hatay ve adana yöresindeki bal arılarının (apis mellifera l.) mikrobiyal ve paraziter...

8/7/2019 Hatay ve Adana Yresindeki Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Mikrobiyal ve Paraziter Hastalklar Ynnden ncelenmesi

1/120

HATAY VE ADANA YRESNDEK BAL ARILARININ

(Apis melliferaL.) MKROBYAL VE PARAZTER

HASTALIKLAR YNNDEN NCELENMES

THE INVESTIGATION OF HONEYBEES (Apis melliferaL.)FOR MICROBIAL AND PARASITIC DISEASES IN HATAY

AND ADANA REGIONS

AYGN YALINKAYA

Hacettepe niversitesi

Lisansst Eitim retim ve Snav YnetmeliininBYOLOJ Anabilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ

olarak hazrlanmtr.

2008


2/120

Canm Aileme...


3/120

i

HATAY VE ADANA YRESNDEK BAL ARILARININ (Apis melliferaL.)

MKROBYAL VE PARAZTER HASTALIKLAR YNNDEN NCELENMES

Aygn YALINKAYA

Z

Bal arlar (Apis melliferaL.), bal, propolis, polen, ar st, ar zehri ile balmumu gibi

ar rnlerini retmelerinin yannda, pek ok tarm rnnn polinasyonunu

salamalar dolaysyla ok byk neme sahiptirler. Bu nedenle, ar hastalklar

hem bilim adamlarnn hem arclarn hem de devlet yetkililerinin olduka ilgisini

ekmektedir.

Ar hastalklar hem yavru hem de ergin dnemlerinde arlar etkilemektedir. En

yaygn grlen bal ars yavru hastalklar Amerikan Yavru rkl, Avrupa Yavru

rkl, Kire Hastal, Tulumsu Yavru rkl ve Ta hastaldr. Ergin bal

arlarnda sklkla grlen hastalklar ise Varroasis, Acarapiasis, Nosemosis ve eitli

viral hastalklardr.

Bu aratrmada, ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde dzenlenen arazi

almalarnda Adana ilinden 97 yavrulu petek ve 3880 ergin bal ars; Hatay ilinden

88 yavrulu petek ve 3520 ergin ar rnei toplanmtr. Yaplan laboratuvar analizleri

sonucunda, btn ergin ar rneklerinde Varroasis ve Nosemosis tespit edilmitir.

Dier taraftan, hibir rnekte Acarapiasis ve Paralize rastlanmamtr. Yavru

hastalklar asndan; Kire ve Ta hastalklarna hibir rnekte rastlanmazken,

neredeyse btn ilelerde Yavru rkl hastalklar tespit edilmitir. Tm

rneklerin incelenmesi sonucunda, % 29 orannda Amerikan Yavru rkl ve

%19 orannda Avrupa Yavru rkl tespit edilmitir. Salkl arlarn oran %

52dir.

Sonu olarak, Adana ve Hatay yresindeki ar hastalklarnn genel tablosu

karlmtr. Hastalklarn dalmnda, iklimsel zelliklerin, corafik zelliklerin,

hastalk etmenlerinin bulamasn salayan faktrlerin ve arclar tarafndan kullanlanyntemlerin etkili olduu dnlmektedir.


4/120

ii

Anahtar Kelimeler: Amerikan Yavru rkl, Avrupa Yavru rkl, Kire

Hastal, Tulumsu Yavru rkl, Ta Hastal, Varroasis, Akarapiasis,

Nosemosis , Viral Hastalklar, Galleria mellonella, Apis melliferaL., Adana, Hatay

Danman: Prof. Dr. Nevin KESKN, Hacettepe niversitesi, Biyoloji Blm,

Uygulamal Biyoloji Anabilim Dal.


5/120

iii

THE INVESTIGATION OF HONEYBEES (Apis melliferaL.) FOR MICROBIAL AND

PARASITIC DISEASES IN HATAY AND ADANA REGIONS

Aygn YALINKAYA

ABSTRACT

Honey bees have an excessive importance because of production of bee products

like honey, pollen, royal jelly, bee venom beside to provide pollination of a lot of crops.

Therefore, honey bee diseases appeal to scientists, beekeepers and government

authorities so much.

Bee diseases affect honey bees both at brood and adult stages. Most common

honey bee brood diseases are American Foulbrood, European Foulbrood,

Chalkbrood, Sacbrood and Stonebrood. Diseases which occur frequently in adult

bees are Varroasis, Acarapiasis, Nosemosis and various viral diseases.

In this research, 97 honey bee brood combs and 3880 adult honey bee were

collected from Adana and 88 honey bee brood combs and 3520 adult honey bee

were collected from Hatay during the spring and autumn field works. As a result of

laboratory analyses Varroasis and Nosemosis were determined in all adult honey bee

samples. On the other hand, Acarapiasis and Paralyses were not found in any

samples. In terms of brood diseases, while Chalkbrood and Stonebrood diseases

were not found in any sample, foulbrood diseases detected almost in every town of

both cities. As results of diagnostic tests that applied to all honey bee samples, 29%

American Foulbrood and 19% European Foulbrood were detected. The ratio of the

healthy bees is 52%.

Consequently, general situation of honey bee diseases at Adana and Hatay regions

was presented. It is considered that climatic conditions, geographic properties,

transmission factors of diseases and beekeepers methods are all effective at

distribution of diseases.


6/120

iv

Key Words: American foulbrood, European foulbrood, Chalkbrood, Sacbrood,

Stonebrood, Varroasiase, Acarapiasis, Nosemose, Viral Diseases, Galleria

mellonella, Apis melliferaL., Adana, Hatay

Advisor: Prof. Dr. Nevin KESKN, Hacettepe University, Department of Biology,

Applied Biology Section


7/120


8/120

vi

Lisans ve Yksek lisans eitimine, i hayatna ayn anda baladm her zaman beni

sabrla ve ilgiyle dinleyen; tm cana yaknl ile sevgisini gsteren sevgili arkadam

Seil KARAHSARa ok teekkr ederim.

Her zaman baarl bir renci olmam dileyen, bilim adam olma yolunda ilerlememle

gurur duyan sevgili bykbabam Hseyin GMe teekkr ederim.

Hayatmn her dneminde, beni okumaya, aratrmaya ynlendiren; Trk ulusunun

deerlerini koruyan bir evlat olarak yetimem iin ellerinden gelen tm abay

gsteren; bilime inanan ve bana tm eitim hayatm ve tez almalarm sresince

gece gndz demeden destek olan deerli annem Semra YALINKAYA ve babam

Ahmet YALINKAYAya teekkr bir bor bilirim. Tm bu sre boyunca yanmda

olan ve benden desteini hibir zaman esirgemeyen sevgili kardeim Aykut

YALINKAYAya teekkr ederim.


9/120

vii

NDEKLER DZN

Sayfa

Z....i

ABSTRACT....iii

TEEKKR....v

NDEKLER DZN.......vii

EKLLER DZN.....ix

ZELGELER DZN....xi

SMGELER VE KISALTMALAR DZN.......xiv

1. GR.........1

2. GENEL BLGLER........3

2.1.Bal Ars Yavru Hastalklar..........6

2.1.1. Amerikan Yavru rkl...........6

2.1.2. Avrupa Yavru rkl......11

2.1.3. Tulumsu Yavru rkl.... ..15

2.1.4. Kire Hastal..... .16

2.1.5. Ta Hastal......19

2.2.Bal Ars Ergin Hastalklar......21

2.2.1. Varroasis.. .....21

2.2.2. Acarapiasis.........29

2.2.3. Nosemosis......34

2.2.4. Viral Hastalklar......37

3. MATERYAL-METOD...41

3.1.rneklerin Toplanmas....41

3.2.Yavru Hastalklarnn Tehisi.....45

3.2.1. Kullanlan Besiyerleri....453.2.2. Biyokimyasal Testler ....46

3.3.Ergin Hastalklarnn Tehisi.. ...47

3.3.1. Vcut Yzeyinin ncelenmesi.. ...47

3.3.2. Toraksn ncelenmesi...48

3.3.3. Guanin Lekesi Kromatografisi.....49

3.3.4. Abdomenin ncelenmesi......50

4. BULGULAR.....534.1.Yavru Hastalklar Aratrmas Sonular.....53


10/120

viii

4.1.1. Besiyerlerindeki Mikrobiyal reme Sonular..53

4.1.2. Biyokimyasal Test Sonular...54

4.1.3. Gram Boyamann Sonular........54

4.2.Ergin Hastalklar Aratrmasnn Sonular.....64

5. TARTIMA....74

KAYNAKLAR......84

ZGEM .....105


11/120

ix

EKLLER DZN

Sayfa

ekil 2.1. (a)Paenibacillus larvaenin vejetatif formu; (b) Paenibacillus larvaenin

vejetatif-spor gei formu; (c) Paenibacillus larvaenin spor formu..7

ekil 2.2. Hastalkl petek grnm (a) pliimsi larval kalnt; (b) Delik kapakl

yavru gz...9

ekil 2.3. Yavru gz tabannda C eklinde kvrlm l larvalar..13

ekil 2.4. (a) Paenibacillus alvei; (b) Brevibacillus laterosporus;(c) Enterococcus

faecalis.13

ekil 2.5. (a) Tulumsu Yavru rkl; (b) Kire Hastal (Tek tip hifile

evrili larva); (c) Kire Hastal (ki tip hif ile evrili larva).....21

ekil 2.6. Varroa destructorun yumurta, larva, nimf ve ergin dnemleri:

(a) Ergin diinin dorsalden grnm; (b) Ergin diinin ventralden

grnm; (c) Deutonimf; (d) Ergin erkein ventralden grnm;

(e) Protonimf; (f) Hekzapod larva ieren yumurta............................................23

ekil 2.7. Varroa destructorun hayat dngs..........................................................25

ekil 2.8. Larva ve pupa zerindeki Varroa destructorerginleri.................................26

ekil 2.9. Acarapis woodinin yumurta, larva, nimf ve ergin dnemleri......................31

ekil 2.10. Acarapis woodinin hayat dngs..........................................................32

ekil 2.11. Nosema apisin hayat dngs...............................................................35

ekil 3.1. Hatay ili haritas.........................................................................................43

ekil 3.2. Adana ili haritas........................................................................................44


12/120

x

Sayfa

ekil 3.3 Protoraks ve torasik diskin nden grnm..............................................48

ekil 3.4 Trake ve trakeoller.......................................................................................49

ekil 3.5 Pens aracl ile ergin ar barsaklarnn karlmas....................................51

ekil 3.6 Neubauer lam.............................................................................................51

ekil 3.7. Neubauer lam saym alan........................................................................52

ekil 4.1. Paenibacillus larvaenin sporo-vejetatif formu...........................................55

ekil 4.2. Paenibacillus alvei nin sporo-vejetatif formu..............................................55

ekil 4.3. Adana ili ilelerindeki yavru rkl hastalklarnn ilkbahar

mevsimindeki yzde oranlar...........................................................................57

ekil 4.4. Adana ili ilelerindeki yavru rkl hastalklarnn sonbahar


ekil 4.5. Hatay ili ilelerindeki yavru rkl hastalklarnn ilkbahar


ekil 4.6. Hatay ili ilelerindeki yavru rkl hastalklarnn sonbahar


ekil 4.7 Adana ilindeki yavru rkl hastalklarnn mevsimlere

gre yzde oranlar..........................................................................................61

ekil 4.8. Hatay ilindeki yavru rkl hastalklarnn mevsimlere

gre yzde oranlar..........................................................................................61


13/120

xi

ekil 4.9 Hastalklarn mevsimlere gre ve yllk yzde oranlar................................62

ekil 4.10. Yavru hastalklarnn yllk yzde oranlar.................................................63

ekil 4. 11 Nosema apissporlar................................................................................64


