Hayata Geçirilemeyen Bir Proje: Haydarpafla Ekmek Fabrikas›

U ⁄ U R D E M ‹ RAraflt›rmac›

‹stanbul nüfusu XIX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren, özellikle kaybedilen toprak-lardan gelen göçmenler nedeniyle, büyük bir art›fl yaflad›. Art›fl›n en fazla oldu-¤u dönemlerden biri tarihlerimizde “93 Harbi” olarak da bilinen 1878–1879 Os-manl›-Rus Harbi ve sonras›ndaki günlerdi. Daha önceki göçlerin büyük bir k›s-m› ‹stanbul d›fl›na yönlendirilmiflti. Ancak 1878–1879 Harbi ile birlikte say›lar›yaklafl›k 200–250 bini bulan göçmenleri ‹stanbul ve çevre ilçelere, Üsküdar dabunlardan biridir, yerlefltirme mecburiyeti do¤du1. ‹stanbul nüfusu, göçlerle bir-likte XIX. yüzy›l›n sonlar›nda 1 milyonu aflt›.2 Bu, beraberinde baz› problemle-ri de getirdi. Ekmek üretiminin istenen miktarda ve kalitede olmas› bunlardanbiriydi.3 Nüfus art›fl›na, do¤al afetlerin de eklenmesiyle Sultan II. Abdülhamiddöneminde görevliler ve bizzat padiflah ekme¤in a¤›rl›¤›, kalitesi ve yap›lmak is-tenen zamlarla yak›ndan ilgilenmek zorunda kald›.4 Artan ihtiyac› karfl›lamakiçin bu arada baz› giriflimciler farkl› çözüm yollar› önermeye bafllad›lar. Bu mü-teflebbislerden biri de Hariciye Nezâreti Mektûbî Kalemi hulefâs›ndan Teftifl Ko-misyonu Baflkan› Muhiddin Bey’di. Muhiddin Bey, 1899’da daha h›zl›, temiz ve Avrupa standartlar›na uygun ekmekimal etmek için ‹stanbul’da iki farkl› yerde makine ile üretim yapacak ekmekfabrikalar› açmak üzere müracaat etti. Bu fabrikalarda günde 50–60 bin k›yye(okka, 1 okka: 1,2 kg.) ekmek haz›rlanmas› düflünülüyordu. Dâhiliye MektubîKalemi’nden Sadaret’e gönderilen 1899 tarihli bir yaz›da ekmek fabrikas› aç›l-mas› düflünülen iki yer Ah›rkap› ve Haliç olarak belirtiliyordu. Ayr›ca biri Hay-darpafla di¤eri de ‹stanbul cihetinde olmak üzere iki yerde daha fabrika kurula-cakt›. Yaz›da fabrikalar›n Avrupa flehirlerinde mevcut mükemmel ve muntazamekmek fabrikalar› gibi daha kaliteli ekmek imal etmek için aç›laca¤›, hamurlarmakine ile haz›rlanaca¤›ndan üretimin daha temiz olaca¤›, günde 50-60 bin k›y-yelik üretim yap›labilinece¤i, bu fabrikalarla as›l amac›n imalat›n ço¤alt›lmas›

