundër pjesëmarrësve dhe familjeve të tyre. Një pjesëmarrës i një grupi të fokusuar theksoj rrezikun e veçantë për serbët në Kosovë; ‘në jug të Kosovës nuk mund të lëvizësh pa pasur përcjellje. Nëse merret vesh që je serb, mund të të marrë plumbi’.101

Perceptimet e sigurisë së bashkësisë po ashtu ndryshojnë në vende të ndryshme të Kosovës, ku disa rajone janë identifikuar si veçanërisht të sigurta, siç është Gllogoci, Istogu dhe Leposaviqi, të cilat janë cilësuar si ‘të sigurta’ ose ‘shumë të sigurta’ nga më shumë se nëntëdhjetë për qind e të intervistuarve në HF që jetojnë atje. Ndoshta nuk është për t’u befasuar që këto lokalitete ishin pak a shumë një etnike.10� Ndër bashkësitë e identifikuara nga të intervistuarit e HF-së si më të rrezikshmet ishte Gorazhdeci, një enklavë serbe që ka një histori të dhunës ndëretnike: 100% e të intervistuarve që jetojnë në këtë zonë e përshkruan bashkësinë e tyre si ‘shumë të pasigurt’.10� Pastaj, Shtërpca është konsideruar nga banorët e saj si vend mjaft i rrezikshëm. Edhe këtu ka pasur një histori të dhunës kundër serbëve në këtë bashkësi.10� Përkundër ndjenjës së përhapur të pasigurisë, pothuaj gjysma e të intervistuarve të HF-së e konsideronin bashkësinë e tyre të jetë më e sigurt se rajonet tjera të Kosovës, dhe vetëm pak më pak se një e treta besonin se niveli i sigurisë në bashkësinë e tyre mund të krahasohej me atë në pjesët tjera të Kosovës:

100 Zvekic, U., Viktimizimi penal në vendet në tranzicion (UNICRI, Nr. 61, Romë 1998), p. 82. Mund të gjindet në: http://www.unicri.it/wwd/analysis/icvs/pdf_files/No61/c07_61.PDF shikuar me 17 maj 2006.101 Një pjesëmarrës i grupit të fokusuar, mashkull (44), Leposaviq.10� Shih: OSBE, Profili i Komunës: Gllogovci, Dhjetor 2005. Mund të gjendet në: http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1183_en.pdf shikuar me 19 maj 2006; OSBE, Profili i Komunës: Istogu, Nëntor 2005. Mund të gjendet në: http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1186_en.pdf shikuar 19 maj 2006; OSBE, Profili i Komunës: Leposaviqi, Nëntor 2005. Mund të gjindet në: http://www1.osce.org/documents/mik/2005/02/1192 _en.pdf shikuar me 19 maj 2006.10� Për shembull, në gusht të vitit 2003, dy të rinj serbë të Kosovës janë vrarë dhe katër të tjerë janë lënduar, derisa po luanin në lum. Departamenti i Shtetit i SHBA-së, Raportet e vendeve mbi praktikat e të drejtave të njeriut 2003: Serbia dhe Mali i Zi, 25 shkurt 2004. Mund të gjendet në: http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2003/27874.htm shikuar më 03 qershor 2006.10� OSBE, Profili i Komunës: Shtërpca, Nëntor 2005. Mund të gjindet: http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1203_en.pdf shikuar me 05 qershor 2006.

19.3%13.3%

21.2%

42.3%

18%12.2%

5.4%1%

22.9%

43.6%

0.9% 0%

48%

20.3% 18.9%

4.9%1.4% 1%

Shumë tësigurtë

Shumë tëpasigurtë

Të sigurtë As të sigurtë astë pasigurtë

Të pasigurtë Nuk e di/Nukkam përgjigje

Në përgjithësi Serbët Shqiptarët

40


Figura 11: a mendoni se lagjja juaj është më e sigurt apo më e rrezikshme sesa rajonet e tjera në Kosovë? (N bazë = 1,258)

�.1.�.� Perceptimetekrimit

Perceptimi shumë i ndryshëm i qetësisë dhe sigurisë në Kosovë forcohet nga rezultatet e kërkimeve që kanë të bëjnë me frikën e kosovarëve nga krimi. Është me interes të thuhet se derisa 20.4% të të intervistuarve të HF-së kishin raportuar një krim të bërë ose kundër tyre ose ndonjë anëtari të familjes, vetëm 32% kishin frikë se do të mund të jenë viktimë e krimit në të ardhmen. Kjo duket se mbështet shkallën relative të sigurisë që ndjehet në pjesë të shoqërisë kosovare dhe është më e favorshme kur krahasohet me vendet e tjera të EJL-së. Për shembull, Hulumtimi i AVL-ve i vitit 2003 në Moldavi zbulojë se 58% e të intervistuarve në HF-të kishin frikë se ose ata vet ose anëtarët e familjes mund të jenë viktima të krimit në të ardhmen.10�

Megjithatë, kishte një varg shqetësimesh kur frika nga krimet ndahej sipas përkatësive etnike. Shqiptarët dhe ashkalijtë duket se ishin më së paku të brengosur për krimin, ku vetëm 20.1% e të intervistuarve shqiptarë dhe 14.3% e atyre ashkali shprehën frikën se mund të bëhen viktimë e krimit. Më shumë se gjysma e të intervistuarve boshnjakë (54.5%) po ashtu shprehën qëndrimin se ata nuk mendonin se mund të bëhen viktimë e krimit, derisa 56.3% e atyre romë mendonin se mund të bëhen viktima të krimit në të ardhmen e afërt. Sidoqoftë, përpjesëtimi i të intervistuarve romë që frikësohen se mund të bëhen viktimë e krimit prapë ishte më i vogël se ai i serbëve, ku 83.9% e tyre shprehin frikën se do të bëhen viktimë e krimit. Baza logjike për këto perceptime shumë divergjente ndoshta sqarohet më së miri nga fakti se derisa vetëm 8.6% e të intervistuarve shqiptarë deklaruan se ata ose ndonjë anëtar i familjes së tyre ka qenë viktimë e krimit në 12 muajt e kaluar, 71.1% e atyre serbë dhe 68.6% e të intervistuarve romë në HF deklaruan se ata ose ndonjë anëtar i familjes së tyre kishte qenë viktimë e krimit gjatë të njëjtës periudhë kohore.

Figura 12: shqetësimet rreth mundësisë për tu bërë viktimë e krimit në të ardhmen për shkak se kanë qenë viktimë e krimit në dymbëdhjetë muajt e kaluar (N bazë = 1,258)

10� Op. cit., Wood, D. et al., p. 50.

30.3%

11.8%

7.9%0.4%

49.6%

Më e sigurtëNjëjtëMë e rrezikshmeNuk e diNuk kam përgjigje

56.3%

14.3%27.3%

83.9%

20.1%

50%

32%25%

68.7%

0.0%

27.3%

71.1%

8.6%20.4%

Në përgjithësi Shqiptarë Serbë Boshnjakë Ashkali Romë Të tjerë

Të brengosur se mund të bëhen viktimë e krimitKanë qënë viktimë e krimit në 12 muajt e kaluar

41


HF-ja po ashtu vërtetojë se ndonëse vetëm 13.7% e të intervistuarve femra në HF kanë përjetuar një krim kundër tyre ose kundër anëtarëve të familjes së tyre në 12 muajt e kaluar, që është një përpjesëtim relativisht më i vogël se të intervistuarit meshkujt të HF-së (22.2%), po ashtu kishte dallime edhe në mes të përqindjes së femrave (25.6%) dhe të meshkujve (33.6%) që shprehën frikën se do të jenë viktima të krimit në të ardhmen.

Edhe pse vetëm 1.2% e të intervistuarve mendonin se çështjet që kanë të bëjnë me armët janë një nga tri problemet më serioze me të cilat ballafaqohet bashkësia e tyre, 11% e të intervistuarve në HF theksuan se plaçkitja e armatosur ndodhte shpesh në rrethin e tyre, dhe 3.8% të njerëzve të tjerë mendonin se kërcënimet e armatosura janë diçka që ndodh shpesh në bashkësinë e tyre:

Figura 13: sipas jush, cilat lloje të krimit ndodhin shpesh në rrethin tuaj? (shumë përgjigje) (N bazë = 1,258)

Është vështirë për të përcaktuar nëse këto perceptime të dhunës së armatosur janë të bazuara në përvoja personale, pasi që edhe pse vetëm 1.1% dhe 1.3% e të intervistuarve të HF-së kanë deklaruar për një plaçkitje të armatosur ose kërcënim me armë gjatë vitit të kaluar, HF-ja nuk mblodhi informata mbi incidentet që mund të kenë ndodhur më herët se para një viti. Dhuna e armatosur mund të jetë ushtruar edhe kundër pjesëtarëve të bashkësisë, të cilët nuk kanë qenë anëtarë të familjes së ngushtë të të intervistuarit, prandaj ata në mënyrë indirekte mund të kenë ardhur në kontakt me dhunën e armatosur. Po ashtu ka mundësi që edhe ekspozimi ndaj shkrimeve të mediave mbi dhunën e armatosur të ketë ndikuar në perceptimet dhe përgjigjen e tyre në këtë pyetje.

Gjatë hulumtimeve për këtë raport, të intervistuarit ashkali deklaruan më shumë se çdo grup tjetër etnik se ata ishin të ekspozuar ndaj dhunës së armatosur, ndërsa ata boshnjakë pas atyre ashkalinj, ishin grupi më i brengosur për plaçkitjet e armatosura si një ndodhi e shpeshtë në bashkësinë e tyre (18%), serbët ishin në grupi i dytë etnik më i shqetësuar sa i përket kërcënimeve me armë (10.1%). Perceptimet e serbëve të Kosovës për kërcënimet me armë ishin shumë të larta në Gorazhdec dhe në Zhupç, ku 60% respektivisht 50% e të intervistuarve nga këto bashkësi i perceptonin ato si ndodhi të shpeshtë. Kjo ndoshta ndihmon që të sqarohet arsyeja pse të intervistuarit në këto dy fusha deklaruan se bashkësitë e tyre janë ‘të pasigurta’ (shih seksioni 4.1.3).

25.7%

1.6%

1.7%

2.6%

3.8%

4.3%

9.1%

9.9%

11.0%

11.1%

15.1%

25.9%

49.4%

5%Të tjera

Nuk e di/nuk ka përgjigje

Dhunim

Përleshje

Kidnapim

Kërcënim me armë

Dhunë (Kontrabandim)

Vrasje

Krim i lidhur me drogën

Plaçkitje e armatosur

Konteste pronësore

Kërcënim

Sulm/ Rrahje

Plaçkitje

42


Figura 14: Perceptimet e krimeve me armë që ndodhin shpesh brenda bashkësisë (N bazë = 1,258)

Mënyra e përgjigjeve ndryshojë pakëz kur të intervistuarve të HF-së iu parashtrua: ‘A mendoni se ka incidente në bashkësinë tuaj ku njerëzit kërcënohen me armë zjarri?’

Figura 15: a mendoni se në bashkësinë tuaj ka incidente ku njerëzit kërcënohen me armë zjarri? (N bazë = 1,258)

Si përgjigje në këtë pyetje, vetëm dhjetë për qind e shqiptarëve kishin njohuri për ‘pak’ raste ku njerëzit e bashkësisë së tyre janë kërcënuar me armë të zjarrit, ndërsa asnjë i intervistuar nuk u përgjigj se kishte pasur ‘shumë’ shembuj të tillë. Për dallim nga kjo, 36.2% e serbëve dhe 18.8% e romëve deklaruan se mendonin se kishte pasur shumë incidente të tilla në bashkësinë e tyre, si dhe një përqindje prej 46.8% , respektivisht 43.8% që deklaronin se kishte pasur pak incidente. Kjo sugjeron se grupet e pakicave mendojnë se ka nivel të konsiderueshëm të frikësimit me armë brenda bashkësive të tyre, ndonëse nuk shprehen në mënyrë të qartë se prej nga vijnë këto kërcënime. Një model i ngjashëm i përgjigjes vërehet edhe në përgjigjet e HF-së në pyetjen: ‘A mendoni se ka në bashkësinë tuaj incidente ku njerëzit lëndohen nga armët e zjarrit?’ Sërish, mesatarja e përgjithshme ndryshonte në masë të konsiderueshme nga perceptimet e serbëve dhe romëve rreth lëndimeve me armë të zjarrit; derisa 66.8% e të gjithë të intervistuarve të HF-së deklaruan se në bashkësitë e tyre nuk kishte fare lëndime nga armët e zjarrit, vetëm 12.4% e serbëve të Kosovës dhe 12.5% e romëve pajtoheshin me këtë.

12.7%

3.7%

18%

28.6%

6.3%

0%2.4%

10.1%

0%

14.3%

0%

8.3%

ShqiptarëSerbëBoshnjakëAshkalinjRomëTë tjerë

Plaçkitje e armatosur Kërcënim me armë

16.9%

6.8%

15.7%

13.8%

46.8%

36.2%

3.2%

9.1%

45.5%

57.1%12.5%

18.8%

62.4%

13.8%

74.3%

0.2%

10%

9.1%

36.4%

14.3%

28.6%

0%

25%

43.8%

0%

8.3%

41.7%

50%

Asnjë

Pak

Shumë

Përgjithsisht Shqiptarë Serbë Boshnjakë Ashkalinj Romë Të tjerë

DK / NA

43


Figura 16: a mendoni se në bashkësinë tuaj ka incidente ku njerëzit lëndohen nga armët e zjarrit? (N bazë N = 1,258)

�.1.� Ndryshimiiperceptimevetësigurisë

Konkludimet e HF-së tregojnë se derisa 42.2% e të intervistuarve shqiptarë theksuan se është përmirësuar niveli i sigurisë, vetëm 5.5% e atyre serbë të Kosovës mendonin kështu.10� Ndërsa shumica e të intervistuarve serbë (51.4%) mendonin se niveli i sigurisë ka mbetur i njëjtë me atë që ka qenë para tri vjetësh, një numër i konsiderueshëm (32.6%) mendonin se gjendja është përkeqësuar. Kjo ndoshta tregon për ndjenjën e përgjithshme të pasigurisë që tregojnë serbët gjatë HF-s ë dhe gjatë diskutimeve në grupe të fokusuara.

Figura 17: krahasuar me para tre vjetësh, si mendoni se ka ndryshuar niveli i sigurisë në bashkësinë tuaj? (N bazë = 1,258)

Disa pjesëmarrës shqiptarë në grupet e fokusuara theksuan se niveli më i lartë i krimit kishte qenë në periudhën menjëherë pas konfliktit të vitit 1999, duke pësuar pastaj një rënie të vazhdueshme. Sidoqoftë, opinionet e pjesëmarrësve serbë në grupet e fokusuara mbështesnin qëndrimet e atyre të intervistuarve të HF-së që deklaronin se niveli i sigurisë ishte duke u përkeqësuar. Është e mundshme që trazirat e marsit të vitit 2004 dhe tensionet që pasuan më vonë kanë ushqyer perceptimet e përkeqësimit të nivelit të sigurisë në mesin e popullatës serbe, ndonëse niveli i përgjithshëm i krimit në bashkësinë serbe mund të ketë luajtur një rol në tërë këtë. Për më tepër, tensionet e ngritura në katër qytete veriore në qershor të vitit 2006 me siguri se do të kontribuojnë në shtimin e ndjenjës së pasigurisë ndër serbët e Kosovës.10�

10� Shumica e 5.5% e respondentëve vinin nga zona e banuar me shumicë serbe e Zubin Potokut, Leposaviqit dhe e Zveçanit. Një përjashtim nga kjo ishin të intervistuarit nga komuna e Fushë Kosovës e banuar kryesisht me shqiptarë. 10� Përshkallëzimi i fundit i dhunës solli deri të ‘gjendja e jashtëzakonshme’ e shpallur në katër qytete në qershor 2006, e shoqëruar me prishjen e marrëdhënieve me UNMIK-un dhe me institucionet e Kosovës. Ndonëse zyrtarët e UNMIK-ut kanë deklaruar se nuk ka dëshmi për të sugjeruar motivet etnike, liderët serbë i kanë quajtur sulmet si ‘krime të planifikuara dhe sistematike për frikësimin dhe pastrimin etnik të popullatës serbe nga Kosova’. ‘Serbët e Kosovës prishin lidhjet me OKB-në dhe me autoritetet e krahinës’, Southeast European Times, 06 qershor 2006. Mund të gjendet në: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2006/06/06/feature-01 shikuar me 12 qershor 2006.

6.5%

79.5%

8.8%18.0%

66.8%

10.3% 10%0.3%

51.4%

12.4%

33.5%

2.8%9.1%

72.7%

9.1% 9.1%

71.4%

28.6%

0% 0%12.5%

37.5%

25% 25%

66.7%

25%

8.3% 0%

Asnjë Pak Shumë Nuk e di/ Nuk kampërgjigje

Të gjithë Shqiptarë Serbë Boshnjakë Ashkali Romë Të tjerë

41.5%

4.5%0.9% 2.7%3.5%2.1%

9.8%

42.5%42.2%50.3%

3.7%6.9%

32.6%

51.4%

5.5%

Përmirësuar Pa ndryshime Përkeqësuar Nuk kam jetuar mëparë këtu

DK / NA

Në përgjithësi Shqiptarë Serbë

44


�.� Perceptimetpërofruesitesigurisë

Janë disa elemente të HF-së që mund të përdoren për të vlerësuar perceptimet dhe qëndrimet e qytetarëve për ofruesit e sigurisë. Ky raport e vlerëson këtë çështje duke analizuar:

nTë dhënat që kanë të bëjnë me nivelet e besimit të njerëzve në institucionet e ndryshme;

nVlerësimet e efikasitetit të ofrueseve të sigurisë dhe

nKujt do ti drejtohen të intervistuarit nëse ballafaqohen me ngjarje të dhunshme.

Një nga treguesit kryesor për perceptimet e qytetarëve për ofruesit e sigurisë në Kosovë janë nivelet e besimit që kanë të intervistuarit në institucionet kyçe. Rezultatet e HF-së treguan se TMK-ja gëzonte besimin e plotë të 50.1% të të gjithë të intervistuarve, ndërsa KFOR-i dhe SHPK-ja gëzonin besimin e plotë të 34.4%, respektivisht të 27.7% të tyre. Rreth 30% e të intervistuarve të HF-së kishin nivel mesatar të besimit në institucionet siç janë gjyqësori (30.8%), autoritetet lokale (31.4%), qeveria (30.4%) dhe udhëheqësit fetarë (33.7%). Një e pesta e të intervistuarve thanë se nuk kanë fare besim në politikanët e Kosovës (22%), në gjyqësorin (21.5%) ose në autoritete lokale (20.3%).

Figura 18: sa keni besim në institucionet në vijim? (N bazë N = 1,258)

Sidoqoftë, perceptimet e përgjithshme nuk pasqyrojnë në mënyrë të saktë pikëpamjet e grupeve të caktuara të popullatës. Për shembull serbët e Kosovës shprehën nivel shumë të ulët të besimit ndaj shumicës së institucioneve të Kosovës dhe ndaj ofrueseve të sigurisë, siç tregon figura 19 më poshtë. Kjo mungesë e besimit theksohet në grupet e fokusuara ku një numër i madh i pjesëmarrësve serbë deklaruan se ata nuk do të mbështeteshin në asnjë ofrues të sigurisë për shkak të ndjenjës se ‘askush nuk brengoset’, një pasqyrim i mundshëm i ndjenjës së serbëve të Kosovës se janë të përjashtuar nga Qeveria e Kosovës dhe nga strukturat e sigurisë.

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Plotësisht Shumë Mesatarisht Pak Aspak

10%

34.40%

27.70%

50.10%

6.30%

5.20%

7%

7.20%

4.90%

13.40%

6.20%

15.10%

24.90%

26.30%

18.40%

10.90%

8.60%

15.50%

11.10%

7.60%

15.30%

9.10%

39.30%

23.80%

22.20%

7.40%

31.40%

30.80%

39.70%

30.40%

29.20%

33.70%

26.50%

20.70%

9.90%

14%

4.20%

24.20%

25.50%

22%

27.40%

30.90%

17.10%

25.70%

11.30%

4.70%

7.60%

16.80%

20.30%

21.50%

11.40%

18.60%

11.40%

16.90%

22%

Policisë së UNMIK-ut

KFOR

SHPK

TMK

Autoriteteve lokale

Sistemit gjyqësor

Mediave

Qeverisë

Politikanëve

Udhëheqësve fetarë

Grupeve të bashkësisë

45


Figura 19: niveli i besimi të serbëve të Kosovës ne institucione të ndryshme (N bazë N = 218)

Disa të intervistuar kosovarë po ashtu mendonin se një numër i institucioneve të shënuara më lartë kanë lidhje me grupet e organizuara kriminale. Për shembull, 14% e shqiptarëve, 17% e serbëve dhe 19% e grupeve të tjera të pakicave deklaruan se kishin hasur personalisht lidhje të qarta ndërmjet krimit të organizuar dhe Shërbimit Doganor, Policisë së UNMIK-ut dhe SHPK-së.10�

�.�.1 PerceptimetpërSHPK-në

Puna e SHPK-së është diskutuar gjerë e gjatë në grupet e fokusuara, ku u arrit një konsensus i përgjithshëm që SHPK-ja jo vetëm që ishte joefikase, por edhe që policët e saj ishin të aftësuar dobët dhe nuk kishin vullnet që të luftonin krimin në mënyrë aktive. Pjesëmarrësit e vetëm një grupi të fokusuar shprehën një nivel të përgjithshëm të kënaqësisë për punën e SHPK-së dhe kjo duket të kishte të bënte me faktin se policët e SHPK-së në atë bashkësi të të intervistuarit ishin mjaft të njohur për popullatën.

Një numër i vogël i pjesëmarrësve shqiptarë të grupeve të fokusuara theksuan se policia serbe kishte qenë më e përgatitur se sa SHPK-ja që të hetojë posedimin e AVL-ve dhe të parandalojë në mënyrë aktive krimin. Ky ishte perceptim i zakonshëm dhe i rëndësishëm nga grupet e fokusuara, dmth, që SHPK-ja duket se nuk ka vullnet për të intervenuar ose hetuar incidentet e dhunshme. Në përgjithësi është besuar se policët e SHPK-së brengoseshin më shumë për sigurinë e tyre personale sesa që të kontribuonin në përmirësimin e sigurisë së përgjithshme të bashkësisë (shih rubrikën 2).

Rubrika 2: perceptimet e pjesëmarrësve të grupeve të fokusuara për SHPK-në

n 'Mund të korruptosh policinë me një kafe’. (Një mashkull 48 vjeçar nga Glloboçica).

n Një picë e porositur në restorant mund të vijë më shpejt se policia’ (Një mashkull 23 vjeçar nga Prishtina).

n ‘Nëse nuk i besoni SHPK-së, atëherë fatkeqësisht e vetmja alternativë është të mbani revole për vetëmbrojtje’. (Një femër 24 vjeçare).

n ‘Kur kanë zgjidhur ata ndonjë gjë? Kurrë, asgjë’. (Një mashkull 59 vjeçar nga Graçanica).

Prapëseprapë kur u pyetën se kënd do të thërrisnin nëse kërcënohen me dhunë, 80.2% e të intervistuarve të HF-së zgjodhën SHPK-në:

10� Op. cit., UNDP, Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 12, fq. 26.

98.7%

93.1%

97.3%

82.1%

76.1%

2.3%

16.5%

4.1%

17.9%

10.6%

78%

94.1%

77%

27.1%

40.3%

46.3%

6%

39.9%

0%

51.8%

21.6%

54.1%

30.8%

Pak ose aspak Mesatarisht Shumë

Policinë e UNMIK-ut

SHPK

KFOR

TMK

Autoritete lokale

Gjyqësor

Media

Qeveri

Politikanë

Udhëheqësit fetarë

OJQ

46


Figura 20: kë do të thërrisnit nëse ju ose familja juaj jeni të kërcënuar me dhunë? (disa përgjigje të mundshme) (N bazë = 1,258)

Ndoshta duhet të pritet që përgjigjet edhe në këtë pyetje të ndryshojnë sipas përkatësisë etnike, ku 89.4% e serbëve mendojnë se policia ose është joefikase ose është shumë joefikase (shih më poshtë), dhe është e arsyeshme që të pritet se një pjesë e madhe e të intervistuarve të HF-së e shqyrtuan këtë çështje duke menduar për SHPK-në. Sidoqoftë, përkundër këtij niveli të ulët të besimit, 53.7% e të intervistuarve serbë do të kontaktonin SHPK-në nëse kërcënohen me dhunë. Megjithatë, në një situatë të tillë ata me më dëshirë do të thërrisnin policinë e UNMIK-ut (82.1%), 53.2% preferojnë të kërkojnë ndihmën e familjeve dhe të miqve të tyre dhe 43.1% janë të përgatitur të mbrojnë veten.

Megjithatë, mbetet se 78% e të intervistuarve serbë në HF thonë se kanë pak ose nuk kanë aspak besim në SHPK-në. Grupet e fokusuara të serbëve sugjerojnë se kjo ndodh për shkak të besimit se SHPK-ja kujdeset shumë pak për bashkësinë e tyre. Siç theksoj një pjesëmarrës i grupit të fokusuar: ‘çka mund të prisni prej tyre?... Ata do të dëshironin që ne të vdisnim (iknim)’.10�

Përveç pyetjeve specifike që kanë të bëjnë me SHPK-në, HF-ja përfshinte një pyetje më të përgjithshme për vlerësimin e perceptimeve të qytetarëve rreth efikasitetit të ‘policisë’. Kur ju shtrua pyetja se sa mendonin se ishte policia efikase, 9.9% e të intervistuarve të HF-së u përgjigjën me ‘shumë efikas’, 27.6% me ‘efikas’ dhe 27.6% deklaruan ‘as efikas as joefikas’. Ndërkaq, 19.6% e të intervistuarve të HF-së mendonin se policia është ‘joefikase’. Të intervistuarit shqiptarë, ashkali dhe boshnjakë kishin më shumë përshtypje pozitive për policinë, ndërsa serbët kishin mendim tejet negativ, ku 48.6% mendonin se policia është ‘joefikase’ dhe 40.8% mendonin se ata janë ‘shumë joefikas’.

Figura 21: Sa gjykoni se është efikase policia në zgjidhjen e krimeve dhe në mbrojtjen e njerëzve? (N bazë = 1,258)

10� Një pjesëmarrëse e grupit të fokusuar, femër (43) nga Graçanica.

2.2%0.3%

0.6%

8.3%

17.5%

19.2%

21.9%

25.9%

80.2%

Nuk e di/ Nuk kam përgjigje

Sigurimin privat

Dikë tjetër

TMK-në

Policinë e UNMIK-ut

KFOR-in

Shokët ose të afërmit

Askënd. Do të mbroj veten dhe familjen time

SHPK-në

0%10%20%30%40%50%60%

Shumë efikas Efikas As efikas e asjoefikas

Joefikas Shumëjoefikas

Në përgjithësi Shqiptarë Serbë Boshnjakë Ashkali Romë Të tjerë

DK / NA

47


�.�.� Perceptimetpërofruesitndërkombëtarëtësigurisë

Ofruesit ndërkombëtarë të sigurisë, KFOR-i dhe UNMIK-u, provokuan një varg përgjigjesh kur të intervistuarve të HF-së iu bë pyetja që të tregojnë nivelin e besimit që kanë ata në këto institucione. Në përgjithësi, që të dyja duket se gëzojnë perceptime mjaft pozitive në krahasim me institucionet e tjera në Kosovë. Sidoqoftë, të intervistuarit shqiptarë kanë më shumë besim në KFOR-in dhe UNMIK-un sesa serbët. Kështu, 29.4% e të intervistuarve shqiptarë kishin besim të plotë ose nivel shumë të madh të besimit në UNMIK-un, ndërsa vetëm 5.5% e atyre serbë e kishin këtë vlerësim. Pastaj, 72.5% e shqiptarëve i besonin KFOR-it ‘shumë’ ose ‘plotësisht’, krahasuar me vetëm 1.8% të serbëve të Kosovës. Këto rezultate janë shumë më të ulëta se gjetjet e një raporti të kohëve të fundit të OKB-së, në të cilin 90.3% e shqiptarëve thuhej se janë të ‘kënaqur’ ose ’shumë të kënaqur’ me punën e KFOR-it, krahasuar me 28.4% të serbëve të Kosovës.110 Ato po ashtu sugjerojnë se KFOR-i është ofruesi i preferuar ndërkombëtar i sigurisë për shqiptarët. Në anën tjetër, serbët në përgjithësi shprehën një nivel të lartë të pakënaqësisë me KFOR-in, por ka disa indikacione se ajo mund të shihet edhe si e vetmja forcë që është në gjendje të ofrojë mbrojtje fizike. Sidoqoftë, në më shumë se një IIK u theksua se edhe pse KFOR-i ishte perceptuar se i ofronte mbrojtje pakicës serbe menjëherë pas konfliktit të 1998 - 1999, ky besim u dëmtua në masë të konsiderueshme si rezultat u mosreagimit të perceptuar të KFOR-it gjatë dhunës së marsit të vitit 2004.

Përkundër perceptimeve në përgjithësi neutrale ose pozitive për ofruesit ndërkombëtarë të sigurisë, pjesëmarrësit e grupit të fokusuar, veçanërisht serbët, shprehën qëndrimet e tyre se shumica e ofruesve ndërkombëtarë të sigurisë kishin ardhur në Kosovë për shpërblime dhe përfitime personale. Një pjesëmarrës përmblodhi këtë pikëpamje kështu: ‘atyre aq u bënë për komunitetin lokal. Ata nuk e dinë kush është shqiptarë e kush është serbë. Ata as që e dinë pse janë këtu’.111 Shumë pjesëmarrës serbë të grupeve të fokusuara theksuan se i vetmi organ tek i cili do të kishin një shkallë të besimit është ushtria serbe. Nivelet e ulëta të besimit të lartcekur dhe sugjerimet si këto, tregojnë se serbët e Kosovës nuk mendojnë se ata kanë ‘pronësi’ mbi ofruesit e tanishëm të sigurisë në Kosovë.

�.�.� PerceptimetpërTMK-në

Ky perceptim pjesërisht mund të sqarohet me një besim të shfaqur edhe në intervista edhe në grupe të fokusuara, se TMK-ja ka qasje në një sasi të konsiderueshme të AVL-ve të padeklaruara, përveç numrit të kufizuar të armëve aktive dhe stoqeve më të mëdha të rezervave që kontrollohen mirë nga KFOR-i (shih seksionin 2.2.2.4). Ndonëse duket se nuk ka ndonjë dëshmi për të mbështetur këto deklarata, Zyra e Koordinatorit të TMK-së po ashtu ka vërejtur një tendencë në disa media serbe për të portretizuar TMK-në si ‘ushtri në pritje’ dhe e pajisur mirë, dhe kërkoi që të kihet kujdes me raportime të tilla dhe për perceptimet publike që ato mund të inkurajojnë.11�

Kur u pyetën për të ardhmen e TMK-së, pesëmbëdhjetë për qind e të intervistuarve të HF-së deklaruan se mendonin se TMK-ja duhet të shpërbëhet, me 83.9% të të gjithë të intervistuarve serbë që bënin thirrje për shpërbërje të TMK-së. Fakti se 87.2% e të intervistuarve serbë nuk kishin besim në TMK, me diku 11.5% të tjerë që kishin pak besim në këtë organ, ndihmon që të sqarohet mungesa e mbështetjes së tyre për vazhdimësinë e TMK-së.