14/120

xii

ZELGELER DZN

Sayfa

izelge 4.1 Biyokimyasal Test Sonular...................................................................54

izelge 4.2. Yavru rkl hastalklarnn mevsimlere gre yzde

oranlarnn karlatrlmas............................................................................62

izelge 4.3. Yavru hastalklarnn ilkbahar ve sonbahar mevsimindeki yzde

oranlarnn illere gre karlatrlmas............................................................63

izelge 4.4. Hatay ili sonbahar rneklerine ait ortalamaNosema apissporu

deerleri .........................................................................................................65

izelge 4.5 Adana ili sonbahar rneklerine ait ortalama Nosema apissporu

deerleri...........................................................................................................66

izelge 4. 6. Hatay ili ilkbahar rneklerine ait ortalama Nosema apissporu

deerleri...........................................................................................................67

izelge 4.7. Adana ili ilkbahar rneklerine ait ortalamaNosema apissporu

deerleri ..........................................................................................................68

izelge 4.8. Adana ili ilelerinde ar bana den ortalama spor saylar.................69

izelge 4.9. Hatay ili ilelerinde ar bana den ortalama spor saylar..................70

izelge 4. 10. Adana ili ilelerinin Nosema apisyounluu asndan

Karlatrlmas...............................................................................................71

izelge 4.11. Hatay ili ilelerinin Nosema apisyounluu asndan

Karlatrlmas...............................................................................................71

izelge 4.12. Adana ilindeki Nosema apisyounluunun mevsimleregre karlatrmas.........................................................................................72


15/120

xiii

Sayfa

izelge 4.13. Hatay ilindeki Nosema apisyounluunun mevsimlere

gre karlatrmas.........................................................................................72

izelge 4.14 lkbahar mevsiminde Adana ve Hatay ilinin Nosema apis

younluu asndan karlatrlmas............................................................72

izelge 4.15. Sonbahar mevsiminde Adana ve Hatay ilinin Nosema apis

younluu asndan karlatrlmas.............................................................73


16/120

xiv

SMGELER VE KISALTMALAR DZN

ABPV Akut Ar Paralizi Virs

AFB Amerikan Yavru rkl

BQCV Siyah Kralie Petek Gz Virs

CBPV Kronik Ar Felci Virs

DWV Deforme Kanat Virs

EFB Avrupa Yavru rkl

ELISA Enzyme-linked Immunosorbent Assay (Enzim bal immnosorbent

esey)

KBV Kamir Ar Virs

KO Kareler Ortalamas

KOH Potasyum Hidroksit

KT Kareler Toplam

PCR Polymerase chain reaction (Polimeraz zincir reaksiyonu)

PDA Potato Dextrose Agar

RT-PCR Reverse Transcription Polymerase Chain Reaction (Ters

transkripsyon- polimeraz zincir reaksiyonu)

SBV Tulumsu Yavru rkl Virs

sd Serbestlik Derecesi


17/120

1

1. GR

nsanlar tarafndan en ok yetitirilen ve en fazla ekonomik neme sahip olan bcek

bal arsdr. nsanlarla bal arlarnn ilikileri ok ncelere dayanmaktadr. Paleolitik

a ve ncesinde frsat avclkla bal elde etmeye balayan insanlar zaman iinde

arlar kovan iinde yetitirmeyi renmilerdir. Ar hastalklar, arcln balamasyla

birlikte yetitiriciler iin sorun haline gelmitir.

Bal ile propolis, ar st, polen, ar zehri ve balmumu gibi dier ar rnlerinin verimini

dorudan etkileyen ar hastalklar, hem bilim adamlarnn hem arclarn hem de

devlet yetkililerinin olduka ilgisini ekmektedir.

lkemiz, farkl dnemlerde ieklenen olduka fazla sayda ball bitkiye sahip olmas

ve sahip olduu iklim koullar nedeniyle arclk asndan olduka byk bir

avantaja sahiptir. Ancak gezginci arcln artmas, hastalklarn kontrol edilmemesi,

hastalklarla mcadelenin dzgn ekilde yaplamamas lkemiz arcl iin

dezavantaj oluturmaktadr.

Be milyonu aan kovan saysyla, dnya sralamasnda 2. olan lkemiz; 75.000 ton

bal retimi ile 4. srada yer almaktadr. Bal retiminde 4. srada yer almas, kovan

bana bal veriminin dier lkelere gre daha dk olmasndan

kaynaklanmaktadr(FAO, 2005).

Adana ve Hatay illeri, Trkiye arclnda nemli bir yere sahiptir. Adana ili sahip

olduu yaklak 400 000 kovan ile yllk 11 000 ton; Hatay ili yaklak 135 000 kovanile 2 200 ton bal retmektedir. Tm Akdeniz blgesinde yllk retim toplam 14 000

tondur. Bunun 13 200 tonunun Adana ve Hatay yresinde retilmesi bu illerin arclk

asndan ne kadar nemli olduunu gstermektedir (TK, 2008). Turungiller ve

pamuk ballarnn bu blgede retilmesi gezginci arclarn da olduka ilgisini

ekmektedir.

Gezginci arcln yaygnlamas ile ar hastalklarnn younluu artm; bu durum

arcln geliimini byk lde engellemitir. Ar hastalklar iklimsel faktrlerden


18/120

2

dorudan etkilenmekte; farkl zamanlarda farkl yerlerde farkl hastalklar

grlmektedir. Gezginci arclar ise, gittikleri blgede ar hastalklaryla ilgili durumdan

haberdar olamadklarndan gerekli nlemi alamamaktadrlar. Ar hastalklar

taramalarnn lke apnda yaplmas ve Trkiye ar hastalklar haritasnn

karlmas gerekmektedir. Oluturulacak bir harita tm arclarmzn gerekli

nlemleri zamannda almasna olanak salayacaktr.

Yaplan bu almayla Adana ve Hatay yresinde hastalk tayan kovanlar

belirlenmi, hastalklarn dzeyleri tespit edilmitir. Ayrca hastalk tespit edilen

kovanlarn sahipleri, Ar Yetitiricileri Birlikleri aracyla, gerekli nlemi almalar

konusunda bilgilendirilmitir. Ayrca incelenen her arlkta, gidilen her kyde arclarlabire bir diyalog kurulmu; hastalklara kar alnabilecek nlemler vurgulanmtr.

alma sonularnn, yre arclnn hastalklarla mcadelesinde ve daha iyi verim

elde edilmesinde fayda salayaca dnlmektedir.


19/120

3

2. GENEL BLGLER

Apis melliferaL. Hymenoptera (Zar kanatllar) ordosu, Apidae familyasna, Apinae

alt familyas ve Apis cinsine dahildir. 1758 ylnda Carolus Linnaeus tarafndan

Apis melliferaL. olarak adlandrlan bal arlar, bombus arlar ve inesiz arlarla

ayn familyaya baldr (Ericson et al., 1999 ; Triplehorn and Johnson, 2005).

Bceklerin ilk ortaya k, 300 milyon yl kadar nce Karbonifer ana rastlar.

Bal arlarnn bal olduu Hymenoptera takmnn muhtemel atalar, yaklak 200

milyon yl nce evrim geiren ve gelien yrtc eek arlardr. Arlarn ise yaklak

100 milyon yl kadar nce orta Kretasede gelitii grlr. iekler geni zamanperiyotlar boyunca zelleerek hareketli tozlatrclara baml hale gelmilerdir.

ieklerin tozlamas iin bata arlar olmak zere bcekler ok nemli hale

gelmi, bcekler ve bitkilerin birbirlerine muhta olmalar dolays ile evrimleri de

paralel olarak gereklemitir (Sammataro and Avitabile, 1998).

Apis melliferaL. Avrupa, Orta Dou ve Afrikada doal olarak yaylm gsterir.

Farkl habitatlarn gerektirdii eitli ekolojik ve klimatik durumlara karadaptasyon 24 alt trn olumasna neden olmutur. Bal arlar ayrca insanlar

tarafndan dnyann her tarafna tanmtr (Clarke et al., 2001).

nsanlarla bal arlarnn ilikileri ok ncelere dayanmaktadr. Paleolitik a ve

ncesinde frsat avclkla bal elde etmeye balayan insanlar zaman iinde arlar

kovan iinde yetitirmeyi renmilerdir. srailde bulunan M. 10.000 ylna ait

antik ar kovanlar, ar yetitiriciliinin Neolitik an ilk zamanlarndan beri varolduunu ortaya koymaktadr (Crane, E., 1999; Mazar, A., 2007).

Bal ars ba, toraks (gs) ve abdomen (karn) olmak zere 3 temel vcut

ksmndan oluur. Ba zerinde yerleen gzler, antenler ve beslenme yaplar

olarak proboscis (dil) ile mandibula (eneler) bulunur. Proboscis, svlar emmede;

mandibula ise poleni ezmek ve balmumunu ekillendirmek iin kullanlr. Arlarn

basit (ocelli), iki bileik olmak zere be gz bulunur. Bileik gzler ommatidia

ad verilen bireysel olarak duyarl yzlerce hcreden olumutur. Bu yaplar


20/120

4

araclyla gzler rengi, a ve gnein ultraviyole nlarndan yn bilgisini

alglar (Morse and Hooper, 1985; Sammataro and Avitabile, 1998).

Toraksa bal ift bacak bulunur. zerindeki zel yaplar ve kllarla bacaklar

arnn kendisini temizlemesine, polen toplamasna ve tamasna yardmc olur.

i arlarn arka bacaklar, polenleri toplama ve tamaya uygun olarak

zellemitir. Arka bacan i ksmn kaplayan kllar polen taraklarn oluturur.

Arlar, azlar ve bacaklar ile topladklar polenleri polen sepetine depolarlar.

Toraks zerinde bulunan dier bir yap ise spirakulumdur. Toraksta ift olarak

bulunan spirakulumlar solunum sisteminin da alan ksmlardr. Birinci ift

spirakulum trake akarlarnn yerleim yeridir (Sammataro and Avitabile, 1998).

Abdomen, arnn en nemli organlarn ieren ksmdr. Sadece dii arlarda

bulunan ar inesi, abdomenin ucuna yerlemitir. Sadece iilerde bulunan

balmumu salg bezleri, abdomenin alt kenarnda; koku bezi ise inenin

zerindedir. ne, dii arlarn yumurtlama organnn (ovipositor) bir deiiklie

uramas sonucu oluur. Kralie arlar inelerini genellikle sadece rakip kralieleri

ldrmek iin kullanr. Btn bir ine yaps; bir zehir kesesi, bir alkali bezi,birleik alarm maddeleri ve kaslar ve sertlemi levhalardan oluur. Sokma

annda inenin erilmi olta gibi ular deri iine yerleir ve ar uzaklarken zehir

kesesi dahil btn ine yaps, arnn vcudundan sklr. Kaslar, yaklak bir

dakika sreyle yeni kan bu kesenin temel kenarn pompalar, daha ok zehri

yaraya gndermek iin g sarf eder. Sokma blgesine, dier iilerin de

sokmasn salayacak alarm kokular braklr (Sammataro and Avitabile, 1998).

Bir kolonide iiler, kralieler ve erkek arlar olmak zere tip ar bulunur. Bir ar

kolonisinin en kalabalk yeleri, steril (ksr) diilerden oluan ii arlardr; normal

bir kovanda iilerin says yaz ortasna kadar 40 000e hatta daha fazlasna

ular. i arlar erkeklerden daha kk ve abdomenleri kralieden daha ksadr

(Triplehorn and Johnson, 2005).


21/120

5

Bal arlarnda partenogenez grlr; kralie ve ii arlar dllenmi yumurtalardan

karken, erkek arlar ise dllenmemi yumurtalardan kmaktadr (Triplehorn and

Johnson, 2005).

Yumurtalar, petein yavruluk ksmna braklr. Yumurtadan nce larva daha

sonra pupa oluur ve son olarak ergin arnn olumasyla tam metamorfoz sreci

tamamlanr. Larva, byk bir sindirim sistemi ile yiyici bir makine haline gelir. Her

bir larva, gnde 150800 defa beslenir ve beinci gne kadar kendi arlnn

yaklak 900 katn kazanr. Larva, bu hzl gelime iin 6 defa deri deitirir.

Beinci deri deitirmede prepupa (npupa) ortaya kar. Son deri deitirme ise

tam ar kndan nce oluur. leride ii ar olacaklar nceden belirlenenlarvalar, hipofaringeal bezleri ve mandibular bezlerinden retilen yavru bakm

gdas, polen ve bal ile beslenir. Dllenmi yumurtalardan kan ve zenli bir

ekilde sadece ar style beslenen larvalar gelierek kralie arya dnrler.