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

480

ve daha lezzetli ekmekler haz›rlamak oldu¤u belirtiliyordu5. 1906’da Sultan II.Abdülhamid’e sunulan bir arzuhalde de bu tür fabrikalar›n aç›lmas› benzer ge-rekçelerle savunulmaktayd›.6 Her iki belgede de vurguland›¤› üzere amaç “Av-rupa standartlar›nda, temiz, lezzetli ve daha ucuz” ekmek imal etmekti. Di¤er ekmek f›r›nlar›na göre daha fazla üretim yapacak fabrikalar habbazan (ek-mekçi) esnaf›n›n tepkisini çekebilirdi. Tepkileri önlemek için Habbazan Cemi-yeti’nin görüflü soruldu ve cemiyetten olumsuz bir tepki verilmeyece¤i cevab›al›nd›. Bu problem de flimdilik afl›lm›flt›. Fabrikalar, sabit ve buharl› makinele-re dair nizamnamenin on birinci maddesinde belirtilen flartlara göre iflletilecek-ti. Muhiddin Bey, ekmek fabrikalar›n› infla etmek için, bu tarz fabrikalar›n infla-s›na on befl sene7 müddetle izin verilmesi flart›n› ileri sürdü.8 Belgede on befl se-nenin fabrikan›n aç›lmas›ndan itibaren mi, yoksa izin verildi¤i günden itibarenmi olaca¤› ise belirtilmemekteydi. Bu mühimdir. Çünkü daha sonraki tart›flma-lar›n en önemli nedeni süre konusu olacakt›r. 1899’da ekmek fabrikalar› açma izni verilen Muhiddin Bey hemen çal›flmalarabafllad›. Ancak ‹stanbul’da makine ile üretim yapan fabrikalar hakk›nda bilgi sa-hibi olan kimse bulunmuyordu. Bu nedenle Muhiddin Bey, bilgi toplamak ama-c›yla Avrupa devletlerinde bu tür üretim yapan fabrikalara mektuplar gönderdi.Sekiz ay geçmesine ra¤men mektuplara, Almanya’n›n “Kronstadt” flehrindeki“Wernerpfleiderer” fabrikas› hariç, bir cevap gelmedi. Almanya’dan gelen cevapda istenilen bilgileri ihtiva etmiyordu. Bunun üzerine Muhiddin Bey, fabrikala-

Selimiye K›fllas›bitifli¤indeki Kavakf›r›nlar›n›n ah›rlar›

(Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri

Üsküdar, s. 92-93)