�.�.� Perceptimetpërgjyqësorin

Niveli relativisht i ulët i besimit në institucionet e Kosovës, siç janë autoritetet lokale dhe gjyqësori (shih seksionin 4.2), tregon se qytetarët kanë shumë pak besim në sundimin e ligjit në Kosovë. Pothuaj një e pesta e të intervistuarve nuk ishte në gjendje që të jepte ndonjë koment rreth drejtësisë së sistemit gjyqësor dhe ata që dhanë mendimet e tyre për këtë çështje shprehën pikëpamje mjaft të polarizuara. Kështu, edhe pse 28.5% e të intervistuarve mendonin se gjykatat nuk janë as të drejta e as të padrejta, 17.7% e tyre mendonin se gjykatësit dhe gjykatat në Kosovë janë të padrejta, me 14.5% të tjerë që i konsideronin ato shumë të padrejta. Derisa serbët e Kosovës, kur shprehën ndonjë mendim kishin qëndrim jashtëzakonisht negativ për sistemin gjyqësor, të intervistuarit ashkalij ishin jashtëzakonisht pozitiv në vlerësimet e tyre. 110 Op. cit., UNDP Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 12, fq. 25. 111 Një pjesëmarrës i grupit të fokusuar, mashkull (59) nga Graçanica.11� Intervistë me nënkolonelin Iain Macdonald, Zyra e Koordinatorit të TMK-së, 09 Mars 2006.

48


Figura 22: sa mendoni se janë gjykatësit dhe gjykatat të drejta? (N bazë = 1,258)

Niveli i përgjithshëm i humbjes së iluzioneve në gjyqësor është ndoshta për shkak të perceptimeve se ka korrupsion në shkallë të gjerë brenda sistemit të gjykatave. Prej të gjithë të intervistuarve në HF që deklaruan se gjykatat janë ‘të padrejta’ dhe ‘shumë të padrejta’, 67% konsideronin se korrupsioni është sfida më e madhe për sistemin gjyqësor në Kosovë. Për 76.9% të të intervistuarve shqiptarë, korrupsioni ishte sfida kryesore, mendim ky që e kishin 53% të serbëve. Në përgjithësi, 40% e të intervistuarve mendonin se gjykatat i nënshtroheshin ndërhyrjeve politike, ndërsa për këtë problem shqetësoheshin 51.5% të të intervistuarve serbë, krahasuar 33,7% të atyre shqiptarë. Një pjesë tjetër prej 36.2% e e të intervistuarve mendonin se papërgjegjësia është sfida kryesore për sistemin gjyqësor.

4.2.5 Ofruesitesigurisëdhemenaxhimiikufirit

Grupet e fokusuara zbuluan se banorët e rajoneve kufitare kishin ndjeshmëri të veçantë për një varg të çështjeve të sigurisë, ku si shkak kryesor të brengosjes ishin aktivitetet ndërkufitare të bandave kriminale. Këtë e shoqëron edhe vlerësimi nga shumë pjesëmarrës se pasiguria paraqet një arsye të ligjshme për banorët në zonat kufitare që të armatosen. Prandaj pyetja se kujt duhet t’i besohet ruajtja e kufijve të Kosovës ka rëndësi të veçantë kur shqyrtohen perceptimet për ofruesit e sigurisë në Kosovë.

Figura 23: Kujt do t’ia besonit ruajtjen e kufijve të Kosovës? (N bazë = 1,258)

Rezultatet e HF-së tregojnë se TMK-ja është institucioni me i besueshëm për ruajtjen e kufijve, e pasuar nga KFOR-i. Një shqetësim i veçantë është fakti se policisë kufitare ia besuan këtë rol vetëm 10.8% e të intervistuarve. Prapëseprapë, shihet se rezultatet dallojnë kur ndahen sipas përkatësisë etnike.

0%

10%

20%30%

40%

50%

Në përgjithësi Shqiptarët Serbët Boshnjakë Ashkalinjtë Romët Të tjerët

Shumë të drejtë Të drejtë As të drejtë as të padrejtëJo të drejtë Shumë jo e drejtë Nuk e diNuk kam përgjigje

11.8%

24.7%

39.3%

10.9% 7.8%1.8% 3.7%

TMK-së KFOR-it Dikujt tjetër Policisëkufitare

SHPK-së Policisë sëUNMIK-ut

DK / NA

49


Figura 24: kujt do t’ia besonit ruajtjen e kufijve të Kosovës? (sipas përkatësisë etnike) (N bazë = 1,258)

Derisa TMK-në e kishin zgjedhur si shërbim të preferuar për sigurimin e kufijve 48.5% e të intervistuarve shqiptarë, 63.3% e atyre serbë deklaruan se ata do të preferonin një institucion ‘tjetër’ e jo SHPK-në, TMK-në, KFOR-in, policinë kufitare ose UNMIK-un për të mbrojtur kufijtë e Kosovës. Po të kishin edhe të intervistuarit e HF-së të njëjtën mendje me pjesëmarrësit serbë në grupet e fokusuara, atëherë njeriu do të mund të supozonte se ky institucion ‘tjetër’ do të ishte ushtria serbe ose forcat serbe të sigurisë. Kjo e forcon edhe më shumë argumentin se pakica serbe në Kosovë nuk e ndjen se interesat e saj janë të përfaqësuara nga aktorët e tanishëm zyrtarë dhe të ligjshëm të sigurisë në Kosovë.

Përkundër nivelit të dobët të besimit që kanë në SHPK-në sa i përket sigurisë së kufirit, një numër i pjesëmarrësve të grupeve të fokusuara mendonin se kjo duhet të jetë përgjegjësi e policisë, duke cituar rregulloret e BE-së mbi sigurinë kufitare si arsye për këtë.11� Sidoqoftë, si në rajonet kufitare ashtu edhe në mesin e pjesëmarrësve në grupet e fokusuara në përgjithësi, ishte thënë se TMK-ja ishte institucioni më i përshtatshëm për të kryer funksionet e sigurimit kufitar. Prapë vërehet se grupet e ndryshme etnike preferojnë ofruesin e sigurisë që duket se ka përbërjen më të afërt me grupin ose që mbron interesat e tij. Një polarizim i tillë i opinionit dhe ndjenjave në lidhje me ofruesit ‘tonë’ dhe ‘të tyre’ të sigurisë padyshim se do të pengojë përpjekjet për garantimin e sigurisë kufitare në një periudhë afatshkurtër dhe afatmesme.

�.� Perceptimete‘kulturëssëarmëve’nëKosovë

Ekziston një supozim i pranuar botërisht se meshkujt e EJL-së, e në veçanti shqiptarët, kanë një kulturë shumë të fuqishme dhe të përhapur të mbajtjes së armëve.11� Kanuni, një metodë tradicionale e zbatimit të rendit dhe ligjit e përdorur për shekuj me radhë në Shqipërinë veriore dhe në Kosovë, përdoret shpesh për të sqaruar lidhjen e supozuar që kanë shqiptarët dhe shqiptarët e Kosovës me AVL-të dhe me përdorimin e tyre.11� Përkundër këtyre supozimeve, rezultatet e HF-së nga ky hulumtim sugjerojnë se AVL-të nuk luajnë rol aq të madh në jetën e përditshme në Kosovë, (edhe pse, sa më i hapur dhe sa më i besueshëm që ishte diskutimi në grupet e fokusuara paraqitej një mbizotërim më i madh i përdorimit të AVL-ve sesa që tregonin rezultatet e HF-ve). Sidoqoftë, një shumicë e madhe e pjesëmarrësve në grupet e fokusuara deklaruan se kishin dëgjuar të shtëna nga armët në lagjen e tyre, zakonisht duke theksuar se këto ishin të shtëna festive dhe një pjesëmarrës i grupit të fokusuar theksojë se përdorimi i AVL-ve në këtë mënyrë ‘nuk tregon asgjë tjetër përveç për kulturën, mënyrën në të cilën një person i caktuar është rritur, dhe se si ai i kupton gëzimet e jetës’.11� Megjithatë, rezultatet e e HF-së

11� Për shembull, një pjesëmarrës i grupit të fokusuar, biznesmen 22 vjeçar.11� Për një analizë më të thellë të këtij supozimi, shih Hulumtimin e armëve të vogla, Hulumtimi i armëve të vogla 2005: Armët në luftë, (Oksford, 2005) pg. 205-227; Gounev, P. et al., ’Pushka ka djallin brenda’: Kultura e armëve në Evropën Juglindore, (SEESAC, 2006).11� Për diskutim më të hollësishëm, shih op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., fq. 31.11� Një pjesëmarrës në grupin e fokusuar, mashkull (23) nga Prishtina. Për diskutim të mëtejmë rreth të shtënave nëpër festa, shih seksionin 4.5.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

SHPK-së TMK-së KFOR-it Policisëkufitare

Policisë sëUNMIK-ut

Dikujt tjetër

Shqiptarët Serbët Boshnjakët Ashkalinjtë Romët Të tjerët

DK / NA

50


e sfidojnë pikëpamjen e ‘kulturës së armës’; vetëm një për qind e të intervistuarve thanë se do të zgjidhnin të posedonin një armë të zjarrit për shkak të logjikës se ‘çdokush ka armë’ dhe një pjesë edhe më e vogël e tyre (0.9%) mendonin se dikush mund të blejë armë për të shtuar vetëbesimin.

Rubrika 3: Qëndrimet e pjesëmarrësve në grupet e fokusuara ndaj ‘kulturës së armës’

n ‘Ne gjithmonë kemi pasur armë dhe gjithmonë do të kemi’. (Një burrë nga Gllogovci).

n ‘Në Kosovë, nëse nuk ke një djalë dhe një armë është sikur të mos kesh asgjë. Këtu njerëzit nuk janë njerëz nëse nuk kanë armë. Dhe kur të kesh një armë, ke edhe probleme. Dhe kështu është kjo punë’. (një burrë 59 vjeçar nga Graçanica).

n ‘Dikush mund të jetojë në një ambient shumë të sigurt por prapë mund të ndjehet i pasigurt. Është një rregull në filozofinë e Tomas Hobsit: Të vras para se të më vrasësh ti mua’. (një djalosh 23 vjeçar nga Prishtina).

n ‘Njerëzit duhet ta kuptojnë se arma e zjarrit është lodra më e preferuar e një kosovari, pavarësisht besimit të tij’. (një burrë 38 vjeçar nga Graçanica).

n ‘Mendoj se ky është problemi më i madh që kanë shqiptarët. Ne mendojmë se është moralisht më e drejtë ta vrasësh dikë sesa ta raportosh në polici’. (një i ri 20 vjeçar).

n ‘Qe prej krijimit të kombit shqiptar, ne nuk kemi jetuar pa armë. Tani ka ardhur koha kur nuk duhet t’i përdorim ato’. (një burrë 72 vjeçar nga Prishtina).

Disa komentatorë mendojnë se konflikti i fundit i armatosur në Kosovë ka kontribuar në (ri)krijimin dhe ruajtjen ‘kulturës së armës’ te kosovarët’.11� Jehona e luftës në jetën bashkëkohore në mënyrë të pashmangshme ka rezultuar në shtimin e numrit të AVL-ve dhe si në shumë rajone të botës, kjo me siguri ndikon edhe në kulturën e të rinjve. Derisa grupmoshat 26 - 35 dhe 36 - 65 konsiderohesh si poseduesit kryesor të AVL-ve në Kosovë nga më shumë se gjysma e të intervistuarve të HF-së (28.2% dhe 28.6%), ndërsa 16.6% e të intervistuarve mendonin se posedimi i armëve është më i madh në mesin e grupmoshës 19 – 25 vjeçare, pikëpamje kjo që e kishin pjesëmarrësit në disa grupe të fokusuara. Arsyeja për këtë zgjedhje pjesërisht mund të rrjedh nga besimi se të rinjtë në Kosovë duan t’u përngjajnë ‘heronjve të tyre të luftës’, një argument që u përmend edhe në studimin e kohëve të fundit të GNK-së.11� Sidoqoftë, këto perceptime nuk mbështeten në përgjigjet e të intervistuarve më të rinj në HF.

Figura 25: Në cilën grupmoshë janë më të zakonshme armët e zjarrit? (N bazë = 1,258)

Derisa të dhënat e siguruara tregojnë një mori opinionesh dhe perceptimesh rreth të ashtuquajturës ’kulturë të armëve’, nuk është e mundur të përcaktohet ndonjë ndjenjë e përgjithësuar e personave të intervistuar se

11� Op. cit., Hulumtimi i armëve të vogla, pp. 205-227.11� GNK, Kosova pas Haradinajt, 26 maj 2005, p. 7. mund të gjendet në: http://www.crisisgroup.org/library/documents/europe/balkans/163_kosovo_after_haradinaj.pdf shikuar më 29 maj 2006.

1.2%

25%

0.4%

28.6%

16.6%

28.2%

15-1819-2526-3536-6565+Nuk e di/ Nuk kam përgjigje

51


kjo është evidente në Kosovë. Kjo veçanërisht ndodh sepse të shtënat nëpër festa mund të mos konsiderohen nga pjesëmarrësit se janë ‘çështje e armëve të vogla’’. Pastaj, ndonëse disa rrethe në Kosovë janë më shumë të armatosura sesa disa të tjera, kjo është më siguri pasqyrim i një historie me konflikte sesa e ndonjë kulture të armëve të ngulitur në kokën e shqiptarëve të Kosovës. Pa një analizë më të detajuar të qëndrimeve në këtë fushë, është e pamundur që të vërtetohet ekzistenca e kësaj dukurie.

�.� ShpërndarjaeperceptuareAVL-ve

�.�.1 Perceptimeteposedimittëbashkësisëdhetëatijindividual

HF-të dhe grupet e fokusuara zbuluan një varg të gjerë të opinioneve në lidhje me posedimin e AVL-ve në Kosovë: 89.1% e të intervistuarve në HF deklaruan se familjet e tyre nuk kishin armë të zjarrit, ndërsa 79.5% e të intervistuarve po ashtu deklaruan se nuk njihnin ndokënd që kishte armë të zjarrit. Sidoqoftë, derisa dy të tretat e të intervistuarve nuk kishin dëshirë të japin ndonjë vlerësim për numrin e shtëpive në lagjen e tyre të cilat kishin armë të zjarrit, 12.1% e tyre deklaruan se ishin të sigurt se nuk kishte familje që kishte armë të zjarrit në lagjen e tyre. Prandaj, derisa shumica dërmuese e të intervistuarve në HF theksuan se nuk e njihnin ndokënd që posedonte armë të zjarrit, ata prapëseprapë besonin se kishte AVL në bashkësinë e tyre. Të intervistuarit në grupet e fokusuara po ashtu ishin të paqartë kur pyeteshin për të diskutuar për posedimet personale të armëve të zjarrit në shtëpitë e tyre dhe në bashkësinë.

Vetëm 8.2% e të intervistuarve të HF-së e pranuan se familjet e tyre mbanin armë të zjarrit, dhe një numër më i vogël i pjesëmarrësve në grupet e fokusuara po ashtu deklaruan se mbanin armë të zjarrit në shtëpi. Shumica e poseduesve të armëve të zjarrit që ishin pjesëmarrës në grupet e fokusuara theksuan se e mbanin armën për vetëmbrojtje, ndonëse veteranët e konfliktit mendonin se ata që kishin luftuar duhet të lejohen që të mbajnë armën e tyre si ‘trofe’. Pjesëmarrësit në grupet e fokusuara po ashtu ishin më të gatshëm të deklaronin se e njihnin dikë që posedonte armë të zjarrit dhe kështu rezultatet e grupit të fokusuar duket se përputhen me gjetjet e HF-së se vetëm 14.9% e të intervistuarve mund të thonin se ishin të sigurt se në bashkësinë e tyre nuk kishte armë të zjarrit. Vetëm një e treta e të intervistuarve në HF (36.1%) nuk kishin dëshirë të përshkruanin gjendjen e armëve të zjarrit në bashkësinë e tyre.

Figura 26: si do të përshkruanit numrin e armëve të zjarrit në bashkësinë tuaj? (N bazë = 1,258)

Vlen të theksohet se të gjithë të intervistuarit e HF-së që u pajtuan me deklaratën se ‘pothuaj çdokush (në bashkësinë time) ka armë’ ishin shqiptarë. Pastaj, të gjithë me përjashtim të dy prej atyre që u pajtuan me përshkrimin se shumë njerëz posedonin AVL në bashkësitë e tyre ishin shqiptarë.

Kur u pyetën ku i shihnin njerëzit të mbanin armë të zjarrit, pothuaj tri të katërtat e tyre ose nuk u përgjigjën ose thonin se nuk e dinin ose thonin se kurrë nuk kishin parë njerëz të mbajnë armë të zjarrit në Kosovë:

36.1%

14.9%

21.5%19.3%

6%2.2%

Pothuajçdokushka armë

Shumë njerëzposedojnë

armë

Pak njerëzposedojnë

armë

Pothuaj nuk kaasnjë armë

Nuk ka armë DK / NA

52


Figura 27: ku ka më shumë mundësi të shohësh njerëz që mbajnë armë në lagjen tuaj (duke përjashtuar pjesëtarët e policisë ose të KFOR-it)? (N bazë = 1,258)

Sidoqoftë, 20.2% e të intervistuarve deklaruan se kanë parë armë të zjarrit në festa. Prandaj del se disave prej atyre 85.2% të intervistuarve në HF, që deklaruan se kurrë nuk kishin parë ndonjë person civil të mbajë armë të zjarrit në Kosovë, papritmas t’iu kujtohet një incident në të cilin ata kishin parë njerëzit të mbajnë armë të zjarrit në lagjen e tyre, kur ishte fjala për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje të veçantë.

Kur të intervistuarve në HF iu shtrua pyetja për rajonet e Kosovës që ata mendonin se ka numër më të madh të AVL-ve, përgjigjet më të popullarizuara ishin se ato rajone ishin Peja (20.5%) dhe Drenica (10.4%). Ky perceptim pjesërisht mbështetet me të dhëna statistikore zyrtare, ku AVL-të e përdorura për kryerjen e veprave kriminale më së shpeshti janë konfiskuar në Pejë, pastaj në Prishtinë. Sidoqoftë, derisa Gllogoci ishte konsideruar nga të intervistuarit e HF-së si një ndër zonat me më së paku armë në Kosovë, 25.9% prej 4.1% të të intervistuarve, që raportuan se kishin parë armë të zjarrit në bashkësinë tyre çdo ditë, ishin nga Gllogoci.

Një ndër gjetjet kryesore të HF-së është se më shumë se një e treta e të intervistuarve (38.7%) mendonin se numri i armëve të zjarrit në bashkësinë e tyre ose të jetë zvogëluar ose të ketë rënë që nga viti 2003. Më pak se pesë për qind e të intervistuarve mendonin se numri i AVL-ve është shtuar, edhe pse këtë duhet trajtuar me kujdes pasi që 43.3% e të intervistuarve deklaruan se ‘nuk e dinin’ ose nuk i’u përgjigjen kësaj pyetjeje:

Figura 28: si mendoni se ka ndryshuar numri i armëve të zjarrit në lagjen tuaj në krahasim me kohën para tri vjetësh? (N bazë = 1,258)

Kjo pikë mund të përgjithësohet dhe është thelbësore; ndjeshmëria e pashmangshme që shoqërojë pyetjet rreth pronësisë dhe posedimit të AVL-ve në HF është faktor domethënës kur shqyrtohet shkalla e madhe e mosdëshirës së pjesëmarrësve për të zbuluar informata si dhe të dhënat mjaft kundërthënëse që u dhanë nga ata që i deklaroheshin këto informata. Kjo, pjesërisht mund të përdoren për të sqaruar mospërputhjet e mëdha në mes të perceptimeve të paraqitura nga grupet e fokusuara, HF-të dhe IIK-të. Perceptimet dhe qëndrimet e qytetarëve për AVL-të mund të kuptohen më thellë përmes një hulumtimi tjetër pasues, duke përdorur më shumë metodën e hulumtimit cilësor.

12.6%

9.0%

0.4%

0.5%

0.8%

1.3%

20.2%

2%

53%

DK

Nuk kam përgjigje

Ngjarje sportive

Vende publike

Shtëpi private

Vende tjera

Klube të natës

Festa

Nuk shoh askund njerëz që mbajnë armë

43.3%

16.3%

22.4%

1.1%3.7%

13.1%

Është rritur ndjeshëm

Është rritur

Ka mbetur i njëjtë

Është zvogëluar

Është zvogëluar ndjeshëm

ND / NP

53


�.�.� Pronarëtearmëvedhellojetearmëve

Duke përjashtuar forcat e sigurisë, grupet kriminale janë parë nga shumica dërmuese e të intervistuarve në HF (63.5%) si mbajtësit kryesorë të armëve të zjarrit në Kosovë. Numri i të intervistuarve serbë që mendonin se veteranët e luftës ishin grupi më i madh i pronarëve të armëve në Kosovë ishte 18.8%, dukshëm më i lartë se niveli i përgjithshëm prej 5.9%.

Figura 29: sipas mendimit tuaj, përveç forcave të sigurisë, kush mendoni se i ka armët? (N bazë = 1,258)

Pjesëmarrësit shqiptarë në grupet e fokusuara duket se besojnë se shumica e AVL-ve të paligjshme në Kosovë janë në posedim të serbëve të Kosovës ose janë të përqendruara në zonat ku shqiptarët e Kosovës janë ‘të kërcënuar nga serbët’, siç janë në Drenicë, në Podujevë, në Pejë, ose në Graçanicë.11� Një perceptim të ngjashëm e patën edhe pjesëmarrësit serbë në grupet e fokusuara, të cilët deklaruan se të gjitha llojet e AVL-së mund të gjenden te të gjitha grupet etnike dhe në të gjitha rajonet e Kosovës, por që prapëseprapë mendonin se shqiptarët posedonin më shumë armë.

Pothuaj gjysma e të gjithë të intervistuarve në HF mendonin se njerëzit që posedonin AVL në lagjen e tyre kishin kryesisht pistoleta/revole (46.7%), me një përqindje të ngjashme të pushkëve të gjuetisë (42%).

Figura 30: çfarë lloji të armëve të zjarrit kanë njerëzit në lagjen tuaj? (shumë përgjigje të mundshme) (N bazë = 195)

11� Një pjesëmarrës i grupit të fokusuar, mashkull (22), biznesmen.

3.4%

0.7%

1.7%

1.8%

2.7%

2.8%

5.9%

7.2%

10.3%

63.5%

Nuk ka përgjigje

Partitë politike

Kompanitë private të sigurimit

Familjet

Biznesmenët

Politikanët

Ish ushtarakët/ Veteranët

Të tjerët

Gjuetarët

Grupet kriminale

0.0%

0.0%

0.0%

3.1%

3.6%

5.1%

11.8%

42.0%

46.7%

31.8%ND / NP

MG ose HMG

Eksplozivë

Raketahedhës RPG

Pushkë teke

Bomba dore

Të tjera

Pushkë automatike

Pushkë të gjuetisë

Pistoletë/revole

54


Të dhënat e HF-së nuk e bëjnë të qartë se a është kjo preferencë e perceptuar për pistoleta/revole në mesin e popullatës kosovare që posedon armë e lidhur me aktivitetet kriminale apo për vetëmbrojtje, dy prej arsyeve më të zakonshme për posedim të revoles. Fakti se 11.8% e të intervistuarve mendonin se fqinjët e tyre kishin edhe pushkë automatike tregon se shumë AVL nga konflikti ende janë në posedim të popullatës civile. Kjo është një gjendje që mbështetet nga ato pjesë të bashkësisë shqiptare që mendojnë se ‘armët trofe’ për veteranët e luftës janë të pranueshme sipas pjesëmarrësve në grupin e fokusuara të veteranëve të luftës që është mbajtur për këtë hulumtim.

�.�.� LicencatdheAVL-tëepaligjshme

Pjesëmarrësit në grupet e fokusuara mendonin se për shkak se është shumë e vështirë, nëse jo e pamundshme, që të blihet një armë në mënyrë të ligjshme, shumica e AVL-ve në Kosovë duhet të jenë siguruar në mënyrë të paligjshme. Ky perceptim po ashtu pasqyrohet edhe në rezultatet e HF-së, ku 51.1% e të intervistuarve deklaruan se më pak se një e katërta e armëve të zjarrit ishin në posedim të ligjshëm. Sikurse edhe në pyetjet e tjera që kanë të bëjnë me posedimin e armëve të zjarrit, një pjesë e konsiderueshme e tyre refuzuan të përgjigjen ose preferuan që të mos shprehin mendimin e tyre (40.5%).

Figura 31: sipas mendimit tuaj sa prej armëve të zjarrit që janë në posedim privat mbahen në mënyrë të ligjshme? (N bazë = 1,258)

Derisa pothuaj një e treta e të intervistuarve në HF nuk kishin njohuri ose nuk dëshironin të shprehnin opinionin e tyre mbi arsyet për posedimin e paligjshëm të armëve të zjarrit, 18.1% mendonin se njerëzit nuk kishin dëshirë të regjistroheshin zyrtarisht si posedues të armëve të zjarrit. 28.9% e të intervistuarve serbë dhe 18.2% të atyre boshnjakë mendonin se ishte njeriu ka një parehati ta regjistron një AVL në polici dhe se kjo ishte një ndër arsyet kryesore për posedim të paligjshëm, ndonëse vetëm 5.1% e shqiptarëve dhanë të njëjtën përgjigje (çka mund të jetë tregues se popullata serbe ka nivel më të ulët të besimit në SHPK-në).

Një dallim tjetër i rëndësishëm në mes të përgjigjeve të shqiptarëve dhe serbëve të Kosovës ka të bëj me trashëgiminë e armëve të zjarrit. Derisa 12.5% e të intervistuarve shqiptarë mendonin se ky ishte faktor kyç në marrjen e vendimit për mosregjistrimin e armës së zjarrit, vetëm 0.9% e atyre serbë e zgjodhën këtë faktor. Një pjesëmarrës shqiptar në një grup të fokusuar theksoj se edhe pse ai personalisht nuk i pëlqente armët e zjarrit, familja e tij posedonte një armë zjarri sepse: ‘kjo është traditë në familjen tonë’.1�0

Shumica e arsyeve për posedim të paligjshëm të armëve të dhëna në figurën më poshtë tregojnë se të intervistuarit e HF-së mendonin se nuk do të ishte në interes të atyre që kanë armë që ti regjistrohen si pronarë të tyre. Ky konkludim është theksuar shumë në Hulumtimin e armëve në Serbi, ku 34% e të intervistuarve në HF deklaruan se nuk dëshironin që të regjistroheshin si pronarë të armëve të zjarrit.1�1

1�0 Një pjesëmarrës mashkull i një grupi të fokusuar, (22), afarist.1�1 Op. cit., Taylor, Z. et al., p. 44.

40.5%

51.1%

6.4%

1.1%

0.9%

< 25%

50%

75%

Pothuaj të gjithë

ND / NP

55


Figura 32: sipas mendimit tuaj, pse njerëzit zgjedhin të posedojnë armët në mënyrë të paligjshme? (N bazë = 1,258)

Pika më shumë se gjysma e të intervistuarve në HF (51.1%) mendonin se më shumë se tri të katërtat e armëve të zjarrit që mbahen në Kosovë janë të paregjistruara. Sidoqoftë, kur u pyetën se si do të blinin ata vet një armë, të intervistuarit në HF kishin më pak dëshirë që të përgjigjeshin. Kjo ndoshta nuk është për t’u befasuar duke pasur parasysh nivelin e dyshimit dhe parehatisë që shkaktonin disa nga pyetjet që kishin të bënin me pronësinë e AVL-ve. Derisa kjo çështje nuk u diskutua në hollësi gjatë grupeve të fokusuara, pjesëmarrësit dukej se sugjeronin se ishte e lehtë të sigurohet një armë e zjarrit, përkundër kufizimeve ligjore pasi që ato janë në dispozicion botërisht në tregun e zi.

�.� QëndrimetndajposedimitdhepërdorimittëAVL-ve

Shumica dërrmuese e të intervistuarve në HF (70.0%) deklaruan se ata nuk do të blinin armë edhe po të kishin mundësi. Për 82.7% të këtyre të intervistuarve, kjo mungesë e interesimit rrjedh nga fakti se atyre nuk u pëlqenin armët, dhe vetëm pak më shumë se një e katërta e tyre deklaruan se ata nuk mendonin se kishin nevojë të kishin armë (26.8%). Pjesëmarrësit në grupet e fokusuara po ashtu fajësuan armët e zjarrit në posedim të civilëve për një numër të të metave të shoqërisë. Ky perceptim i pronësisë së AVL-ve, edhe si shkak edhe si pasojë e pasigurisë u përmblodh nga një pjesëmarrës me këto fjalë: ‘nëse dëshiron të shkatërrosh një popullatë, ia lejo asaj mbajtjen e armëve’.1��

Figura 33: pse ju/familja juaj do të vendosnit që të mos posedoni armë? (N bazë N = 961)

Nga 23.6% e të intervistuarve të HF-së që thanë se do të siguronin një armë të zjarrit po të kishin mundësi, 76.8% theksuan nevojën për të mbrojtur veten dhe familjen si faktorin kryesor të motivimit. Kjo gjetje forcohet me faktin se rreth një e katërta (24.1%) e të gjithë të intervistuarve në HF mendonin se posedimi i armëve të zjarrit do të rris nivelin e sigurisë së tyre. Edhe pse mund të krahasohet me statistikat korresponduese në serbi, kjo shifër është më e lartë se 13.3% e të intervistuarve moldavas që mendonin se posedimi i armëve të zjarrit nga qytetarët është i nevojshëm.1��

1�� Një pjesëmarrës mashkull i një grupi të fokusuar në Pejë.1�� Op. cit., Taylor, Z. et al., p. 44; op. cit., Wood, D. et al., p. 66.