Pupa evresinde byk i ve d morfolojik deiiklikler, meydana gelir. Bacaklar,

kanatlar, abdomen ile btn i organlar ve kaslar geliir. Bu pupann derisi ya da

kutikulas, son bir deri deitirdikten sonra yava yava kararr ve k iin ergin

ar hazr hale gelir. Bu yeni kan ar, kutikulann ok yumuak olmas nedeniyle,sertlemesi iin ktan 34 saat nce kendi hcresinde kalr ve teneral ar olarak

adlandrlr. Teneral arlar sokamaz ve nispeten yumuaktr (Sammataro and

Avitabile, 1998).

Bal arlar, yaklak 4 kmye kadar uabilirler. Arlarn bu kadar uzun mesafeler kat

edebilmesi ve kovan iinde ok sayda bireyin bulunmas, onlar eitli

hastalklara kar hedef haline getirmekte ve bu hastalklarn ok geni alanlarayaylmasna yol amaktadr. Ayrca kovan ii scaklnn 3037 0 Cde sabit

tutulmas birok hastaln gelimesine uygun ortam hazrlamaktadr. (Erickson et

al., 1999; Shimanuki and Knox, 2000)

Bal arlarnn, bal ve dier ar rnlerini retmelerinin yan sra, nektar ve polen

uular esnasnda, hem yabani bitkiler hem de tarmsal rnlerin polinasyonunu

salamalar nedeni ile sahip olduklar ekonomik nem; bu hastalklarn dourduu


22/120

6

kayb arttrmaktadr (Hill,1997; Johansen and Mayer, 1990; Mizrahi and Lensky,

1997)

2.1.Bal Ars Yavru Hastalklar

Salkl kolonilerde yavrulu petekler aralarnda boluk olmayan, birbiriyle sk bir

ekilde balantl yavru gzlerinden oluur. Petein orta ksmndan kenarlara

doru neredeyse btn gzler yumurta, larva ve pupa ierir. Btn petek

gzlerinin kapaklar ayn renkte ve konveks yapdadr. Bunun aksine, hastalkl

kolonilerde petek gzler arasnda boluklar bulunur. Petek gzlerinin kapaklar

koyu renkte, delikli ve ie kk grnmdedir (Shimanuki and Knox, 2000)

Yavru bal arlarnda grlen hastalklar, Amerikan Yavru rkl (AFB),

Avrupa Yavru rkl (EFB), Kire Hastal, Tulumsu Yavru rkl ve Ta

Hastal dr (Sammataro and Avitabile, 1998).

2.1.1. Amerikan Yavru rkl

Amerikan Yavru rkl, bal ars larvalarn etkileyen bakteriyel bir hastalktr.

Etkeni gram pozitif bir bakteri olan Paenibacillus larvaedir. Ksaca AFB olarak

adlandrlan Amerikan Yavru rkl ok byk ekonomik kayplara neden

olan, en ciddi ar hastalklarndan biridir. Tm dnyada olduka geni bir alana

yaylmtr (Ashiralieva and Genersch, 2006; Lindstrm, 2007)..

Hastalk etkeni olan bakteri ilk kez 1906 ylnda hastalkl ve lm larvalardaWhite tarafndan tanmlanm ve vejetatif formunun sahip olduu basil eklinden

dolay Bacillus larvaeolarak adlandrlmtr. 1990l yllarda, gelien molekler

yntemlerle taksonomik olarak yeniden incelenen Bacillussnf nce 5 gruba

ayrlm; ardndan iinde AFB etkeninin de bulunduu nc grup Paenibacillus

ad verilerek ayr bir cins olarak snflandrlmtr (Ash et al., 1991; Ash et al.

1993).


23/120

7

Daha sonra Paenibacillus larvaeile 1950 ylnda Katznelson tarafndan, yine

hasta bal ars larvalarndan izole edilerek tanmlanan Paenibacillus

pulvifaciensin ayn cins iinde yer ald belirlenmi; Paenibacillus larvae larvae

ve Paenibacillus larvae pulvifaciensolarak iki alt tre ayrlmlardr. 10 yl iinde

gelien tekniklerle yaplan yeni almalar sonucunda iki alt tr birletirilerek,

Paenibacillus larvaead altnda olarak tek tr olarak snflandrlmtr (Generch et

al., 2006; Heyndrickx et al., 1996).

Amerikan Yavru rkl ad, Philips tarafndan, hastaln ilk kefedildii yerin

Amerika olmasndan dolay kullanlmtr (Alippi,1999).

Paenibacillus larvaenin vejetatif formu 2,55 m boyunda, 0,50,8 m eninde;

spor formu ise 1,3 m x 0,6 m boyutlarndadr. Gram pozitif olanPaenibacillus

larvaenin vejetatif formu Gram boyama ile mor renkte boyanrken; karbol fuksin

ile boyanan sporlarn duvarlar krmzms-mor renkte olmaktadr. Boya almayan

spor merkezleri effaf grnmektedir (Bailey and Ball, 1991; Lindstrm, 2006;

Shimanuki and Knox, 2000) (ekil 2.1.).

(a)

ekil 2.1. (a) Paenibacillus larvaenin vejetatif formu; (b)Paenibacillus larvaenin

vejetatif-spor gei formu; (c) Paenibacillus larvaenin spor formu (Shimanuki and

Knox, 2000)


24/120

8

Beslenme srasnda larvalara bulaan sporlar sindirim sistemine geerek, hzla

vejetatif forma dnmektedir. Ancak mikroaeorofilik ortama ihtiya duyan

Paenibacillus larvaebarsak lmeninde oalamaz. Barsak lmeninde gelien

bakteriler peritrofik zara g ederek orta barsak epiteline tutunmaktadrlar.

Epitel hcrelerinin lizize uramasnn ardndan hemosle geerek hemolenf iinde

hzla oalmaya balamaktadr. Larva, hcrelerin paralanmas ve enfeksiyon

sonucunda prepupa evresinde lmektedir (Alippi, 1999).

Paenibacillus larvaenin patojenitesi olduka fazladr. Bir gnlk larvay 10 spor

bile enfekte edebilmektedir. Larva bydke enfeksiyon iin gerekli spor says

artmaktadr. (Ashiralieva and Genersch, 2006; Brdsgaard et al., 1998;Lindstrm, 2006).

Hastaln ilk safhasnda larvada renk deiiklii gzlenmektedir. Larvann inci

beyaz rengi nce ak kahverengiden koyu kahverengine doru bir renge

dnr. lerleyen safhalarda bu renk siyah-kahverengine dnmektedir (Alippi,

1999).

Hastalkl yavru gzlerde tipik belirtiler olumaktadr. Bunlardan en nemlisi

salkl peteklerin aksine yavru gzlerin sk ve bir btn halinde olmamas

aralarda bo gzlerin bulunmasdr. Kapal yavru gzlerin de renkleri

koyulamakta; kapaklar delikli ve ie kk bir hal almaktadr. Hastaln sonraki

safhalarnda larva yapkan ve ipliimsi bir hal almakta ve 2025 mmye kadar

uzayabilmektedir (ekil 2.2.). Hastalkl peteklerin dier bir tipik zellii ise

tutkalms kt bir kokusu olmasdr. (Shimanuki and Knox, 2000).

ounlukla temizleme zellii fazla olan kolonilerde, kovan temizliinden sorumlu

olan ii arlar ,hastalkl larvalar tespit edip kovan dna atmaktadr. Ancak

genellikle larva petek gz iinde kalmakta ve bir sre sonra kuruyarak petek

gzn dip ksmna yapmaktadr (Lindstrm, 2006; Spivak and Reuter, 2001).


25/120

9

Petek gzn tabannda bulunan larval kalnt, ierdii milyarlarca spor nedeniyle

olduka tehlikelidir. Kovan iindeki sporlarn 6570 yl kadar yaayabildikleri tespit

edilmitir (Shimanuki ve Knox, 2000).

(a) (b)

ekil 2.2. Hastalkl petek grnm (a) pliimsi larval kalnt; (b) Delik kapakl

yavru gz

(http://en.wikipedia.org/wiki/Diseases_of_the_honey_bee)

Ergin arlar hastalkla enfekte olmamalarna ramen hastaln yaylm asndan

olduka byk neme sahiptir. Ergin arlar zerlerinde youn miktarda sportayarak bakterilerin bulamnda rol almaktadr. Ayrca yaplan almalarla

henz klinik olarak belirti gstermeyen kolonilerde bile ergin arlardaki sporlardan

hastaln varlnn tespit edilebildii grlmtr (Lindstrm, 2007).

Ar hastalklarnn iki bulam ekli vardr. Bunlardan biri ana kovandan oula

bulama yolu olan dikey bulamdr. Dier bulam yolu olan yatay bulam ise

kovanlar arasnda ve ayn kolonideki bireyler arasnda gerekleir. AmerikanYavru rkl hastal da bu iki bulam yol ile de bulaabilir. Paenibacillus

larvaeayn koloni iinde ergin arlar araclyla larvadan larvaya; bir koloniden

dierine; hatta ana koloniden oula bulaabilir (Fries and Camazine, 2001; Fries

et al. 2006). Hastalk, bu doal bulam yollar dnda arclarn yanl teknikler

uygulamas ve steril olmayan malzemeler kullanlmasyla olduka hzl bir ekilde

yaylmaktadr. Hastalkl kovanlardaki peteklerin salkl kovanlara aktarlmas,

arlarn hastalkl ya da lm kolonilerin balyla beslenmesi ve uygun koullarda

sterilize edilmemi hazr peteklerin kullanlmas P. larvae ninkovandan kovana,
http://en.wikipedia.org/wiki/Diseases_of_the_honey_beehttp://en.wikipedia.org/wiki/Diseases_of_the_honey_bee


26/120

10

ilden ile hzla bulamasna yol amaktadr (Alippi,1999; zkrm and Keskin,

2005).

Hastaln tans, eitli mikrobiyal ve molekler yntemler kullanlarak

larvalardan, peteklerden, baldan ve ergin arlardan yaplabilmektedir. En yaygn

olarak kullanlan yntem, hastalk phesi tayan yavrulu peteklerden alnan

rneklerin laboratuvar ortamnda mikrobiyolojik olarak incelenmesidir. Bu

inceleme sonucunda elde edilen bakteriler zerinde mikroskobik ve biyokimyasal

testler uygulanlarak kesin tan konulmaktadr. Son yllarda PCR uygulamalar ve

ELSA testleriyle kesin ve hzl bir ekilde P. larvae ninvarl tespit

edilebilmektedir. (Alippi, 1999; De Graaf et al., 2006a; De Graaf et al., 2006b;

Govan, et al., 1999; Shimanuki and Knox, 2000).

Amerikan Yavru rkl hastalnda, hastalk etkeninin sporlu bir bakteri

olmas, tedavisini ve tedavi sonras mcadelesini zorlatrmaktadr. Hastalkla

mcadelede kltrel ve mekanik yntemler, sentetik antibiyotiklerle tedavi

yntemleri ve bitkisel yalarla tedavi yntemleri uygulanmaktadr (zkrm, 2006).

Hastalkl kovanlardan alnan ergin arlarn temiz kovanlara silkelenmesi enyaygn kullanlan kltrel yntemdir. Ancak hastaln tedavi edilmesini salamaz

sadece kolonideki spor younluunun azalmasn salar (Lindstrm, 2006).