H A Y A T A G E Ç ‹ R ‹ L E M E Y E N B ‹ R P R O J E : H A Y D A R P A fi A E K M E K F A B R ‹ K A S I

481

r› bizzat yerinde görüp incelemek üzere Avrupa’ya gitmek için izin istedi9. Muhiddin Bey’in Avrupa’ya gitmesi ile ilgili yaz›flmalar 24 Temmuz 1901’e ka-dar devam etti10. Bundan sonraki geliflmeler hakk›nda ise kaynaklar flimdilik birfley söylemiyorlar. Ancak Muhiddin Bey, daha sonralar› 17 A¤ustos 1911 tarih-li arzuhalinde olaylar›n geliflme seyrini anlat›rken maddi s›k›nt› içine düfltü¤ü-nü yaz›yor, fakat Avrupa’ya gitti¤ine dair bir bilgi vermiyor11. Bu nedenle biz deonun Avrupa’ya gidemedi¤i kanaatindeyiz. Muhiddin Bey, fabrikalar› açmak için bir flirket kurmak istedi, fakat içinde bu-lundu¤u maddi zorluk nedeniyle bu düflüncesini de hayata geçiremedi ve 3 Ey-lül 1900’de fabrika açma ruhsatnamesini Maryo K›r›kir’e devretti. 1911 tarihliarzuhalinde ruhsatnamenin Maryo K›r›kir’e devredilme gerekçelerini ve anlafl-ma flartlar›n›, “Târîh-i küflâd›ndan itibaren on sene müddetle âhar› taraf›ndanfabrika ile ekmek imâline müsâade olunmamak ve memleketimizde ilk defa ola-rak ekmek imâli için menâfi-i ammeye müstelzim olmak üzere Dersaadet’de ikimevkide ekmek fabrikas› tesisi için acizlerine ita olunan ruhsatnâme üzerine ozaman bir flirket teflkili ile memlekete nâfi ve kaide-i h›fzu’s-s›hhaya muvâf›kolan teflebbüsât› kuvveden fiile getirmek için dûçar oldu¤um müflkilâta ittihamaçal›flmakda iken bir gün Dahiliye Nâz›r› esbak Mahdum Efendi, acizlerini nezdi-ne ça¤›rarak ümit ve intizar etdi¤ime birçok iltifatdan sonra sözü ekmek fabrika-lar›na intikal etdirerek bunun birine sat›lmas› nafi olaca¤› ve kendinin bu husus-da emin ve bu ifli bitirme¤e muktedir bir âdemi oldu¤unu beyan ile bu cihetdeaczlerini imâle etmifl ve birgün yal›s›na davetle Maryo K›r›kir nam›nda bir zatlagörüfldürerek ibtida on befl bin, alt› ay sonra sat›lamad›¤› bahanesiyle on bin vebir müddet mürûr›n› müteakib birtak›m müflkilat gösterilmek suretiyle befl bin li-raya füruht salâh›yeti mübeyyen mumaileyh Mösyö Maryo K›r›kir ve bir senemüddetle bir üçüncü olsun verdirmiflti”12 diyerek anlat›r.Maryo K›r›kir, Muhiddin Bey’le anlaflmas›na anlaflt› ancak devir teslim için ya-z›flmalar uzun bir süre devam etti. Maryo K›r›kir, ifllemleri h›zland›r›r düflünce-siyle Dahiliye Nezareti’ne hitaben yazd›¤› arzuhalinde, böyle bir fabrikan›n ar-t›k zaruri oldu¤u ve bir an önce hizmete geçmesi gerekti¤ini de vurgulamaktangeri kalm›yordu.13 Resmî ifllemler tamamland›ktan sonra ilk önce Anadolu ya-kas›nda Haydarpafla r›ht›m› yak›nlar›nda bir ekmek fabrikas› aç›lacakt›. MaryoK›r›kir, bir taraftan yaz›flmalar› h›zland›rmaya çal›fl›rken, di¤er taraftan da malîdestek aray›fl›na girdi. En nihayet 1904’te Haydarpafla R›ht›m fiirketi ve bir Al-man bankas›ndan gerekli mali yard›m› yapacaklar›na dair söz ald›. Yaklafl›k dört sene ruhsatname hakk›n›n devri hususundaki yaz›flmalarla geçtive fabrika açmak için bir türlü ifllemler bafllat›lamad›. Asl›nda Maryo K›r›kir,ruhsatnameyi fabrika açmak için de¤il, bu hakk› satmak üzere devralm›flt›. An-cak hesab›nda yan›ld›. Çünkü yaklafl›k iki sene geçmesine ra¤men fabrika açmave iflletme hakk›n› bir türlü satamad›. Bu nedenle Muhiddin Bey’le baflta anlafl-t›¤› 15.000 liray› ödeyemedi. Ruhsatname ancak 1904’te Meclis-i maliye azas›n-dan Mahdum Efendizâde Mazlum Bey’e sat›ld›.14

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

482

Ruhsatname sahipleri el de¤ifltirmesine ra¤men fabrika inflas› için tek bir ad›mbile at›lmad›, fakat her gelen bir an önce fabrikay› hizmete geçirmek için çal›fl-t›¤›n› ileri sürdü. Üç sene sonra Mazlum Bey de ruhsatname hakk›n›n birk›sm›n› devretmek zo-runda kald›. Bu sefer Haydarpafla ekmek fabrikas› açma ruhsatnamesi Haydar-pafla R›ht›m Kumpanyas›’na sat›ld›.15 Yine uzun bir süre, devir-teslim ifllemle-riyle kaybedildi. Bu arada Mazlum Bey 1908’de ‹stanbul yakas›nda aç›lacak ek-mek fabrikas› ruhsatnamesini Avusturya saray› ekmekçibafl› Mösyö JosephBrünning’e satt›.16 Art›k ifl farkl› bir boyut kazanm›flt›. Çünkü ekmek gibi haya-ti önemi hâiz bir maddenin imalat› baflka bir ülkenin vatandafl›na, üstelik defabrika aç›ld›ktan itibaren on sene kimsenin bu tür bir fabrika tesis etmesineizin verilmeyece¤i flart›yla sat›lm›flt›. Bu, beraberinde fliddetli tart›flmalar› da ge-tirdi ve 1909 y›l› bu tart›flmalarla geçti. Tart›flmalar ruhsatnamenin bir imtiyazve inhisar olup olmad›¤› üzerinde yo¤unlaflt›. Osmanl› Devleti, verilen iznin as-la bir imtiyaz ve inhisar olmay›p, ancak ruhsatname oldu¤unu sürekli vurgula-d›. Örne¤in Meclis’de okunan bir mazbatada “Ekmek imali için müceddeden in-flâ olunacak fabrikaya imtiyâz verilmeyip, ruhsatname verildi¤ini ve nihâyetü’n-