31.2%

2.1%

5.5%

9.3%

10.1%

10.1%

13.7%

18.1%

ND / NP

Ndonjë arsye tjetër

Çmimi i lartë i licencës

Njerëzit nuk ndjehen rehat kur shkojnë në polici

Kanë trashëguar armët e zjarrit

Procedurat e licensimit janë të komplikuara

Licenca do të refuzohet

Nuk duan të regjistrohen si pronarë armësh zjarri

0.6%

1.1%

1.6%

1.8%

2.1%

3.9%

23.4%

26.8%

32.7%

6.0%Nuk ka përgjigje

Kushton shumë/sigurohet vështirë

Nuk di të përdori armën

Arsye tjera

Në shtëpi ka vetëm gra

Frika nga armët e zjarrit

Rrezik për bashkësinë

Rrezik për familjen

Nuk na duhet arma

Nuk na pëlqejnë armët

56


Figura 34: cila është arsye kryesore pse ju/familja juaj do të vendosnit të posedoni një armë? (përgjigje të shumëfishta) (N bazë = 297)

Përgjigja e dytë më e popullarizuar, ‘mbrojtja e pronës dhe biznesit’ ishte dhënë nga 32.7% e të intervistuarve, numër që rritej në 52% në mesin e të intervistuarve më të pasur. Mbrojtja e biznesit ishte po ashtu përgjigja e dytë më e popullarizuar në hulumtimin e bërë nga Qendra për Studime Rurale në Shqipëri (8.2%) dhe përgjigja e tretë më e popullarizuar në Hulumtimin e AVL-ve në Serbi (32%).1��

Derisa 22.6% e shqiptarëve të Kosovës që janë pyetur gjatë HF-së deklaruan se do të siguronin një armë të zjarrit po të kishin mundësi, një pjesë më e madhe (28.9%) e serbëve të Kosovës mendonin njëjtë. Pastaj, të intervistuarit serbë në HF (32.6%) ishin më të prirë se shqiptarët (15.1%) që të theksonin vetëmbrojtjen si arsye për të poseduar një armë të zjarrit, me siguri për shkak të ndjenjës së shtuar të pasigurisë brenda kësaj popullate. Përgjigjja ‘mbrojtje e bashkësisë’ po ashtu prodhon një formë të ngjashme: 25.7% e të intervistuarve serbë thanë se ky është faktori kryesor motivues për të mbajtur armë të zjarrit, në krahasim me 0.6% të shqiptarëve. Të intervistuarit serbë në HF po ashtu kishin mundësi që të arsyetonin pronësinë e AVL-ve duke i’u referuar frikës për ndonjë konflikt në të ardhmen: 22.5% theksuan këtë si motivim domethënës në krahasim me 2.1% të shqiptarëve. Sidoqoftë, një pakicë e pjesëmarrësve të grupit të fokusuar e konsideronin të ardhmen e pasigurt politike të Kosovës si arsye pse qytetarët nuk duhet të posedojnë AVL: Nëse Kosova dëshiron të jetë vend i sigurt, do të ishte normale që disa njerëz të posedojnë armë. Por gjendja e tanishme është shumë e ndërlikuar prandaj posedimi i armëve është i rrezikshëm’.1��

Ndonëse shumica e pjesëmarrësve në grupin e fokusuar besonin se qytetarët në përgjithësi nuk duhet të posedojnë AVL, disa thonin se posedimi i armëve të zjarrit nga qytetarët mund të arsyetohet për ata që jetojnë ne zonat kufitare. Ndonëse ky qëndrim u arsyetua me shqetësimet për aktivitetet bandat kriminale ndërkufitare, ajo mund të jetë ndikuar edhe nga frika e konfliktit.

Edhe pse të shtënat nëpër festa besohet nga të intervistuarit e HF-së të jetë mënyra më e zakonshme e shkrehjes së armëve të zjarrit (78%), po ashtu duket se është mënyrë jo e popullarizuar e festimit me 83.9% e tyre deklaruan se atyre nuk u pëlqente ose nuk u pëlqente fare kjo praktikë. Vetëm 5.5% e të intervistuarve deklaruan se u pëlqente ose se u pëlqente shumë një gjë e tillë. Pjesëmarrësit e grupit të fokusuar shprehën brengosjen se meqenëse kjo praktikë konsiderohej si pjesë e ‘trashëgimisë’ së kosovarëve, do të vazhdojë edhe tek brezat e ardhshëm.

Madje një shumicë dërrmuese e të intervistuarve në HF besonin se përhapja e paligjshme e AVL-ve paraqet kërcënim për prosperitetin e ardhshëm të Kosovës (87%), me vetëm 6.6% që besojnë se nuk paraqet kërcënim.

1�� Qendra për Studime Rurale, Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim Projekti Armët e Vogla dhe të Lehta: Analiza socio-ekonomike dhe vlerësimi i ndikimit (Tiranë, 2002), Tabela 38. Op. cit., Holtom, P. et al.; op. cit., Taylor Z. et al., p. 44.1�� Për shembull një pjesëmarrës i grupit të fokusuar, mashkull 23 vjeçar nga Prishtina.

1.7%

2.0%

3.7%

4.0%

4.4%

8.1%

8.8%

11.8%

21.5%

24.6%

32.7%

76.8%

Për arsye politike

Arsye tjetër

Për vetëbesim

Sepse çdokush ka armë

Tradita

Frika nga jostabiliteti

Për sport - qitje/gjueti

Për punën time

Të mbroj bashkësinë time

Frika nga konflikti/lufta

Të mbroj pronën/biznesin tim

Të mbroj vetveten/familjen time

57


�.� QëndrimetndajkontrollitvendortëAVL-ve

Më shumë se gjysma e të intervistuarve në HF mendonin se kontrolli më i madh mbi armët e zjarrit do ta rriste sigurinë në bashkësinë e tyre.

Figura 35: sa mendoni se secila nga gjërat në vijim do të përmirësojnë sigurinë në qytetin e të intervistuarit (N bazë = 1,258)

�.� QëndrimetndajgrumbullimittëAVL-ve

Siç është theksuar më herët, grumbullimet vullnetare të AVL-ve në Kosovë nuk kanë rezultuar në dorëzimin e ndonjë numri të konsiderueshëm të armëve të zjarrit. Sipas 39.6% të të intervistuarve në HF, frika nga konflikti dhe jostabiliteti është arsyeja kryesore për mosgatishmërinë e popullatës civile që të dorëzojë AVL-të e saj. Pjesëmarrësit në grupet e fokusuara po ashtu sqaruan se nuk do të ketë dorëzim vullnetar të AVL-ve derisa njerëzit të ndjehen më të sigurt dhe derisa të jetë shmangur mundësia e konfliktit. Pastaj, 26.6% e të intervistuarve në HF sugjeruan se mungesa e besimit në ofruesit e sigurisë është faktori primar për këtë numër të vogël të armëve të dorëzuara vullnetarisht.

Derisa vetëm pak mbi një e treta e të intervistuarve të HF-së mendonin se amnistia në të ardhmen nga ndjekja penale për pronarët e AVL-ve të paligjshme do të jetë ose e suksesshme ose shumë e suksesshme (35.1%), një e pesta e tyre mendonin se ajo ose do te jetë e pasuksesshme ose shumë e pasuksesshme (21.2%). Pesimizmi më shumë mbizotëronte në mesin e të intervistuarve serbë, ku 46.8% deklaronin se çfarëdo amnistie në të ardhmen ose do të jetë e pasuksesshme ose do të jetë shumë e pasuksesshme.

Figura 36: nëse shpallet ndonjë amnisti në të ardhmen, a mendoni se ajo do të jetë…? (N bazë = 1,258)

Pothuaj gjysma e të intervistuarve të HF-së besonin se suksesi i amnistive të ardhshme varet nga zgjidhja e statusit përfundimtar të Kosovës (47.2%), ku vetëm pak më shumë se një e treta e tyre e lidhnin suksesin e amnistive në të ardhmen me përmirësimin e gjendjes ekonomike (36.9%). Pothuaj të gjithë pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara deklaruan se programet e grumbullimit të armëve do vazhdojnë të dështojnë deri sa të vendoset për statusin përfundimtar të Kosovës. Për dallim nga kjo, inkurajimet dhe përpjekjet proaktive të udhëheqësve të bashkësisë nuk nxiten ndonjë ndjenjë të veçantë pozitive nga të intervistuarit e HF-së. Ndonëse

0%10%20%30%40%50%60%70%

Shumë Deri diku Pak Aspak Nuk edi/Nuk kapërgjigje

Kontrolli më i madh i licensave teligjshmeKontrolli më i madh i tregtarëvetë armëveDënime më të rrepta të posedimittë paligj.

Kontroll më i rreptë i kufiritLegjislacion të ri për posedim tëarmëve

Zbatimi i amnistisë sëpërgjithshme

20.2%

7.2%

14.0%

23.5%

28.3%

6.8%

Nuk e di/Nuk kam përgjigje

Shumë e pasuksesshme

E pasuksesshme

As e suksesshme as e pasuksesshme

E suksesshme

Shumë e suksesshme

58


një numër i pjesëmarrësve të grupit të fokusuar mbështeste projektet për zhvillimin e bashkësisë, llotaritë dhe shpërblimet financiare si mjete për të ndihmuar grumbullimin e numrit sa më të madh të AVL-ve të paligjshme nga qytetarët që nuk janë të përfshirë në aktivitete kriminale, pjesëmarrësit serbë vunë në pikëpyetje se si do të funksionojë kjo në të ardhmen.

Figura 37: sipas mendimit tuaj, cila prej gjerave në vijim do të stimulonte më së miri njerëzit në bashkësinë tuaj që të dorëzojnë armët e tyre të paligjshme? (N bazë = 1,258)

Pothuaj një e treta (29.9%) e të intervistuarve të HF-së mendonin se një amnisti e administruar nga TMK-ja do të ishte më e suksesshmja. Ky mendim nuk ishte aq i popullarizuar ndër serbët e Kosovës, ku vetëm një i intervistuar serb kishte zgjedhur TMK-në si organizatën më të përshtatshme për administrimin e në programi të suksesshëm të grumbullimit të AVL-ve. Secili pjesëmarrës serb i grupeve të fokusuara deklarojë se ata do të preferonin që AVL-të e paregjistruara t’ia dorëzonin ushtrisë ose policisë serbe, ndonëse disa deklaruan se do të konsideronin KFOR-in si një alternativë. Sidoqoftë, të intervistuarit serbë favorizonin më shumë shfrytëzimin për këtë qëllim të njerëzve të famshëm, udhëheqësve fetarë dhe të partive politike në procesin e grumbullimit të AVL-ve sesa homologët e tyre shqiptarë.

Figura 38: cila nga të poshtëshënuarat do të ishte më i përshtatshmja që për nxitjen e njerëzve që t’i dorëzojnë armët e tyre? (Radhitur 1-3) (N bazë = 1,258)

13.4%

18.0%

23.5%

36.9%

11.4%

47.2%

36.4%

5%

18.0%

Nuke e di/Nuk ka ?

Arsye tjetër

Pjesëmarrja në lotari

Kërkesa e ndonjë udhëheqësi të bashkësisë

Ndonjë program edukimi për armë

Projektet për zhvillimin e bashkësisë

Amnistia e përgjithshme

Përmirësimi i gjendjes ekoomike

Zgjidhja e statusit përfundimtar të Kosovës

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

E para E dyta E treta

11.30%

2.20%

11.40%

4.50%

0.80%

0.60%

5.20%

1%

0.60%

5.80%

8.50%

2.30%

29.90%

16.10%

19.30%

0.30%

6.60%

4.50%

1%

1%

5.90%

1.90%

1.70%

7%

12.10%

4.60%

16.30%

17.70%

26.30%

0.70%

6.80%

3.80%

2.20%

1.40%

7.20%

2.90%

3.80%

7.90%

13.30%

6.50%

6%

11%

Nuk e di/ Nuk ka përgjigje

Të tjerë

Njerëzit e famshëm

Udhëheqësit fetarë

OI-të

OJQ-të

Partitë politike

Parlamenti

Qeveria lokale

Qeveria qendrore

KFOR

UNMIK

TMK

SHPK

59


� Hulumtimiikapacitetittëarmëvetëvogla

�.1 StandardetndërkombëtaredherajonalembikontrollineAVL-ve

Gjatë dekadës së kaluar kanë dalë një tërësi marrëveshjesh, traktatesh dhe normash zakonore të cilat ose e kanë ngritur në mënyrë drejtpërdrejtë çështjen e kontrollit të AVL-vë, ose kanë rëndësi të madhe për të. Derisa Organizata e Kombeve të Bashkuara ka funksionuar si forum udhëheqës ndërkombëtar për zhvillimin dhe miratimin e marrëveshjeve dhe instrumenteve të përbashkëta për luftimin e përhapjes dhe destabilizmin e akumulimeve të AVL-ve që nga mesi i viteve 1990-ta, janë krijuar një varg standardeve autoritative, qoftë nga forumet e tjera që janë të ndërvarura ose atyre plotësuese të OKB-së. Tabela më poshtë shënon standardet kryesor ndërkombëtare dhe rajonale të kontrollit të AVL-ve.

INSTRUMENTINDËRKOMBËTAR HOLLËSITË

Kodi i Mirësjelljes i BE-së gjatë eksportit të armëve 08 qershor 1998

Plani i përbashkët i veprimit i BE-së mbi AVL-të Veprimi i përbashkët i Këshillit të BE-së mbi kontributin e Bashkimit Evropian në luftimin e akumulimit destabilizues dhe të përhapjes së armëve të vogla dhe të lehta dhe mbi revokimin e Veprimit të përbashkët 1999/34/CFSP, (2002/589/CFSP), 12 korrik 2002

Strategjia e BE-së për luftimin e akumulimit të paligjshëm dhe trafikimit të AVL-ve dhe të municionit të tyre

Këshilli i Bashkimit Evropian 5319/06 i datës 13 janar 2006, (miratuar në 15-16 dhjetor 2005)

OSBE Dokumenti mbi AVL-të FSC.JOUR/314, 24 nëntor 2000

OSBE Dokumenti mbi sasitë e mëdha të municionit konvencional

FSC.DOC/1/03, 19 nëntor 2003

OSBE Vendimi mbi Sistemet e portabël mbrojtjes kundërajrore (MANPADS)

Vendimi nr. 7/03, FSC.DEC/07/03, 23 korrik 2003

OSBE Vendimi mbi certifikatën për shfrytëzuesin e fundit dhe procedurat e verifikimit për eksportet e AVL-ve

Vendimi nr. 05/04, FSC.DEC/5/04, 17 nëntor 2004

OSBE Vendimi mbi parimet e kontrollimit të ndërmjetësimit në AVL

Vendimi nr. 08/04, FSC.DEC/8/04, 24 nëntor 2004

Plani rajonal i zbatimit i Paktit të Stabilitetit – Luftimi i përhapjes së AVL-ve

28 nëntor 2001, e ndryshuar në maj 2006

Marrëveshja e Wassenaar mbi kontrollin e eksportit të armëve konvencionale dhe të mallrave e teknologjive me përdorim të dyfishtë. Elementet për kontrollin e eksportit dhe të sistemeve portabël të mbrojtjes kundërajrore (MANPADS)

Pajtuar në seancën plenare në WA, 01 dhjetor 2000

Marrëveshja e Wassenaar mbi kontrollin e eksportit të armëve konvencionale dhe të mallrat dhe teknologjive me përdorim të dyfishtë. Elementet për legjislacion efektiv dhe ndërmjetësim për armë

Pajtuar në seancën plenare në WA, 2003

Marrëveshja e Wassenaar mbi kontrollin e eksportit të armëve konvencionale dhe të mallrave e teknologjive me përdorim të dyfishtë. Udhëzimet e praktikave më të mira për eksportin e AVL-ve

Miratuar në seancën plenare në WA, 11-12 dhjetor 2002

Protokolli kundër prodhimit të paligjshëm dhe trafikimit të armëve të zjarrit, pjesëve dhe komponentëve të tyre dhe municionit, që plotëson Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër Krimit të organizuar ndërkombëtar (Protokolli i OKB-së për Armët e Zjarrit)

Që ka hyrë në fuqi me 03 korrik 2005

Programi i Kombeve të Bashkuara i veprimit për parandalimin, luftimin dhe çrrënjosjen e tregtisë së paligjshme të armëve të vogla dhe të mesme në të gjitha aspektet e saj1��

Dokumenti i OKB-së A/CONf.192/15, korrik 2001

Tabela 30: marrëveshjet ndërkombëtare mbi kontrollin e AVL-ve1��

1�� Po ashtu, Grupi i hapur punues mbi gjurmimin e armëve të vogla dhe të lehta (GHP) dhe Konsultimet e gjera për kontrollimin e ndërmjetësimit për armët.

60


Këto marrëveshje, bashkë me udhëzimet dhe standardet e përpiluara për të ndihmuar zbatimin në nivelin operacional, siç është Udhëzuesit e praktikave më të mira të OSBE-së, Publikimet e NATO-s rreth deponimit dhe transportimit të municionit të aleatëve (AASPT) 1 dhe 2 dhe Standardet/Udhëzimet e mikroçarmatimit rajonal në EJL, ofrojnë udhëzime të mira për përpiluesit e politikave në Evropën Juglindore dhe gjetiu mbi funksionet e kontrollit të kërkuara nga institucionet shtetërore.

�.1.1 KornizalegjislativedherregullatoreeKosovës

Përpilimi i ligjeve dhe mbikëqyrja ligjore në Kosovë aktualisht zhvillohen përmes një numri aktorësh dhe procesesh të paqarta. Në nivelin bazë, Korniza Kushtetuese e Kosovës ofron kornizën bazë për bërjen e të gjitha ligjeve në Kosovë. Megjithatë është Zyra e PSSP-së ajo që shpall të gjithë legjislacionin primar (Rregulloret e UNMIK-ut) dhe atë sekondar ‘Udhëzimet administrative’. Kur shqyrtohet përpilimi i ndonjë ligji për çështje më kundërthënëse dhe më të vështira, UNMIK-u e kërkon këshilla nga Departamenti i Operacioneve Paqeruajtëse (DPKO), nga Departamenti për Çështje Politike dhe Ligjore (DPLA) dhe në fund kërkon edhe miratimin e Sekretariatit të OKB-së në Nju Jork. Që prej themelimit të tij në vitin 2001, Kuvendi i Kosovës, një institucion i IPVQ-ve, ka qenë në gjendje të debatojë, zhvillojë dhe miratojë ligje, nëse ato nuk i tejkalonin kompetencat e tyre dhe nuk ndërhynin në ‘kompetencat e rezervuara’ që janë përgjegjësi e administratës ndërkombëtare. Përveç këtij roli, ligjet e hartuara në Kuvendin e Kosovës duhet pastaj të nënshkruhet nga UNMIK-u para se të hyjnë në fuqi. Në të gjitha këto çështje, Departamenti ligjor i UNMIK-ut dhe Zyra për Çështje Ligjore (ZÇL) luajnë rolin udhëheqës. Dhe përfundimisht, edhe pse shpesh është hutuese dhe kundërthënëse, ndonjëherë mund të zbatohet ligji jugosllav për çështjet për të cilat ende nuk janë bërë rregulloret.

Edhe pse janë bërë përgatitjet në disa raste për përfshirjen e përfaqësuesve të administratës së OKB-së në disa forume (p.sh. Grupin drejtues rajonal, Konferenca e shqyrtimit e OKB-së), statusi aktual i Kosovës si një territor nën administrimin ndërkombëtar nënkupton se nuk ka të drejtë të nënshkruajë ose të anëtarësohet në shumicën e marrëveshjeve të cekura më lartë. Sidoqoftë, duke pasur parasysh se kjo tërësi normash, udhëzimesh dhe marrëveshjesh paraqet konsensusin e krijuar dhe praktikat më të mira e pajtuara për kontrollin e AVL-ve, nënkuptohet se një kornizë efikase për rregullimin e kontrollit të AVL-ve në Kosovë duhet që së paku t’iu përmbahet udhëzimeve që ofrojnë të gjitha këto dokumente dhe forume.

Në përputhje me prioritetet e RSSB-së, i cili ka një qasje funksionale ndaj analizës së çështjeve të sigurisë, dhe me metodologjinë hulumtuese standarde të UNDP-SEESAC-ut për hulumtimet e AVL-ve, të cilat kërkojnë që të bëhet vlerësimi i kapaciteteve vendore për arritjen e një kontrolli adekuat të AVL-ve, ky seksion i raportit shqyrton kapacitetin dhe gatishmërinë e të gjithë aktorëve në Kosovë për kontrollimin e AVL-ve që janë nën juridiksionin e tyre, të ndara sipas këtyre fushave funksionale:

n Prodhimi: Rregullimi dhe mirëmbajtja e kontrollit dhe regjistrimit adekuat të prodhimit të AVL-ve.

n Tregtia e brendshme: Rregullimi dhe mirëmbajtja e kontrollit dhe regjistrimit adekuat rreth tregtisë me AVL brenda territorit kombëtar (ose ligjor).

n Posedimi dhe përdorimi i AVL-ve: Garantimi se sigurimi dhe përdorimi i AVL-ve nga të gjithë personat dhe grupet nën juridiksionin e territorit (qoftë aktorë shtetërorë ose joshtetrorë) të jetë i rregulluar në përputhje me vlerat dhe politikat kombëtare, që të jenë për mbrojtje të ligjshme dhe për nevoja të sigurisë së institucioneve ose individëve pa e lejuar akumulimin dhe përhapjen destabilizuese të brendshme të AVL-ve dhe (ose) krimin a dhunën në shoqëri që të del jashtë kontrollit.

n Menaxhimi i armëve të grumbulluara: Mirëmbajtja e sigurt dhe e mirë e AVL-ve dhe procedurave për menaxhimin e municionit të grumbulluar, përfshirë edhe kryerjen e inventarizimit rutinor.

n Menaxhimi i informatave: Zhvillimi ose përmirësimi i mekanizmave kombëtar për mbledhjen, analizën dhe shpërndarjen e të dhënave mbi dhunën e armatosur.

n Edukimi dhe vetëdijesimi për AVL-të: Zhvillimi dhe zbatimi i fushatave kombëtare të informimit dhe vetëdijesimit që kanë në shënjestër bashkësinë, mbi rreziqet e lidhura me përdorimin dhe posedimin jo të duhur të AVL-ve.

61


n Programet për grumbullimin e AVL-ve: Grumbullimet dhe konfiskimet e sigurta dhe të suksesshme të AVL-ve.

n Programet e shkatërrimit të AVL-ve: Miratimi i politikave kombëtare për përcaktimin e tepricës së AVL-ve, municionit dhe eksplozivëve dhe, rrjedhimisht, zbatimi i programeve të shkatërrimit për të larguar në mënyrë të sigurt AVL-ve, municionin dhe eksplozivët tepricë ose që janë konfiskuar, në përputhje me praktikat më të mira ndërkombëtare dhe më kushtet e mbrojtjes së mjedisit.

n Kontrolli i transfereve ndërkombëtare dhe menaxhimi kufitar: Themelimi dhe mirëmbajtja e një sistemi efektiv për kontrollimin e eksportit, importit, ndërmjetësimit, kalimit transit dhe transportimit të AVL-ve, përfshirë edhe elementet, siç është kontrolli i përdorimit të tyre përfundimtar. Me qëllim të zbatimit, autoritetet për zbatimin e ligjit, duke përfshirë policinë, doganat dhe kontrollin kufitar, duhet të po ashtu të punojnë në mënyrë efektive për parandalimin dhe luftimin e trafikimit të AVL-ve të paligjshme.

n Bashkëpunimi ndërkombëtar dhe shkëmbimi i informatave: Shkëmbimi rutinor i informatave në mes të qeverive mbi posedimet, prodhimin dhe transferet ndërkombëtare të AVL-ve dhe inkurajimi i bashkëpunimit në mes të policisë kufitare dhe autoriteteve doganore përmes shkëmbimit rajonal të informatave dhe ushtrimeve të përbashkëta.

n Transparenca dhe mbikëqyrja: Zhvillimi dhe zbatimi i masave për avancimin e transparencës në të gjitha vendimet mbi armët e vogla në të gjitha nivelet e qeverisë, siç është botimi i ligjeve përkatëse, politikave dhe procedurave, dhe botimi i rregullt i raporteve të hollësishme dhe gjithëpërfshirëse mbi transferet e armëve që janë bërë me miratimin zyrtar.

n Bashkërendimi dhe formulimi i politikës: Krijimi dhe mirëmbajtja e sistemeve dhe procedurave për të lehtësuar veprimet e përbashkëta nga agjencitë rregulluese kombëtare që janë përgjegjëse për kontrollimin e AVL-ve, përfshirë zhvillimin, zbatimin dhe mbikëqyrjen e politikës kombëtare.

Tabela më poshtë paraqet një pasqyrë të përgjithshme të ligjeve dhe rregulloreve që tani rregullojnë kontrollin e AVL-ve në Kosovë në fushat funksionale që përmendëm më lartë.1�� Seksionet pasuese të raportit ofrojnë më shumë hollësi rreth përmbajtjes, vlerave dhe të metave të këtyre ligjeve dhe për cilësinë e interpretimit dhe zbatimit. Çështjet e zbatimit të ligjit dhe sundimit të ligjit paraqiten vazhdimisht në analizën në vijim, duke treguar se ndarja e tanishme e paqartë e kompetencave në mes të UNMIK-ut dhe IPVQ-ve, si dhe institucioneve individuale të tyre nuk është në funksion të miratimit të një pakete logjike të ligjeve dhe rregulloreve në një fushë kaq komplekse siç është Kontrolli i AVL-ve.

1�� Neni 1(dh) i Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7, ‘mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë’ (21 shkurt 2001), definon llojet e armëve dhe personat që përfshihen në rregullim: “armë” do të thotë instrument i disenjuar, i përdorur apo i përdorshëm për të shkaktuar dëmtim trupor. Kjo përfshinë, ndër të tjera, të gjitha llojet e municionit, harqet dhe shigjetat, sprejin, gazin CS, armët me qorrfishekë, armët imituese, armët për alivanosje, taserët (mjetet që punojnë në bazë të elektroshokut) dhe të gjitha llojet e armëve të paraqitura në shtojcën A të kësaj Rregulloreje apo armët e ngjashme’. Shtojca A vazhdon të jap një listë gjithëpërfshirëse të gjerave të përfshira në Rregullore që radhiten prej pushkëve automatike deri te eksplozivët, minat, bombat dhe municioni.

62


INST

RUM

ENTI

RR

EGUL

LUES

NEN

IPËR

KATË

SSH

ËNIM

E

PRO

DH

IMI

Kodi

i pë

rkoh

shëm

pen

al i

Koso

vës

(Rre

gullo

rja e

UN

MIK

-ut 2

003/

25)

(06

korr

ik 2

003)

Nen

i 327

Nen

i 330

Aktu

alis

ht n

uk k

a pr

oduk

t të

sank

sion

uar m

e lig

j

TREG

TIA

E B

REN

DSH

ME

Ligj

i mbi

sig

urim

in, p

osed

imin

dhe

bar

tjen

e ar

mëv

e dh

e m

unic

ioni

t 19

80 (G

azet

a zy

rtar

e e

Koso

vës

Nr.

40/8

0)N

enet

32-

37Rr

egul

lorja

për

shi

tjen

e ar

mëv

e dh

e m

unic

ioni

t

Kodi

i Pë

rkoh

shëm

Pen

al i

Koso

vës

(Rre

gullo

rja e

UN

MIK

-ut 2

003/

25)

(06

korr

ik 2

003)

Nen

i 327

-

POSE

DIM

I, PË

RD

OR

IMI D

HE

TRAN

SPO

RTI

MI

Ligj

i mbi

gju

etin

ë 19

79 (G

azet

a Zy

rtar

e e

Koso

vës

Nr 3

7/79

)N

eni 4

7Ku

shte

t për

t’u

regj

istru

ar s

i gju

etar

Ligj

i mbi

sig

urim

in, p

osed

imin

dhe

bar

tjen

e ar

mëv

e dh

e m

unic

ioni

t 19

80 (G

azet

a Zy

rtar

e e

Koso

vës

Nr.

40/8

0)

Nen

i 7N

eni 1

0N

eni 1

3

Apro

vim

i për

sig

urim

in e

arm

ëve

të z

jarr

it dh

e m

unic

ioni

tN

dale

sa e

pos

edim

itKo

hëzg

jatja

e k

arte

lave

për

arm

ë

Ligj

i për

arm

ët d

he m

unic

ioni

n 19

92 (G

azet

a Zy

rtar

e e

Serb

isë)

Nen

i 7N

eni 8

Nen

i 11a

Sigu

rimi i

arm

ëve

Nda

lesa

e p

osed

imit

Pose

dim

i dhe

bar

tja e

arm

ës

Ligj

i mbi

Gju

etin

ë në

Rep

ublik

ën e

Ser

bisë

199

3 (G

azet

a Zy

rtar

e e

Repu

blik

ës s

ë Se

rbis

ë 39

/93)

Nen

i 41

Kush

tet p

ër t’

u re

gjis

truar

si g

juet

ar

Kodi

i m

irësj

ellje

s i S

hërb

imit

Polic

or të

Kos

ovës

(30

mar

s 20

00, e

az

hurn

uar s

ë fu

ndi n

ë 19

shk

urt 2

003)

Nen

i P-4

.17

Udhë

zim

et p

ër p

ërdo

rimin

e a

rmës

së

zjar

rit n

ga p

olic

ia

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

00/3

3 (2

5 m

aj 2

000)

Nen

i 1N

eni 2

Nen

i 3N

eni 4

Nen

i 6

Lësh

imi i

lice

ncav

e pë

r kom

pani

të p

rivat

e të

sig

urim

itKu

fizim

et p

roce

dura

le p

ër lë

shim

in e

lice

ncav

e- Re

voki

mi/

refu

zim

i i li

cenc

ave

Ndë

shki

met

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

00/2

1 (0

1 sh

tato

r 200

0)N

eni 1

Nen

i 2Re

gjis

trim

i i k

ompa

nive

priv

ate

të s

igur

imit

Regj

istri

mi d

he lë

shim

i i li

cenc

ave

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/7

(21

shku

rt 2

001)

Nen

i 3N

eni 4

Nen

i 5N

eni 7

Nen

i 8N

eni 1

0

Lësh

imi i

kar

tela

ve p

ër a

utor

izim

in e

arm

ëmba

jtjes

Shqy

rtim

i i rr

etha

nave

Revo

kim

i i k

arte

lës

për a

utor

izim

in e

arm

ëmba

jtjes

Vlef

shm

ëria

e k

arte

lës

për a

utor

izim

in e

arm

ëmba

jtjes

Shke

ljet d

he n

dësh

kim

etPë

rjash

timet

63


INST

RUM

ENTI

RR

EGUL

LUES

NEN

IPËR

KATË

SSH

ËNIM

E

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r. 20

01/5

(11

prill

200

1)N

eni 3

Nen

i 4Tr

ansp

ortim

i i A

VL-v

e pë

r gru

mbu

llim

Tran

spor

timi i

AVL

-ve

për g

rum

bulli

m

Polit

ika

dhe

udhë

zim

et e

Pol

icis

ë së

UN

MIK

-ut p

ër a

utor

izim

in e

ar

mëm

bajtj

es (k

orrik

200

1)

Nen

i 2.3

-2.9

Nen

i 2.1

4N

eni 5

B

Nen

i 6N

eni 7

Nen

i 8

Lësh

imi i

kar

telë

s pë

r aut

oriz

imin

e a

rmëm

bajtj

esRe

voki

mi

Pose

dim

i i a

rmëv

e pë

r mbr

ojtje

kun

dër k

afsh

ëve

grab

itqar

eRe

gjis

trim

i dhe

pos

edim

i (ko

mpa

nitë

priv

ate

të s

igur

imit)

Bart

ja e

arm

ëve

(kom

pani

të p

rivat

e të

sig

urim

it)Pr

oces

i ank

imor

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

03/1

(17

jana

r 200

3)

Nen

i 2

Nen

i 3N

eni 5

Nen

i 6N

eni 9

Regj

istri

mi

Përd

orim

i nga

akt

orët

josh

tetë

rorë

Tran

spor

timi

Arm

ët e

hum

bura

, të

shka

tërr

uara

ose

të v

jedh

ura

Revo

kim

i

Kodi

i Pë

rkoh

shëm

Pen

al i

Koso

vës

(Rre

gullo

rja e

UN

MIK

-ut 2

003/

25)

(06

korr

ik 2

003)

Nen

i 328

N

eni 3

29N

enet

153

(2),

193(

3)(3

), 19

5(3)

(3),

198(

5)(3

), 25

3, 2

54, 2

55, 2

56,

267,

268

, 291

(1),

316,

317

(2)

Regj

istri

mi,

pose

dim

i dhe

për

dorim

iN

dësh

kim

et p

ër m

osre

spek

timRr

itja

e nd

ëshk

imev

e pë

r krim

et e

lidh

ura

me

AVL

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i Po

licis

ë së

UN

MIK

-ut (

01 s

hkur

t 200

4)

Nen

i 4N

eni 5

Nen

i 6

Nen

i 7N

eni 8

Nen

i 9.2

Nen

i 9.4

Shqy

rtim

i i rr

etha

nave

Regj

istri

mi

Anke

sat

Revo

kim

i i li

cenc

ave

Vazh

dim

i i k

arte

lës

për a

utor

izim

in e

arm

ëmba

jtjes

Pose

dim

i i m

unic

ioni

tKo

nfisk

imi i

arm

ëve

të p

aaut

oriz

uara

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

04/1

6 (3

0 qe

rsho

r 200

4) (p

ër

zbat

imin

e R

regu

llore

s së

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/1

9)Sh

tojc

a 10

Cakt

imi i

për

gjeg

jësi

së p

ër rr

egul

limin

e g

juet

isë

Min

istri

së

së b

ujqë

sisë

, Pyl

ltaris

ë dh

e Zh

villi

mit

Rura

l

Proc

edur

at s

tand

arde

të p

unës

të S

HK

KFOR

. PSP

: 300

9 Po

litik

a m

bi

arm

ët n

ë Ko

sovë

. OPR

: J3

CON

OPS.