Amerikan Yavru rkln tedavi edebilmek iin ok sayda antibiyotik

kullanlmtr. Slfatiazole, Oxytetracycline ilk kullanlan antibiyotikler; Lincomycin,

Monensin ve Tylosin ise en etkin antibiyotiklerdir (Kochansky et al., 2001)

Antibiyotiklerin kullanm iki nemli sorunu birlikte getirmektedir: Bunlar, bal ile

dier ar rnlerinde kalnt brakmas ve bakterilerin antibiyotiklere kar diren

kazanmasdr. Bu sebeplerden dolay Avrupa Birlii lkelerinde antibiyotik

kullanm yasaklanmtr. (Bogdanov, 2006; Kochansky et al., 2001; Miyagi et al.,

2000)

Antibiyotiklerin getirdii sorunlar, son yllarda aratrmaclar alternatif yollar

bulmaya ynlendirmitir. Bunlardan en etkilisi de AFB tedavisinde antibakteriyel


27/120

11

etkiye sahip olan bitkisel yalarn kullanlmasdr. Ticari kekik, tbbi kekik,

biberiye, citrus, okaliptus yalarnn etkili olduu eitli aratrmalar sonucunda

grlmektedir (Hammer et al., 1999; zkrm, 2006; zkrm et al., 2006; Fuselli

et al., 2008). Ayrca propolisin AFB zerine antibiyotik etkisiyle ilgili almalar da

yaplmtr (Bastos, et al., 2008)

Son yllarda Paenibacillus larvaenin biyokontrolyle ilgili aratrmalarda eitli

bakterilerin etkili olduu bulunmutur. Bu bakteriler P. larvaenin remesini inhibe

etmektedir (Alippi and Reynaldi, 2006).

lkemizde yaplan birok alma, Amerikan Yavru rklnn Trkiyegenelinde var olan bir hastalk olduunu gstermektedir (zkrm, 2000; zkrm

and Keskin, 2002; ahinler, 2005; imek, 2007).

Amerikan Yavru rkl ile mcadele etmenin ve yaylmasn nlemenin en

etkili yolu hastalkl kolonilerin kullanlan malzemelerle birlikte imha edilmesidir.

(Lindstrm, 2006).

2.1.2. Avrupa Yavru rkl

Avrupa Yavru rkl, bal ars larvalarn etkileyen bakteriyel bir hastalktr.

Etkeni Melissococcus plutondur. Ksaca EFB olarak adlandrlan Avrupa Yavru

rkl, ok byk ekonomik kayplara neden olan, olduka byk zarara

neden olan bir ar hastaldr. Tm dnyada olduka geni bir alana

yaylmtr.(Forsgern et al., 2005)

Hastalk ilk kez 1885 ylnda Cheshire ve Cheyne tarafndan tanmlanmtr.

Ancak o yllarda, etkeninin EFB ile ilikili olan ok saydaki bakteriden biri olan

Bacillus alveiolduu dnlmtr. 1956 ylnda asl hastalk etkeni tespit

edilmi ve Bacillus plutonolarak tanmlamtr. Ayn yl Bailey, bakterinin kok

eklinde olmasndan dolay Streptococcus plutonolarak yeniden adlandrmtr.

EFB etkeni olan bakteri son olarak 1982 ylnda ise Bailey ve Colins tarafndan


28/120

12

yeniden snflandrlarak Melissococcus plutonolarak adlandrlmtr (Alippi,

1999).

Avrupa Yavru rkl ad Philips tarafndan, hastaln ilk kefedildii yerin

Avrupa olmasndan dolay kullanlmtr (Alippi,1999).

Melissococcus plutonsadece vejetatif formda bulunan; spor oluturmayan bir

bakteridir. Hafif incelmi bir kok eklinde ve Gram pozitif olan bakteri, 0,50,7 m

eninde; 1 m boyundadr. Hcreler tek bana, ikili halde ya da toplu halde

bulunabilirler (Shimanuki and Knox, 2000).

i arlar tarafndan beslenmeleri srasnda larvalara bulatrlan M. pluton, ortabarsaa geerek bu anaerobik ortamda hzla oalmaya balamaktadr.

Bakteriler peritrofik zara ve barsak epiteline tutunur. Tam bir parazit gibi davranan

bakteri, larva besinini tketerek larvann alktan lmesine neden olmaktadr

(Doughty et al., 2004; Morse, 1997)

Hastalkl larva, sar- yeil den kahverengine doru renk deitirir. Petek gz

kapatlmadan len larvalar, yavru gzn tabannda C eklinde kvrlm birekilde durmaktadr. Larvalarn daha sonra ld durumlarda ise yavru gzn

kapa delikli bir ekilde grnmektedir. Belirtiler Amerikan Yavru

rklndekine benzese de Avrupa Yavru rklnn bulunduu

durumlarda tutkalms koku yoktur (Doughty et al., 2004) (ekil 2.3.).

Larvalar, genellikle petek gz kapatlmadan nce lmektedir. Bu srada larva

zerinde pek ok ikincil organizma remektedir. Bunlardan en nemlileriPaenibacillus alvei, Enterococcus faecalis, Enterococcus faecium, Lactobacillus

eurydice ve Brevibacillus laterosporustur (Doughty et al., 2004; Shimanuki ve

Knox, 2000)

kincil bakterilerden en yaygn olarak grleni Paenibacillus alveidir. Bu bakterinin

varl EFB nin tehisinde kullanlmaktadr. Sporlu bir bakteri olan P. alveinin

vejetatif formu 0,50,8 m geniliinde, 25 m uzunluunda ve basil eklinde;

spor formu ise 0,8 m geniliinde, 1,82,2 m uzunluundadr. Sporlarn


29/120

13

sporangiyumla birleik halde durduu tipik bir grnmleri vardr (ekil 2.4.a).

Saprofitik olarak larva zerinde reyen Paenibacillus alvei, ilerleyen safhalarda

AFB ye benzer belirtiler ortaya kmasna neden olmaktadr (Shimanuki and

Knox, 2000).

Tipik kano ekilli spor yapsyla tanmlanabilen Brevibacillus laterosporusun

vejetatif formu, 0,50,8 m geniliinde ve 2,05,0 m uzunluundadr. Spor

formu ise 1,01,3 geniliinde ve 1,21,5 m uzunluundadr (Shimanuki and

Knox, 2000)(ekil 2.4.b).

Larvalarn ipliimsi bir yap almasna neden olan Enterococcus faecalis0,51,0 m apndadr. Oval bir yapya sahip olan bakteriler genellikle ift ya da ksa

zincir halinde bulunmaktadr (Shimanuki and Knox, 2000) (ekil 2.4.c).

ekil 2.3. Yavru gz tabannda C eklinde kvrlm l larvalar

(http://photo.bees.net/gallery/EFB/EFB_larvae_cell)

(a)

ekil 2.4. (a) Paenibacillus alvei; (b) Brevibacillus laterosporus;(c) Enterococcusfaecalis(Shimanuki and Knox,2000)
http://photo.bees.net/gallery/EFB/EFB_larvae_cellhttp://photo.bees.net/gallery/EFB/EFB_larvae_cell


30/120

14

Avrupa Yavru rkl hastalnn bulam ekli Amerikan Yavru

rklndekine benzerdir. Salkl koloniler ounlukla hastalkl kolonilerden

gelen arlar tarafndan enfekte edilir. Koloni iinde beslenme srasnda ii arlar

tarafndan larvadan larvaya tanan bakteri, k boyunca yavru gz duvarlarnda,

fees iinde ya da dipteki mum kalntlar iinde canl kalabilir. Ancak EFB

bulamndaki en nemli yol ana koloniden oula gei eklindedir ( Alippi, 1999;

Belloy et al., 2007; Fries and Camazine, 2001)

AFB de olduu gibi EFBde de, hastalkl kovanlardaki peteklerin salkl

kovanlara aktarlmas, arlarn hastalkl ya da lm kolonilerin balyla

beslenmesi ve uygun koullarda sterilize edilmemi hazr peteklerin kullanlmasile bulamaktadr. Ayrca steril olmayan arclk aletlerinin kovanlar arasnda

kullanm hastaln yaylmn hzlandrmaktadr (zkrm and Keskin,2005)

Hastaln tans, eitli mikrobiyal ve molekler yntemler kullanlarak;

larvalardan, peteklerden, baldan ve ergin arlardan yaplabilmektedir. En yaygn

olarak kullanlan yntem, hastalk phesi tayan yavrulu peteklerden alnan

rneklerin laboratuvar ortamnda mikrobiyolojik olarak incelenmesidir. AncakMelissococcus plutonu izole etmek olduka zordur. Hastaln belirtileri

grldnde olduka azalm olan bakteri, olduka fazla byme faktr

istemesi ve dier bakterilerle ayn ortamda reyememesi sonucu olduka zor

izole edilebilmektedir. Elde edilen bakteriler zerinde mikrobiyolojik ve

biyokimyasal testler uygulanlarak ve mikroskobik inceleme yaplarak kesin tan

konulmaktadr. Son yllarda PCR uygulamalar ve ELSA testleriyle kesin ve hzl

bir ekilde Melissococcus plutonun varl tespit edilmektedir. (Alippi, 1999;Govan et al., 1998; Ha et al., 2006; Pinnock and Featherstone, 1984; Shimanuki

and Knox, 2000).

Avrupa Yavru rkl hastal, hastalk etkeninin sporlu bir bakteri olmamas,

sadece larva besinini tketerek larvann lmne neden olmasndan dolay

nadiren koloninin kmesine neden olur ve tedavi edilmesi mmkndr.

Hastalkla mcadelede kltrel ve mekanik yntemler, sentetik antibiyotiklerle


31/120

15

tedavi yntemleri ve bitkisel yalarla tedavi yntemleri uygulanmaktadr (zkrm,

2006; Thompson et al., 2006).

Hastalkl kolonideki arlarn temiz kovana silkelenmesi ve gl bir besin

takviyesi yaplmas, koloninin kurtulmasn salayabilmektedir. Koloninin kralie

arsnn yenilenmesi, koloniye yeni genetik materyal katarak direnci arttrr

(Erickson et. al., 1999; Thompson et al., 2006).

Avrupa Yavru rklnn tedavisinde kullanlan antibiyotikler ok fazla

eitlilik gstermemektedir. Bundaki en nemli etken larvann sporsuz olmasdr.

En ok kullanlan iki antibiyotik Oxytetracycline ve Erythromycindir (Doughty etal., 2004; Thompson et al., 2005; Waite et al., 2003).

Antibiyotiklerin kullanm, bal ile dier ar rnlerinde kalnt brakmas ve

bakterilerin antibiyotiklere kar diren kazanmas nedeniyle Avrupa Birlii

lkelerinde yasaklanmtr. (Bogdanov, 2006; Kochansky et al., 2001; Miyagi et

al., 2000)

Antibiyotiklere alternatif olarak, antibakteriyel etkiye sahip olan bitkisel yalarn

kullanlmasna ynelik almalar yaplmaktadr. Ticari kekik, tbbi kekik, biberiye,

citrus, okaliptus yalarnn etkili olduu eitli aratrmalar sonucunda

grlmektedir (Hammer et al., 1999; zkrm, 2006; zkrm et al., 2006; Fuselli

et al., 2008).

2.1.3. Tulumsu Yavru rkl

Tulumsu Yavru rkl bal ars yavru ve pupalarnda lme neden olan viral

bir hastalktr. lk kez 1913 ylnda White tarafndan tespit edilmi; etkeninin bir

virs olduu ancak 1917de anlalabilmitir (Grabensteiner et al., 2001).

Hastalk etkeni olan Tulumsu Yavru rkl Virs(SBV) virslerin Picorna-like

grubuna dahildir. Picornaviridaeyeleri ile byk benzerlik gstermektedir. Bir

RNA virs olan SBV 28 nm apndadr (Grabensteiner et al., 2001).


32/120

16

SBV ile enfekte larvada, deri deitirme dzeni bozulmaktadr. Pupal dneme

geemeyen larvada eski deri ba ksmndan kopup ayrlamaz ve eski deri ile yeni

deri arasnda ekdiziyal sv birikimi gerekleir. Vcudun sv dolu bir keseye

dnmesi, hastala adn veren tulumsu grnm oluturmaktadr. (Frow and

Delacan, 1999)( ekil 2.5.a).

Ergin arlar, enfekte larvalar kovan dna atmaktadrlar. Bu ilem srasnda

ekdiziyal sv iindeki virs ergin arlara bulamaktadr. Daha sonra gen ii

arlarn yavru gda bezlerinde oalan virsler, beslenme srasnda salkl

larvalara bulamaktadr (Frow and Delecan, 1999; FAO, 2006).

SBV, kolonide yavrulama dnemi olan ilkbahar dneminde daha sk

grlmektedir (Grabensteiner et al., 2001)

Ergin arlarda da zaman zaman grlebilen SBV ounlukla belirtisiz olarak

seyretse de nadiren polen toplama orannda azalmaya ve orta barsakta hasara

neden olabilmektedir(Anderson and Giacon, 1992; Du Zhi-Lan,1991).