XX. yüzy›l›n bafllar›nda

Haydarpafla(Üsküdar

Belediye Arflivi)

H A Y A T A G E Ç ‹ R ‹ L E M E Y E N B ‹ R P R O J E : H A Y D A R P A fi A E K M E K F A B R ‹ K A S I

483

nihâye bir sene zarf›nda inflaata mübafleret olunmad›¤› takdirde ruhsatnameniniptal edilece¤i ve ekmek imali inhisar mahiyetini hâiz olmay›p bi’l-akis tehvin-ifiyata ve teksîr-i imalâta hâdim olacakt›r” denilmekteydi.17 Hatta baz›lar› ruhsat-name verileli sekiz sene geçmesine ra¤men hiçbir fley yap›lmad›¤› için iptal edil-mesi gerekti¤ini dahi savunmaktayd›.18 Mesela Reis Nuri Bey’le, kendisi de birgayr-i müslim olan Belediye azas›ndan Ohannes Bey, flu flekilde itiraz etmektey-diler: “Mukaddemâ Tanzimat Dairesi’nce kaleme al›n›p meriyyet-i ahkâm›na irâ-de-i seniyye-i hazret-i pâdiflâhî fleref-sudûr iden bu ekmek meselesi flâyân-› na-zar-› dikkat bir madde olup, fi’l-vâki sûret-i ihâle bir ruhsatnâmeden ibâret gibigörünüyor ise de hakikat hâlde on sene için bir imtiyazdan baflka bir fley olma-y›p târîh-i irade-i seniyyeden itibâren sekiz sene mürûr eylemifl oldu¤u hâlde iflbu imtiyaznâme flimdi elden ele devr ederek en nihayetinde bir ecnebiye fürûhtedildi¤i anlafl›lm›fl ve azam-› ihtiyâçtan olan ekmek, böyle bir yed-i inhisâra geç-mifl min-külli’l-vücûh gayr-› caiz bulunmufl oldu¤undan ve on sene içinde mem-leket birçok safahâta girebilece¤i mülâhazas›yla imtiyaz›n on sene ile tahdîdi ozaman münâsib görünmüfl ise de, bu on senenin sekiz senesi hiçbir ifl görülmek-sizin geçerek müddet-i imtiyaziyyenin hitâm›na iki sene kald›¤› hâlde flimdi ifle

XX. yüzy›l›n bafllar›nda Üsküdar (ÜsküdarBelediye Arflivi)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

484

H A Y A T A G E Ç ‹ R ‹ L E M E Y E N B ‹ R P R O J E : H A Y D A R P A fi A E K M E K F A B R ‹ K A S I

485

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

486

mübâflerete k›yâm edilmesi memleketin menâfiiyle gayr-› kabil-i telîf oldu¤undanve her ne kadar mezkûr fabrikan›n târîh-i küflâd›ndan itibaren on sene müddet-le ahara ekmek fabrikas› küflad›na müsâade olunmayaca¤› ruhsatnâmede mu-harrer ise de, bu sûret–i iddiâ hiçbir vechile münâsib olamayaca¤›ndan bu imti-yaz›n ancak bir ruhsatdan ibâret olarak itas›nda bir mahzûr mütâlaa edileme-yüp, baflkalar›n›n dahi müracaat›nda gayr-› teshîlâta mazhar edilmesi lâz›m” ge-lecektir. Baz›lar› da makine ile üretim yapacak bir fabrikay›, di¤er f›r›nc›lar›n iyikarfl›lamayaca¤› ve hatta kanun d›fl› yollara baflvurabileceklerini ileri sürdülerve ruhsatnamenin Brünning’e devredilmesine karfl› ç›kt›lar.19