Azh

urnu

ar p

ër h

erë

të fu

ndit

28

prill

200

5

5.4

5(d)

5(e)

5(f)

6(b)

11(f)

Shto

jca

C(2)

Kufiz

imet

në

përd

orim

et e

arm

ës s

ë gj

uetis

ë/re

krea

cion

it- Ku

fizim

et n

ë po

sedi

min

e m

unic

ioni

tN

uk k

a ku

fizim

të n

umrit

të a

rmëv

e të

gju

etis

ë që

mun

d të

po

sedo

hen

Spec

ifiki

met

për

dy

lloje

t e k

arte

lës

për a

utor

izim

in e

ar

mëm

bajtj

es

Përg

jegj

ësia

e p

ërdo

rimit

i tak

on k

oman

dant

itPë

rdor

imi i

arm

ëve

në v

etëm

broj

tjeE

drej

ta e

KFO

R-it

për i

nspe

ktim

in e

arm

ëve

në ç

do k

ohë

pa

para

lajm

ërim

Kufiz

imet

në

pose

dim

in e

mun

icio

nit

Kufiz

imet

dhe

kus

htet

e p

osed

imit

nga

ana

e TM

K-së

Pose

dim

i nga

pol

icët

e m

broj

tjes

nga

afër

sia

64


INST

RUM

ENTI

RR

EGUL

LUES

NEN

IPËR

KATË

SSH

ËNIM

E

Kuve

ndi i

Kos

ovës

, Pro

jekt

ligji

mbi

gju

etin

ë (q

ersh

or 2

005)

Nen

et 7

, 8, 9

(4),

10, 1

, 24(

1), 4

5,

46(2

), 58

(1)(e

)I a

prov

uar n

ga K

uven

di i

Koso

vës

por e

nde

s’ës

htë

nëns

hkru

ar n

ga P

SSP-

ja

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

06/3

5 (6

qer

shor

200

6)N

eni 1

Nen

i 10

i ndr

yshu

ar i

Rreg

ullo

res

së U

NM

IK-u

t nr.

2001

/7

MEN

AXH

IMI I

AR

MËV

E TË

GR

UM

BU

LLU

ARA

Vend

im e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

1/5

(11

prill

200

1)N

eni 6

.1M

agaz

inim

i i a

rmëv

e të

mbl

edhu

ra g

jatë

am

nist

isë

Vend

im e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

2/1

(25

shku

rt 2

002)

Nen

i 6.1

Mag

azin

imi i

arm

ëve

të m

bled

hura

gja

të a

mni

stis

ë

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

03/1

(17

jana

r 200

3)N

eni 4

Mag

azin

imi i

arm

ëve

pers

onal

e

Vend

im e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

3/10

(11

gush

t 200

3)N

eni 6

.1M

agaz

inim

i i a

rmëv

e të

mbl

edhu

ra g

jatë

am

nist

isë

Proc

edur

at s

tand

arde

të p

unës

të S

HK

KFOR

. PSP

: 300

9 Po

litik

a m

bi

arm

ët n

ë Ko

sovë

. OPR

: J3

CON

OPS.

Azh

urnu

ar p

ër h

erë

të fu

ndit

28

prill

200

5

10(a

)

10(b

)(4)

Shto

jca

C(2)

Kont

rolli

mi d

he m

agaz

inim

i i a

rmëv

e të

TM

K-së

që

mba

hen

nga

KFOR

-iM

agaz

inim

i i a

rmëv

e të

lidh

ura

më

hetim

e pe

nale

Si

gurim

i i lo

kaci

onit

MEN

AXH

IMI I

INFO

RM

ATAV

E

-

EDU

KIM

I DH

E N

GR

ITJA

E V

ETËD

IJES

-

GR

UM

BU

LLIM

I

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/7

(21

shku

rt 2

001)

Nen

i 7N

eni 8

.13

Konfi

skim

i i a

rmëv

eKo

nfisk

imi i

arm

ëve

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

1/5

(11

prill

200

1)

Nen

i 1N

eni 2

Nen

i 3N

eni 4

Nen

i 5N

eni 8

- Aspe

ktet

pro

cedu

rale

te a

mni

stis

ëTr

ansp

ortim

i i a

rmëv

e pë

r gru

mbu

llim

Tran

spor

timi i

arm

ëve

për g

rum

bulli

mM

undë

sia

për a

mni

sti a

noni

me

Mos

zbat

imi p

ër a

rmët

e ‘k

onfis

kuar

a’

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

2/1

(25

shku

rt 2

002)

Nen

i 1N

eni 2

Nen

i 3N

eni 4

Nen

i 5N

eni 6

Nen

i 7

- Aspe

ktet

pro

cedu

rale

te a

mni

stis

ëTr

ansp

ortim

i i a

rmëv

e pë

r gru

mbu

llim

Tran

spor

timi i

arm

ëve

për g

rum

bulli

mM

undë

sia

për a

mni

sti a

noni

me

Tran

spor

timi i

arm

ëve

për g

rum

bulli

mM

oszb

atim

i për

arm

ët e

‘kon

fisku

ara’

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

03/1

(17

jana

r 200

3)N

eni 7

Konfi

skim

i i a

rmëv

e

65


INST

RUM

ENTI

RR

EGUL

LUES

NEN

IPËR

KATË

SSH

ËNIM

E

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

3/10

(11

gush

t 200

3)

Nen

i 1N

eni 2

Nen

i 3N

eni 4

Nen

i 5N

eni 7

- Aspe

ktet

pro

cedu

rale

te a

mni

stis

ëTr

ansp

ortim

i i a

rmëv

e pë

r gru

mbu

llim

Tran

spor

timi i

arm

ëve

për g

rum

bulli

mM

undë

sia

për a

mni

sti a

noni

me

Mos

zbat

imi p

ër a

rmët

e ‘k

onfis

kuar

a’

Udhë

zim

adm

inis

trativ

i Po

licis

ë së

UN

MIK

-ut (

01 s

hkur

t 200

4)N

eni 9

.4Ko

nfisk

imi i

arm

ëve

të p

aaut

oriz

uara

Proc

edur

at s

tand

arde

të p

unës

të S

HK

KFOR

. PSP

: 300

9 Po

litik

a m

bi

arm

ët n

ë Ko

sovë

. OPR

: J3

CON

OPS.

Azh

urnu

ar p

ër h

erë

të fu

ndit

28

prill

200

5N

eni 9

Konfi

skim

i i a

rmëv

e

SHK

ATËR

RIM

I

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

1/5

(11

prill

200

1)N

eni 6

.2-

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

2/1

(25

shku

rt 2

002)

Nen

i 6.2

-

Vend

imi e

kzek

utiv

i UN

MIK

-ut n

r 200

3/10

(11

gush

t 200

3)N

eni 6

.2-

KON

TRO

LLET

E T

RAN

SFER

EVE

ND

ËRKO

MB

ËTAR

E D

HE

MEN

AXH

MEN

TI K

UFI

TAR

Proc

edur

at s

tand

arde

të p

unës

të S

HK

KFOR

. SOP

: 300

9 Po

litik

a m

bi

arm

ët n

ë Ko

sovë

. OPR

: J3

CON

OPS.

Azh

urnu

ar p

ër h

erë

të fu

ndit

28

prill

200

5N

eni 1

1(f)

Kush

tet p

ër të

sig

urua

r që

arm

ët d

he g

jëra

t ush

tara

ke

që e

kspo

rtoh

en të

jenë

të d

okum

entu

ara

si d

uhet

dhe

pë

rdor

imi fi

nal i

tyre

t’i n

ënsh

trohe

t kon

trolli

t dhe

shq

yrtim

it ad

ekua

t

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

05/4

1 (1

0 gu

sht 2

005)

Shto

jca

IV(b

) dhe

(c)

Nda

limi i

impo

rtit

të a

rmëv

e os

e ek

splo

zivë

ve

BAS

HK

ËPU

NIM

I ND

ËRKO

MB

ËTAR

DH

E K

ËMB

IMI I

INFO

RM

ATAV

E

Prot

okol

li m

bi b

ashk

ëpun

imin

pol

icor

me

Serb

inë

(31

maj

200

2)Po

Sigu

ria k

ufita

re

Prot

okol

li m

bi b

ashk

ëpun

imin

pol

icor

me

Shqi

përin

ë (9

sht

ator

200

2)Po

Sigu

ria k

ufita

re

Prot

okol

li m

bi b

ashk

ëpun

imin

pol

icor

me

IRJM

(27

nënt

or 2

002)

PoSi

guria

kufi

tare

Prot

okol

li m

bi b

ashk

ëpun

imin

pol

icor

me

Mal

in e

Zi (

31 te

tor 2

003)

PoSi

guria

kufi

tare

Task

For

ca (G

rupi

vep

rues

) e P

aktit

të S

tabi

litet

it ku

ndër

trafi

kim

itPo

-

Proj

ekti

CARD

S i K

ëshi

llit t

ë Ev

ropë

sPo

-

TRAN

SPAR

ENCA

DH

E M

BIK

ËQYR

JA

Rezo

luta

e K

ëshi

llit t

ë Si

gurim

it të

OKB

-së

nr. 1

244

(10

qers

hor 1

999)

Para

grafi

9Pa

ragr

afi 1

1- -

66


INST

RUM

ENTI

RR

EGUL

LUES

NEN

IPËR

KATË

SSH

ËNIM

E

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

00/3

8 (3

0 qe

rsho

r 200

0)-

Kriji

mi i

inst

ituci

oni t

ë Av

okat

it të

Pop

ullit

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/9

(15

maj

200

1)

Kapi

tulli

9Ka

pitu

lli 1

0Th

emel

on K

uven

din

Kom

bëta

r Th

emel

on In

stitu

cion

in e

Avo

katit

të P

opul

lit

Plan

i për

plo

tësi

min

e s

tand

arde

ve n

ë Ko

sovë

(31

mar

s 20

04)

Nen

i 2(5

.2)

Them

elon

kës

hilla

t për

par

anda

limin

e k

rimit

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

05/5

3 (2

0 dh

jeto

r 200

5)-

Them

elon

Min

istri

në e

Dre

jtësi

së d

he M

inis

trinë

e P

unëv

e të

Br

ends

hme

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

05/5

4 (2

0 dh

jeto

r 200

5)-

Krijo

n ba

zën

ligjo

re p

ër S

HPK

-në

dhe

krijo

n Kë

shill

at

kom

unal

e pë

r sig

urin

ë e

bash

kësi

ve d

he K

ëshi

llat l

okal

e pë

r si

guri

publ

ike

Proc

edur

at s

tand

arde

të p

unës

të S

HK

KFOR

. PSP

: 300

9 Po

litik

a m

bi

arm

ët n

ë Ko

sovë

. OPR

: J3

CON

OPS.

Azh

urnu

ar p

ër h

erë

të fu

ndit

28

prill

200

511

(f)Pë

rgje

gjës

ia p

ër p

ërdo

rimin

e A

VL-v

e bi

e m

bi k

oman

dant

in

BAS

HK

ËPU

NIM

I DH

E FO

RM

ULI

MI I

PO

LITI

KAV

E

Polit

ika

dhe

udhë

zim

et e

Pol

icis

ë së

UN

MIK

-ut p

ër a

utor

izim

in e

ar

mëm

bajtj

es (k

orrik

200

1)N

eni 3

Polit

ika

drej

t kon

trolli

t të

arm

ëve

Rreg

ullo

rja e

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/1

9 (1

3 sh

tato

r 200

1)Sh

tojc

a 10

(iii)

Para

sheh

që

Min

istri

a e

Bujq

ësis

ë, P

yllta

risë

dhe

Zhvi

llim

it Ru

ral t

ë zh

villo

jë p

oliti

kat p

ër k

ontro

llim

in e

gju

etis

ë

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

04/1

6 (3

0 qe

rsho

r 200

4)

Nen

i 1Th

emel

on Z

yrën

për

sig

uri p

ublik

e

Udhë

zim

i adm

inis

trativ

i UN

MIK

-ut n

r. 20

04/1

6 (3

0 qe

rsho

r 200

4) (p

ër

zbat

imin

e R

regu

llore

s së

UN

MIK

-ut n

r. 20

01/1

9)Sh

tojc

a 10

Cakt

imi i

për

gjeg

jësi

së p

ër rr

egul

limin

e g

juet

isë

për

Min

istri

në e

Buj

qësi

së, P

yllta

risë

dhe

Zhvi

llim

it Ru

ral

Tabe

la 3

1: in

stru

men

tet r

regu

llues

e që

për

cakt

ojnë

kon

trol

lin e

AVL

-ve

në K

osov

ë

67


�.� Prodhimi

Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës (Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2003/25, e datës 06 korrik 2003) në mënyrë të qartë ndalon prodhimin e paautorizuar të AVL-ve në Kosovë.1�� Prandaj, ndonëse duket se ka prodhim dhe modifikim të paligjshëm i AVL-ve në shkallë të vogël (shih seksionin 2.3.6.5), nuk ka kapacitete të rregulluara zyrtarisht për prodhim në këtë territor.

�.� Tregtiaebrendshme

Furnizimi, transportimi, shkëmbimi ose shitja e brendshme e AVL-ve, qoftë e armëve të gjuetisë apo e atyre për vetëmbrojtje, nuk është e lejuar sipas Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës ‘pa autorizimin e UNMIK-ut’.1�� Importimi i AVL-ve nga akterët joqeveritarë po ashtu është i ndaluar pa lejimin e qartë nga UNMIK-u ose KFOR-i. Ky rregullim unik nënkupton se ata që duan të sigurojnë AVL përmes kanaleve ligjore (p.sh, shitoret e armëve) nuk janë në gjendje që ta bëjnë këtë gjë, përveç duke marrë leje për shkëmbimin e AVL-ve që tashmë janë të regjistruara dhe që përdorin KAA ose KRA (Kartela të Regjistrimit të Armës) (shih më poshtë). Përkundër faktit se shumica e AVL-ve të autorizuara me KAA merren nga rezervat zyrtare, ky rregullim unikat nënkupton se një numër i madh i AVL-ve të regjistruara në mënyrë të ligjshme në Kosovë, përfshirë edhe armët për vetëmbrojtje edhe ato të gjuetisë/rekreacionit, kanë prejardhjen nga tregu i paligjshëm.1�0 Përpjekjet për të krijuar një sistem të rregulluar të regjistrimit të armëve që kanë qytetarët sigurisht se janë dëmtuar në këtë aspekt, dhe do të vazhdojnë të jenë kështu derisa të krijohen kanale më të ligjshme.1�1 Çka ndoshta është edhe më me rëndësi, sistemi që po shfrytëzohet tani për regjistrimin e AVL-ve në Kosovë po ashtu funksionon edhe si një stimulues i tregut të paligjshëm.

�.� Posedimidhepërdorimi

Posedimi dhe përdorimi i armëve të zjarrit është i rregulluar me dy rregullore kryesore. Neni 10 i Rregullores së UNMIK-ut 2001/7 mbi ‘autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë’ specifikon agjencitë dhe personat që janë të lejuar të mbajnë AVL në Kosovë pa autorizim të veçantë (dmth. Në formë të KAA-së, shih më poshtë). Këta janë: KFOR-i, oficerët e autorizuar të sigurimit të OKB-së, Policia e UNMIK-ut, Shërbimi Policor i Kosovës, Shërbim Korrektues i Kosovës, personat juridik që janë ofrues ndërkombëtar të sigurisë, të regjistruar dhe të licencuar nga UNMIK-u dhe bartësit e “armëve të autorizuara nga KFOR-i’ (AVL-të që i përkasin TMK-së). Që nga qershori i vitit 2006, AVL-të e përdorura nga zyrtarët e Pylltarisë dhe Shërbimit Doganor përjashtohen nga Rregullorja nr 2001/7 (Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2006/35 ‘që ndryshon Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2001/7 mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë’). Një numër institucionesh e ndajnë përgjegjësinë për rregullimin e posedimit dhe përdorimit të AVL-ve, në radhë të parë Policia e UNMIK-ut, SHPK-ja dhe KFOR-i. Funksionet e trajtimit, përdorimit dhe të kontrollit të këtyre institucioneve por edhe të akterëve të tjerë në shoqëri do të trajtohen më poshtë.

1�� Sipas nenit 327, kjo shkelje dënohet me gjobë deri në 7,500 € ose nga një deri në tetë vite burg, me dënime më të ashpra për prodhimin e ndonjë numri më të madh të armëve. Neni 330 ndalon prodhimin e armëve nëse dihet se ato do të përdoren për të kryer ndonjë vepër penale. 1�� Nenet 327(1) dhe 327(2) përcaktojnë një dënim prej 7,500 € ose burgim prej një deri në dhjetë për shkelje që përfshijnë sasi të mëdha. Sigurimi i armëve kur personi është në dijeni se ato do të përdoren për të kryer vepra penale është e ndaluar sipas nenit 330. Edhe pse blerja e AVL-ve në kushte normale nuk është e rregulluar me ligj, blerjet e armëve më njohurinë se ato më vonë do përdoren për vepra penale po ashtu është e ndaluar sipas këtij kodi (ligji). 1�0 “Doracaku për armët e gjuetisë” i UNDP-së (23 prill 2003), fq.19 thekson mungesën e qartësisë brenda ligjit për këtë fushë. Prejardhja e armëve të tilla shpjegohet më në hollësi në një pjesë tjetër të këtij raporti, por edhe pse armët e paligjshme të zjarrit mund të sigurohen gjithandej territorit, raportet në të kaluarën kanë treguar se zonat që kufizohen me Malin e Zi dhe Shqipërinë, siç është Peja dhe Mitrovica, e cila kufizohet me Serbinë, janë pika të nxehta të tregtisë se brendshme joligjore të AVL-ve. Sipas një raporti të botuar në vitin 2005 nga IWPR, trupat e KFOR-it italian kanë zbuluar më shumë armë të paligjshme në rajonin e Pejës gjatë dy muajve të parë të vitit 2005 se sa që kishin zbuluar gjatë tërë vitit 2004: ‘Hetimi: Perëndimi i egër i Kosovës’, Raporti i krizës në Ballkan nr. 542, Raportimi i Institutit për Luftë dhe Paqe, 18 shkurt 2005. Një artikull tjetër që doli në gazetën ditore kosovare Koha Ditore përshkruan tregun e begatshëm në Mitrovicë, ku mund të blihen lloje të ndryshme të armëve ose ato që porositen në mënyrë të veçantë. Mustafa, M., ‘Në Tregun e zi mund të gjesh të gjitha llojet e armëve’, Koha Ditore, 06 shkurt 2005 (përkthyer nga zyra e KFOR-it për informim publik).1�1 Intervistë me Naim Malokun, nënkryetar i Kuvendit të Kosovës dhe udhëheqës i Komisionit parlamentar për emergjencë, 04 prill 2006.

68


�.�.1 Akterëtqeveritarë

Personeli i një varg agjencive të ndryshme qeveritare në Kosovë aktualisht mbajnë dhe përdorin AVL gjatë kryerjes së detyrave të tyre, përfshirë personelin e SHPK-së, Policisë së UNMIK-ut, KFOR-it, TMK-së, Doganave dhe Pylltarisë si dhe të Shërbimit Korrektues të Kosovës. Vlerësimet rreth përmasës së mbajtjes së AVL-ve zyrtare janë dhënë në seksionin 2.2.2.

SHPK: Në dhjetor të vitit 2005 u miratua një legjislacion i ri, i cili për herë të parë i dha bazë ligjore SHPK-së.1�� Sidoqoftë, “Ligji i ri mbi Policinë” konsiderohet si skelet i rregullores për policinë, i cili përcakton vetëm parimet kryesore udhëzuese për forcën policore, ndërsa hollësitë e tjera i janë lënë IPVQ-ve për t’u elaboruar më tej1�� Si i tillë, ai nuk adreson përdorimin e forcës dhe armëve të zjarrit nga policët, ose përdorimin e AVL-ve që posedohen nga policët e SHPK-së. Në vend të kësaj, këto aspekte vazhdojnë të rregullohen me standardet e brendshme të policisë.1�� Të gjithë rekrutët e SHPK-së kalojnë një aftësim teorik dhe praktik gjatë kursit të tyre themelor në Akademinë e Sigurisë Publike dhe të Zhvillimit të Kosovës (ASPZHK), i cili përfshin aftësimin me një skenar praktik duke përdorur pajisje simulimi. Ndonëse planprogrami i aftësimit i ASPZHK-së nuk i referohet në mënyrë specifike standardeve ndërkombëtare në këtë fushë, siç është ‘Kodi i mirësjelljes i OKB-së për zyrtarët e zbatimit të ligjit’ dhe ‘Parimet bazë të OKB-së për përdorimin e forcës dhe armëve të zjarrit nga zyrtarët e zbatimit të ligjit’, Kodi i mirësjelljes i SHPK-së, i cili i’u ofron udhëzime policëve se si të sillen në punë, thuhet nga të intervistuarit e ASPZHK-së, se bazohet në standarde të tilla. Të dhënat zyrtare të UNMIK-ut për periudhën prej 01 janarit - 20 prill 2006 kanë shënuar katër incidente në të cilat shkrehja e armës së SHPK-së ka rezultuar në lëndime dhe një që ka rezultuar me vdekje të një personi. Prej këtyre, dy raste kanë qenë në vetëmbrojtje.1�� Ishte e pamundur të sigurohen të dhëna të hollësishme rreth këtyre rasteve. Ekipi hulumtues nuk zbulojë asnjë rast serioz të vërtetuar lidhur me keqpërdorimin e armës së zjarrit nga ana e policëve të SHPK-së, me vetëm një referim për një rast të keqpërdorimit.1��

KFOR: Procedurat e Standarde të Punës 3009, ‘Politika e armëve në Kosovë’ (e azhurnuar për herë të fundit në 28 prill 2005), e shpall politikën e forcës ndërkombëtare të sigurisë për AVL-të në Kosovë dhe iu ofron udhëzime njësive rreth zbatimit të saj. Ky dokument në radhë të parë ka të bëjë me rolin e KFOR-it në rregullimin e posedimit dhe përdorimit të AVL-ve nga qytetarët,1�� nga TMK-ja dhe nga shkelësit e ligjit, dhe askund në dokument nuk përmenden procedurat që kanë të bëjnë me përdorimin dhe shfrytëzimin e AVL-ve që përdoren aktivisht nga njësitë e KFOR-it. Përkundër kërkesave, ekipit hulumtues nuk i janë dhënë informata e tjera, por supozohet se ekzistojnë rregulloret standarde. Edhe pse në korrik të vitit 2006 është raportuar një rast dramatik i keqpërdorimit të AVL-së nga trupat e KFOR-it, kjo duket se ka qenë një incident i veçuar pa reperkusione të menjëhershme dhe nuk paraqet praktikë normale.1��

TMK: AVL-të në posedim të personelit të TMK-së janë të rregulluara sipas Procedurës standarde të punës 3009 m ‘Politika e armëve në Kosovë’, Shtojca C (2). Ky dokument përcakton se Shtabi i KFOR-it mund të autorizojë pjesëtarët e TMK-së të mbajnë dhe të përdorin AVL-të për qëllim të vetëmbrojtjes në emër të Komandantit të Misionit (KOM) KFOR. Personeli i autorizuar i TMK-së mund të mbajë një revole deri në kalibrin 9 mm, me

1�� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2005/54 ‘mbi kornizën dhe parimet udhëzuese të Shërbimit Policor të Kosovës’ (20 dhjetor 2005).1�� Intervistë me Nick Booth, Këshilltar i lartë për siguri i Zv/PSSP-së për polici dhe drejtësi, 09 mars 2006. 1�� Kodi i mirësjelljes i Shërbimit Policor të Kosovës, (30 mars 2000, i azhurnuar për herë të fundit në 19 shkurt 2003).1�� Të dhënat zyrtare të UNMIK-ut.1�� Diskutimet në grupin e fokusuar në Prishtinë, 12 mars 2006.1�� Sipas Marrëveshjes Tekniko-Ushtarake të nënshkruar nga KFOR-i dhe qeveria e Republikës Federative të Jugosllavisë dhe ajo e Republikës së Serbisë në fund të konfliktit, forca ndërkombëtare e sigurisë është e autorizuar ‘të ndëmarrë të gjitha veprimet që të krijojë dhe ruajë një ambient të sigurt për të gjithë qytetarët e Kosovës dhe të kryejë misionin e tij’. Marrëveshja Tekniko-Ushtarake ndërmjet forcës ndërkombëtare të sigurisë ‘KFOR’ dhe qeverisë së Republikës Federative të Jugosllavisë dhe asaj të Republikës së Serbisë, 09 qershor 1999. Mund të gjindet në: http://www.nato.int/kfor/kfor/documents/mta.htm shikuar me 05 qershor 2005. RKSKB 1244 e datës 10 qershor 1999 po ashtu i dha mandatin KFOR-it që të ‘ruajë sigurinë publike’.1�� Sipas nja lajmërimi të zëdhënësit të KFOR-it, një kontigjent Italian i KFOR-it a shkrehur një numër plumbash nga armët automatike dhe mortajave të dorës në fshatin Grabc, në Kosovën qendrore, kur në korrik të vitit 2006 po festonin fitoren e Italisë në gjysmëfinalen e Kampionatit Botëror. SRNA (BBC Monitoring Service), ‘Festimi me armë i trupave italiane dëmton shtëpitë e serbëve të Kosovës’, 05 korrik 2006.

69


kusht që atyre t’u jetë lëshuar më herët KAA-ja nga KFOR-i.1�� Pjesëtarët e TMK-së që janë të caktuar në detyra speciale të rrezikshmërisë së lartë mund të kenë deri në tre truproje, secili prej tyre mund të mbajë revole ose armë automatike me tytë të shkurtër jo më të madhe se 9 mm. Kur nuk janë në detyrë, AVL-të e tilla duhet të ruhen në lokacionin ku ata pjesëtarë të TMK-së janë të caktuar në detyrë. Në çdo kohë, KAA-të mund t’u lëshohen jo më shumë se 5% të pjesëtarëve të TMK-së. Ekipi hulumtues nuk gjeti dëshmi të keqpërdorimit të AVL-ve nga personeli i TMK-së.

Akterët e tjerë qeveritarë: Një personel i zgjedhur brenda Shërbimit të Doganave dhe Pylltarisë në qershor të vitit 2006 janë autorizuar që të mbajnë armë të zjarrit pas ndryshimit të Rregullores së UNMIK-ut 2001/7.1�0 Pritet që KAPSEDI-i të organizon kurse të aftësimit për këta punonjës lidhur me përdorimin e AVL-ve, ndonëse 90% e rojtarëve të pyllit thuhet se kishin vijuar trajnimin për AVL-të dhe kishin pasur AVL si pjesë e punës së tyre në sistemin jugosllav.1�1 Ekipit hulumtues nuk ju dha asnjë informatë e detajuar mbi posedimin e armëve të zjarrit nga akterët e tjerë të armatosur siç janë Policia e UNMIK-ut dhe Shërbimi Korrektues i Kosovës.