Hastaln tans daha nceleri elektron mikroskopisi ve ELSA yntemleriyle

yaplrken; yakn zamanlarda molekler tekniklerle yaplabilmektedir. ELISA ve

RT-PCR yntemleri tanda kullanlan en yaygn yntemlerdir (Grabensteiner et

al., 2007).

2.1.4. Kire Hastal

Kire hastal sadece yavru bal arlarnda grlen fungal bir hastalktr. Hastalk

etkeni olan fungus, Maassen tarafndan 1913 ylnda Pericystis apisolarak

tanmlanmtr; daha sonra 1921 ylnda Claussen tarafndan Ascosphaera apis

olarak adlandrlmtr. Hastalk, tm dnyada arcln yapld blgelerde

yaygn olarak bulunmaktadr (Puerta et al., 1999)


33/120

17

Kralie, erkek ve ii arlarn larvalarnn tm enfeksiyondan etkilenebilmekte;

ancak beinci dnemdeki larva ve ilk birka saatteki pupa, fungusa kar daha

hassastr (Flores et al., 2005; Witte, 2000).

Ascosphaera apisheterotallik bir organizmadr; yani ancak kar cinsten iki misel

(+ ve -) bir araya geldiinde spor oluturabilmektedir. Koyu kahve ve yeil renkte

olan sporlar spor kesesi ya da askokarp denen bir gvde iinde

oluturmaktadrlar. Spor keseleri 47140 m, kese iindeki askosporlar 919 m

apnda ve ilerindeki her bir spor ise 3.04.0x1.42.0 m boyutlarndadr

(Hornitzky, 2001;Shimanuki and Knox, 2000).

Larva tarafndan yutulan spor, sindirim boluuna gitmektedir. Burada CO2 ile

uyarlan sporlar imlenmeye balamaktadr. Hzla uzayan hifler, enfeksiyonun

ikinci gnnn sonunda peritrofik zar yzeyine; nc gn barsak duvarna ve

larvann hemoslne; drdnc gn ise ya dokusuna yerlemektedir. Larvann

btn i organlarna yaylan hifler sahip olduklar enzimlerle ktikl dokusunu

aarak tm vcut yzeyini kaplamaktadrlar. Vcut yzeyini kaplayan miseller

beyaz renktedir. (Chorbiski, 2004; Hornitzky, 2001).

Ascosphaera apisvcut yzeyinde hifler oluturmaya baladktan yaklak 6 gn

sonra karakteristik fruktifikasyon oluumu gzlemlenmektedir. Eer enfekte larva

tek tip hiften (+ ya da -) oluan misellerle evrili ise larva sert, bzm, beyaz

ve kirecimsi bir grnm almaktadr. Eer enfekte larva zerinde hem + hem de -

hifler bulunuyorsa, spor kisti olumakta ve bu durumda larvann rengi beyaz

zerinde siyah alacal ya da tamamen siyah olmaktadr (Flores et al., 2004;Shimanuki and Knox, 2000) ( ekil 2.5.b-c).

Ascosphaera apisiin en uygun reme scaklk aral 3035Cdir. Ancak

enfeksiyonun olumas iin youn miktarda nem bulunmas gerekmektedir. Nemli

ve lk hava artlarnn yaand ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde sklkla

grlmektedir. (Hornitzky, 2001). Ancak, scakln tek faktr olmad, nemin de

enfeksiyonun olumas zerinde scaklk kadar etkili bir faktr olduu saptanmtr

(Flores et al., 1996).


34/120

18

ok sayda enfekte larvann olduu kovanlarda, ii arlar bu l larvalar dar

atmakta ve kovan giriinde ya da kovann tabannda l larvalar grlebilmektedir

(Shimanuki and Knox, 2000).

Fungal sporlar, kovan iindeki bal ve polende depolanmakta; ayrca petek

yzeyinde, su kaynaklarnda ve arlar zerinde bulunabilmektedir. Hastaln

yaylmasn salayan en byk etken, bol miktarda spor ieren l larvalarn

iiler tarafndan dar tanmasdr. Bu tanma srasnda sporlar tm kovan

iine yaylmakta dier arlara bulamaktadr. Bal ve polen gibi ar rnlerinin de

bulak hale gelmesi nedeniyle, beslenme yolu ile salkl larvalarn da enfekte

olmas kolaylamaktadr (Chorbiski, 2004). Ayrca Ascosphaera apissporlarnnVarroa destructortarafndan da tand bilinmektedir (Benoit et al., 2004; Liu,

1996).

Yaplan almalar kire hastalnn ortaya kmasnda evresel faktrlerin ve

kovan zerindeki stresin ok nemli olduunun gstermektedir (Befus-Nogel et

al., 1993)

Hastaln tans tipik mumya grntsndeki larvalardan alnan sporlarn

mikrobiyal ve molekler tekniklerle incelenmesiyle konulmaktadr. Larvadan

alnan sporlar direkt olarak lam zerine konulup mikroskop altnda

incelenebilirken; uygun besiyerlerinde retilmi kltrler zerinde eitli

incelemeler yaplarak da tehis konulabilmektedir. Son yllarda kesin tehisin

yaplabilmesi iin eitli PCR teknikleri de uygulanmaktadr (Hornitzky, 2001; Lee

et al., 2004).

Kire hastalnn kontrolnde birok yntem uygulanmaktadr. eitli kltrel

nlemler ve kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Ancak son yllarda yaplan

almalar hastalkla biyolojik mcadele yollarnn gelitirilmesine ve hastala

direnli rklarn yetitirilmesine ynelmitir (Hornitzky 2001; Oldroyd, 1996;

Yeganehrad et al., 2007).


35/120

19

Hastaln tedavisinde en ok kullanlan ilalar Ascosidin ve Nystatindir. Ancak

ila kullanm kalnt problemi nedeniyle birok lkede yasaklanmtr (Hornitzky,

2001; Jenko et al., 1991). Antibiyotiklere alternatif olarak birok bitkisel yan

hastalkla mcadelede olduka etkili olduu tespit edilmitir (Dellacasa et al.,

2003; Eguaras et al., 2005).

Yaplan baz almalar, eitli bakteri trlerinin Ascosphaera apisin remesini ya

da yaamasn engellediini gstermektedir. zellikle eitli Bacillus trleri ileride

biyolojik mcadelede kullanlabilecektir. (Reynaldi, 2004).

Henz hastalkla mcadele de tam etkin bir yol olmamasndan dolay yaplmasgereken en nemli ey hastaln yaylmn nlemek ve salkl kolonilerin

hastala yakalanmasn kolaylatran evresel koullardan kanmaktr (Flores et

al., 2004).

Koloni bakmn iyi yapmak, ii ar poplasyonunu yksek tutmak, kovan

havalandrmak ve nem oluumunu nlemek hastala kar koloni direncini

arttracak en nemli yntemlerdir(Hornitzky, 2001).

2.1.5. Ta Hastal

Ta hastal, Ascomycota filumu, Eurotiomycetes snf ve Trichocomaceae

familyasna bal Aspergilluscinsinden baz funguslarn neden olduu bir

hastalktr. Aspergillus fumigatus, Aspergillus nigerve dier baz Aspergillus

trleri de hastala neden olsa da, asl etken Aspergillus flavus tur. Her tr detoprakta ve bitkilerde yaygn olarak bulunmaktadr (Klich, 2007; Shimanuki and

Knox, 2000).

Bu funguslar; ergin bal arlar, dier bcekler, memeliler, kular ve hatta tahllar

zerinde patojen olup, olduka hzl yaylmaktadr. Aspergillus flavussar-yeil,

Aspergillus fumigatusgri ve Aspergillus nigerise siyah sporlara sahiptir (Payne,

1998; Shimanuki and Knox, 2000). Koloniyi enfekte eden Aspergillus tr PCR

teknikleriyle kolaylkla belirlenebilmektedir (Goebes, 2007; Lee, et al., 2004)


36/120

20

Patojen, bal arlarnn larva, pupa ve erginleri zerinde etkilidir. Ergin bireylerin

veya larvalarn nemli ktikulalar zerinde imlenip gelimektedir (Morse, 1997).

Aspergillus flavusolduka yaygn ve hzl gelien fungustur. Fungusun miselleri,

tadklar sporun olgunlama durumuna gre renklenir. lk nce sar olan sporlar,

sonra sar-yeil bir hal alrken, olgunlamayla birlikte kahve-yeil bir renge

dnmektedir (Swift et al., 2000).

lmn ardndan, enfekte larva ezilemeyecek biimde sertlemektedir.

Aspergillusun miselleri ve sporlaryla sarlm olan larva ounlukla yeil renkte

gzlenmektedir (Shimanuki and Knox, 2000).

Aspergillus flavustarafndan retilen bir toksin olan aflatoksin insanlar ve dier

memeliler iin olduka toksik ve karsinojenik bir maddedir. zellikle tahllar ve iyi

koullarda kurutulmam dier tarm rnlerinde kolaylkla reyen A. flavusun

rettii aflotoksin olduka tehlikelidir. Aflotoksin ieren bal ve dier rnler

kesinlikle tketilmemelidir (Jiujiang Yu et al., 2005; Klich, 2007).

Son yllarda yaplan almalar Aspergillustrlerine ait sporlarn Varroa destructor

tarafndan kovandan kovana, ardan arya tandn gstermektedir (Benoit et

al., 2004)

Gnmz arclk sektrnde Aspergillus cinsine dahil olan funguslarla tek

mcadele yntemi onlara oalabilecekleri bir ortam yaratmamaktr. Bu amala

kovanlarn havalandrlmas ve kovan iinde nem oluumunun nlenmesigerekmektedir (Morse, 1997).


37/120

21

(a)

ekil 2.5. (a) Tulumsu Yavru rkl; (b) Kire Hastal (Tek tip hifile evrili

larva); (c) Kire Hastal (ki tip hif ile evrili larva)

(http://www.ars.usda.gov/images/docs/7461_7655/sacbrood.jpg)

2.2.Bal Ars Ergin Hastalklar

2.2.1. Varroasis

Varroasis, dnya apnda en ok hasara ve ekonomik kayba neden olan ar

hastaldr. Etkeni Varroa destructorAnderson & Trueman Acarina ordosunun

Varroidae familyasna dahildir. lk kez 1957 ylnda inde grlen akar; 1970lerin

banda Almanyada ortaya kmtr. Ar nakliyatlar ve ithalatlar araclyla ksa

srede nce btn Avrupaya, daha sonra da ou ktaya dalmtr. (Andersonand Trueman, 2000; Zhou, T., et al., 2004; Boecking and Genersch, 2008).

nceleri hastalk etkeninin ilk kez 1904 ylnda Endonezyann Java adasnda

Quedamans tarafndan bulunan Varroa jacobsoniolduu dnlmtr. Varroa

jacobsoniAsya bal ars Apis ceranaenin doal d parazitidir ve oradan Apis

melliferaya geerek tm dnyaya yaylmtr. Ancak 2000 ylnda Anderson ve

Truman tarafndan tm dnyada Varroa jacobsoniolarak bilinen akarn bir trolduu belirtilmitir. Apis ceranaezerinde, hem Varroa jacobsonihem de Varroa
http://www.ars.usda.gov/images/docs/7461_7655/sacbrood.jpghttp://www.ars.usda.gov/images/docs/7461_7655/sacbrood.jpg


38/120

22

destructorparazitlik yaparken; Apis melliferazerindeki tek Varroatr Varroa

destructordur ( Anderson and Trueman, 2000).

Varroasis, hem ergini hem de larvay zayflatr. Varroa, larva, pupa ve erginlerin

vcutlarnda keliserleri aracl ile delikler aar ve devaml olarak arlarn

hemolenfini emer. Srekli hemolenfi emilen arnn organ geliimi etkilenir

(Boecking and Genersch, 2008).

Varroa destructorun yumurta, nimf ve ergin olmak zere 3 farkl formu bulunur.

Oval ve yass bir vcuda sahip olan ergin diiler 1,1 mm uzunluunda, 1,7 mm

geniliindedir. Neredeyse yuvarlak ve diilerden daha kk olan erkekler 0,85uzunluunda ve 0,8 mm enindedir (Boecking and Genersch, 2008; Shimanuki

and Knox, 2000) (ekil 2.6.).