Ancak itirazlar karfl›s›nda bir engel vard›: Tazminat. fiayet Brünning tazminatdavas› açarsa büyük bir ihtimalle kazanacakt›. Çünkü daha Muhiddin Bey’e ve-rilen ruhsatnamede “fabrikan›n aç›l›fl›ndan itibaren on sene müddetle bu flekil-de baflka bir fabrika aç›lmas›na izin verilmeyece¤i” yaz›yordu ve Brünning’edevredilen ruhsatnamede de bu madde kabul edilmiflti. Devlet bu ç›kmazdankurtulmak için bir yol buldu. Ruhsatname sahipleri bir sene içinde fabrikalar›ifller hale getirecekler, aksi takdirde haklar› hükümsüz kalacakt›. HaydarpaflaR›ht›m fiirketi ile Brünning’e bu flartlar› bildiren tebligatlar gönderildi.20 Bu teb-ligatlarda, verilen ruhsatnamelerin iptalinin kanunen mümkün olmad›¤› vurgu-lan›yor ve “fabrikalar›n ilelebed inflâ olunmamas› câiz olmad›¤›ndan mezkûrfabrikalar›n nihayet bir sene zarf›nda inflâs›na mübâfleret olunmad›¤› halde ruh-satnamenin iptal olunaca¤›n›n ve ekmek imali katiyen inhisâr edilmeyip, bi’l-akis tesviyyed-i fiyat ve teksîr-i imâle hâdim olacak bir ekmek fabrikas›na ruhsatverilmesinden ibaret oldu¤u” belirtiliyordu.21

Resmî makamlarca bir an önce fabrikalar›n aç›lmas›n›n istenmesinde 1909’da f›-r›nc›larla yaflanan ekmek fiyatlar› hakk›ndaki s›k›nt›lar›n da büyük etkisi olsagerek. ‹stanbul f›r›nc›lar› istedikleri oranda ekmek fiyatlar›na zam yap›lmad›¤›takdirde üretimi durduracaklar›na dair hükümeti ve fiehremaneti’ni tehdit etti-ler.22 Hükümet ve fiehremaneti de bir an önce ekmek fabrikalar›n› açt›rarak, f›-r›nc›lar›n tekelini k›rmak istemifl olsa gerektir. Bu nedenle bir y›l içinde fabrika-lar›n aç›lmas›n› bildiren tebligatlar ilgililere gönderildi. Bu tebligatlar üzerine ifller biraz h›zland›. Brünning, hemen faaliyete geçti vefabrika için gerekli makineleri Avrupa’dan siparifl etti. Bu arada belediyenin detasdik edece¤i bir yer sat›n almaya çal›flt›. ‹lk önce Cibali’de, buras› uzak oldu-¤u için daha sonra Fener’de Abdi Subafl› Mahallesi’nde bir arsa sat›n ald›. Böy-lelikle baz› tart›flmalar yaflanmaya devam etse de Avrupa yakas›nda ekmek fab-rikas› açmak için fiilen harekete geçildi.Durum Haydarpafla ekmek fabrikas› için bu kadar iyi de¤ildi. 1910’a gelinmesi-ne ra¤men, Avrupa yakas›ndakinin aksine, Haydarpafla R›ht›m›’nda aç›lmas›düflünülen fabrika ile ilgili hiçbir ilerleme kaydedilememiflti. Onsekizinci Daire-i Belediye Reisi Mehmed Ali Bey, 6 fiubat 1910’da fiehremaneti’ne gönderdi¤iyaz›da, “Ekmek imal etmek üzere ruhsatnamesi Haydarpafla R›ht›m›’nda tesisedilmek istenilen fabrika hakk›nda henüz bir teflebbüste bulunulmad›¤› ve fabri-kay› infla edecek zat›n da nerede oldu¤u”nun bilinmedi¤ini belirtiyordu. fiayet