�.�.� Akterëtjoqeveritarë

Shfrytëzuesit e AVL-ve për vetëmbrojtje: Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/7 autorizon personat që kanë KAA që të posedojnë dhe mbajnë armë të zjarrit (zakonisht revole brezi, por në raste të veçanta edhe armë automatike me tytë të shkurtër) për vetëmbrojtje. Aplikuesit që duan të marrin një KAA së pari duhet ti nënshtrohen një vlerësimi nga SAA e UNMIK-ut. Një komision për vlerësimin e kërcënimit, i përbërë nga tre zyrtarë të UNMIK-ut, shqyrton dëshmitë në lidhje me kërkesat e caktuara, të cilat jepen nga stacionet policore lokale, për të përcaktuar se a i janë nënshtruar vërtet aplikuesit ‘ndonjë kërcënimi ose përdorimi të forcës vdekjeprurëse’, dhe pastaj në bazë të kësaj të jap rekomandimet për lëshimin ose refuzimin e KAA-së. Sidoqoftë, vendimin përfundimtar për të gjitha kërkesat e merr Komisioneri i Policisë së UNMIK-ut, i cili ka të drejtën të vendos për të lëshuar ose refuzuar lëshimin e një KAA-je.1�� Kur aplikuesit kanë sukses, KAA-ja i lëshohet për një ‘armë të caktuar, ndonëse KVK-ja nuk ka ndonjë udhëzim që përcakton llojet e armëve që ata mund t’i lëshojnë. Pas lëshimit, KAA-ja përmban përshkrimin e plotë të secilës armë, përfshirë prodhuesin, modelin, numrin serik, si dhe ndonjë informatë tjetër identifikuese. Ato janë të vlefshme vetëm për një vit, pas se cilës periudhë personi duhet të aplikojë sërish nëse ende është i kërcënuar.1�� Sipas personelit të SAA-së, ata që marrin KAA janë zakonisht truproje të politikanëve, gjyqtarë, afaristë dhe dëshmitarë në raste gjyqësore. Kartelat KAA mund tu lëshohen edhe KNPS-ve në Kosovë (atyre që janë të licencuara të mbajnë armë).1��

1�� Sipas nenit 1(b) të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7, ‘arma e autorizuar nga KFOR-i’ nënkupton armën që është në posedim të një pjesëtari të TMK-së për të cilën KFOR-i i ka lëshuar një kartelë për autorizimin e armëmbajtjes.1�0 Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2006/35, ‘që ndryshon Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2001/7 mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë’, (06 qershor 2006). Autorizimi do t’ia mundësojë ’një numri të kufizuar të zyrtarëve doganorë dhe rojtarëve të pyjeve të identifikuar individualisht në detyrë’ që të mbajnë revole gjysmë automatike. Korrespondencë me Piotr Zavgorodni, këshilltar i lartë ligjor në Zyrën për çështje ligjore, UNMIK, 21 qershor 2006.1�1 Intervistë më Muzafer Lumën, shef ekzekutiv i Agjencisë Pyjore të Kosovës, 21 prill 2006.1�� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/7 plotësohet me Udhëzimet dhe Politikat e autorizimit të armëmbajtjes të Seksionit për autorizimin e armëmbajtjes pranë Policisë së UNMIK-ut, korrik 2001, Neni 2 i së cilës paraqet në hollësi procedurat për vlerësimet e kërkesave për KAA, duke lëshuar leje ose duke revokuar ato. Neni 2.1 paraqet në hollësi përjashtimet e veçanta, përfshirë lëshimin e lejes së përkohshme kur bagëtia e ndonjë personi të jetë e rrezikuar nga grabitçarët. Neni 6 paraqet hollësi rreth procedurave për lëshimin e lejeve për KPS-të ndërkombëtare. Kjo përfshin kushtin për të dhënë listën e punëtorëve në mënyrë që të mundësohet kontrollimi I biografisë së tyre por në mënyrë të veçantë ndalon lëshimin e KAA-ve shtetasve të ish-Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë ose të shteteve ’në fqinjësi’ të Kosovës. (p.sh. Shqipëria). Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/33 ‘mbi licensimin e ofruesëve të shërbimeve të sigurisë në Kosovë dhe rregullimin e punëtorëve të tyre’, (25 maj 2000), Neni 2.4, përmban dispozitë të ngjashme.1�� Informacioni më lartë është nxjerrë nga nenet 1(e) dhe 3 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7.1�� Rregulloret e tjera mbulojnë punën e KPS-ve: Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/33 ‘mbi licensimin e ofruesëve të shërbimit të sigurimit ne Kosovë dhe rregullimin e punëtorëve të tyre’, (25 maj 2000); Udhëzimet dhe politika e Policisë së UNMIK-ut ‘mbi veprimtarinë e ofruesëve të shërbimit të sigurimit në Kosovë’; Udhëzimi administrativ i Njësisë për regjistrimin e bizneseve nr. JIAS/BRU/AI/2000/1 ‘mbi kushtet e përgjithshme për licensë për të ushtruar një biznes.’

70


Rubrika 4: Kompanitë private të sigurimit1��

Kompanitë që dëshirojnë të veprojnë si KPS duhet së pari të regjistrohen në Ministrinë e Tregtisë dhe Industrisë para se të regjistrohen vet dhe të regjistrojnë punëtorët në Seksionin e UNMIK-ut për autorizimin e armëmbajtjes dhe në Njësinë Inspektuese të Ofrueseve të Shërbimit të Sigurisë (NJIOSHS), duke kërkuar leje individuale për secilin të punësuar.1�� NJIOSHS në fakt është akteri kryesor në sistemin e kontrollit, që bën shqyrtimin e biografive të punëtorëve të ardhshëm, inspekton kompanitë kohë pas kohe dhe rregullon aftësimin që vijojnë rojet e sigurimit.1�� Neni 3 i Rregullores së UNMIK-ut nr. 2000/33 paraqet kushtet për posedimin, përdorimin, ruajtjen dhe mirëmbajtjen e AVL-ve nga KPS-të, duke ndaluar përdorimin e armëve për aktivitete të ’zbatimit të ligjit’. Është me rëndësi të theksohet se tani ekziston një sistem dynivelësh për armatosjen e kompanive private të sigurimit në Kosovë. Sipas Rregullores 2000/33, punonjësit ndërkombëtarë të KPS-ve mund të lejohet që të sigurojë dhe bart armë të zjarrit gjatë punës, ndërsa punonjësve vendorë dhe atyre që janë banorë të ndonjërit shtet të ish-Jugosllavisë (ose shtete fqinje të Kosovës), nuk ju lejohet një gjë e tillë. Dallimi ligjor, duke supozuar se është bërë për shkak të shqetësimeve të arsyeshme, siç janë afërsitë me krimin e organizuar ose keqpërdorimi i armëve të zjarrit të KPS-ve për qëllime politike ose për qëllime të tjera, nuk ka mundësi që të tregohet i qëndrueshëm ose i dëshirueshëm për një kohë më të gjatë pasi që, në mes tjerash, i’u jep një përparësi të padrejtë kompanive që punësojnë punonjës ndërkombëtar.

Një pasojë tjetër e këtij dallimi është suksesi komercial i industrisë së truprojeve në Kosovë. Meqenëse shumica e KPS-ve nuk kanë mundësi të ofrojnë shërbime të armatosura të mbrojtjes së afërt, shumica e personave shumë të rëndësishëm kanë marrë në punë individë që janë të regjistruar individualisht si truproje. Truprojat e regjistruara (diku rreth 80-90 në numër)1�� janë të licencuar të mbajnë armë të zjarrit për të mbrojtur personat e rrezikuar. Ky lloj i punonjësve tani është më i madh se sa personeli i armatosur për mbrojtje nga afër i KPS-ve ndërkombëtare (kryesisht për biznese ndërkombëtare) dhe pasi që ata veprojnë si ’të lirë’, është vështirë të kontrollohen dhe monitorohen. Përveç kësaj, nga ata që veprojnë si truproje në Kosovë nuk kërkohet që të kryejnë ndonjë aftësim të specializuar.

Hulumtimet e mëhershme kanë treguar se KPS-të në përgjithësi shihen si një kontribut pozitiv për zbatimin efikas të ligjit në Kosovë. Kontrollet e bëra nga NJIOSHS duket se janë të mjaftueshme. Këto kontrolle kanë identifikuar numër të vogël të raporte të sjelljes jo të mirë nga ana e personelit të KPS-ve ose të praktikës së keqe të kompanive. Sidoqoftë, mbetet të shihet se me sa sukses institucionet e forcuara të Kosovës ose institucionet e themeluara mbikëqyrëse (shih më poshtë) do t’i zbatojnë përgjegjësitë e tyre të ardhme në këtë sektor, me dy mijë e pesëqind punonjës të tjerë të sigurisë, të cilët fare lehtë mund të sigurojnë mbajtjen e armës në ndonjë fazë. Mundësia e vazhdueshme e lidhjeve jo të duhura në mes të KPS-ve,partive politike, ish-luftëtarëve dhe grupeve të armatosura ose llojeve të ndryshme e bën këtë sfidë edhe më të madhe.

1��1��1��1��

Sipas nenit 4 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7, KAA-ja nuk do ti jepet personit që, sipas mendimit të Komisionerit të policisë, konsiderohet se është i papërshtatshëm që të mbajë armë. Për këtë arsye, të gjithë aplikuesit për leje (dhe truprojat) duhet ti nënshtrohen njëlloj kontrolli të biografisë që shqyrton përshtatshmërinë e tyre dhe që bëhet nga Policia e UNMIK-ut dhe KFOR-i. Ky kontroll duhet të mbulojë këto aspekte:1��

a) Nëse ekziston apo jo e kaluara kriminale, përfshirë edhe ndonjë hetim për armët e zjarrit, akuzimet ose dënimet;

b) Shënimet ose historia e sjelljes së dhunshme (përfshirë dhunën në familje);

c) Shënimet për ndonjë problem në shëndetin mendor që ndikojnë në përshtatshmërinë e kërkuesit për të mbajtur armë;

d) Raportet ose thirrjet e policisë që kanë të bëjnë me shqetësime të shkaktuara nga aplikuesi ose ndonjë ankesë tjetër kundër aplikuesit për sjellje të pahijshme dhe

e) Shënimet e autoriteteve lokale që kanë të bëjnë me të nëse aplikuesit ka patur konfrontime me policinë në të kaluarën.

1�� Ky nen bazohet shumë në Page, M., et al., AVL dhe Kompanitë private të sigurimit ne Evropën juglindore: Një shkak ose pasojë e pasigurisë? (SEESAC, Beograd, 2005), fq. 96-108.1�� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2003/33, neni 1: Lëshimi i licencave dhe Neni 2: Regjistrimi dhe lëshimi i lejeve. ‘Udhëzimet dhe politika e Policisë së UNMIK-ut mbi Veprimtarinë e ofruesve të shërbimit të sigurimit (OSHS) në Kosovë’, Neni 3: Rregulloret e përgjithshme.1�� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/33, Neni 2.2; Udhëzimet dhe politika e Policisë së UNMIK-ut mbi veprimtarinë e ofruesve të shërbimit të sigurimit (OSHS) në Kosovë, Neni 4a: Kushtet për punësimin e ofruesit të shërbimit të sigurisë.1�� Faktori privat i sigurisë në Kosovë njihet me dallimin në mes të KPS-ve ‘lokale’ dhe ‘ndërkombëtare’, shërbimet e ndryshme të sigurisë që ofrojnë ato dhe baza e klientëve të tyre. Derisa ka një shkallë të paralelizmit në vargun e shërbimeve që ofrohen nga këto dy grupe, KPS-të ndërkombëtar,përkundër homologëve të tyre ’lokal’ janë të licencuar për të ofruar rojet të armatosura përmes ‘stafit ndërkombëtar’: Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/7, Nenet 1(c) dhe (d) dhe neni 3.2. Ndonëse Njësia mbrojtëse e SHPK-së është forcuar për të ofruar shërbim të mbrojtjes nga afërsia për VIP-at që nga viti 2004, zyrtarët kanë dëshirë të mbajnë truprojat e tyre.1�� Këto kushte plotësohen me nenin 2.5 të Udhëzimeve dhe politikës për autorizimin e armëmbajtjes të Seksionit për autorizimin e armëmbajtjes të Policisë së UNMIK-ut, korrik 2001.

71


Deirsa KVK-ja supozohet të respektojë udhëzimet e dhëna më lartë, ekipi hulumtues mendon se udhëzimet janë të pamjafutueshme për stafin që punon në stacionet lokale të policisë mbi atë se si të mblidhen dhe si të paraqiten raportet mbi disa nga çështjet e shënuara më lartë, veçanërisht në lidhje me çështjet e vështira, siç është shëndeti mendor i aplikuesve.1�0 Kjo paraqet një dobësi të mundshme në sistemin e kontrollit dhe lehtë mund të shpie në vendime jo të duhura nga KVK-ja, ose mund të përdoret në të ardhmen nga aplikuesit e paskrupullt.

Përdoruesit e armëve të gjuetisë dhe të atyre sportive: Korniza aktuale ligjore për rregullimin e armëve të gjuetisë dhe të atyre sportive është disi e paqartë. UNMIK-u deri më tani vetëm ka miratuar legjislacionin primar që mbulon vetëm sigurimin e armëve të gjuetisë por jo edhe përdorimin e tyre. Disa mendojnë se në disa fusha ende zbatohet legjislacioni jugosllav. Ndonëse është bërë një përpjekje që të miratohet legjislacioni primar mbi gjuetinë, ‘Projektligji mbi gjuetinë’, i miratuar nga Kuvendi i Kosovës në qershor të vitit 2005 ende pret pëlqimin e zyrës së PSSP. Në një përpjekje për sqarimin e gjendjes aktuale ligjore sa i përket armëve të gjuetisë në Kosovë, UNDP-ja në Kosovë përgatiti një ‘Doracak mbi armët e gjuetisë’ (23 prill 2003), i cili përmban informata mbi ligjet dhe procedurat përkatëse në këtë fushë dhe shqyrton rastet problematike që kanë ndodhur në vitet e fundit. Përveç Udhëzimit administrativ nr. 2003/1, ligjet e zbatueshme jugosllave mendohet se përfshijnë Ligjin e Kosovës mbi sigurimin, posedimin dhe mbajtjen e armës dhe municionit i vitit 1980’ (Gazeta Zyrtare e Kosovës nr. 40/80); ‘Ligji për armët dhe municionin i vitit 1992’ (Gazeta Zyrtare e Serbisë); dhe ‘Ligji mbi gjuetinë i vitit 1979’ (Gazeta Zyrtare e Kosovës 37/79). Derisa Ligji nr. 40/80 teknikisht është në përputhje me Rregulloren nr. 2001/7, nuk është aspak e sigurt se a mund të zbatohen ende këto ligje.1�1

Sidoqoftë, në vitin 2003 u prezentua legjislacioni për rregullimin e armëve të gjuetisë dhe të rekreacionit (Udhëzimi administrativ i UNMIK-ut nr. 2003/1, 17 janar 2003). Rrjedhimisht, tani mund të regjistrohen armët me tytë të gjatë dhe pushkët e gjuetisë (por jo pushkët automatike) nga individët të cilëve u është lëshuar KRA-ja nga SAA-ja. Kërkesa për KRA që vlejnë dy vjet ka qenë e lartë që nga fillimi. Për shembull, vetëm në vitin 2004 ka pasur gjithsej 29,695 kërkesa për KRA, prej të cilave janë aprovuar 28,890, pjesa dërrmuese e të cilave janë për gjueti.1�� Arsyeja se deri në çfarë mase ky numër kaq i madh i kërkesave pasqyron interesimin e vërtetë në gjueti mbetet e paqartë. Në fakt, gjetjet e HF-së dhe grupeve të fokusuara të kryera për këtë hulumtim tregojnë se ka shumë mundësi që shumë prej atyre që kërkojnë KRA janë duke shfrytëzuar mundësinë të legalizojnë armët e gjuetisë dhe rekreacionit që ata mbajnë për shkak të ndjenjës së pasigurisë (shih seksionin 4.5). Ata që posedojnë armët e gjuetisë ose rekreacionit e kanë të kufizuar që të kenë maksimum 50 fishekë për një armë të regjistruar,1�� ndonëse nuk kakufizime për numrin e AVL-ve që mund të regjistrojë një individ me KRA. E njëjta zbatohet për poseduesit e KAA-ve. Neni 5.1 i Udhëzimit administrativ të UNMIK-ut nr. 2003/1 po ashtu e rregullon transportimin e armëve të gjuetisë dhe të atyre për të shtënë, duke përcaktuar se nëse nuk autorizohet në mënyrë specifike nga policia, ajo mund të transportohet vetëm nga personi në emrin e të cilit është e regjistruar ajo armë. AVL-të mund të transportohen vetëm për të dal në gjueti dhe për të bërë qitje në klub, por kur të transportohen ato duhet të paraqiten haptazi dhe municioni duhet të mbahet në bagazhin e makinës.

Fatkeqësisht, ka disa paqartësi dhe dykuptimësi në Udhëzimin e tanishëm administrativ nr. 2003/1 nenet 3.1 dhe 3.2, thonë se armët e gjuetisë dhe të rekreacionit mund të përdoren vetëm nga pronari i regjistruar dhe vetëm gjatë ‘sezonës së gjuetisë të shpallur nga organi kompetent qeveritar’. Përpjekjet e mëhershme nga Ministria e Bujqësisë që të caktojë sezonën e gjuetisë nuk

1�0 Kjo gjetje pasqyrohet në pjesët e tjera të Evropës Juglindore; shih për shembull op. cit., Taylor, Z. et al.1�1 ‘Doracaku mbi armët e gjuetisë’, 23 prill 2003, fq.18.1�� Rynn, S., et al. Monitori i AVL-ve në Evropën Juglindore 2005. Intervistë me Carlos Meireles, Shef i Seksionit për Autorizimin e Armëmbajtjes në Prishtinë, 16 shkurt 2005. Sikurse edhe me aplikuesit për KAA, edhe ata që aplikojnë për KRA do t’i nënshtrohen një kontrolli të biografisë dhe mund t’iu refuzohet regjistrimi në bazë të nenit 2.2(c) të Udhëzimit administrativ të UNMIK-ut 2003/1. Neni 9 bën paraqet kushtet për refuzimin e një KRA, duke përcaktuar se Komisioneri i policisë mund të refuzojë lëshimin e një kartele të regjistrimit sipas diskrecionit të tij, ose mund të revokojë atë në çdo moment. ‘Udhëzimi administrativ i policisë për regjistrimin e armëve të gjuetisë dhe rekreacionit’, që është ne fuqi prej 01 shkurtit 2004, poashtu detajon procedurën për kontrollimin e aplikuesëve për KRA dhe mundëson që të bëhet revokimi i KRA-ve. 1�� Neni 9.2, ‘Udhëzimi administrativ i policisë për regjistrimin e armëve të gjuetisë dhe rekreacionit’.

Gjuetia gjatë stinës së dimrit.

72


kanë sjellë fryt pasi që UNMIK-u kishte refuzuar që të jap autorizimin përfundimtar,1�� prandaj në mungesë të një sezone të ‘shpallur’ ose ‘aktuale’ të gjuetisë, çdo mbajtje e armës së regjistruar jashtë shtëpisë, me përjashtim të gjuajtjes së kafshëve grabitqare që rrezikojnë bagëtinë, është e paligjshme (me përjashtim të atyre që kanë KAA). Prandaj, tani për tani një KRA lejon vetëm posedimin, por jo edhe përdorimin e armëve të gjuetisë.1�� Kjo duket se nuk e ka penguar gjuetinë dhe sipas kryetarit të Shoqatës së gjuetarëve, gjuetia e paligjshme është bërë rutinë. Se e kanë personat e përfshirë në gjuetinë e paligjshme KRA apo jo, mbetet pyetje pa përgjigje, pasi që deri më tani nuk ka pasur ndonjë ndjekje penale. Madje, as që kërkohet që aplikuesit për pushkë të gjuetisë të jenë anëtarë të regjistruar të shoqatës së gjuetarëve.1��

Në mungesë të kanaleve ligjore për sigurimin e armëve të zjarrit, SAA-ja zbaton politikën ‘të mos bëhet asnjë pyetje’ në lidhje me prejardhjen e armëve kur lëshojnë lejet.1�� Edhe pse është e qartë se shumica e AVL-ve që paraqiten për regjistrim me KAA ose KRA kanë origjinën e tyre në tregun e paligjshëm, autoritetet duket se mbajnë qëndrimin se është më mirë që të inkurajohen qytetarët që të regjistrojnë në mënyrë të ligjshme AVL-të e tyre sesa të vazhdojnë posedimin e paligjshëm. Përkundër arsyeve praktike, është e qartë se besueshmëria e sistemit rregullues për kontrollin e AVL-ve në tregun e paligjshëm të AVL-ve paraqet problem.

�.�.�.1 Dënimetdhezbatimi

Në letër, sanksionet ligjore për posedimin e AVL-ve të paligjshme janë të ashpra, me një dënim maksimal prej dhjetë vitesh burgim dhe gjoba deri në 10,000 euro.1�� Dënimet për përdorim jo të duhur janë po ashtu të ashpra. Sipas nenit 328 të Kodit të përkohshëm penal, çdokush që ka, që kontrollon ose që përdor një armë pa leje të vlefshme duhet të dënohet me gjobë prej 7,500 euro ose prej një deri në tetë vjet burgim. Nëse bëhet fjalë për numër më të madh të AVL-ve, mund të zbatohet dënimi me dhjetë vjet burgim. Po ashtu, çdokush që përdor armën në mënyrë kërcënuese, frikësuese ose në ndonjë formë tjetër të paautorizuar, ose nëse e drejton ndonjë person tjetër të bëj diçka të tillë, mund të gjobitet me para deri në 10,000 Euro ose me burgim prej një deri në dhjetë vjet. 1��

Pothuajse të gjitha burimet e shqyrtuara gjatë këtij hulumtimi treguan se zbatimi dhe aplikimi i ligjeve mbi posedimin dhe përdorimin e AVL-ve është me mangësi të konsiderueshme, ku agjencitë lokale dhe ndërkombëtare për zbatimin e ligjit herëpasherë kanë dështuar në këtë në këtë fushë. Intervistat me informuesit kryesorë tregojnë se ligjet mbi posedimin e AVL-ve injorohen në mënyrë rutinore në Kosovë. Organet dhe personeli për zbatimin e ligjit dhe sigurisë shpesh thjeshtë bëhen sikur nuk e vërejnë posedimin e paligjshëm. Të intervistuarit që ngritën këtë problem ose ishin të mendimit që personeli i sigurisë janë shumë të zënë me detyra të tjera të zbatimit rigoroz të ligjit, ose që shumë prej tyre kanë ardhur të përfundimi se posedimi i AVL-ve të paligjshme është fakt i jetës në Kosovë. Në shumë raste,duket se ata që zihen me AVL të paregjistruar,1�0 veçanërisht nëse nuk kanë kryer ndonjë vepër tjetër, nuk ndjeken penalisht në përputhje me ligjin, por u jepet ndonjë vërejtje ose mbahen na paraburgim për 24 deri 48 orë. Edhe pse shënimet e SHPK-së tregojnë një rritje të konsiderueshme (13%) të numrit të armëve që janë konfiskuar nga policia në vitin 2005 në krahasim me vitin 2004, numri i përgjithshëm i konfiskimeve ende duket të jetë joadekuat në krahasim me shkallën e përgjithshme të supozuar

1�� Intervistë me Piotr Zavgorodni, 30 mars 2006. Sipas shtojcës 10 të Udhëzimit administrativ nr. 2004/16 ‘mbi Zbatimin e rregullores nr. 2001/19 mbi degën e ekzekutivit të Institucioneve të Përkohëshme të Vetëqeverisjes’ (30 qershor 2004), Ministria e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural është organi përgjegjës për rregullimin e gjuetisë dhe kushteve për gjueti. Vlen të theksohet se para fushatës për grumbullimin e armëve të zhvilluar në vitin 2003, personeli i OKB-së i siguronte shoqatat e gjuetarëve se në të ardhmen e afërt do të lejohet gjuetia. Ky zotim nuk u përmbush. Korrespondencë me Adrian Wilkinson, shef, SEESAC, 26 korrik 2006.1�� Intervistë me Piotr Zavgorodni, 16 shkurt 2005.1�� Kuvendi i Kosovës ne qershor të vitit 2005 miratojë një ligj të rim bi gjuetinë sipas të cilit kërkohet që të gjithë aplikuesit për të marrë KRA-në së pari të bëhen anëtarë të shoqatës, por ende nuk është dhënë pëlqimi i UNMIK-ut. Intervistë me Qazim Krasniqin, kryetar i Shoqatës së Gjuetarëve, 14 mars 2006.1�� Intervistë me me një zyrtar të UNMIK-ut, shkurt 2005.1�� ‘Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës’, Neni 328(1) dhe (2).1�� Ndëshkime edhe më të rënda zbatohen kur arma përdoret në kryerjen e krimit (Nenet 153(2) dhe 193(3)(3), 195(3)(3), 198(5)(3), 253(3), 254(2), 255(3), 256(1), 267(2), 268(2), 291(1), 316(2), 317(2)). Neni 8 i Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7 po ashtu përcakton ndëshkimet për shkeljet e rregulloreve mbi posedimin dhe përdorimin e armëve. Neni 329(1) i Kodit të përkohshëm penal thekson se ata që kapen duke dhënë informata të rrejshme me rastin e aplikimit për KAA ose ata që prodhojnë, posedojnë, shesin ose blejnë një KAA, mund të ndëshkohen me gjobë prej 5,000 € ose më burgim deri në tre vjet. Neni 329(2) parasheh gjobën prej 2,500 € ose tre muaj burgim nëse nuk paraqitet arma e autorizuar, ose nëse nuk ofrohen informata të plota për vendndodhjen e saj, kur kërkohet nga policia. 1�0 Për shembull, pjesëmarrësit e grupeve të fokusuara dhe një numër i IIK-ve treguan se armët e zjarrit mbahen zakonisht nëpër diskoteka (nga mbajtësit e rendit) ose në vetura.

73


të posedimit të paligjshëm në Kosovë.1�1 Rastet e pazgjidhura në sistemin e drejtësisë duket se pjesërisht e diktojnë këtë kurs të veprimit, sepse ka pak mundësi që të bëhen ndjekje penale të plota dhe me kohë të shkelësve të shumtë të ligjit, të cilët zihen me AVL të paligjshme çdo ditë.

Pamundësia e agjencive për zbatimin e ligjit që të merren me strukturat informative paralele në Kosovë, një pjesë a anëtarëve, të të cilave sigurisht se janë të armatosur, është vetëm një shembull tipik i këtyre dobësive. Edhe pse nuk janë të pranuara zyrtarisht, në Kosovë momentalisht veprojnë strukturat informative të lidhura me partitë politike dhe me qeveritë e huaja (përfshirë edhe Ministrinë e Punëve të Brendshme të Serbisë (MUP)). Ato struktura përfshijnë Institutin për Hulumtimin e Opinionit Publik dhe të Strategjive (IHPSO) dhe Shërbimi Informativ i Kosovës (SHIK).1�� MUP-i serb po ashtu besohet se punëson oficerë operativë, disa prej të cilëve kanë pozita zyrtare brenda strukturave të pranuara të Qeverisë. Shërbimet e ofruara nga këto agjenci ‘sillen nga mbrojtja nga afër e zyrtarëve të partisë deri të mbledhja e informatave dhe frikësimi i kundërshtarëve politikë’, dhe ato janë fajësuar për një numër aktesh dhune, përfshirë edhe një seri të vrasjeve të zyrtarëve të Lidhjes Demokratike të Kosovës ndërmjet viteve 1992 dhe 2002.1��Duket e qartë se për arsye të ekspeditetit politik, strukturat ilegale informative të Kosovës nuk janë sfiduar nga autoritetet deri më tani dhe nuk është sfiduar as posedimi dhe përdorimi i AVL-ve prej tyre. Në këtë aspekt, tolerimi i vazhdueshëm i këtyre grupeve demonstron dështimin administratës ndërkombëtare që të zbatojë sundimin e ligjit. Grupe të ndryshme të armatosura me origjinë dhe qëllime të panjohura po ashtu synojnë të dalin në sipërfaqe në kohë të tensioneve, edhe pse forcat ndërkombëtare të sigurisë janë të prira të theksojnë rolin e tyre në ballafaqimin me këto grupe.1��

Vlen po ashtu të theksohet se derisa problemet e zbatimit duket të jenë problem kudo në Kosovë, ato kanë mundësi të jenë më të ashpra kudo që efektiviteti i SHPK-së është i ulët. Prandaj nuk është për tu çuditur që Mitrovica e kishte numrin më të vogël të armëve të konfiskuara në lidhje me veprat penale gjatë viteve 2004 - 2005.1�� Ekipi hulumtues nuk ishte në gjendje të përcaktojë me saktësi se si aplikohen rregulloret e UNMIK-ut për posedimin dhe përdorimin e AVL-ve në pjesën veriore të territorit ku efikasiteti i SHPK-së është më i kufizuar, ndonëse dëshmitë që janë në dispozicion tregojnë për nivele të ngjashme të zbatimit, ndoshta diçka më të vogël. Përkundër faktit se një numër i konsiderueshëm i serbëve që jetojnë në këto zona mbajnë lejet për AVL të lëshuara në ditët e paraluftës nga autoritetet e Republikës së Serbisë, nuk duket se është bërë ndonjë përpjekje për zbatimin e ligjit përkatës serb ‘mbi armët dhe municionin’.1�� Siç është cekur më herët, intervistat tregojnë se disa serbë në pjesët veriore, duke pasur frikë edhe nga çarmatimi edhe nga SHPK-ja, ende i mbajnë AVL-të e tyre të regjistruara sipas ligjit të Serbisë, por i ruajnë ato përtej kufirit ku nuk ka qasje as KFOR-i e as SHPK-ja.

Zhvillimi i kapaciteteve për zbatimin efikas të ligjeve mbi posedimin e AVL-ve duhet të jetë me prioritet të lartë në të ardhmen. Siç thuhet në seksionet e këtij raporti ku bëhet fjalë për ndikimin dhe perceptimin, perceptimet e pasigurisë ndër komunitetet shpesh janë të zmadhuara nga besimi se sistemi i drejtësisë penale nuk është në gjendje që të merret me kriminelët e të gjitha llojeve, përfshirë këtu edhe kryerësit e krimeve të armatosura dhe të dhunshme. Intervistat me gjyqtarët dhe prokurorët komunalë dhe të qarkut, shumica e të cilëve shprehën shqetësimet për kërcënimet dhe pasigurinë gjatë punës së tyre dhe për nevojën që ata të mbrohen më mirë, e vejnë në pah edhe më shumë këtë problem. Së pari, mossuksesi i sistemit të drejtësisë penale në Kosovë që të merret me posedimin dhe përdorimin rutinor të AVL-ve të paligjshme është një demonstrim i gjallë i dështimeve të tij. Së dyti, posedimi i madh i AVL-ve dhe kriminaliteti i armatosur paraqesin kërcënim edhe për punën e vet sistemit.