Ergin dii parazitler koloniden koloniye, zellikle kovann arm dolaan erkek

ya da ii arlar aracl ile tanr. Parazitin remesi ise kapal yavru gzlerde

gerekleir. Dii parazitler yavru gzler kapatlmadan hemen nce gze girerler.

Erkek larvalarn iilerden 3 gn daha uzun srede geliip daha sk besleniyorolmas, enfestasyon olasln arttraca ve parazitin gelimesine daha uzun

sre tanyaca iin dii Varroalar, erkek gzlerini daha ok tercih etmektedir.

(Boot, et al.,1992) Ayrca erkek gzlerinin dii gzlerine gre daha byk olmas

daha fazla akarn gelimesine olanak salamaktadr (Piccirillo and De Jong,

2003).

Yaplan aratrmalar sonucunda Varroa destructorun, akarn remesini arttranbesin kalntlar ve feromonlar iermesi nedeniyle, eski petekleri yeni peteklere

gre daha ok tercih ettii tespit edilmitir (Nazzi et al., 2004; Piccirillo and De

Jong, 2004).

Ergin arlar zerinde sadece dii akarlar bulunmaktadr; bu akarlar arnn

abdominal segmentleri arasna ya da ban gerisindeki yumuak dokulara

tutunarak arnn hemolenfi ile beslenmektedir. Akarlar, arlarn yavru oluturduu


39/120

23

dnemde, henz yavru gz kapanmam hcrelere girerek hcre tabannda

saklanrlar (Sammataro and Avitabile, 1998).

ekil 2.6. Varroa destructorun yumurta, larva, nimf ve ergin dnemleri: (a) Ergin

diinin dorsalden grnm; (b) Ergin diinin ventralden grnm; (c)

Deutonimf; (d) Ergin erkein ventralden grnm; (e) Protonimf; (f) Hekzapodlarva ieren yumurta


40/120

24

Yavru gzlerin kapatlmasndan sonra ortaya kan dii akarlar, remelerini

larvalarn geliimiyle e zamanl olarak srdrrler. Bir sre larvann besinindeki

proteini kullanan dii akarlar gzn kapatlmasndan 6070 saat sonra ilk

yumurtalarn brakrlar. Genellikle bu yumurtalardan erkek bireyler kar. Daha

sonra 30 saat aralkla brakt yumurtalardan dii bireyler kar. Varroa

destructorda partenogenez vardr. Dllenmemi yumurtalar partenogenetik

geliim gstererek erkek bireyleri; dllenmi yumurtalar dii bireyleri olutururlar

(Boecking and Genersch, 2008).

Brakldktan 24 saat sonra yumurta iinde hareketsiz hekzapod larva geliir.

Yumurtadan kan akarlar farkl nimf evreleri geirerek geliirler. Yumurtadankan protonimfin 4 ift baca vardr. Bu evre ilk kez hareketli bireylerin ortaya

kt evredir. Protonimfler yuvarlak yapda ve beyaz renktedirler. Daha sonra

gelien deutonimfler daha oval yapda ve beyaz renktedirler. Tm geliim

sresince, pupann hemolenfi ile beslenmeye devam ederler (Colin, et al., 1999.)

(ekil 2.7.).

Yaklak 6 gnde gen diiler olgun evreye gemekte ve ii arlarn vcudunatutunarak zerinde beslenmeye balamaktadr (Sammataro et al., 2000) (ekil

2.8.).

Varroa destructorun besin ve enerji gereksinimi arlarn zayflamasna ve arlarda

yapsal bozukluklar olumasna neden olur (Garedew, et al., 2004.).

Gelien pupann arlk kayb dorudan yavru gzne giren dii akar saysnabaldr. Ancak bir akarn girdii durumlarda bile belirgin bir arlk kayb

olumaktadr (Duay, et al., 2003).


41/120

25

ekil 2.7. Varroa destructorun hayat dngs (Shimanuki and Knox, 2000)


42/120

26

(a) (b)

ekil 2.8. Larva ve pupa zerindeki Varroa destructorerginleri

http://photo.bees.net/gallery/varroa

Enfeste olmu arlarn uu sreleri ve kovana dnebilme yetenekleri dorudan

etkilenmektedir (Kralj et al., 2007). Enfestasyon seviyesinin yksek olduu

durumlarda pupa, geliimini tamamlayamadan lmektedir. Hayatta kalan

erginlerde ise normalden daha ksa ve zayf abdomen, ksa kanatl ya da kanatsz

olma ve bacaklarda deformasyon gibi durumlarla normal bireylere gre daha zayf

olma gibi anormallikler gzlenebilmektedir (Bowen-Walker and Gunn, 2001;

Shimanuki and Knox, 2000).

Eer nlem alnmazsa klayan ergin arlar baharda yeni erginlerin kmasna

yetiemeden lr; bu nedenle Varroa enfestasyonu bulunan bir koloni tedavi

edilmezse kebilir (Boecking and Genersch, 2008).

Son yllarda kolonilerin ok daha az akarn varlnda bile kt tespit edilmitir.

Yaplan birok almalar sonucunda Varroa destructortarafndan virslerin daha

sk tand kansna varlmtr. Ayrca zerinde ayn anda birden fazla virs

tamakta bu da bir koloniye ok sayda hastaln bulamasna neden

olmaktadr. Ayrca parazitin varl arlarda baklk sisteminin basklanmasna

ve dolaysyla latent durumdaki mevcut virslerin harekete gemesine neden

olmaktadr (Shen et al., 2005a)
http://photo.bees.net/gallery/varroahttp://photo.bees.net/gallery/varroa


43/120

27

Varroa destructorile balantl olarak ABPV (Akut Ar Felci Virs), CBPV (Kronik

Ar Felci Virs), SPV (Slow Paralysis Virus), BQCV (Black Queen Cell Virus),

KBV (Kashmir Bee Virus), CWV (Cloudy Wing Virus), SBV (Sacbrood Virus),

DWV (Deforme Kanat Virs) gibi ok sayda virs bulat tespit edilmitir

(Chen et al., 2006)

Varroa destructorun virsler dnda baka hastalk etkenleriyle de ilikisi olduu

tespit edilmitir. Hemolenf miktarnn srekli beslenmeye bal olarak azalmas

sonucunda ardaki hemosit miktar azalmakta bu da bal arsnn Nosema apis

sporlarna kar direncini drmektedir (Bermejo and Fernandez, 1997).

Varroa destructor, diren dmesine neden olmas dnda eitli bakterilerin

bulamnda da rol oynamaktadr. Amerikan Yavru rkl etkeni Paenibacillus

larvaenin arlklar arasnda bulamna neden olmaktadr (De Rycke et al., 2002)

Bunun dnda arlarda septisemiye neden olan Serratiaspp., Pseudomonasspp.,

Bacillusspp. bakterilerinin kovanlara bulamna neden olduu ve arlarn vcut

yzeylerinde atklar delikler araclyla bu bakterileri dorudan hemolenfe

bulatrdklar tespit edilmitir. (Coline et al., 1999).

Bal ars kolonilerinde ciddi zararlara yol aan parazit akarn erken tehisi,

kontrol ve mcadelesi asndan byk nem tar (zkrm, 2000).

Dier akarlarn aksine Varroa destructorun kzlms renkte ve 1,1x1,7 mm

boyutlarndaki ergin diileri rahatlkla gzle grlebilir. Hastaln tespiti iin birok

yntem kullanlmaktadr. Bunlardan bir tanesi kovandan arlarn toplanarakvcutlarnn tek tek disseksiyon mikroskobu altnda incelenmesi yntemidir. Dier

bir yntemde ise kavanoza alnan arlar eter ile bayltlr. Kavanoz birka saniye

sallandktan sonra beyaz bir kat zerine dklr ve inceleme yaplr. Bu

yntemlerin dnda kovan dibindeki mum, polen, l ar ve akarlarn bulunduu

birikinti incelenerek de tehis yaplabilir (Shimanuki and Knox, 2000).

Tm dnyada Varroa mcadelesinde birok ila kullanlmaktadr. Ancak byk

ounluu bal ve ar rnlerinde kalnt brakmas nedeniyle yasaklanmtr.


44/120

28

Ayrca akar, mevcut ilalarn ouna kar diren gelitirmi; bu ilalarn etkisiz

kalmasna neden olmutur. Akarla mcadelede tam baar ile sonulanan

herhangi bir ila henz bulunamamtr (Bogdanow, 2006; Wallner, 1999).

Varroa mcadelesinde hem sentetik hem de organik kimyasal madde ierikli

ilalar kullanlmaktadr. Trkiyede de dnyada olduu gibi en yaygn kullanlan

sentetik ilalar Amitraz (Vamitrat-VA, Rulamit-VA, Varamit ve Kenaz),

Coumaphos (Perizin), Brompropylat (Folbex VA), Malathion (Varation-TKV) ve

Fluvalinat (Apistan)dr.

lkemizde Malathion ve Brompropylat zerinde yaplan almalarda her ikimaddenin de Varroa destructorzerinde etkili olduu ancak, hastal tamamen

ortadan kaldrmad tespit edilmitir (zer ve Bogelmez, 1987).

Varroann Amitraz, Flumethrin, Fluvalinate ve Coumaphosa kar diren

kazand yaplan aratrmalar sonucunda belirlenmitir (Colin et al., 1997; Elzen

et al., 2000; Lodesani, 1995; Milani, 1999; Pettis, 2004).

Varroa mcadelesinde en yaygn kullanlan organik kimyasal maddeler ise

Okzalik asit, Formik asit, Laktik asit ve Thymoldr. Kapal yavru gzlere etki

edebilen tek madde Formik asittir; bunun dndaki tm maddeler kapal yavru

gz olumadan nce kullanldnda etki etmektedir (Feldlaufer et al.,1997;

Rademacher and Harz, 2006).

Tm bu organik asitlerin ve Thymol n kullanmnda d ortam scakl ve nemibyk nem tamaktadr. Btn tedavi yntemlerinden sonra tedavinin baarl

olup olmadnn belirlenmesi iin len akar miktar belirlenmeli ve dip tahtasna

den l ve baygn akarlar ortamdan uzaklatrlmaldr (Boecking and

Genersch, 2008).

Farkl bal ars tiplerinin, kolonideki Varroa populasyonlarnn bymesini

dorudan etkiledii bilinmektedir. Kullanlan bu tedavi yntemlerin dnda

hastala kar diren gsteren ar kolonileri zerinde de aratrmalar


45/120

29

yaplmaktadr (Sammataro et al., 2000; De Guzman and Rinderer, 2007; De

Guzman and Rinderer, 2008).

2.2.2. Acarapiasis

Acarapiasis, ergin bal arlarnn solunum sistemine yerleen Acarapis woodi nin

neden olduu bulac bir parazitik hastalktr. Bal Ars Trake Akar olarak da

bilinen Acarapis woodi, ilk nce 1921de Rennie tarafndan Tarsonemus woodie

olarak; daha sonra ayn yl snflandrmann gzden geirilmesiyle Hirst tarafndan

Acarapis woodiolarak adlandrlmtr. Acarapis woodiArachnida takmnn Acari

alt takmna bal Tarsonemidae familyasnda yer almaktadr (Sammataro, 2006;Swart, 2003)

Acarapis woodi, meydana gelen ani ve ar koloni kayplar zerine yaplan

aratrmalar sonucunda, ilk kez 1919 skoyann Wight Adasnda kefedilmitir.

30 yl iinde Avrupann birok lkesine yaylan akar, 1960lardan sonra Amerika,

Afrika ve Asya ktalarna yaylmtr (Fernndez, 1999).

Ergin bal arlarn protorasik trakesinde yaayan Acarapis woodi, hem fiziksel

olarak trake duvarlarna zarar verir hem de biriken metabolik atklaryla trakelerde

tkanmalar neden olur (Erickson et al., 1999).