H A Y A T A G E Ç ‹ R ‹ L E M E Y E N B ‹ R P R O J E : H A Y D A R P A fi A E K M E K F A B R ‹ K A S I

487

izin verilirse Anadolu Osmanl› Demiryolu fiirketi ile anlafl›larak, Haydarpafla’danerede fabrika aç›labilece¤ini tespit etmek üzere Mühendishane’den bir raporhaz›rlanabilinece¤i de yaz›yordu.23

Bu arada Osmanl› bas›n›nda da ekmek fabrikalar› ile ilgili haberler ve yorumlaryer almaya bafllad›. Bunlardan en ilginci De Post Ottoman Gazetesi’ndeki haber-di. Gazete, yap›lan araflt›rmalar sonucunda, ekmek meselesinde yaflanan büyükbir yolsuzlu¤u ortaya ç›kard›¤›n› iddia ediyor ve yetkililerin ço¤unun bundanhabersiz oldu¤unu ileri sürüyordu.24

Bas›nda tart›flmalar devam ederken Haydarpafla R›ht›m Kumpanyas› fiirketi, birsene zarf›nda fabrikay› ifller hale getiremeyece¤i âflikâr oldu¤u için ruhsatnamehakk›n› kaybetmemek amac›yla yeni bir hamle yapt›. Mazlum Bey tekrar ortayaç›kt› ve Haydarpafla R›ht›m fiirketi’ne devretti¤i ruhsatname hakk›n› geri almakistedi¤ini bildirdi.25 Mazlum Bey, bu arada Haydarpafla R›ht›m fiirketi ile devir-teslim ifllemleri için anlaflm›fl ve fabrika için gerekli makineleri Avrupa’dan sipa-rifl vermiflti. Bunun için Mazlum Bey’in vekili Maryo K›r›kir, resmî makamlaragönderdi¤i arzuhalde ifllemler h›zland›r›lmazsa müvekkilinin büyük bir maddîzarara u¤rayaca¤›n› belirtiyordu.26 Ancak bu, art›k geç kal›nm›fl bir hamleydi.Çünkü verilen bir senelik sürenin bitmesine yaklafl›k alt› ay kalm›flt›. Bu neden-le resmi makamlar taraf›ndan önce böyle bir devir-teslim iflleminin mümkün ola-mayaca¤› bildirildi.27 fiehremaneti 1911 y›l›n› da Haydarpafla R›ht›m fiirketi’ninyapmay› taahhüt etti¤i fabrikay› infla edip etmedi¤ini Onsekizinci Daire-i Beledi-ye’den soruflturmakla geçirdi. Belediye ise verdi¤i cevaplarda flirketten gereklibilgilerin al›namad›¤›n› belirtiyordu.28 Bu arada Muhiddin Bey tekrar ortaya ç›k-t› ve ruhsatnameden do¤an baz› haklar›n›n verilmedi¤ini iddia etti. Kendi ifade-siyle II. Meflrutiyet’in sa¤lad›¤› imkânlarla maddiyat›n› düzeltmifl ve fabrika aç-mak için gerekli sermayeyi biriktirmiflti.29 Yapt›¤›m›z araflt›rmalarda MuhiddinBey’in bu iste¤ine nas›l cevap verildi¤ine dair henüz bir bilgiye ulaflamad›k.Maryo K›r›kir, 1912’de de ruhsatnamenin Mazlum Bey’e devri ifllemlerinin ya-p›lmas›n› istemekle geçirdi.30 28 A¤ustos 1912 tarihli arzuhalinde, fiehremane-ti’nin kanunsuz yere ve sebep göstermeden devir-teslim ifllemlerini yapmad›¤›-n› ileri sürüyordu.31 Ancak buna olumlu cevap alamad›¤› anlafl›l›yor. 1913’e ge-lindi¤inde hâlâ Haydarpafla Ekmek Fabrikas›’n› infla etmek için hiçbir teflebbüs-te bulunulamam›flt› ve bir süre sonra savafl ortam›nda unutulup gitti. ‹stan-bul’un makine ile imalat yapacak ekmek fabrikas› ancak Niflantafl›’nda aç›labil-di ve böylece projenin yar›s› hayata geçirildi.