1�1 Të dhënat e UNMIK-ut nuk shënojnë ndonjë rritje korresponduese të shkallës së krimit të lidhur me armë në këtë periudhë (shih nenin 3.2). Është vështirë të përcaktohet nëse rritja që është vërejtur është rezultat I ndonjë përmirsimi të mbledhjes së të dhënave dhe mbajtjes së shënimeve ose i rritjes së kapacitetit të policisë për zbulimin dhe pengimin e AVL-ve të paregjistruara. 1�� Xherra, J., ‘Shërbimet informative në Kosovë vijnë nga të ftohtit,’ 24 dhjetor 2005. Mund të merret në: http://www.csees.net/index.php?page=country_analyses&country_id=8&ca_id=2007#, shikuar me 29 qershor 2006. Po shtu shiko raportin nr. 170 të Grupit Ndërkombëtar të Krizës, ‘Kosova: Sfida e tranzicionit’, 17 shkurt 2006, fq. 4.1�� Dugolli, I., dhe Peci, L., Përmirësimi i menaxhimit civil dhe mbikëqyrja e sektorit të sigurisë në Kosovë, (Saferworld, nëntor 2005), fq. 14. ka pasur supozime se ato janë toleruar madje edhe se janë shfrytëzuar nga segmente të ndryshme të administratës ndërkomëbatre. Raporti ‘Kosova pas Haradinajt’ i GNK-së, në maj të vitit 2005, citon një letër të Policisë së UNMIK-ut, të paraqitur në gazetën Express me datën 15 prill 2005, e cila zbulon shkëmbimin rutinor të informative me një nga palët e strukturave informative dhe një burim tjetër që thotë se se strukturat informative rivale kanë marrë disa detyra të ndryshme nga KFOR-i. Shih po ashtu op. cit., Xherra, J.1�� Shih për shembull, Kosovalive, ‘Komandanti I NATO-së për Kosovë nuk brengoset për raportet për grupet e armatosura’, 18 tetor 2005. Mund të gjendet në: http://www.seesac.org/press/wms_23102005.htm#Kosovo%20NATO%20commander%20not% 20concerned%20at%20reports%20of%20armed%20groups, shikuar me 13 qershor 2006.1�� Intervistë me Oliver Ivanoviqin, 13 mars 2006.1�� ‘Ligji mbi armët dhe municionin’, Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë, Nr. 9/92, 53/93, 67/93, 48/94, 44/98, 39/2003.

74


�.� Menaxhimiidepovedheirezervavetëarmëve

�.�.1 Akterëtqeveritarë

AVL-të mbahen nga një numër i agjencive ndërkombëtare dhe të IPVQ-ve në Kosovë, të cilat zbatojnë praktika të ndryshme të menaxhimit të atyre rezervave.

KFOR: AVL-të që mbahen nga KFOR-i ruhen në Depon për Ruajtjen e Sigurt të Armëve (DRSA) të Brigadës Shumëkombëshe Qendër. Edhe pse nuk është dhënë ndonjë informacion nga KFOR-i rreth procedurave përkatëse që zbatohen në këtë depo, supozohet se ato janë në përputhje me standardet e NATO-s. Neni 10b(4) i procedurave standarde të veprimit 3009, ‘Politika e armëve në Kosovë’, të KFOR-it, ofron udhëzime për njësitë e KFOR-it rreth ruajtjes së AVL-ve të konfiskuara, duke cekur se AVL-të e konfiskuara në lidhje me hetimet penale duhet të mbahen në DRSA-të qendrore të KFOR-it deri në momentin kur të mund t’i dorëzohen Policisë së UNMIK-ut.

SHPK: Edhe pse SHPK-ja nuk ka AVL rezervë, AVL-të që nuk janë në përdorim aktiv mbahen në depon qendrore në Prishtinë. Të gjitha revolet e tjera që i janë dhënë policëve të SHPK-së duhet të mbahen nga policët edhe kur nuk janë në detyrë dhe duhet të ruhen në shtëpi. Për dallim nga kjo, armët e gjata që përdoren nga njësitë speciale ose nga njësitë e mbrojtjes nga afër ruhen në të njëjtën mënyrë nëpër rajone.1�� Dështimet që ka sistemi i drejtësisë nënkupton se në dhomat e SHPK-së ku mbahen dëshmitë shpesh mbahen sasi të konsiderueshme të AVL-ve të konfiskuara, disa prej të cilave ruhen aty për vite të tëra dhe nuk janë të siguruara në mënyrë adekuate. Për këtë arsye duhet që sa më shpejtë të bëhet përmirësimi i sigurisë dhe i standardeve të lokacioneve të tilla, ndërsa armët që mbahen në vende më të pasigurta duhet të dërgohen rregullisht në lokacionet qendrore të deponimit si masë e kujdesit të shtuar. Në fund të fundit këto armë duhet të shkatërrohen.

TMK: Përgjegjësia për ruajtjen dhe mirëmbajtjen e AVL-ve të TMK-së ndahet ndërmjet TMK-së dhe KFOR-it. Pjesa kryesore e këtyre rezervave, edhe pse mirëmbahen nga TMK-ja, sigurohen nga një brigadë e vetme shumëkombëshe e KFOR-it (shih seksionin 2.2.2.4). Shtojca C e procedurave standarde të punës 3009, ‘Politika e armëve në Kosovë’, të KFOR-it, i ofron kësaj force udhëzimet për ruajtjen dhe menaxhimin e këtyre armëve, duke theksuar të drejtën e KFOR-it për të inspektuar të gjitha AVL-të që i janë caktuar TMK-së në çdo kohë pa ndonjë njoftim paraprak. Ato theksojnë se 1,800 copë armë që mbahen në mirëbesim duhet të mirëmbahen çdo ditë nga ora 10:00 deri në 16:00 nga një ekip i TMK-së i përbërë nga dhjetë pjesëtarë dhe që AVL-të e humbura ose të vjedhura duhet të raportohen te Policia e UNMIK-ut brenda dy orëve nga momenti kur merret vesh kjo gjë. Shtojca po ashtu jep hollësitë rreth sasisë së municionit që njësitë e TMK-së mund të mbajnë, duke lejuar një rezervë të përgjithshme prej 4,000 fishekë për organizatën në tërësi dhe një person nuk mund të mbajë më shumë se dy karikatorë me 20 plumba për armët e gjata ose më shumë se 60 plumba për armët e shkurtra. Për qëllime të trajnimit, pjesëtarëve të TMK-së u lejohen nga 15 fishekë për revole dhe nga 30 fishekë për armë me tytë të shkurtër në vit. Gjatë gjashtë viteve të kaluara është regjistruar vetëm një vjedhje e një revoleje dhe me përjashtim të kësaj, të gjithë treguesit sugjerojnë se këto rezerva ruhen në mënyrë të sigurt dhe mirëmbahen si duhet.1��

Akterët e tjerë qeveritarë: Si u tha më herët, një ndryshim i bërë në Rregulloren e UNMIK-ut nr. 2001/7 në qershor të vitit 2006, ua jep të drejtën Shërbimit Doganor dhe të Pylltarisë që të mbajnë armë të zjarrit. Tani par tani, mendohet se kur zyrtarët nuk janë në detyrë do të mbajnë këto AVL në shtëpitë e tyre. Ndonëse personeli i Shërbimit Korrektues të Kosovës përdor AVL-të për ruajtjen e perimetrit të burgjeve, nuk është në dispozicion asnjë informacion rreth procedurave për menaxhimin e AVL-ve nga kjo agjenci.1�� Pastaj, sipas nenit 3 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2000/33, kërkohet nga ‘ofruesit e licencuar të shërbimeve të sigurimit’, siç janë KPS-të ndërkombëtare, që të ruajnë AVL-të e regjistruara në vende të caktuara për armë në objektet e kompanisë kur ato nuk përdoren. Megjithatë, nuk është e përcaktuar se si duhet të ruhet municioni.

�.�.� Akterëtjoqeveritarë

Neni 4 i Udhëzimit administrativ të UNMIK-ut nr. 2003/1 (17 janar 2003) cakton kushtet për ruajtjen e AVL-ve me përjashtim të armëve të gjuetisë dhe të atyre sportive. Ky udhëzim përcakton se me përjashtim të AVL-ve që 1�� Letërkëmbim me majorin Kllokoqi, 03 korrik 2006.1�� Intervistë me majorin Costica Paraschiv, Inspektorati i KFOR-it për TMK-në, 09 mars 2006.1�� Intervistë me Nick Booth, 08 mars 2006; Komunikata për shtyp e UNMIK-ut ‘Emërohet Komisioneri kosovar i Shërbimit Korrektues të Kosovës,’ 02 shkurt 2006. Mund të gjendet në: http://www.unmikonline.org/justice/pmd.htm, e shikuar me 22 qershor 2006.

75


përdoren për gjueti dhe nga klubet e qitjes, AVL-të duhet të ruhen në shtëpinë e pronarit të regjistruar në mënyrë të ndarë nga municioni.1�0 Sipas nenit 4.4, nga klubet e qitjes kërkohet që t’i ruajnë AVL-të në objektet e tyre të licencuara. Siç është përshkruar më lartë, rregulloret që qeverisin disa aspekte të gjuetisë dhe përdorimin e AVL-ve për gjueti janë më dykuptimësi. Procedurat e ruajtjes për këto AVL janë një shembull i kësaj dykuptimësie.1�1

Konkluzionet e ekipit hulumtues rreth praktikave të ruajtjes së armëve nga akterët joqeveritarë që mbajnë AVL të paligjshme janë të njëjta me ato të hulumtimit të kaluar. Edhe pse një pjesë e konfiskimeve të AVL-ve është bërë në rrugë, kryesisht nga automjetet, shumica e AVL-ve të paregjistruara në Kosovë ruhen nëpër shtëpi ose në vendstrehime të posaçme për këtë qëllim.1�� IIK-të e intervistuar për këtë raport ishin të mendimit se tendenca e poseduesve të paligjshëm të armëve për fshehjen e AVL-ve jashtë shtëpisë me siguri është rritur prej vitit 2003, pjesërisht për të shmangur operacionet e vazhdueshme të bastisjeve, por edhe si reagim ndaj përmirësimeve graduale të sigurisë. Ndonëse hulumtimi i mëhershëm në lidhje me çështjen e posedimit të AVL-ve nga akterët joqeveritarë ka theksuar faktin se disa vendstrehime të fshehta ka mundësi të mbahen dhe ruhen nga personat me motive politike ose kriminale, ekipi hulumtues nuk ishte në gjendje të hetojë konstatime të tilla më në hollësi.1��

�.� Menaxhimiiinformatave

Duke pasur parasysh vështirësitë e shumta që hasen gjatë kërkimeve të informatave zyrtare që kanë të bëjnë me AVL-të, të cilat nevojiteshin për të kompletuar këtë hulumtim, ekipi hulumtues konstaton se ka dallime të mëdha në mbledhjen, krahasimin, shpërndarjen dhe analizimin e të dhënave që kanë të bëjnë me AVL-të në Kosovë. Ndonëse ekzistojnë sistemet bazë për mbledhjen dhe ruajtjen e të dhënave, shihet se vështirësitë në administrimin e këtij sistemi janë të pranishme në disa institucione, ku mbajtja e shënimeve nga policia, gjykatat dhe autoritetet shëndetësore janë nën standardet ë rajonit në këtë fushë. Shumica e këtyre institucioneve nuk ishin në gjendje të jepnin të dhëna tipike dhe të besueshme për çështjet e lidhura me AVL-të, siç janë krimet ose lëndimet.

Së pari, sistemi shëndetësor nuk mbledh të dhëna rreth vdekjeve dhe lëndimeve nga armët e zjarrit, çka ë bën të vështirë matjen e ndikimit të drejtpërdrejtë të armëve të zjarrit në shëndetin publik dhe është e pamundur të vërehen trendët e zhvillimit. Siç është përshkruar më në hollësi në seksionin 3.1, zyra për informacion e Ministrisë së Shëndetësisë nuk ishte në gjendje të jap ndonjë informacion statistikor për numrin e lëndimeve nga armët e zjarrit që janë trajtuar nga institucionet shëndetësore në Kosovë dhe baza e tyre e të dhënave nuk funksionon në tërësi. Kjo mungesë e informacionit do të mund të përmbushej me të dhënat e regjistruara nga policia ose zyrtarët e morgut, por përkundër kërkesave që ua bëri këtyre dy institucioneve, ekipi hulumtues nuk ishte në gjendje të sigurojë informacionet përkatëse. Të dhënat e UNMIK-ut për vdekjet dhe lëndimet nga armët e zjarrit, që bazohen vetëm në shënimet që përmbajnë raportet e policisë dhe KFOR-it, nuk mund të zëvendësojnë shënimet gjithëpërfshirëse të spitalit.

Ka zbrazësi edhe në përpilimin, mbledhjen dhe analizën e të dhënave statistikore mbi krimet nga ana e institucioneve të Kosovës për zbatimin e ligjit. Sipas mendimit të një informuesi kryesor që punonte në një departament që kishte të bënte me krahasimin e informacioneve të drejtësisë penale, mbledhja e të dhënave shpesh është e pasaktë, ku shumica e shënimeve janë të bazuara në interpretimin e raporteve fillestare jostandarde, duke lënë hapur mundësinë për kategorizime jo të duhura (për shembull, në disa raste vrasjet e raportuara ishin konstatuar të jenë aksidente ose vetëvrasje).1�� Në mungesë të një sistemi të kompjuterizuar 1�0 Neni 4.1. Po ashtu përcaktohet se armët duhet të ruhen ndarazi nga ‘çdo armë e autorizuar për të cilën është lëshuar KAA-ja. Neni 6 i Rregullores kërkon që në rast se humbet një armë e regjistruar, personi i regjistruar duhet ta njoftojë policinë brenda 24 orësh. 1�1 Neni 4.1 i Udhëzimit administrativ të UNMIK-ut nr. 2003/1 nuk i përmend në mënyrë të qartë dhe pa dykyptimësi procedurat e kërkuara për ruajtjen e armëve të tilla.1�� Intervistë me Naim Malokun, 04 prill 2006. Shih po ashtu op. cit., Khakee, A., dhe Florquin, N., pp. viii, 20, i cili erdhi te përfundimi se ‘njerëzit janë të prirë që armët e vogla ti ruajnë jashtë shtëpisë në vendstrehimet e fshehta ose të futura në tokë në ndonjë vend relativisht afër shtëpisë.’1�� Op. cit., Khakee, A., dhe Florquin, N., p 11.1�� Letërkëmbim me Paul Jordan, ish-shef i Departamentit të UNMIK-ut për analizën e krimeve, 17 maj 2006. Një raport i kohëve të fundit i Human Rights Watch, ‘Nuk është në agjendë: Dështimi i vazhdueshëm për ngritjen e çështjes së llogaridhënies në Kosovë pas marsit 2004’ nxjerr përfundime të ngjashme rreth sistemit të drejtësisë penale dhe mungesës së informacioneve statistikore mbi hetimet, ndjekjet penale dhe dënimet, duke thënë ‘Çuditërisht, agjencitë ndërkombëtare që janë përgjegjëse për mbikëqyrjen dhe monitorimin e sistemit të drejtësisë penale nuk kanë konsensus të qartë rreth kësaj informate. Veçanërisht është i diskutueshëm numri i njerëzve të akuzuar për vepra penale dhe natyra e atyre veprave.’ Human Rights Watch, Nuk është në agjendë: Dështimi i vazhdueshëm për ngritjen e çështjes së llogaridhënies në Kosovë pas marsit 2004, maj 2006, fq. 23. Mund të gjendet në: http://hrw.org/reports/2006/kosovo0506/, shikuar me 17 korrik 2006.

76


për regjistrimin e krimeve që do të përcillte secilin rast deri në përfundim të tij, është vështirë të parashihet ky lloj sistematizimi. Kjo pikëpamje e dikujt brenda institucionit pasqyron përvojën e ekipit hulumtues, i cili u ballafaqua me vonesa të vazhdueshme, konfuzion dhe paqartësi të kohëpaskohshme kur përpiqej të siguronte dhe verifikonte të dhënat nga institucionet e ndryshme të drejtësisë penale dhe të sektorit të shëndetësisë. Në rastet kur më në fund sigurohej informata, ajo nuk kishte emër, nuk kishte datë dhe në shumë raste ishte kundërthënëse. Pastaj, duket se ka sisteme të dyfishta të mbajtjes së shënimeve ku nga SHPK-ja dhe UNMIK-u mbahen dhe jepen të dhëna të ndryshme statistikore. Nuk është e qartë as se si lidhen këto tërësi të të dhënave më njëra-tjetrën. Kjo mungesë e një mbajtjeje të saktë të shënimeve, që do të ishin shënime të besueshme, e vështirëson zhvillimin e reagimeve të duhura dhe të qëndrueshme të politikës publike ndaj ndikimit të AVL-be në shëndetin dhe në kriminalitet.

Procedurat dhe sistemet për mbledhjen, analizën, menaxhimin dhe ndarjen e të dhënave zyrtare që kanë të bëjnë me AVL-të në Kosovë është e qartë se në këtë kohë paraqesin problem dhe mund të bëhen përmirësime edhe në sistemin e UNMIK-ut edhe në atë të IPVQ-ve. Në një afat të shkurtër duhet të përmirësohet bashkërendimi në mes të gjitha agjencive që luajnë rol në menaxhimin e të dhënave, përfshirë këtu, për shembull, Policinë e UNMIK-ut, SHPK-në, KFOR-in, OPS-në dhe Ministrinë e Shëndetësisë, të Drejtësisë dhe atë të Punëve të Brendshme, dhe ato duhet të pajtohen për metodat të harmonizuara lidhur me grumbullimin dhe shpërndarjen e informatave. Në një afat më të gjatë, meqenëse IPVQ-të po marrin më shumë përgjegjësi, sistemet ekzistuese duhet të racionalizohen për të siguruar kalimin efikas të tyre në pronësi të IPVQ-ve dhe duhet të zhvillohen kapacitete të brendshme për formulimin e politikës së bazuar në dëshmi përkitazi me çështjet që kanë të bëjnë me AVL-të. Tashmë janë bërë përpjekje në këtë fushë, siç është programi në MSH për mbështetjen e kompjuterizimit në Zyrën e informacionit për shëndetësi. Ky program mund të mbështetet edhe më tutje. Mund të shqyrtohet edhe mundësia që të aftësohet stafi mjekësor dhe ai për mbledhjen e të dhënave në përdorimin e sistemit ICD 10 për klasifikimin e diagnozave ose për regjistrimin e saktë të lëndimeve nga armët e zjarrit. Institucionet siç është OPS-ja, e themeluar në vitin 2004 dhe e menduar si mjet për shkëmbimin e informatave mbi sigurinë ndërmjet UNMIK-ut dhe IPVQ-ve, mund të dëshmohet si një organ efikas këshillues dhe bashkërendues për këtë punë. Këshillat Komunale për Sigurinë e Bashkësive (KKSB) dhe Këshillat Lokale për Siguri Publike (KLSP), të cilat nga shumica dërrmuese e të intervistuarve nga radhët e policisë dhe të autoriteteve lokale shihen si organ i vlefshëm për shkëmbimin e informatave në mes të qytetarëve dhe institucioneve të drejtësisë dhe të sektorit sigurisë, mund të luajnë rol të rëndësishëm në këtë aspekt.

�.� EdukimidhevetëdijesimipërAVL-të

Edukimi dhe vetëdijesimi për AVL-të është zhvilluar në Kosovë që nga viti 2001. UNDP-ja në Kosovë ka qenë sponsori kryesor i këtyre programeve, të cilat shpesh u janë nënkontraktuar OJQ-ve. Kjo mbështetje kishte arritur kulmin e saj gjatë iniciativës për grumbullimin e AVL-ve në vitin 2003, ndonëse metodat dhe porositë e përdorura në këtë fushatë ishin zhvilluar nga UNDP-ja në Kosovë e jo nga përfaqësuesit lokalë të shoqërisë civile.1�� Një mbështetje më e qëndrueshme por që ishte kontribut i një profili më të ulët për ngritjen e vetëdijes ishte ofruar nga OJQ-ja Forumi për Iniciativa Qytetare (FIQ) nga Ferizaj, duke filluar nga fundi i vitit 2005. Në shtator të atij viti, FIQ-i hapi një qendër të burimeve në shumë gjuhë për AVL-të dhe çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë në bibliotekën publike të Ferizajt..1��

Duke pasur parasysh se puna e bërë në të kaluarën në këtë lëmi nuk ka pasur suksese të inkurajojë dorëzimin e AVL-ve që mbahen nga qytetarët, dhe nuk është dëshmuar se ka zvogëluar shkallën e aksidenteve, sigurisht se e ardhmja e vetëdijesimit për AVL-të në Kosovë është e pasigurt. Për më tepër, ky lloj i punës aktualisht financohet vetëm nga UNDP-ja në Kosovë dhe nuk pritet që kjo të vazhdojë edhe në vitin 2006. Trendët në të kaluarën tregojnë se ka pak gjasë që akterët dhe institucionet vendore të vazhdojnë këtë punë pas kësaj periudhe. Pasi që nuk është bërë ndonjë përpjekje e kuptueshme për aplikimin e praktikave më të mira në këtë fushë,1�� po ashtu do të kufizohen edhe kapacitetet dhe vetëdijesimet me synime të qarta. 1�� Organizata pjesëmarrëse ishin qendra rinore në Lipjan, Qendra kosovare e bashkëpunimit ndërkombëtar, Qendra rinore e Prishtinës, Aksioni kosovar për iniciativa civile, Qendra për hulumtime gjinore dhe aftësi dhe revista Srpsko Slovo. Korrespondencë me stafin e UNDP për Kontrollimin e armëve të vogla të paligjshme (ISAC), 16 shkurt 2004. UNDP në Kosovë ka ofruar sërsih fonde për vetëdijesimin rreth AVL-ve si pjesë e programit të saj ‘ISAC 2’ në dhjetor të vitit 2005, duke mbështetur kështu OJQ e Gjilanit ‘Qendra Kosovare për Bashkëpunim Ndërkombëtar’ për ngritjen e vetëdijes nëpër shkolla. Intervistë me Mike Dixon, 10 mars 2006.1�� Korrespondencë me Emine Qerkinin dhe Ferdinand Nikolla, FIQ, 14 prill 2006.1�� Materiali rreth praktikës më të mirë mbi temën e vetëdijes për AVL-të tregon se derisa aktivitetet interaktive rreth AVL-ve mund të japin rezultate në një afat më të gjatë, nëse ato janë të përshtatshme për rrethanat lokale dhe nëse janë të lidhura me inciativat e tjera, me fushatat që bazohen në shpërdarjen e porosive dhe materialeve me formulimin ’armët janë të keqija’ kanë më pak mundësi që të kenë sukses. Shih SEESAC, Paketa e mbështetjes së vetëdijesimit për AVL-të (2003); po ashtu RMDS/G 06.10 botimi 3, 25 maj 2006, Zhvillimi dhe zbatimi i programeve të vetëdijesimit për AVL-të, në dispozicion në http://www.seesac.org/index.php?content=&page=crse&section=2; dhe, Coe, J. dhe Smith, H., Veprimi kundër armëve të vogla: Doracak i resurseve dhe i aftësimit (International Alert, Oxfam dhe Saferworld, 2003).

77


�.� GrumbullimiiAVL-ve

�.�.1 AktivitetetpërgrumbullimineAVL-venëtëkaluarën

Grumbullimi i AVL-ve, qoftë përmes iniciativave për dorëzimin vullnetar qoftë përmes operacioneve të konfiskimit, kanë qenë i vazhdueshëm në Kosovë që prej vitit 1999. Baza ligjore për këto veprime është e dhënë së pari në nenin 328 (5) të Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës, i cili thekson se ‘armët e paautorizuara do të konfiskohen’, dhe në neni 7 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7 e cila detajon rrethanat në të cilat AVL-të ose KAA-të mund të konfiskohen nga zyrtarët për zbatimin e ligjit.1�� Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/7 e përcakton në mënyrë të qartë se KAA-ja mund të pezullohet ose revokohet në çdo kohë nga Policia e UNMIK-ut nëse merren informacione, të cilat sipas mendimit të Komisionerit të Policisë së UNMIK-ut, ndikojnë në përshtatshmërinë e bartësit të posedojë armë, ose për ndonjë arsye tjetër. Sipas nenit 7(1) të kësaj Rregulloreje, autoritetet për zbatimin e ligjit mund të konfiskojnë menjëherë çdo armë ose KAA nëse ndodh ndonjëra nga rastet në vijim:

a) Kur KAA-ja e një personi është suspenduar ose revokuar;

b) Kur personi posedon një armë për, të cilën ai nuk mundet, ose nuk ka dëshirë ta tregojë KAA-në menjëherë sapo t’i kërkohet nga ndonjë pjesëtar i autoritetit për zbatimin e ligjit;

c) Kur personi është duke përdorur një armë në mënyrë kërcënuese, frikësuese ose në ndonjë mënyrë tjetër të paautorizuar;

d) Kur ekzistojnë dyshime të arsyeshme, bazuar në informacionet që janë të njohura për autoritete e zbatimit të ligjit, se një person ka kryer ose është duke kryer një shkelje të Rregullores në fjalë ose kundër ndonjë ligji tjetër të zbatueshëm penal ose

e) Kur Komisioneri i Policisë së UNMIK-ut përcakton se arma e autorizuar kërkohet për testime të mjekësisë ligjore, kriminalistike (sic) ose ato balistike.

Dy masa pasuese legjislative kanë siguruar që këto dispozita të zbatohen edhe për armët e gjuetisë: neni 7 i Udhëzimit administrativ të UNMIK-ut nr. 2003/1 (17 janar 2003) dhe Udhëzimi administrativ i Policisë së UNMIK-ut për regjistrimin e armëve të gjuetisë dhe armëve për rekreacion (që ka hyrë në fuqi në datën 01 shkurt 2004), e cili po ashtu parasheh konfiskimin e çdo armeje nëse përdorimi, pronësia ose posedimi i saj është i paautorizuar (neni 9.4). Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/33 ‘mbi licencimin e ofruesve të shërbimit të sigurimit në Kosovë dhe organizimin e punëtorëve të tyre; (25 maj 2000) po ashtu mundëson konfiskimin e armëve që janë në posedim të ‘ofruesve të shërbimit të sigurimit’ (KPS-ve, etj) dhe që konstatohen se nuk janë të licencuara ose se janë keqpërdorur. Në fund, PSP-të 3009 të KFOR-it, bashkë me RKS të OKB-së 1244, i japin mandatin KFOR-it për grumbullimin e AVL-ve, qoftë vullnetarisht ose jo.

Edhe pse në një moment është raportuar se janë zbuluar AVL ose municione pothuaj gjatë shumicës së operacioneve të bastisjes, shkalla e konfiskimit duket qartë se ka rënë me kalimin e kohës.1�� Tani po zbulohen gjithnjë e më pak vende të fshehta ku ruhen armët sesa që zbuloheshin përpara (për shembull, në vitin 2004, KFOR kishte konfiskuar 2,071 armë dhe 85,000 fishekë dhe municione të tjera gjatë 450 operacioneve, më pak se në vitet paraprake, por prapë duke treguar një mesatare prej katër AVL-ve për çdo bastisje).1�0 KFOR-i ka qenë akteri më aktiv sa i përket konfiskimeve, ku trupat e tyre kanë kryer bastisje të rregullta të shtëpive të qytetarëve, kontrollime në terren të hapur dhe në objektet e braktisura. Për dallim nga kjo, Policia e UNMIK-ut edhe pse është përgjegjëse për konfiskimin e e AVL-ve pasi që ato të jenë zbuluar nga KFOR-i, mbledhin AVL-të vetëm gjatë operacioneve për zbatimin e ligjit, siç janë bastisjet e shtëpive që bëhen si pjesë e hetimit të krimeve.1�1 Ndonëse ekipit hulumtues nuk i janë dhënë shifra specifike për konfiskimin e AVL-ve nga policia dhe KFOR-i për vitin 2005, çdo ditë merren nga disa armë në mënyrë rutinore përmes përpjekjeve të përbashkëta të KFOR-it dhe SHPK-së.

1�� Plotësohet nga neni 8.13, i cili thotë se konfiskimi i një arme të paligjshme nuk duhet të kompenzohet. Kjo plotësohet nga neni 9.4 i Udhëzimit administrativ të Policisë së UNMIK-ut, 01 shkurt 2004, i cili përshkruan trajtimin e armëve të paautorizuara.1�� Risser, H., ‘Çarmatosja në Kosovë e penguar nga siguria në të ardhmen’, Jane’s Intelligence Review, 01 dhjetor 2004, Vëll. 16, nr. 12, fq. 41.1�0 Intervistë me kolonel Yves Kermorvant (Ushtria franceze), shef i Zyrës së informimit publik, Shtabi i KFOR-it, Prishtinë, 17 shkurt 2005.1�1 Ibid.

78


Që nga viti 1999 janë shpallur një numër amnistish për të mundësuar dorëzimin vullnetar të AVL-ve.1�� Dy amnistitë e para, të organizuara së bashku nga KFOR-i dhe UNMIK-u në vitin 2001 dhe 2002, kishin zgjatur nga një muaj dhe kishin rezultuar më dorëzimin e 777, respektivisht 1,391 copë të AVL-ve. Prej muajit shkurt deri në maj të vitit 2003 u organizua grumbullimi i tretë i AVL-ve brenda po aq vitesh në Kosovë. Në këtë rast, projekti i UNDP-së për kontrollimin e armëve të vogla të paligjshme në Kosovë (ISAC) u mor me ngritjen e vetëdijes dhe me aspektet e stimulimit të fushatës, duke ofruar stimulime për zhvillimin ekonomik na bazë të konkurrencës për bashkësitë që merrnin pjesë në fushatë.1�� U themelua një Këshill drejtues i nivelit më të lartë (i përbërë nga shefat e UNDP-së, Policisë së UNMIK-ut dhe KFOR-it, si dhe nga Kryeministri i Kosovës) dhe një Forcë vepruese (Task Force) për të mbikëqyrur dhe bashkërenduar zbatimin e kësaj fushate. KFOR-i ishte autoriteti kryesor që grumbullonte AVL-të në pika të caktuara të grumbullimit ku kishte ushtarët e vet dhe që shpërndante materialet e botuara. Po ashtu ishte e mundur që AVL-të të dorëzoheshin edhe në stacionet lokale të policisë. Përkundër këtyre kushteve të ofruara, fushata ja doli që të grumbullojë vetëm 155 AVL në tërë Kosovën dhe kjo iniciativë e grumbullimit konsiderohet pothuaj nga të gjithë të ketë qenë e dështuar. Intervistat tregojnë se iniciativa për grumbullimin e AVL-ve në vitin 2003 kishte shumë mangësi. Në mes tjerash, mendohet se këtij niveli të ulët të dorëzimit të armëve i kanë kontribuar edhe dështimi për të tu konsultuar në mënyrë adekuate me bashkësitë e synuara dhe me shoqërinë civile, si dhe problemet në bashkërendimin në mes të agjencive. Përveç këtyre, duhet fajësuar edhe faktorët që janë jashtë mundësive të ekipit të projektit, siç është përkeqësimi i gjendjes së sigurisë, dhe vazhdimësia e disponimit të bashkësive të synuara me ndihmë të pakushtëzuar të donatorëve gjatë zhvillimit të projektit (që shërbyen për të dobësuar stimulimet e ofruara). Por megjithatë aktualisht nuk mund të ofrohet ndonjë analizë e hollësishme e dështimeve të iniciativës për grumbullimin e AVL-ve ISAC 1 në vitin 2003 pasi që UNDP-ja në Kosovë nuk ka kryer ndonjë vlerësim zyrtar. Pas dështimit të amnistisë së vitit 2003, nuk është bërë ndonjë grumbullim vullnetar me shkallë të gjerë në Kosovë.1��

Vlen të përmendet se numri absolut i AVL-ve të dorëzuara në grumbullimet e njëpasnjëshme të AVL-ve në Kosovë është shumë i vogël në krahasim me rezultatet e fushatave të zhvilluara në vendet e tjera të rajonit në vitet e fundit. Për shembull, në grumbullimin e AVL-ve në Maqedoni në vitin 2003 u dorëzuan gjithsej 7,571 armë dhe mbi 100,000 fishekë për më pak se dy muaj duke përdorur një llotari si stimulim.1��Në Serbi gjatë një amnistie njëmujore në vitin 2003 u dorëzuan ose u legalizuan afër 48,000 armë dhe mbi një milionë fishekë.1�� Këto krahasime duhet të bëhen më kujdes. Së pari, konteksti kombëtar sipas të cilit zhvillohen programet e grumbullimit të AVL-ve në masë të madhe përcakton suksesin ose dështimin, ndërsa kushtet në një vend kurrë nuk mund të krahasohen me ato në një vend tjetër (p.sh. për dallim nga Maqedoni, konfiskimet e AVL-ve në Kosovë nga agjencitë e sigurisë janë rutinore). Së dyti, programet e grumbullimit të AVL-ve nuk duhet të vlerësohen në bazë të numrit të armëve të kthyera, pasi ka edhe objektiva të tjera që mund të jenë të rëndësishme në ndërtimin e paqes dhe besimit në sigurinë publike. Është jetike që institucionet e angazhuara të arrijnë të kuptojnë arsyet pas suksesit ose dështimit të fushatave të mëhershme para se të fillojnë iniciativa të ngjashme në të ardhmen.