Acarapis woodinin hayat dngs yumurta, larva, nimf ve ergin olmak zere drt

safhadan olumaktadr. Ergin dii akarlar 143174 m; erkek akarlar 125136 m

uzunluundadr. Vcutlar ovaldir ve ikinci ile nc ift bacaklar arasndakiksm genilemitir. Parlak, inci beyaz renginde olan vcutlarnda ve

bacaklarnda uzun kllar vardr. Keskin stiletleri olan uzun, ince, gaga benzeri

gnathosomalar ile konaklar zeriden beslenmektedirler (Shimanuki and Knox,

2000) (ekil 2.9.).

Ergin bireyler dnda tm evrelerdeki akarlar hareketsizdir. Ergin diiler sahip

olduklar 4 ift bacak ve tarsal trnaklarla hareket edebilir ve ergin bal arlarnn

zerine tutunarak baka arlara geebilirler. Ergin erkekler hareket edebilirler


46/120


47/120

31

ekil 2.9. Acarapis woodinin yumurta, larva, nimf ve ergin dnemleri

(Fernandez, 1999)


48/120

32

ekil 2.10. Acarapis woodinin hayat dngs

3- 4 gnsonra

GEN ARI(4 gnden kk)

Trakeiine 14kadaryumurtabrakr

Trake

iindekilarvalar

3- 4 gn sonra

ERKEK11. veya12. gnde

D14. veya15. gnde

Acarapis woodinin

yaam dngs

Enfestear

Genar

Birinci torasikspirakulum

Dllenmidiiler trakednakarak

kllarnularnatutunurlar.

Yakn temassonucunda diiakarlar genarlara bularlar.


49/120

33

Acarapis woodikoloniler zerinde birden fazla ekilde patojenik etki

gstermektedir. Konann hemolenfini emerek onu zayflatmaktadr. Bununla

birlikte birinci ift torasik trakeleri tkayarak, oksijenin uu kaslarna ve beyne

gitmesine engel olmaktadr. Ayrca k ile erken-ilkbahar mevsim geilerinde

iilerin kovan ii scakl sabit tutamamas sonucunda koloninin kmesine

neden olmaktadr. Bunlarn dnda virsler ve bakteriler gibi dier hastalk

etkenlerini tayp dier arlara ve kolonilere bulatrdklar bilinmektedir (Bakonyi

et al., 2002; McMullan and Brown, 2005; Scott-Dupree et al., 1995).

Acarapis woodienfestasyonunun olduu bireylerin mr uzunluu ksalmakta;

kolonilerde ani k lmleri ve ilkbaharda yavru saysnda azalma ve balveriminde dme grlmektedir. Acarapis woodiile dier hastalklarn kovanda bir

arada olmas koloninin kmesine neden olabilmektedir (Bermejo, et al., 1997;

Scott-Dupree and Otis, 1992)

Tam olarak ayrt edici bir belirti gstermemesine ramen phelenilen kolonilerde

Acarapis woodinin tehisi iin gelitirilen birok yntem vardr. Hastaln

tehisinde eitli klasik yntemler, boyama teknikleri ve molekler yntemlerkullanlmaktadr (Peng and Nasr, 1999; Shimanuki and Knox, 2000).

Klasik yntemde torakstan alnan kesitler mikroskop altnda incelenirken;

molekler yntemler, ELSA testlerinin uygulanmas ve kromotografik teknikleri

iermektedir. (Gordon et al., 1993; Koch and Gerson, 1997; Sammataro, 2006).

Acarapis woodinin kontrolnde eitli kimyasal ve organik maddelerkullanlmaktadr. Kimyasal maddeler, organik maddelere gre daha etkili olsa da

bal ve dier ar rnlerinde kalnt brakmalar nedeniyle sorun oluturmaktadr

(Fernndez, 1999).

En yaygn olarak kullanlan kimyasal maddeler Amitraz, Fluvalinate, Apitol dur.

Ancak hi biri tam olarak akar enfestasyonun tamamen ortadan

kaldramamaktadr. Bu kimyasal maddeler kalnt brakmalar nedeniyle birok

lkede yasaklanmtr (Scott-Dupree and Otis, 1992)


50/120

34

Acarapis woodinin kontrolnde en yaygn olarak kullanlan organik maddeler ise

Formik asit , Mentol ve Thymoldr (Feldlaufer et al.,1997)

2.2.3. Nosemosis

Nosemosis, ergin bal arlarnn sindirim sistemine yerleen parazitik bir

protozoonun neden olduu bulac bir hastalktr. Hastalk etkeni Microspora

filumunun, Microsporidia takmnda yer alan ve spor oluturan Nosema apistir

(Somerville and Hornitzky, 2007).

Nosema apisilk kez 1907 ylnda Alman bilim adam Enoch Zander tarafndantanmlanmtr. Ancak daha nceki yllarda Doenhof tarafndan hastalkl arlarn

barsaklarnda sporlar tespit edilmitir( Kilani, 1999).

Parazit, olduka geni bir corafik yaylm gstermektedir. Tropik ve sub-tropik

iklimlerde daha az patolojik neme sahipken; lman iklimlerde zellikle

Avrupann souk kesimlerinde olduka etkilidir ( Kilani, 1999).

Nosema apis46 m uzunluunda ve 24 m geniliindedir. Olduka kaln bir

kabua sahip olan spor, dzgn oval yapdadr. Sporun i ksm incelendiinde

hcrenin canl ksmn oluturan sporoplazma grlr. Sporoplasma iinde, iki

adet ekirdek, spiral ekilde kvrlm polar filament ve vakuol bulunmaktadr.

(Hornitzky, 2005; Kilani, 1999).

Bal arlar, Nosema apissporlarn yutarak enfekte olmaktadrlar. Ergin bal arlar,kovanda enfekte arlar tarafndan braklan feesi temizlerken, kontamine olmu

su ve besin kaynaklarn tketirken ya da dier arlarla besin deiimi yaparken

sporlar alabilmektedirler (Webster et al., 2004)

Nosema apissporlar, yutulduktan yaklak 10 dakika sonra orta barsaa

(ventrikulus) ulamaktadrlar. Barsan kimyasal yaps ile uyarlan sporlarn i

basnc artmakta ve polar filament dar kartlmaktadr. Polar filament, u ksm

ile orta barsak epitelyum hcrelerine tutunmaktadr. Plazma membran ile evrili


51/120

35

olan sporoplazma ve 2 ekirdek, polar filamentten geerek konak hcreye

aktarlmaktadr (Fries, 1993; De Graaf et al., 1994).

Nosema apisin hayat dngsnde, merogoni ve sporogoni olmak zere iki

aseksel reme evresi vardr. Epitel hcresine girdikten sonra hacmi artan sporlar

meront oluturmaktadrlar. Meronttan, merogoni yoluyla nce ekirdek; sonra

hcre blnmesi ile merozoitler olumaktadr. 24 saat sonunda ekirdek saysn

ikiye katlam olan merozoitler blnerek tek ekirdekli merontlar oluturmaya

balamaktadr. Bu olay kendi iinde devam ederken baz merozoitler sporontlara

dnmekte; bu sporontlarn da oalmasyla sporoblastlar olumaktadr. Son

olarak sporlarn diplokaryon haline gemesi ve kaln bir hcre duvaroluturmasyla olgun Nosema sporu olumaktadr. (Fries et al., 1992)(ekil 2.11.)

ekil 2.11. Nosema apisin hayat dngs (Springer)


52/120

36

Uygun hava koullarnda aktif reme gsteren Nosema sporlar merogoni ve

sporogoni dnemlerini srekli olarak ard arda yaarlar. Ancak hava koullarn

uygun olmad k aylarnda sporoblasttan ikinci bir tip spor meydana gelir. nce

duvarl olan bu spor k boyunca enfekte olmu hcre ekirdeine tutunmu bir

ekilde beklemektedir. lkbahar geldiinde bu sporlar hemen sporogoniye girerek

yaam dngsne buradan devam etmektedirler (Kilani, 1999).

Enfekte ventrikulus hcreleri barsak lmenine dklmekte ve oluan sporlarn

serbest kalp gelimesi ile enfeksiyon, barsan dier ksmlarna yaylmaktadr

Ayn zamanda, sporlarn redikleri hcre iinde yeniden oalmasyla

otoenfeksiyon da meydana gelmektedir (Swart, 2003).

Ar dozda enfekte arlarn barsaklar 500 milyon kadar spor ierebilmektedir.

Bu sporlar fees ile atlarak koloni iinde dier arlara bulamakta ve

reenfeksiyona neden olmaktadr.(Chioveanu et al., 2004; Swart, 2003).

Yaplan aratrmalar Nosema sporlarnn kovan scaklndan daha dk

scakllardaki bal iinde daha uzun yaadn; zaman ve scakln Nosema apissporlarn direkt olarak etkilediini gstermektedir (Malone et.al., 2001). Nosema

apissporlarnn gelimesi iin gereken optimum scaklk aral 30-350Cdir (Fries,

1993).Sporlar hem ii hem erkek hem de kralie arlar enfekte

edebilmektedir(Webster et al., 2004).Hastalk tam olarak kendine zg belirtiler

gstermese de kovan aktivitesini ciddi biimde etkileyen pek ok belirtiye neden

olmaktadr (Hornitzky, 2005).

Nosema apisvarlnda arlarn yaam sresi %50ye kadar azalmakta; bal verimi

% 40a kadar dmektedir Yal arlar arazide ksa srede lmekte; gen arlar ise

nektar ve polen toplama grevlerini yerine getirememektedir. Dizanteriye neden

olan Nosema apissporlar, ergin arlarn karnlarnn imi halde grnmesine

sebep olmaktadr. Ayrca arlar umaya isteksiz bir biimde kovan nnde

srnrken grlebilmektedir. Hipofaringeal bezlerden salnan yavru besini ile

farinks bezlerinden salnan ar st retiminin azalmas kralie ve dier ar

larvalarnn yeterli beslenememesine neden olmaktadr. Enfekte olan kralienin


53/120

37

daha az yumurtlamas, populasyon younluunun gnden gne azalmasna

neden olmakta; bu azalma sonucunda yavru gzlerin ve kovan ii scaklnn

sabit tutulmas zorlamaktadr. ok ar enfeksiyonlarda koloni tamamen

kebilmektedir (Anderson and Giacon, 1992; Hornitkzky, 2005; Sammataro and

Avitabile, 1998; Shimanuki and Knox, 2000; Sok l et al., 2007; Somerville and

Hornitzky, 2007).

Hastaln tansnda birok yntem kullanlmaktadr. Temel olarak bu yntemler

enfekte olmu barsan direkt olarak incelenmesi ve mevcut sporlarn

belirlenmesi zerine kuruludur. Ar bana den spor miktar enfeksiyon

derecesinin belirlenmesinde kullanlmaktadr. Ar bana 1 milyonun zerinde sporbulunmas hastaln ldrc seviyeye ulatn gstermektedir (Koning, 1994;

Shimanuki and Knox, 2000).

Nosema apis e kar etkili olduu bilinen tek ila Fumagillin dir. Fumagillin,

Aspergillus fumigatustarafndan retilen bir antibiyotiktir. Konak hcrenin

DNAsn etkilemeden, mikrosporidiann DNA replikasyonunu inhibe etmektedir.

Birok alma Fumagillinin enfekte kolonilerin ayakta kalmasn saladn vebal retiminin arttn gstermektedir. (Hornitzky, 2005). la ticari olarak Fumidil-

B adyla sunulmakta ve birok uygulama yntemi bulunmaktadr. En etkili yol

ilacn urup ile birlikte uygulanmasdr (Hornitzky, 2005; Kochansky and Nasr,

2004).

Hastala kar alnabilecek en iyi nlem kovan bakmnn iyi yaplmas, arlklarn

ar rzgar almayan, serin ve nemli blgelere kurulmamasdr.