Sonuç

Büyük ümitler beslenerek fikrî temelleri at›lan ve ‹stanbul’da bir ilk olacak olanHaydarpafla Ekmek Fabrikas›, 13 senenin gereksiz devir-teslim ifllemleri ve tart›fl-malarla geçirilmesi nedeniyle bir türlü infla edilemedi. K⤛t üzerinde kalan bufabrika projesi evrak kofluflturmacas› aras›nda, adeta tali bir konu olarak kald› ve

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

488

H A Y A T A G E Ç ‹ R ‹ L E M E Y E N B ‹ R P R O J E : H A Y D A R P A fi A E K M E K F A B R ‹ K A S I

489

Anadolu yakas› için büyük bir f›rsat kaç›r›ld›. K›sa bir süre sonra bafllayan savafl-lar dolay›s›yla da proje unutulup gitti. Geride, kaç›r›lan bu f›rsata bir ‹stanbulluolan Osman Nuri gibilerin flu temennileri kald›: “‹stanbul’da flehrin bütün ihtiya-cât›na kifâyet edecek cesâmette mükemmel bir fabrika tesisine def’aten imkân gö-rülemedi¤i halde muhtelif semtlerde Niflantafl›’ndaki fabrika tarz ve cesâmetindebefl, on ufak fabrika vücûda getirilerek muz›rru’s-s›hha ekmek eklinden ve muhte-rik f›r›nc›lar›n hile ve hud’as›ndan kurtar›lma¤› bütün ‹stanbul ahâlisi temennieder.”32

D‹PNOTLAR

1 Tar›k Özçelik, 15 Ocak 1878 tarihinden itibaren ‹stanbul’a günde 10 bin kiflinin göç etti¤ini kaydet-mektedir (Basîret Gazetesi’ne Göre Doksanüç Harbi’nde ‹stanbul’da Rumeli Göçmenleri (1877–1878),Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul 1993, s. 10–11. 2 Kemal Karpat, 1896–1897 y›l›na gelindi¤inde ‹stanbul’un nüfusunun 1.115.946’ya ulaflt›¤›n› belirtir.Bu art›flta göçmenlerin etkisine vurgu yapar ve flehre gelen göçmenlerin say›s›n›n 1880 y›l›nda30.000’den 1906’da 200.000’e ulaflt›¤›n› kaydeder (Osmanl› Nüfusu (1830–1914) Demografik ve SosyalÖzellikleri, çev. Bahar T›rnakç›, ‹stanbul 2003, s. 142). 3 ‹stanbul’a gelen muhacirlerin karfl›laflt›klar› zorluklar ve flehir hayat›na etkileri hakk›nda bk. AhmetCevat Eren, Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri Tanzimat Devri, ‹lk Kurulan Göçmen Komisyonu, Ç›-kar›lan Tüzükler, ‹stanbul 1966, s. 82–93; Tar›k Özçelik, ‹stanbul’da Rumeli Göçmenleri (1877–1878), s.11–13. 4 Sultan II. Abdülhamid, ekme¤in kalitesi ve miktar›, özellikle de ekmek zamlar› ile yak›ndan ilgilen-mekteydi (bk. Vahdettin Engin, Sultan II. Abdülhamid ve ‹stanbul’u, ‹stanbul 20082, s. 29–40).5 DH. MKT, nr. 2281.6 DH. MKT, nr. 919.7 Daha sonraki belgelerden bu sürenin on sene olarak tespit edildi¤i anlafl›l›yor. 8 DH. MKT. nr. 2281.9 YA. HUS, nr. 417. Ayr›ca bk. DH. MKT, nr. 2499.10 YA. HUS, nr. 417, 3 numaral› belge.11 DH. ‹D, nr. 42. Bu dosyadaki 61 belge gelifli güzel konulmufltur. Muhiddin Bey’in kendi ad›n› tafl›yan30 Temmuz 327 tarihli arzuhale bak›lmal›d›r. 12 DH. ‹D, nr. 42, 30 Temmuz [1]327 tarihli belge. Ayr›ca bk. 31 Mart 323 tarihli belge.13 DH. MKT, nr. 919, belge 1–2.14 DH. ‹D, nr. 42, 30 Temmuz [1]327 tarihli belge. Ayr›ca bk. DH. ‹D, nr. 8, 26 Haziran [1]322 ve 31 Mart[1]323 tarihli belgeler. 15 DH. ‹D, nr. 42, 31 Mart [1]323 ve 10 Rebiülevvel [1]327 tarihli belgeler. 16 DH. ‹D, nr. 42, 31 Mart [1]323, 18 Teflrin-i evvel [1]326, 10 Rebiülevvel [1]327 tarihli belgeler.17 DH. ‹D, nr. 42, 3 Mart [1]325 tarihli belge.18 DH. ‹D, nr. 42, 13 Mart [1]325 tarihli belge. 19 DH. ‹D, nr. 42, 19 Mart [1]325 tarihli belge. Bu belge Osman Nuri Ergin taraf›ndan da neflredilmifltir(Mecelle-i Umûr-› Belediye, VIII, ‹stanbul 1995, 4451–4454).20 Tebligat, Haydarpafla R›ht›m fiirketi’ne 1 Aral›k 1909’da gönderildi (DH. ‹D, nr. 42, 18 Teflrin-i evvel[1]326 tarihli belge).21 DH. ‹D, nr. 42, 19 Mart [1]325, 20–30 Nisan [1]325 ve 1 Cumadelevvel [1]327 tarihli belgeler.