�.�.� KapacitetipërzhvillimineaktivitetevepërgrumbullimineAVL-venëtëardhmen

Përpjekjet e mëhershme për mbledhjen e AVL-ve në Kosovë në mënyrë vullnetare mund të mos ketë paraqitur sukses, por nuk ka ndonjë arsye të dyshohet në mundësinë e aktiviteteve të përbashkëta të KFOR-it, UNMIK-ut dhe SHPK-së për grumbullimin e qetë dhe të sigurt në të ardhmen. Personeli i nevojshëm, infrastruktura dhe mundësitë logjistike duket se ekzistojnë, ndonëse sipas shënimeve nga e kaluara, bashkëpunimi ndërmjet agjencive, transparenca dhe informimi publik janë më të vështirat për tu ndërmarrë me efikasitet. Por është

1�� Vendimet ekzekutive të UNMIK-ut nr. 2001/5 (11 prill 2001), nr. 2002/1 (25 shkurt 2002) dhe nr. 2003/10 (11 gusht 2003) ofruan bazën ligjore për këto amnisti. Neni 6.1 i secilit vendim kërkonte nga autoritetet e zbatimit të ligjit që kryejnë grumbullimin e armëve të mbajnë një regjistër të saktë të të gjitha llojeve të armëve të grumbulluara dhe të sigurojë se magazinimi, trajtimi dhe transportimi i armëve të grumbulluara të jetë në përputhje me standardet më të larta të siguris dhe mjedisit. Neni 3 rregullon transportimin e këtyre gjërave. Neni 6.2 kërkon që të gjitha sendet e grumbulluara të shkatërrohen ose të bëhen të papërdorshme, ndonëse nuk ishte përcaktuar ndonjë afat kohor. Secili vendim përmban një dispozitë që thekson se armët e zbuluara gjatë operacioneve për zbatimin e ligjit nuk mund të dorëzohen vullnetarisht. 1�� Shih për shembull, Hirst, C., dhe Mariani, B., Monitori i AVL-ve në Evropën Juglindore 2004 (SEESAC, Beograd, 2004); SEESAC, Clearing Guns, Tetor 2003; Intervistë me menaxherin e projektit ISAC të UNDP-së, mars 2006.1�� Edhe pse ishte planifikuar një amnisti lokale dyjavore për AVL-të në komunën e Novobërdës në vitin 2005, ajo nuk ndodhi për shkak të vërejtjeve të KFOR-it. Intervistë me Helena Vazquez, UNDP Kosovë, 17 korrik 2006. Shih po ashtu, ‘Asnjë armë nuk u dorëzua gjatë amnistisë së UNMIK-ut në Novobërdë,’ 21 dhjetor 2005, Monitorimi i mediave nga SEESAC, http://www.seesac.org/press/wms_2005_12_25.htm shikuar me 15 maj 2006.1�� Op. cit., Rynn, S., et al., Monitori i AVL-ve në Evropën Juglindore 2005, p. 97.1�� Op. cit., Taylor, Z. et al., p.65.

79


me rëndësi të shënohet se rezultatet e HF-së dhe grupeve të fokusuara që janë zhvilluar për këtë hulumtim tregojnë shumë qartë se çdo grumbullim i ri i AVL-ve para marrëveshjes për statusin përfundimtar do të dështojë. Faktorët që janë identifikuar nga të intervistuarit si përgjegjës për dështimin e programeve të mëhershme të grumbullimit (frika e vazhdueshme nga konflikti, dhe jostabiliteti, niveli i ulët i besimit në ofruesit e sigurisë dhe tradita familjare, që veçanërisht është e theksuar te shqiptarët) ende janë në lojë.

Rezultatet e HF-ve dhe grupeve të fokusuara, si stimulues për dorëzim të armëve në një program të ardhshëm për Grumbullimin e armëve i paraqesin këto: vendimin për statusin përfundimtar të Kosovës, kushtet më të mira ekonomike dhe stimuluesit e duhur. Prandaj, për të rritur gjasat deri në maksimum për të pasur sukses, gjatë periudhës përgatitore duhet të bëhet një vlerësim gjithëpërfshirës i qëndrimeve dhe perceptimeve të pronarëve të AVL-ve në Kosovë. Bashkë me informatat e ofruara nga ky hulumtim, një studim i tillë do të mundësojë zbatimin e metodave që sipas të gjitha gjasave do t’iu përgjigjet nevojave të bashkësisë dhe do të identifikojë pjesët e rrezikuara. Në këtë mënyrë, një program i grumbullimit të AVL-ve në të ardhmen dhe çdo fushatë e vetëdijesimit për AVL-të do të jetë në gjendje të marrë parasysh arsyet e ndryshme pse njerëzit mbajnë AVL-të, si dhe dallimet e posedimit dhe përdorimit të tyre në zonat e ndryshme gjeografike në Kosovë. Pastaj mund të angazhohen akterët që kanë më shumë gjasa që të sigurojnë nivel të lartë të dorëzimit për të ndihmuar grumbullimin (p.sh. shumica e të intervistuarve shqiptarë në HF thanë se ata do t’i besonin TMK-së për zbatimin e programeve të grumbullimit të AVL-ve, ndërsa ata serbë do të preferonin t’ua dorëzonin AVL-të partive politike dhe përfaqësueseve të qeverive lokale; shih seksionin 4.7), dhe të ndërtohet mirëbesimi brenda bashkësive dhe ndërmjet tyre. Dështimet e mëhershme po ashtu tregojnë se bashkëpunimi i donatorëve mund të jetë thelbësor në përcaktimin e stimuluesve të duhur për bashkësitë dhe për individët, kështu që agjencitë donatore duhet të angazhohen edhe në planifikim dhe duhet kushtuar vëmendje skemave të mundshme stimuluese, përfshirë edhe ato që janë negative (p.sh. kushtëzim i kufizuar). Grumbullimi i AVL-ve nuk duhet të kuptohet si një alternativë e zbatimit të ligjit. Nxitja pozitive gjatë një periudhe të amnistisë dhe stimulimet e tjera, duhet të paraprihen dhe të pasohen me zbatimin rigoroz të ligjeve për posedimin të armëve dhe duhet të lidhen me përpjekjet e policisë dhe gjykatave për përmirësimin e ofrimit të sigurisë dhe drejtësisë.

�.� ShkatërrimiiAVL-ve

Edhe pse nuk është miratuar ndonjë ligj primar për të rregulluar çështjen e shkatërrimit të AVL-ve ose municionit, KFOR-i rregullisht dhe në mënyrë rutinore shkatërron AVL-të e konfiskuara (supozojmë që kjo bëhet sipas rregullave të KFOR-it).1�� Janë përdorur objektet në Obiliq dhe Janjevë për të shkrirë armët të cilat paraprakisht copëtohen.1��Fatkeqësisht është vështirë për të siguruar informacione të sakta për numrin e përgjithshëm të armëve të shkatërruara, por informacionet që janë në dispozicion tregojnë për përafërsisht 19,000 armë të shkatërruara nga KFOR-i deri më sot. 1��Operacioni i fundit i shkatërrimit të AVL-ve për cilin është raportuar është zhvilluar në nëntor të vitit 2004 ku janë shkrirë 772 armë të copëtuara paraprakisht nga nja kontraktues, ‘Metal Holding Company’.1�0 Nuk ka informacione për municionin e shkatërruar në këtë objekt, edhe pse është raportuar se ajo bëhet.1�1 Policia e UNMIK-ut dhe SHPK-ja (me lejen paraprake të Komisionerit të Policisë) në mënyrë periodike shkatërron tepricën e armëve që mbahen në depot e policisë, ndonëse nuk mund të sigurohet kurrfarë informate mbi numrin e armëve të shkatërruara gjatë viteve 2005 - 2006. Siç është thënë më herët, kjo mbetet prioritet pasi që në depot e armëtoret e policisë është akumuluar sasi e madhe kryesisht e gjerave të konfiskuara gjatë viteve të kaluara dhe standardet e deponimit janë shpesh shumë të ulëta.1��

Shkatërrimi i municionit të armëve të vogla të paligjshme (MAV) aktualisht nuk paraqet ndonjë sfidë të veçantë për Kosovën. Të gjithë akterët e caktuar të armatosur në Kosovë me më dëshirë mbajnë AVL se sa ndonjë armë më të rëndë, dhe nuk ka ndonjë depo të madhe të municionit që do të paraqiste kërcënim për shëndetin publik

1�� Letërkëmbim me Helena Vazquez, 31 maj 2006.1�� Me projektin e saj ISAC 2003, UNDP në Kosovë i dha KFOR-it 40,000 USD për financimin e shkatërrimit të AVL-ve në Janjevë në vitet 2003-4 me një çmim të llogaritur prej 3 dollarësh për një armë. Op. cit., Hirst, C., dhe Mariani, B. Shih po ashtu SEESAC, Raport i shkurtër i misionit – Konsultimet rreth Clearinghouse në Kosovë, 14 - 17 maj 2002, mund të merret në http://www.seesac.org/. Qeveria e Holandës po ashtu ka financuar përmirësimin e objektit në Janjevë. 1�� Sipas një informacioni të dhënë gjatë Hulumtimit të armëve të vogla në vitin 2003, deri në mesin e atij viti, KFOR-i kishte shkatërruar 18,000 AVL. Op. cit., Khakee, A. dhe Florquin, N., p.24.1�0 Kompania në fjalë kishte kërkuar 1,000 Euro për një ton armë. Operacioni në fjalë si duket ka kushtuar 1,873 Euro. Intervistë me kolonelin Yves Kermorvant, shef i Zyrës për informim publik. Shtabi i KFOR-it në Prishtinë, 17 shkurt 2005.1�1 Op. cit., Hirst, C. dhe Mariani, B.1�� Intervistë me Carlos Meireles, 16 shkurt 2005; vizita e ekipit hulumtues në dhomat e policisë për deponimin e armëve, mars 2006.

80


dhe për sigurinë si në territoret fqinje. Megjithatë akterëve të armatosur të IPVQ-ve në të ardhmen do t’iu duhet të fitojnë aftësinë për planifikimin dhe menaxhimin e blerjes dhe deponimit të municionit, si dhe shkatërrimit të ndonjë teprice.

5.10 Kontrolliitransferevendërkombëtaredhemenaxhimiikufirit

�.10.1 Kontrolletetransferit

Një çështje me rëndësi me të cilën legjislacioni dhe korniza rregulluese e përkohshme e Kosovës ka dështuar që të merret në mënyrë adekuate është transferi (importi, eksporti, tranziti, transporti i dërgesave, ndërmjetësimi) i AVL-ve në territor dhe prej tij. Edhe pse, për një kohë RKS të OKB-së 1160 dhe 1244 ndalonin transferin e AVL-ve në Kosovë dhe prej saj, mbetet për tu krijuar një legjislacion i detajuar mbi transferin e armëve që do të obligonte kompanitë dhe individët e jo shtetet.1��

Deri në muajin shtator të vitit 2005, deri në miratimin e rregullores së re për doganat e cila ndalon importin dhe eksportin e mallrave të tilla (me përjashtim të rasteve kur ekziston ‘leja e shprehur’ e UNMIK-ut ose KFOR-it dhe që bëhet kryesisht për nevoja të forcave ndërkombëtare të sigurisë), importi, eksporti dhe tranziti i AVL-ve në Kosovë dhe prej saj nuk ka qenë i rregulluar fare.1�� Shtojca 4b e Rregullores së UNMIK-ut 2005/41 e muajit shtator 2005 ndaloi importimin në Kosovë të çfarëdo arme (siç definohet në Rregulloren 2001/7) dhe të pjesëve të tyre, përveç kur autorizohet nga UNMIK-u dhe KFOR-i.1�� Kjo Rregullore që ndryshon Rregulloren paraprake të UNMIK-ut nr. 1999/3 mbi themelimin e doganave dhe shërbimeve të ngjashme në Kosovë’ rezervon të drejtën e PSSP-së që të lëshojë një vendim ekzekutiv për të garantuar përjashtimin e klasave të caktuara të armëve ‘në rastet e duhura’, pas rekomandimit të Shërbimit Doganor.

Varësisht prej rezultatit të negociatave për statusin përfundimtar, në të ardhmen e afërt duhet të zhvillohet legjislacioni i duhur dhe dispozitat operative për të siguruar që sistemi në Kosovë të jetë, së paku, në përputhje me ‘Kodin e mirësjelljes në eksportin e armëve’ të BE-së. Kërkohen edhe dispozita për rregullimin e tranzitit dhe importit, ndonëse gjatë përgatitjes së tyre duhet të merren parasysh implikimet sa i përket decentralizimit dhe raporteve ndëretnike. Dhe në fund, duhet të merren parasysh shqetësimet e pakicave për çështjet e ndjeshme siç janë importet e armëve dhe pajisjeve ushtarake, dhe duhet të ndërmerren hapa për të siguruar shkallë të lartë të transparencës gjatë marrjes së vendimeve në këto çështje, qoftë në nivelin kombëtar (p.sh. në Kuvendin e Kosovës), qoftë nga shfrytëzuesit e ardhshëm, siç është SHPK-ja.

5.10.2 Menaxhimiikufirit

Perimetri 605 km i kufirit malor të Kosovës paraqet nja sfidë të qartë për menaxhimin e kufirit dhe në vitet e fundit janë ngritur shqetësime rreth mundësisë së lehtë të kalimit të secilit kufi me Shqipërinë, Maqedoninë, Malin e Zi dhe Serbinë.1�� Detyra për zbatimin e kontrollit të transfereve ndërkombëtare të armëve (për aq sa ekzistojnë ato) bie mbi agjencitë që janë aktualisht përgjegjëse për kontrollimin e kufirit të Kosovës: mbi Policinë Kufitare, mbi Shërbimin Doganor, mbi Ministrinë e Bujqësisë, Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural (MBPZHR) dhe mbi Ministrinë e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor.

1�� RKS të OKB-së 1160 (31 mars 1998) paragrafi 8 dhe shtojcat e tij vendosën embargo ndaj transfereve në shtetet e ish-Jugosllavisë, përfshirë Kosovën. RKS-ja pasuese e OKB-ja 1244 (10 qershor 1999), paragrafi 16, bëri një përjashtim për armët dhe materialin tjetër që lidhet me armët që do të përdoreshin nga prania ndërkombëtare civile dhe e sigurisë. Sidoqoftë, në vitin 2001, u miratua Rezoluta e Këshillit të Sigurimit të OKB-së 1367 (10 shtator 2001) e cila hiqte embargon e mëhershme. 1�� Një përjashtim i pjesshëm është roli i caktuar për KFOR-in në Procedurat e tij standarde të punës 3009, ‘Politika e armëve në Kosovë’. Neni 11(f) i këtij dokumenti thotë se komandantët në të gjitha nivelet kanë obligim ligjor të sigurohen që personeli i tyre të respektojë rregulloret që kanë të bëjnë me transportimin e mallrave të rrezikshme dhe të sigurohen që armët dhe gjerat tjera ushtarake që transferohen nga bazat e tyre të kenë dokumentacionin në rregull ndërsa destinimi i tyre përfundimtar ti nënshtrohet kontrollit dhe përgjegjësisë adekuate. Ky paragraf nuk parasheh ndonjë elaborim ose udhëzim tjetër, duke e kufizuar kështu shfrytëzimin e tij.1�� Shtojca 4c në mënyrë të ngjashme ndalonte importimin e eksplozivëve përveç kur merret “Leja për operacione speciale’, sipas nenit 39 të të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2005/3 ‘mbi minierat dhe mineralet në Kosovë’ (21 janar 2005). Importimi i armëve për autoritetet ndërkombëtare dhe vendore të zbatimit të ligjit është i rregulluar me procedurat e institucioneve përkatëse (siç është importi i revoleve Glock për SHPK-në dhe i disa armëve automatike të shkurtra për ekipet elite policore në vitin 2005). Intervistë me Piotr Zavgorodni, 16 shkurt 2005.1�� Raportet për zënien e AVL-ve të trafikuara mund të gjenden me lehtësi. Shih për shembull, op. cit., Raportimin e Institutit të Luftës dhe Paqes; op. cit., Mustafa, M., op. cit., Taylor, Z., et al. Shih po ashtu SEESAC, Analiza javore e mediave nga SEESAC, 13 maj 2004.

81


Janë bërë një numër i marrëveshjeve të përbashkëta dhe protokolleve për të lejuar agjencitë kosovare të menaxhimit kufitar që të bashkëpunojnë me fqinjët e tyre: Protokolli i bashkëpunimit policor me Serbinë dhe Malin e Zi (31 maj 2002), përmes së cilit u themelua Komisioni i përbashkët për bashkëpunim policor në nivel strategjik, një nënkomision për çështjet kufitare dhe mundësoj kontaktin 24 orësh në mes të Qendrave e kontrollit operacional në të dy anët; Marrëveshja për bashkëpunimin policor me Shqipërinë (09 shtator 2002), e cila siguron ndërlidhje të rregullt dhe bashkëpunim në hetimet rreth trafikimit të njerëzve dhe drogës dhe mundëson që dy nënkomisione të veprojnë për sigurinë e kufirit; dhe një marrëveshje e ngjashme me Maqedoninë (27 nëntor 2002) dhe Malin e Zi (31 tetor 2003). UNMIK-u po ashtu merr pjesë në iniciativat e Paktit të Stabilitetit dhe të Këshillit të Evropës të parapara për forcimin e bashkëpunimit policor dhe gjyqësor në rajon.1��

Derisa asnjë nga këto marrëveshje nuk ka të bëjë në mënyrë të veçantë me AVL-të deri në atë masë sa të përmirësojnë kapacitetet për të luftuar trafikimin, ato janë të mira për të kontrolluar AVL-të. Për disa vite tashmë është duke vazhduar puna për t’iu ofruar agjencive që menaxhojnë kufijtë e këtij territori kapacitetet dhe resurset në kryerjen e detyrës policore në 16 vendkalimet kufitare të territorit ( duke mos përfshirë Aeroportin Ndërkombëtar të Prishtinës), dhe për të mundësuar punën e përbashkët mes tyre dhe homologëve jashtë vendit. Përmes agjencisë së saj zbatuese, Agjencisë Evropiane për Rindërtim (AER), BE-ja ka luajtur rolin udhëheqës në këtë proces, duke ofruar këshilla strategjike, pajisje, dhe aftësime në vlerë prej 6 - 8 milionë euro në vit prej muajit mars.1�� Bashkë me palët tjera me interes, siç është KE-ja dhe qeveria e SHBA-së, AER-i është përpjekur të promovojë miratimin e një strategjie të vetme për menaxhimin e integruar të kufirit në Kosovë duke qenë në përputhje me Konferencë Rajonale të Ohrit mbi sigurinë dhe menaxhimin e kufijve të mbajtur në maj të vitit 2003.1��

Sidoqoftë, edhe pse mbesin problemet rreth bashkëpunimit dhe punës së përbashkët në mes të agjencive që kanë për detyrë menaxhimin kufitar dhe luftimin e trafikimit, rënia e numrit të raportuar të trafikimeve të AVL-ve bashkë me përmirësimin e vazhdueshëm të kapacitetit dhe bashkëpunimit në mes të agjencive përkatëse, si brenda ashtu edhe jashtë kufijve, sugjerojnë se trafikimi ndërkufitar i AVL-ve në Kosovë dhe prej saj, nuk është aktualisht shqetësim kryesor.�00 Kjo do të thotë se nuk ka më trafikim ndërkufitar të AVL-ve (siç e thekson seksioni 2.3.6.6 i këtij raporti, kontrabandimi i AVL-ve të sofistikuara nga grupet kriminale është duke vazhduar), por siç ndodh edhe në territoret e tjera të rajonit, trafikimi i AVL-ve në Kosovë dhe prej saj ndryshon varësisht prej kërkesës. Pasi që tensionet dhe jostabiliteti në Kosovë dhe në territoret fqinje kanë rënë në vitet e fundit, ka rënë edhe qarkullimi i AVL-ve. Madje, shqetësimet e dëgjuara nga të intervistuarit në HF dhe në grupet e fokusuara rreth krimeve ndërkufitare sugjerojnë se kjo çështje mbetet brengosëse përkundër asaj që duket se ka rënie të numrit të incidenteve.

�.11 Bashkëpunimindërkombëtardheshkëmbimiiinformatave

Siç u cek edhe më lartë, statusi i Kosovës si një territor i administruar nga OKB-ja e parandalon pjesëmarrjen e saj formale në pjesën më të madhe të organizatave apo të forumeve ndërqeveritare. Mekanizmat për këmbimin e informatave, në të cilat marrin pjesë shtetet fqinje, siç është raportimi vjetor në Departamentin e OKB-së për çështjet që kanë të bëjnë me çarmatimin (UNDDA) në kuadër të programit veprues të OKB-së (PV), apo në sekretariatin për transfere të AVL-ve në kuadër të dokumentit të OSBE-së për AVL-të, si pasojë e kësaj nuk janë të hapura për Kosovën. Realitetet politike po ashtu e pamundësojnë Kosovën që të merr pjesë në shkëmbimin e informatave në kuadër të Qendrës rajonale të SECI-së�01 në Bukuresht, e cila ia mundëson një rrjeti të tërë

1�� Shih http://www.unmikonline.org/pub/focuskos/oct04/focusklaë3.htm.1�� Intervistë me Marian Fuchs, AER, 04 maj 2006. Shih po ashtu, Programi vjetor i veprimit i AER-it i vitit 2005 për ndihmë për komunitetet në Kosovë – Menaxhment i Integruar i Kufirit. Mund të gjendet në: http://www.ear.eu.int/kosovo/main/documents/2005Borders.pdf accessed 13 June 2006.1�� Në mungesë të politikës së vazhdueshme të menaxhimit dhe të strategjisë për punën e këtyre institucioneve të lartpërmendura, AER-i ka kërkuar marrëveshje formale për rolet dhe përgjegjësitë e secilës agjenci, procedura të harmonizuara standarde të punës dhe rishikim të legjislacionit problematik. AER-i po ashtu ka indentifikuar nevojën për aftësimin e Policisë kufitare në teknikat e integruara të mënaxhimit të kufirit. Raporti tremujor i AER-it për Parlamentin Evropian, tetor – dhjetor 2005. Mund të gjendet në: http://www.ear.eu.int/kosovo/kosovo.htm , e shikuar me 27 qershor 2006. Shih po ashtu op. cit., Programi vjetor i veprimit, AER.�00 Për shembull një intervistë e bërë kohët e fundit me KFOR-in tregoj se në bazë të informacioneve të siguruara gjatë operacioneve të përbashkëta mes KFOR-it dhe Policisë kufitare, ‘kontrabandimi i armëve nuk është aktivitet me shkallë të gjerë’. Cenaj, A., ‘Në Kosovë janë vetëm 179 armë të autorizuara,’ Zëri, 11 shkurt 2005 (përkthyer nga Zyra e KFOR-it për infomim publik).�01 Iniciativa e Bashkëpunimit në Evropën Juglindore. Qendra e IBEJ ka udhëhequr dy shkëmbime shumëpalëshe të informatave ndërmjet shteteve anëtare mbi trafikimin e AVL-ve: Operacioni Plori (2002-3) dhe Operacioni Vendi i Sigurtë (2004-5).

82


të eprorëve të policisë dhe të doganave nga Evropa Juglindore që të ndajnë së bashku të dhëna sekrete mbi konfiskimet e AVL-ve të paligjshme.

Përkundër kësaj, bashkëpunimi ndërkufitar me fqinjët e Kosovës lidhur me çështjet që kanë të bëjnë me kontrollin e kufijve është raportuar nga ana e UNMIK-ut të jetë mjaft i shpeshtë pasi që marrëveshjet mbi bashkëpunimin e policisë me territoret fqinje mundësojnë një ndërlidhje të rregullt në lidhje me çështjet që kanë të bëjnë me kontrollin kufitar dhe me çështjet që ndërlidhen me sigurinë. Për shembull, Qendra komanduese e policisë, e themeluar në Prishtinë në maj të vitit 2003, është e aftë që, pandërprerë 24 orë në ditë, të sigurojë dhe që të pranojë informacione mbi çështjet që ndërlidhen me kufirin. Policia e UNMIK-ut ka krijuar një precedent në këtë aspekt, një që duhet të shtrihet edhe në institucionet tjera përkatëse kur është e mundur të bëhet një gjë e tillë.

Edhe pse Kosova merr pjesë në një varg nismash të Paktit të stabilitetit të BE-së, një mundësi e qasjes në ndarjen e përbashkët të informatave dhe në bashkëpunimin rajonal, e cila ende nuk është shfrytëzuar ashtu siç duhet është Grupi Drejtues Rajonal (GDR) i Paktit të Stabilitetit, që përbëhet nga BE-ja dhe nga shtetet anëtare përfaqësuese të Evropës Juglindore. GDR-ja takohet çdo gjashtë muaj për ta mbikëqyrur zbatimin e planit të paktit të stabilitetit rajonal në lidhje me AVL-të. Edhe pse janë ndërmarrë veprime në mënyrë që Kosova të merr pjesë në kuadër të GDR-së, sipas informatës së dhënë nga UNDP/SEESAC-i, Kosova u përfaqësua në këtë grup për herë të parë tek në maj të vitit 2006, qysh prej regjistrimit të saj në muajin nëntor të vitit 2001.�0�

�.1� Transparencadhembikëqyrja

Sa u përket çështjeve që kanë të bëjnë me AVL-të në Kosovë, transparenca është jashtëzakonisht e kufizuar dhe, në disa raste, niveli i zbulimit të këtij hulumtimi është më i ulët sesa çdokund tjetër në rajon. Transparenca gjithashtu ndryshonte prej një institucioni në tjetrin në varësi se për çfarë çështje bëhej fjalë (për shembull, përderisa shumica e agjencive ofronin informata lidhur me veprimet e AVL-ve, të tjerat, si për shembull, Shërbimi Korrektues i Kosovës dhe KFOR-i, u dëshmuan të jenë të paafta apo të painteresuara për të realizuar diçka të këtillë). Më tutje, derisa hulumtuesit e përkushtuar kanë mundësi që të fitojnë një sasi të konsiderueshme të informacionit mbi çështjet që kanë të bëjnë me kontrollin e AVL-ve, megjithëse me një vështirësi të dukshme, nga ana tjetër qytetarët e rëndomtë të Kosovës apo akterët nga shoqëria civile kanë një qasje shumë më të vështirë në informacione. Në fakt, në përjashtim të mundësive të ofruara për botimin e ligjeve dhe të disa rregulloreve nëpër faqe të internetit dhe nëpër gazeta zyrtare ligjore, shumë pak informata që kanë të bëjnë me këtë çështje janë në dispozicion. Kjo ka ndikim të rëndësishëm për bërjen e politikave dhe për mbikëqyrjen në fushën e sigurisë dhe të drejtësisë: në mënyrë që kosovarët të kenë ndjenjën se sektori i sigurisë dhe ai i drejtësisë u jep atyre llogari, duhet që ai sektor të jetë transparent në të gjitha aspektet. Kjo gjë e bën të detyrueshme publikimin e informatave themelore që kanë të bëjnë me AVL-të, siç është statistika mbi krimin dhe mbi shëndetin publik, pastaj vendimet që lidhen me politikat dhe me procedurat e përdorura për menaxhimin dhe për prokurimin e AVL-ve.

Shkalla në të cilën ministritë e reja të Kosovës, Ministria e Drejtësisë dhe ajo e Punëve të Brendshme do të kenë kapacitetet e tyre të nevojshme për t’i kryer funksionet e tyre të nevojshme, do të jetë një përcaktues vendimtar i nivelit dhe i cilësisë së kontrollit mbi AVL-të në Kosovë gjatë viteve që po vijnë. Ndërkohë, bartja e përgjegjësive të fushës së sigurisë dhe të drejtësisë në institucionet e IPVQ-ve tashmë ka filluar, edhe pse deri më tani ky ka qenë një proces i ngadalshëm që ka ngurruar të ecë përpara. Për shembull, Kuvendit të Kosovës ende nuk i lejohet që të nxjerrë ligje, apo të mbikëqyrë çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë. Në kohën kur u përgatit ky shkrim, një nga përpjekjet e pakta të Kuvendit për të vepruar në këtë fushë, bëhet fjalë për kalimin e legjislaturës së re mbi gjuetinë në vitin 2005 duhet të presë miratimin nga ana e UNMIK-ut. Për më tepër, Kosovës i mungon korniza e nevojshme mbështetëse për një mbikëqyrje efektive parlamentare të këtyre çështjeve, siç është praktika e vendosur e raportimit të Qeverisë në Kuvend apo liria e ligjit mbi informimin.

Jashtë suazave të institucioneve kombëtare, praktikat dhe kapacitetet e shoqërisë civile po ashtu mbeten të kufizuara, prandaj kanalet efektive të komunikimit në mes të këtij sektori dhe të institucioneve qeveritare kanë shumëçka për t’u përmirësuar dhe për t’u zhvilluar. Për shembull, intervistat e kryera për këtë hulumtim nxorën në shesh një zbrazëti në të kuptuarit e rregulloreve të tanishme që kanë të bëjnë me gjuetinë në mes të shoqatës

�0� Korrespondencë me Adrian Wilkinson, 24 prill 2006; intervistë me Michael Page, UNDP Kosovë, 22-24 maj 2006.