2.2.4. Viral Hastalklar

Gelien ve yenilenen teknolojiler dorultusunda son 10 ylda yaplan aratrmalar,

bal arlarnn ok sayda viral hastaln hedefi olduunu gstermektedir. Bal ars

virsleri olduka geni yaylmldr ve bu virsler ounlukla belirtisiz ve uzun

sreli enfeksiyonlara neden olmaktadrlar. Ancak kovanda baka parazit


54/120

38

enfestasyonlarnn olmas ve evresel faktrler, virsleri aktive edebilmekte ve

klinik belirtilerin ortaya kmasna neden olmaktadr( Kukielka et al., 2008)

En nemli enfeksiyonlara neden olan ve en sk grlen virsler, ABPV(Acute Bee

Paralysis Virus=Akut Ar Felci Virs), CBPV (Chronic Bee Paralysis Virus=Kronik

Ar Felci Virs), SPV (Slow Paralysis Virus=Yava Ar Felci Virs), DWV

(Deformed Wing Virus=Deforme Kanat Virs), BQCV (Black Queen Cell Virus=

Siyah Kralie Petek Gz Virs), KBV (Kashmir Bee Virus=Kamir Ar Virs),

CWV (Cloudy Wing Virus=Dumanl Kanat Virs), SBV (Sacbrood Virus=Tulumsu

Yavru rkl Virs)dir.

Hastalklarn tehisi, belirtilerin az olmas ya da ortaya kmamas nedeniyle

olduka zordur. Elektron mikroskopisi ve serolojik testlere dayanan klasik tan

yntemleri gerekli antiserumlarn bulunamayndan dolay olduka zordur

(Benjeddou, et al., 2001).

Son yllarda gelitirilen yksek hassasiyete sahip PCR yntemleriyle virsler

kolaylkla tespit edilebilmektedir. Bal ars virslerinin tespitinde kullanlan okeitli PCR yntemleri bulunmaktadr. Ayrca bu yntemlerle bal ars virslerinin

filogenisi de belirlenmektedir (Bakonyi et al., 2002; Benjeddou et al., 2001;

Blanchard et al., 2007; Chen et al., 2005a; Genersch, 2005; Grabensteiner et al.,

2007; Grabensteiner et al., 2001; Tentcheva et al., 2006; Topley et al., 2005)

Genel olarak virslerin bulam genel olarak yatay ve dikey olmak zere iki yolla

gereklemektedir. Yatay bulamda virsler ayn nesildeki bireyler arasndabularken; dikey bulamda ana kovandan oula gemektedir. Yatay bulam

direkt ve indirekt olmak zere iki ekilde gereklemektedir. Direkt yolda virs,

hava, besin ve seksel yollarla bularken; indirekt yolda bir vektr araclyla

bulamaktadr. Dikey bulamda virsler, yumurta zerinde ya da yumurta iinde

yeni nesillere gemektedir. Virslerin bulam yolu virulans direkt olarak

etkilemektedir. Baz durumlarda yatay bulam enfeksiyon orannn artmasna

neden olurken; dikey bulam virsn uzun sreli olarak kovanda hafif belirtilerle

seyretmesine neden olabilmektedir (Chen et al., 2006).


55/120

39

Virslerin bulamnda en nemli rol oynayan vektr ve parazit Varroa

destructordur. Varroa destructorzerinde ve dokularnda birok virs tespit

edilmitir. Virslerin, hcre sitoplazmas ve membrannda bulunmu olmas

Varroa destructorzerinde kendini replike ettiinin kant olarak grlmektedir

(Chen et al., 2004a; Kleesspies, 2000; Zhang et al., 2007)

Bal arlarnda imdiye kadar grlen 18 virs tanmlanmtr. Bu virsler tek

balarna bir koloniyi enfekte edebildikleri gibi koloni, ayn anda birden fazla virs

ile enfekte olabilmektedir. Tek bir kolonide tekli, ikili, l ve drtl viral

enfeksiyonlarn varl tespit edilmitir. Hem ii hem de kralie arlarda oklu

enfeksiyon grlebilmektedir. (Chen et al., 2005b; Chen et al., 2004b; Nielsen etal., 2008)

Arlarda grlen viral hastalklardan biri Ar Felcidir. Ar felcine farkl virs

neden olabilmektedir. Bu virslerin en etkili ve en yaygn olan Kronik Ar Felci

Virs (CBPV)dr. CBPV ciddi koloni kayplarna neden olmaktadr. Hastalk

etkeni olan virs ilk kez Bailey tarafndan 1963 ylnda izole edilmitir. CBPV tek

zincirli RNA virsdr. Ergin ii arlarn vcutlar ve kanatlarnn srekli titremesi,uma yeteneinin kaybolmas, tysz arlarn kovan giriinde srnmesi

hastaln en nemli belirtileridir. Bu belirtiler kimi zaman pestisit zehirlenmeleriyle

kartrlabilmektedir. Hastalk baz zamanlarda belirtisiz olarak seyretmekte

ancak belirtiler ortaya ktnda ksa srede lme neden olmaktadr (Bernyi et

al., 2006; Blanchar et al., 2008; Ribi et al., 2000)

Ar felcine sebep olan dier bir virs Akut Ar Felci Virs (ABPV)dr. ABPVgenellikle kovanda belirti gstermeden ve latent olarak bulunur. Hastalk etkeni

tek zincirli bir RNA virsdr ve 9,470 nkleotid ierir. ABPV virslerin Picorna-

like grubunda yer almaktadr. Virs ergin arlarn tkrk bezlerinden salnan

salglar ve bu salglarn besin depolarna gemesi ile bular. Varroa destructor

enfestasyonunun bulunduu kolonilerde lmcldr. Akarn ar zerinde at

kesiklerden girip hemolenfe karan virs, arnn lmesine neden olmaktadr

(Benjeddou et al., 2001; Govan et al., 2000; Grabensteiner et al., 2007).


56/120

40

Yava Ar Felci Virs olarak adlandrlan nc paraliz virs ergin arlar

zerinde etki gstermektedir. Virs bulatktan 12 gn sonra enfeksiyona neden

olmaktadr. Varroa destructorenfestasyonun bulunduu kolonilerde hzl ekilde

populasyon younluunun azalmas ve koloni kmesine neden olduu

bilinmektedir (Bakonyi et al., 2002; Morse 1997)

Son yllarda Avrupa ve Amerikada artarak gerekleen koloni kmelerinde DWV

ve BQCV nin nemli bir rol oynad dnlmektedir (Shen et al., 2005b).

BQCV, virslerin Dicistroviridae familyasnn Cripavirus cinsi iinde

snflandrlmaktadr (Mayo, 2002). Virs hem yavru hem de ergin arlar

etkilemektedir. Ergin arlar arasnda en ok ilkbahar ve erken yaz dnemlerindeyaygnlamaktadr. Ayrca kralie ve dier arlarn pupalarnda lme neden

olmaktadr (Berenyi et al., 2006). Hastaln Nosema apisenfeksiyonu ile

tetiklendii dnlmektedir (Kukielka et al., 2008).

DWV, virslerin Iflovirus cinsine bal Picorna-like grubunda yer almaktadr.

Hastalk etkeni, tek zincirli RNA virsdr(Mayo, 2002). Arlarn yumurta hari

tm yaam evrelerinde grlmektedir. DWV kimi zaman kovanda asemptomatikolarak bulunabildii gibi; kimi zaman da kanat yapsnda bozukluklarna,

abdomende ikinlie, paralize, ksa yaam sresine ve ani koloni kmelerine

neden olabilmektedir. DWV nin Varroa destructorile bir arada bulunmas koloni

iin olduka ciddi sorunlara yol amaktadr (Tentcheva et al., 2006; Kukielka et

al., 2008).

Son yllarda zerinde aratrmalar yaplan dier bir virs ise KBV dir. KBV,virslerin Dicistroviridae familyasnn Cripaviruscinsi iinde snflandrlmaktadr

(Liljas et al., 2002). Virs, arlarn tm yaam evrelerinde grlmektedir. KBV nin

dier bir zellii ise hem Varroay hem de arlar enfekte etme zelliine sahip

olmasdr (Ongus et al., 2004). Varroa destructor, hastaln bulamnda byk

rol oynamaktadr (Chen et al., 2004a; Shen et al., 2005b)


57/120

41

3. MATERYAL-METOD

Yaplan almada Hatay ve Adana yresindeki arlklarda bulunan ergin ve yavru bal

arlar, paraziter ve mikrobiyal hastalklar ynnden incelenmitir. Gerekli rneklerin

toplanmas amacyla Hatay ve Adana il merkezleri ile bu illere bal ilelere, ilkbahar

ve sonbahar mevsimlerinde arazi almalar dzenlenmitir. rneklerin toplanaca

kyler il genelinde homojen dalm gsterecek ekilde belirlenmi ve arlklarn

seimi Hatay li Ar Yetitiricileri Birlii ve Adana li Ar Yetitiricileri Birlii ile i

birlii iinde yaplmtr. Bu amala Hatay ilindeki arlklarn 83nden alnan 3320

adet ergin ar ve 83 adet yavrulu petek rnei ile Adana ilindeki arlklarn 91inden

alnan 3640 adet ergin ar ve 91 adet yavrulu petek rnei, Hacettepe niversitesiAr Sal Laboratuvar na getirilmi ve hastalklarn tehis edilmesi amacyla

incelenmitir.

3.1. rneklerin Toplanmas

Hatay ve Adana yresi lman iklimi ve bitki eitlilii nedeniyle arcln youn olarak

yapld ve gezginci arclarn youn olarak tercih ettii bir blgedir. Blgedearcln youn olarak yapld birok ky bulunmas nedeniyle her ileye bal

istasyon kyler nceden belirlenmitir. stasyonlarn belirlenmesinde, kylerin

birbirlerine uzak mesafelerde olmasna dikkat edilmitir.

Arlklarda hastalk belirtisi gsteren zayf kovanlar belirlenerek arlarn kovan

nndeki ve iindeki grnmleri ve davranlar gzlemlenmitir. Kovan nnde

srnen, hareketsiz duran, halsiz canl ergin arlar ile l ergin arlar toplanarak ayrkavanozlara konulmutur. Tm rnekler kapaklar delikli 200 mllik bo kavanozlara

konularak tm kavanozlar numaralandrlmtr.

Kovan ii incelemelerde yavru hastal phesi tayan, bozuk, kk, delikli petek

gzleri bulunan ve anormal rengi ve kokusu olan petekler btn olarak alnmtr.

Petek rnekleri temiz beyaz katlara sarlarak etiketlenmitir. Arazi almalar

yavrulama dneminde yapld iin inceleme srasnda yavru gzlerin

tlmemesine dikkat edilmitir.


58/120

42

Tm rnekler bozulmadan, ksa sre ierisinde Hacettepe niversitesi Ar Sal

Laboratuvarna ulatrlm ve alma sresince kontamine olmalarn ve

rmelerini engellemek amacyla +4oCdeki dolaplarda saklanmtr.

Hatay iline dzenlenen ilk arazi almas 1318 Kasm 2006 tarihleri arasnda

Antakya, Belen, Drtyol, Erzin, Hassa, skenderun, Krkhan, Reyhanl,

Samanda, Yaylada ilelerinde yaplmtr. Her ilede belirlenen istasyon

kylerdeki 40 arlktan 1600 adet ergin ar ve 40 adet yavrulu petek rnei

toplanmtr.

Hatay iline 914 Nisan 2007 tarihleri arasnda dzenlenen ikinci arazi almasnda

ayn ilelerdeki 48 arlktan 1920 adet ergin ar ve 48 adet yavrulu petek rnei

toplanmtr (ekil 3.1.).

Adana iline dzenlenen ilk arazi almas 1823 Kasm 2006 tarihleri arasnda

Alada, Ceyhan, mamolu, Karata, Karaisal, Kozan, Pozant, Saimbeyli,

Seyhan, Tufanbeyli, Yumurtalk ilelerinde yaplmtr. Her ilede belirlenenistasyon kylerdeki 43 arlktan 1720 adet ergin ar ve 43 adet yavrulu petek rnei

toplanmtr.

Adana iline 1520 Nisan 2007 tarihleri arasnda dzenlenen ikinci arazi almasnda

ayn ilelerdeki 54 arlktan 2160 adet ergin ar ve 54 adet yavrulu petek rnei

toplanmtr (ekil 3.2.).


59/120

43

ekil 3.1. Hatay ili haritas

8/7/2019 Hatay ve Adana Yresindeki Bal Arlarnn (Apis mellifera L.) Mikrobiyal ve Paraziter Hastalklar Ynnden ncelen

hatay ve adana yöresindeki bal arılarının (apis mellifera l.) mikrobiyal ve paraziter...

Documents