Haydarpafla Tren ‹stasyonu(karfl› sayfa)

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I

490

22 Tasvîr-i Efkâr Gazetesi’nde bir ay boyunca (Receb 1327) ekmek fiyatlar›na yap›lmak istenen zam vebunun yaratt›¤› s›k›nt›larla ilgili haberler yay›nland›. 23 DH. ‹D, nr. 42, 24 Kanun-› evvel [1]325 tarihli belge. 1 Kas›m 1909 tarihli Tasvîr-i Efkâr Gazetesi’ndede Haydarpafla Ekmek Fabrikas› ile ilgili flu haber yer al›yordu: “Ekmek fabrikalar›: Dersaadet’de ekmekimal etmek üzere Haydarpafla R›ht›m›’nda tesis ve infla edilecek olan fabrikan›n inflaat›na bafllan›p bafl-lan›lmad›¤› ve bu bâbda ne yap›ld›¤›n›n iflar› hususu flehremanetince laz›m gelenlere tebli¤ edilmifltir.”24 Gazetenin tercümesi için bk. DH. ‹D, nr. 42, 18 Teflrin-i evvel [1]326 tarihli belge. 25 DH. ‹D, nr. 42, 18 Teflrin-i evvel [1]326 tarihli belge. Mazlum Bey, Haydarpafla ekmek fabrikas› ruh-satnamesini Joseph’in teflvikleri ile tekrar almak istedi (DH. ‹D, nr. 42, 17 A¤ustos [1]327 tarihli belge). 26 DH. ‹D, nr. 42, 18 Teflrin-i evvel [1]326 tarihli belge. 27 DH. ‹D, nr. 42, 23 Teflrin-i evvel [1]326 tarihli belge.28 DH. ‹D, nr. 42.29 DH. ‹D, nr. 42, 30 Temmuz [1]327 tarihli belge. 30 DH. ‹D, nr. 42, 15 Temmuz [1]328 tarihli belge.31 DH. ‹D, nr. 42, 15 Temmuz [1]328 tarihli belge.32 Mecelle-i Umûr-› Belediye, VIII, 4455.