83


së gjuetarëve dhe të zyrës ligjore të UNMIK-ut që ka të bëjë me sezonin e gjuetisë. As OJQ-të, as grupet e qytetarëve, shoqatat e banorëve, akademikët dhe as mediat nuk kanë ndonjë rol zyrtar as në formulimin e politikave kosovare të sigurisë dhe as në zbatimin apo rishikimin e tyre. Mbase në të kaluarën ka pasur trajnime për OJQ-të dhe për gazetarët rreth çështjeve që lidhen me AVL-të (zakonisht që lidhen me nisma afatshkurtra të grumbullimit të AVL-ve),�0� këto trajnime nuk kanë shërbyer si një nxitje për zhvillimin e këtij sektori gjatë një afati të mesëm. Nëse situata do të përmirësohet, formimi i politikave dhe qeverisja me çështjet që kanë të bëjnë me sigurinë në Kosovë, së pari do të duhet që të jetë më e hapur dhe më llogaridhënëse. Dispozitat statutore për dialogun në mes të shoqërisë civile, pjesës zyrtare dhe ligjvënësve mbase do të jenë të nevojshme para se urat efektive të mund të ndërtohen në mes të këtyre akterëve.

�.1� Bashkërendimidheformulimiipolitikës

Në Kosovë, në një masë të madhe mungojnë mekanizmat efektivë për bashkërendimin ndërmjet agjencive dhe të zhvillimit të politikave të kontrollit të AVL-ve. Kjo nënkupton se deri më sot ende nuk janë formuluar politikat dhe ligjet që parashihet t’i adresohen problemeve të posaçme të AVL-së që lidhen me territorin. Institucionet e IPVQ-ve, pasi vetëm kohëve të fundit kanë fituar disa përgjegjësi në këtë fushë, me të drejtë nuk kanë pasur ndonjë rol vendimtar dhe për këtë arsye nisma e punës kontrolluese të AVL-së dhe ofrimi i bashkërendimit përcjellës u ka ra hise aktorëve ndërkombëtarë. Megjithëkëtë siç u theksua edhe më lart, shkëmbimi i informatave në nivelin kombëtar në mes të agjencive siç është SHPK-ja, KFOR-i dhe institucionet e tjera të drejtësisë penale janë shpesh të përcjellura me vështirësi të mëdha. Shembulli i programit grumbullues i vitit 2003 i AVL-ve në Kosovë paraqet një rast tipik që duhet veçuar: një grup punues, i cili u formua për ta bashkërenduar nismën dhe që përbëhej nga anëtarë të UNDP-së, KFOR-it dhe SHPK-së plotësisht dështoi në krijimin e një politike dhe udhëheqësie të qartë e të qëndrueshme në sigurimin e suksesit të kësaj nismeje.

Hulumtimet për këtë anketë tregojnë në probleme të mëdha, me të cilat janë ballafaquar institucionet qeveritare gjatë mbledhjes dhe sistemimit të informatave që ndërlidhen me AVL-në në një varg fushash, gjë e cila përbën edhe një problem përcjellës për analizën e ndikimeve të informimit të reagimeve ndaj politikave publike. Një kulturë e praktikës së izoluar të punës në radhët e departamenteve kryesore qeveritare edhe më tej e komplikon këtë imazh të pasqyruar. Një organ i bashkërendimit të AVL-së në nivelin kombëtar (siç kërkohet nga Programi i Veprimit të OKB-së) paraqet një strukturë thelbësore për ofrimin e një forumi të bashkërendimit ndërmjet departamenteve për reagime efektive të politikave ndaj problemeve që lidhen me aspektin e sigurisë. Në maj të vitit 2006, UNDP-ja në Kosovë ka mbledhur një grup qeveritar punues mbi kontrollin e AVL-së, i cili, po qe se është i pajisur me aftësime të nevojshme për shërbyesit kryesorë civilë të qeverisë dhe po qe se zhvillon mandatin e tij të duhur si dhe procedurat e punës, mund të sigurojë një bazë të mirë për zhvillimin e një strategjie gjithëpërfshirëse të kontrollit të AVL-ve për Kosovë.�0�

�0� Shembujt përfshijnë nga një aftësim për OJQ-të dhe gazetarët të mbajtur nga organizata si Saferworld dhe SEESAC në vitet 2003 dhe 2004. Shih për shembull, http://www.seesac.org/acrContent.php?page=acr&section=3 &content=&report=25.�0� Korrespondencë me Helena Vazquez, 31 maj 2006.

84


� Përfundim

Gjithashtu janë identifikuar edhe problemet në kuadër të institucioneve qeveritare, problemet me menaxhimin e informatave, ruajtja dhe regjistrimi i AVL-ve, transparenca dhe bashkërendimi i politikave. Çka është me rëndësi të madhe, ekziston një numër boshllëqesh apo dilemash në kornizën ligjore dhe rregullative dhe se reagimi i sektorit të drejtësisë penale në këtë aspekt lë shumë për të dëshiruar.

Nuk mund të ketë asnjë dyshim se kontrolli i AVL-ve paraqet një sfidë kryesore për stabilitetin e Kosovës, dhe se një gjë e tillë do të imponohet edhe më shumë me afrimin e vendimit mbi statusin përfundimtar. Gjatë muajve të fundit ka pasur një varg sinjalesh inkurajuese se pushtetmbajtësit ndërkombëtarë dhe ata kosovarë janë të përkushtuar në trajtimin e çështjes së zgjerimit të shpejtë dhe të keqpërdorimit të AVL-ve. Kjo nuk do të mbetet tërë kohën si diçka e lehtë: shumë nga ato probleme të identifikuara në këtë raport garojnë për prioritet dhe disa syresh janë mjaft kompleks, në veçanti kur të merren parasysh proceset ekzistuese dhe planet për territor. Për më tepër, siç është rasti edhe në shumicën e shoqërive të tjera kalimtare, të cilat kanë dalë nga konflikti, kontrolli i AVL-ve nuk paraqet një përfundim në vete dhe si i tillë nuk mund të arrihet me sukses, vetëm po qe se ai shihet si një element përbërës i proceseve shumë më të gjera të reformave dhe të ndryshimeve.

Shi për këtë arsye, kontrolli i AVL-ve në Kosovën bashkëkohore prandaj duhet të integrohet në nismat ekzistuese siç janë negociatat për statusin përfundimtar dhe RSSB-ja dhe programet e sundimit të ligjit. Është e rëndësisë jetike që t’i mundësohet udhëheqjes që të sigurojë se AVL-të të bëhen dhe të mbeten një element kyç i reformave më të mëdha të sektorit të sigurisë. Për këtë qëllim, është i nevojshëm bashkërendimi në nivelin e lartë qeveritar për t’i kuptuar rezultatet dhe rekomandimet që dalin nga ky dhe hulumtime të tjera të ngjashme dhe për t’i shndërruar ato në politika relevante efektive, të cilat do të mund të zbatoheshin në të gjitha nivelet dhe në tërë Kosovën. Për të mundësuar diçka të këtillë, administratorët ndërkombëtarë duhet edhe më tej të vazhdojnë të inkurajojnë angazhimin e IPVQ-ve në nivelet organizative edhe në ato individuale në lidhje me çështjet që kanë të bëjnë me AVL-të, në mënyrë që të sigurojnë se bartja e kompetencave të ardhshme të avancojë dhe jo të dëmtojë të drejtat e kosovarëve për siguri dhe qetësi.

85


Bibliografia

Gjatë përgatitjes së këtij raporti të vlerësimit janë konsultuar botimet, dokumentet, vlerësimet, raportet dhe shkresat e paraqitura më poshtë:Kuvendi i Kosovës. Ligji nr. 2005/xx – Projektrregullorja mbi gjuetinë. Qershor 2005.Barnett, N. ‘KFOR-i gjurmon evoluimin e radikalëve shqiptarë’, Jane’s Intelligence Review. 01 maj 2001.BICC. Hulumtimi i armëve të vogla dhe të lehta (SAS) në Bosnjë dhe Hercegovinë. Korrik 2004.Qendra për studime rurale. Projekti për armët e vogla dhe të lehta i Programit të Kombeve të Bashkuara për Zhvillim: Analiza socio-ekonomike dhe vlerësimi i ndikimit. Tiranë. 2002.Coe, J. dhe Smith, H. Veprimi kundër armëve të vogla: Doracaku i resurseve dhe aftësimit. Saferworld-Oxfam-International Alert. Londër. 2003.Collaborative for Development Action, Çfarë ndryshimi ka bërë ndërtimi i paqes? Studim i ndërtimit të paqes dhe trazirat e marsit 2004 në Kosovë: Përmbledhje e konkluzioneve, Mars 2006.Dugolli, I., dhe Peci, L. Përmirësimi i menaxhmentit civil dhe mbikëqyrjes së sektorit të sigurisë në Kosovë. Saferworld Londër. Nëntor 2005.AER, Programi vjetor i veprimit për vitin 2005 për ndihmë komuniteteve në Kosovë – Menaxhim i integruar i kufirit. http://www.ear.eu.int/kosovo/main/documents/2005Borders.pdf AER, Raporti tremujor për Parlamentin Evropian. Prej tetorit deri në dhjetor 2005. http://www.ear.eu.int/kosovo/kosovo.htmCenaj, A. ‘Në Kosovë janë vetëm 179 armë të autorizuara’ Zëri. 11 shkurt 2005. Këshilli Evropian. Kodi i sjelljes për eksportin e armëve i BE-së. Bruksel. 08 qershor 1998.Këshilli Evropian. Veprimi i përbashkët 1999/34/CFSP – Kontributi i Bashkimit Evropian në luftimin e akumulimit dhe përhapjes destabilizuese të armëve të vogla dhe të lehta. Bruksel. 17 dhjetor 1999.Këshilli Evropian. Strategjia e BE-së 5319/06 – për luftimin e akumulimit të paligjshëm dhe trafikimit të AVL-ve dhe municionit të tyre. Bruksel. 13 janar 2006.Gounev, P. et al. Pushkën e mbush djalli: Kultura e armës në Evropën Juglindore. SEESAC. Beograd. 2006. Heinemann-Grüder, A. dhe Paes, W-C. BICC Brief 20: Wag the Dog: Mobilizimi dhe Çmobilizimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. BICC. Bon. 2001Hirst, C., dhe Mariani, B. Monitori i AVL-ve në Evropën Juglindore 2004. SEESAC. Beograd. 2004. Holtom, P. et al. Ndërrimi i faqes: Armët e vogla dhe të lehta në Shqipëri. CPDE-Saferworld. Londër. 2005.HQ KFOR. Procedurat standarde te veprimit. SOP: 3009 Politika për armët në Kosovë. OPR: J3 CONOPS. 28 prill 2005.Human Rights Watch. Nuk është në agjendë: Dështimi i vazhdueshëm për adresimin e llogaridhënies në Kosovë pas marsit të vitit 2004. Maj 2006. http://hrw.org/reports/2006/kosovo0506/GNK. Kosova: Sfida e tranzicionit. 17 shkurt 2006. http://www.crisisgroup.org/library/documents/ europe/balkans/170_kosovo___the_challenge_of_transition.pdfGNK. Kosova pas Haradinajt. 26 maj 2005. http://www.crisisgroup.org/ library/documents/europe/balkans/163_kosovo_after_haradinaj.pdf.IWPR. Raporti për krizën në Ballkan nr. 542: Hetimi: Perëndimi i egër i Kosovës. 18 shkurt 2005.Khakee, A. dhe Florquin, N. Kosova dhe arma: Një vlerësim bazë i armëve të vogla dhe të lehta në Kosovë. qershor 2003.KosovaLive, Ndërtesa komunale në Kosovë sulmohet me mitraloz, bomba dore, 09 gusht 2005. http://www.seesac.org/press/wms_15082005.htm# Municipal%20building%20in%20Kosovo%20attacked%20with%20machine%20guns,%20hand-grenades.KosovaLive, Komandanti i NATO-s për Kosovë nuk brengoset për raportet mbi grupet e armatosura. 18 tetor 2005. http://www.seesac.org/press/wms_23102005.htm#Kosovo% 20NATO%20commander%20not%20concerned%20at%20reports%20of%20armed%20groups.Kodi i sjelljes i Shërbimit Policor të Kosovës. 30 mars 2000.Ligji mbi sigurimin, posedimin dhe mbajtjen e armëve dhe municionit 1980. Gazeta Zyrtare e Kosovës nr. 40/80.Plani për zbatimin e standardeve në Kosovë. 31 mars 2004.Ligji mbi gjuetinë i Republikës së Serbisë 1993. Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë 39/93.

86


Ligji mbi gjuetinë 1979. Gazeta Zyrtare e Kosovës nr. 37/79.Ligji mbi armët dhe municionin. Gazeta Zyrtare e Republikës së Serbisë, nr. 9/92, 53/93, 67/93, 48/94, 44/98, 39/2003.Marrëveshja Tekniko-Ushtarake në mes të forcës ndërkombëtare të sigurisë (‘KFOR’) dhe qeverive të Republikës Federative të Jugosllavisë dhe Republikës së Serbisë. 09 qershor 1999. http://www.nato.int/kfor/kfor/documents/mta.htm. Mustafa, M. ‘Tregu i zi ofron të gjitha llojet e armëve të lehta’, Koha Ditore. 06 shkurt 2005.OSBE. Dokumenti mbi armët e vogla dhe të lehta. FSC.JOUR/314. 24 nëntor 2000.OSBE. Dokumenti mbi rezervat e municionit konvencional. FSC.DOC/1/03. 19 nëntor 2003.OSBE. Vendimi mbi Sistemet kundërajrore portabël. FSC.DEC/07/03. 23 korrik 2003.OSBE. Vendimi mbi vërtetimin e shfrytëzuesit të fundit dhe për procedurat e verifikimit për eksportin e AVL-ve. FSC.DEC/5/04. 17 nëntor 2004.OSBE. Vendimi mbi parimet për kontrollin e ndërmjetësimit rreth AVL-ve. FSC.DEC/8/04. 24 nëntor 2004.OSBE. Profili i komunës: Gllogovci. Dhjetor 2005. http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1183_en.pdf. OSBE. Profili i komunës: Istogu. Nëntor 2005. http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1186_en.pdf. OSBE. Profili i komunës: Leposaviqi. Nëntor 2005. http://www1.osce. org/documents/mik/2005/02/1192 _en.pdf.OSBE. Profili i komunës: Shtërpca. Nëntor 2005. http://www.osce.org/documents/mik/2005/02/1203_en.pdf.Page, M., et al. AVL-të dhe kompanitë private të sigurimit në Evropën Juglindore: Shkak apo pasojë e pasigurisë? SEESAC. Beograd. 2005.Protokolli kundër prodhimit të paligjshëm dhe trafikimit të armëve të zjarrit, pjesëve të tyre, komponentëve dhe municionit, që plotëson Konventën e Kombeve të Bashkuara kundër Krimit të organizuar transnacional (Protokolli për armët e zjarrit). Që ka hyrë në fuqi në datën 03 korrik 2005.Protokolli për bashkëpunimin policor me Malin e Zi. 31 tetor 2003.Protokolli për bashkëpunimin policor me IRJM-në. 27 nëntor 2002.Protokolli për bashkëpunimin policor me Shqipërinë. 09 shtator 2002.Protokolli për bashkëpunimin policor me Serbinë. 31 maj 2002.Radio Evropa e Lirë. Njerëz të armatosur sulmojnë policët serbë në Kosovën Jugore, 27 tetor 2005. http://www.seesac.org/press/wms_31102005.htm#Gunmen%20attack %20Serbian%20police%20officers%20in%20southern%20Kosova.Rees, E. Qeverisja e sektorit të drejtësisë dhe sigurisë në Kosovë. Dokument i pabotuar.Risser, H. ‘Çarmatimi në Kosovë pengohet nga siguria në të ardhmen’, Jane’s Intelligence Review. 01 dhjetor 2004.RTK. Kosovë: Dy të arrestuar pas të shtënave kundër rojtarëve të gjykatës në Graçanicë. 08 janar 2006. http://www.seesac.org/wms2006/2006-01-08.htm#Kosovo:%20Two% 20arrested%20after%20shooting%20of%20court%20guards%20in%20Gracanica.Rynn, S. et al. Zbutja e arsenalit: Armët e vogla dhe të lehta në Bullgari. SEESAC. Beograd. 2005.Rynn, S. et al., Monitori i AVL-ve në Evropën Juglindore 2005. SEESAC. Beograd. 2005.SEESAC. Pastrimi i armëve. Tetor 2003. http://www.seesac.org/newsletter/newsletter 2.pdfSEESAC. RMDS/G 06.10. – Zhvillimi dhe zbatimi i programeve të vetëdijesimit për AVL-të. 25 maj 2006. http://www.seesac.org/index.php?content=&page =crse&section=2SEESAC. Raport i shkurtë i misionit – Konsultime për shkëmbim informatash në Kosovë, 14 - 17 maj 2002.SEESAC. Monitorimi i mediave. Asnjë armë nuk u dorëzua gjatë amnistisë së UNMIK-ut në Novobërdë. 21 dhjetor 2005. http://www.seesac.org/press/wms_2005_12_25.htm.SEESAC Monitorimi i mediave. KFOR-i heton ekzistimin e grupeve të armatosura. 17 tetor 2005. http://www.seesac.org/press/wms_23102005.htm#KFOR%20Investigating%20Existence%20of%20Armed%20 Groups; shikuar në datën 10 prill 2005. SEESAC Monitorimi i mediave. Doganat e UNMIK-ut konfiskojnë municion në kufirin Kosovë - Shqipëri. 03 shtator 2004. http://www.nisat.org/default.asp?page=/search.asp.SEESAC. Paketa për të mbështetur vetëdijesimin rreth AVL-ve (SASP 2). 2006. Shekulli. Raportet ditore mbi konfiskimin e drogës dhe armëve në kufirin Kosovë - Shqipëri. 17 nëntor 2005. http://www.nisat. org/default.asp?page=/search.asp.Hulumtimi i armëve të vogla. Hulumtimi i armëve të vogla 2005: Armët në luftë. Oksford. 2005.

87


Hulumtimi i armëve të vogla. Hulumtimi i armëve të vogla. SEESAC. Beograd. 2004.Hulumtimi i armëve të vogla. Hulumtimi i armëve të vogla 2003: Mohimi i zhvillimit. Oksford. 2003.Southeast European Times. Serbët e Kosovës shkëpusin lidhjet me OKB-në, institucionet e krahinës. 06 qershor 2006.http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2006/06/06/feature-01.SRNA (BBC Monitoring Service). Festimi me armë i trupave italiane dëmton shtëpitë e serbëve. 05 korrik 2006.Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore. Plani i Paktit të Stabilitetit për Zbatimin Rajonal – Luftimi i shtimit të numrit të armëve të vogla dhe të lehta. 28 nëntor 2001.Enti i Statistikës së Kosovës. Hulumtimi për matjen e standardit jetësor 2000. Taylor, Z. et al. Jeta me zakone të trashëguara: Hulumtimi i AVL-ve në Republikën e Serbisë. UNDP. Beograd. 2005.Programi i veprimit i Kombeve të Bashkuara për parandalimin, luftimin dhe çrrënjosjen e tregtisë së paligjshme të armëve të vogla dhe të lehta në të gjitha aspektet e saj. Dokumenti i KB-së A/CONF.192/15. korrik 2001.Rezoluta 1244 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. 10 qershor 1999.UNDP. Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 12. Tetor - dhjetor 2005. http://www. kosovo.undp.org/publications/eës12/eër12_eng.pdf.UNDP. Raporti i paralajmërimit të hershëm nr. 11. Korrik-shtator 2005. http://mirror.undp.org/kosovo/publications/eës11/eër11_engl.pdf.UNDP. UNDP-ja reflekton mbi amnistinë e armëve. 01 tetor 2003. http://ëëë.kosovo. undp.org/news/news.htm.UNDP. Doracaku mbi armët e gjuetisë. 23 prill 2003.UNMIK. Udhëzimi administrativ nr. 2004/16 – për zbatimin e Rregullores 2001/19 për degën e ekzekutivit për institucionet e vetëqeverisjes. 30 qershor 2004.UNMIK. Udhëzimi administrativ nr. 2003/1 – për zbatimin e Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7 mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë. 17 janar 2003.UNMIK. Udhëzimi administrativ nr. 2000/21 për zbatimin e Rregullores së UNMIK-ut nr. 2000/33 – mbi licencimin e ofruesve të shërbimeve të sigurisë dhe rregullimin e çështjes së punëtorëve të tyre. 01 shtator 2000.UNMIK. Udhëzimi administrativ nr. JIAS/BRU/AI/2000/1 mbi kërkesat e përgjithshme për licencë për të ushtruar veprimtarinë afariste.UNMIK. Vendimi ekzekutiv 2003/10 mbi amnistinë e armëve. 11 gusht 2003.UNMIK. Vendimi ekzekutiv 2002/1 mbi amnistinë e armëve. 25 shkurt 2002.UNMIK. Vendimi ekzekutiv 2001/5 mbi amnistinë e armëve. 11 prill 2001.UNMIK. Udhëzimi administrativ i policisë për regjistrimin e armëve të gjuetisë dhe armëve për rekreacion. 01 shkurt 2004.Politika dhe udhëzimet e Policisë së UNMIK-ut për veprimtarinë e ofruesve të shërbimit të sigurisë në Kosovë. 2001.Seksioni i Policisë së UNMIK-ut për autorizimin e armëmbajtjes. Politika dhe udhëzimet për autorizimin e armëmbajtjes. Korrik 2001.UNMIK. Emërohet Komisioneri kosovar për Shërbimin Korrektues të Kosovës. 02 shkurt 2006. http://www.unmikonline.org/justice/pmd.htm.UNMIK. Rregullorja nr. 2006/35 për ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/7 mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë. 06 qershor 2006. UNMIK. Rregullorja nr. 2005/54 mbi kornizën dhe parimet udhëzuese të Shërbimit Policor të Kosovës. 20 dhjetor 2005.UNMIK. Rregullorja nr. 2005/53 për ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/19 mbi degën ekzekutive të Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë. 20 dhjetor 2005.UNMIK. Rregullorja nr. 2005/41 për ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut nr..1999/3 mbi themelimin e Doganave dhe shërbimeve të tjera përkatëse në Kosovë. 10 gusht 2005.UNMIK. Rregullorja nr. 2003/25 mbi Kodin e Përkohshëm Penal i Kosovës. 06 korrik 2003.UNMIK. Rregullorja nr. 2001/19 mbi degën ekzekutive të Institucioneve të Përkohshme të Vetëqeverisjes në Kosovë. 13 shtator 2001.UNMIK. Rregullorja nr. 2001/9 mbi Kornizën Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë. 15 maj 2001.UNMIK. Rregullorja nr. 2001/7 – mbi autorizimin e posedimit të armëve në Kosovë. 21 shkurt 2001.

88


UNMIK. Rregullorja nr. 2000/38 – mbi themelimin e Institucionit të Avokatit të Popullit në Kosovë. 30 qershor 2000.UNMIK. Rregullorja nr. 2000/33 – mbi licencimin e ofruesve të shërbimeve të sigurisë në Kosovë dhe rregullimin e çështjes së punëtorëve të tyre. 25 maj 2000.Departamenti i Shtetit i SHBA-së. Raportet e vendeve mbi praktikat e të drejtave të njeriut 2003: Serbia dhe Mali i Zi. 25 shkurt 2004. http://www.state.gov/g/drl/rls/hrrpt/2003/7874.htmMarrëveshja Wassenaar mbi kontrollin e eksportit për armët konvencionale dhe për mallrat dhe teknologjitë me përdorim të dyfishtë, elementet për kontrollin e eksportit të sistemeve kundërajrore portabël (MANPADS). Bratisllavë. 01 dhjetor 2000.Marrëveshja Wassenaar mbi kontrollin e eksportit për armët konvencionale dhe për mallrat dhe teknologjitë me përdorim të dyfishtë, elementet për legjislacion efektiv mbi ndërmjetësimin për armët. Vjenë. 12 dhjetor 2003.Marrëveshja Wassenaar mbi kontrollin e eksportit për armët konvencionale dhe për mallrat dhe teknologjitë me përdorim të dyfishtë, udhëzimet e praktikave më të mira për eksportin e armëve të vogla dhe të lehta (AVL). Vjenë. 11 - 12 dhjetor 2002.Ligji për armët dhe municionin 1992. Gazeta Zyrtare e Serbisë.Wood, D. et al. Hulumtimi i AVL-ve në Moldavi. SEESAC. Beograd. 2006.Xharra, J. ‘Shërbimet informative të Kosovës hyjnë nga të ftohtit.’ 24 dhjetor 2005. http://www.csees.net/index.php?page=country_analyses&country_id=8&ca_id=2007. Zvekic, U. Viktimat e krimit në vendet në tranzicion. UNICRI. Romë. 1998. http://www.unicri.it/wwd/analysis/icvs/pdf_files/No61/c07_61.PDF.

89


Shtojca A – mundësitë e gabimit në hulumtimin e AVL-ve

Mundësia e gabimeve shpreh përmasën e ndryshimit të rastësishëm në rezultatet e hulumtimit. Kjo mund të mendohet si një përmasë e ndryshimit që mund të vërehet në përqindjet e raportuara nëse i njëjti sondazh do të përsëritej disa herë. Sa më e madhe që të jetë shkalla e dallimit, aq më pak besim do të kenë njerëzit se përqindjet e paraqitura nga sondazhi janë afër përqindjes së “vërtetë”, dmth, përqindjet për mbarë popullatën.

Shkalla e gabimit mund të llogaritet për secilën shifër të dhënë nga hulumtimi mostër. Për rezultatet e shprehura në përqindje, shpesh është e mundur të llogaritet shkalla maksimale e gabueshmërisë që aplikohet për të gjitha rezultatet e hulumtimit (ose të paktën për të gjitha rezultatet e bazuara në mostrën e plotë). Shkalla maksimale e gabimit ndonjëherë mund të llogaritet drejtpërdrejt nga madhësia e mostrës (numri i të intervistuarve në sondazh).

Shkalla e gabimit zakonisht përgatitet për një nga tri nivelet e ndryshme të besueshmërisë; 99%, 95% dhe 90%. Niveli prej 99% është më konservator, derisa niveli prej 90% është më pak konservator. Niveli prej 95% përdoret më së shpeshti. Nëse niveli i besueshmërisë është 95%, përqindja e “vërtetë” për krejt popullsinë, në 95% të rasteve, do të jetë e afërt me përqindjen e raportuar në sondazh brenda kufijve të shkallës së gabimit. Ngjashëm me këtë, shkalla e gabimit është rrezja e intervalit të besueshmërisë prej 95%.

Për të llogaritur shkallën e gabimit duhet gjetur se çka është gabimi standard. Gabimi standard është devijimi standard nga shpërndarja e mostrave të statistikës së mostrave (siç është mesatarja e mostrës, përpjesëtimi i mostrës dhe korrelacioni i mostrës).

Ku p paraqet përpjesëtimin që ne duam të testojmë dhe n paraqet numrin e të intervistuarve në mostër.

Gabimi standard mund të përdoret për të krijuar intervalin e besueshmërisë në kuadër të të cilit përqindja e ‘vërtetë’ duhet të jetë deri në një nivel të caktuar të besueshmërisë.

Gabimi standard plus ose minus 1 paraqet interval të besueshmërisë prej 68%, gabimi standard plus ose minus 2 paraqet interval të besueshmërisë prej përafërsisht 95% dhe intervali i besueshmërisë prej 99% është gabimi standard 2.58 në të dyja anët e vlerësimit.

Shkalla e gabimit është rrezja (gjysma) e intervalit të besueshmërisë prej 99%, ose gabimet standarde 1.96, kur p = 50%. Si e tillë, ajo mund të llogaritet drejtpërdrejt nga numri i të intervistuarve në sondazh.

Hulumtimi i AVL-ve në Kosovë (2006) përfshiu 1,258 të intervistuar. Në intervalin e besueshmërisë prej 95% kjo nënkupton gabimin standard prej 2.8% në mostrën e përgjithshme (6.6% dhe 3.1% për pjesën e serbëve, respektivisht për pjesën e joserbëve që morën pjesë në mostër).

Shkalla e gabimit (95%) = 0.028 = 2.8% (nënkupton se një person mund të jetë 95% i sigurt se përpjesëtimi i vërtetë i popullatës sillet prej 47.2% deri në 52.8%).

Si përfundim, shkalla e gabimit është intervali i besueshmërisë prej 95% për një përqindje të raportuar prej 50%.Nëse p largohet nga 50%, intervali i besueshmërisë rreth p do të jetë më e vogël. Kështu, shkalla e gabimit paraqet kufirin e lartë të pasigurisë; personi është të paktën 95% i sigurt se përqindja ‘e vërtetë’ është brenda shkallës së gabimit të një përqindjeje të raportuar për secilën përqindje të raportuar.

Burimet:

Doracaku ESOMAR i hulumtimit të tregut, grup autorësh, 2005, ESOMAR.

http://en.wikipedia.org/wiki/Margin_of_error

Shkalla e gabimit (95%) = 1.96

Gabimi standard =


Forumi për Iniciativa Qytetare (FIQ) është organizatë joqeveritare kosovare që promovon përfshirjen e qytetarëve të Kosovës në proceset shoqërore dhe vendimmarrëse përmes programeve të përgatitura për përqendrimin e vëmendjes në vlerat dhe në funksionimin e një shoqërie të hapur dhe demokratike.

Për më shumë informacione kontaktoni:

Forumi për Iniciativa Qytetare Rruga “Dëshmorët e Kombit” No. 128

Ferizaj 70000Kosovë

Tel + 377 (44) 171 845 / 164 912 Web: www.fiq-fci.org

Email: [email protected]

Saferworld është një organizatë e pavarur joqeveritare që punon me qeveritë dhe shoqëritë civile në botë për hulumtimin, promovimin dhe zbatimin e strategjive të reja për përmirësimin e sigurisë së njerëzve dhe për parandalimin e dhunës së armatosur.

Për më shumë informacione kontaktoni:

Saferworld The Grayston Centre

28 Charles StreetLondon N1 6HT

United Kingdom

Tel +44 (0) 20 7324 4646 Fax +44 (0) 20 7324 4647

Web: www.saferworld.org.ukEmail: [email protected]

South Eastern and Eastern Europe Clearinghouse

for the Control of Small Arms and Light Weapons

Internacionalnih Brigada 56, 11 000 Belgrade, Serbia

Tel. (+381) (11) 344 6353 / Fax. (+381) (11) 344 6356

URL: www.seesac.org / Email: [email protected] Eastern and Eastern Europe Clearinghousefor the Control of Small Arms and Light Weapons

SEESAC

SALW Survey of Kosovo

ISBN 86-7728-016-2

9 7 8 8 6 7 7 2 8 0 1 6 1

hulumtimi mbi armet e vogla dhe te lehta ne kosove

Documents