hasaan - oclc

HASAANOpisyal na Journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas

Tomo I 2014

Departamento ng Filipino

Unibersidad ng Santo Tomas

Maynila

Ang HASAAN ay isang interdisiplinaryong refereed journal

na inilalathala ng UST Departamento ng Filipino

Karapatang-ari ng mga awtor at mga editor 2014

Reserbado ang lahat ng karapatan

Maaaring kopyahin, halawin o gamitin sa pananaliksik

KUNG MAY NILAGDAANG PERMISO

ng mga awtor at publikasyon.

HASAAN

Opisyal na Journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas

Departamento ng Filipino

Unibersidad ng Santo Tomas, Maynila

ISSN 2362-3790

Lupon ng Editor

Punong Editor: Wennielyn F. Fajilan

Kawaksing Editor: Crizel P. Sicat

Tagapangasiwang Editor: Jonathan V. Geronimo

Mga Kasapi: Roberto D. Ampil, PhD

Alvin Ringgo C. Reyes

Reynele Bren G. Zafra

Konsultant: Jovy M. Peregrino, PhD

Disenyo at Lay-out: Ronald Verzo

Inilimbag ng Paragon Printing Corporation

182 Aurora Blvd., 1500 San Juan, Metro Manila

HASAAN:Opisyal na Journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas

Ang Hasaan ay isang taunang interdisiplinaryong refereed journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas sa pangangasiwa ng Departamento ng Filipino. Tampok dito ang mga artikulong nakatuon sa Filipino bilang larangan ng kaalaman mula sa mga mananaliksik at iskolar sa bansa. 1. Maaaring maging bahagi ng journal ang mga pananaliksik ukol sa anumang paksa na may kinalaman sa mga napapanahong usapin at konsepto sa Filipino kaugnay ng iba pang disiplina/konsepto gaya ng: relihiyon, teolohiya, edukasyon, panitikan, agham panlipunan, ekonomiya, pilosopiya, sining, mass media, agham, arkitektura, politika, wika, kultura, sikolohiya, globalisasyon, identidad, kasarian, pamamahala, teknolohiya, komunikasyon, ideolohiya, agham at teknolohiya.2. Ang papel ay nararapat na magtaglay ng sumusunod na katangian: a. napapanahon, interdisiplinaryo at makabuluhang paksang makapag-aambag sa diskursong Filipino na maaaring makapagpayaman sa mga kurso sa pananaliksik sa Filipino. b. may sapat na lawak at lalim ng pagtalakay sa paksa batay sa mga matitibay na ebidensya, angkop na metodo at masinop na pagkilala sa mga sanggunian. c. tuwiran at malinaw ang pagtalakay sa paksa ayon sa pamantayan ng mahusay na akademikong publikasyon.3. Ang mungkahing papel ay maaaring bahagi ng gradwadong tesis, disertasyon o presentasyon sa isang kumperensiya o anumang pananaliksik na hindi pa nalalathala sa anumang anyo.4. Ang haba ng papel ay hindi hihigit sa 6,500 salita. Kalakip nito ang 250-300 salitang abstrak at limang susing salita sa format na Times New Roman 12, doble-espasyo, Microsoft Word 97-2003. 5. Ang dokumentasyon ay estilong parentetikal-sanggunian ayon sa format ng MLA Seventh Edition. 6. Tungkulin ng awtor na kumuha ng permiso para sa anumang materyal na may karapatang-ari at isumite ito sa Lupon ng Editor.7. Tuwing Hunyo 30 ang deadline ng pagsusumite ng papel. 8. Para sa sabskripsyon at iba pang katanungan, makipag-ugnayan sa Lupon ng Editor sa [email protected].

MENSAHE

Mahalaga ang ambag ng HASAAN Journal sa pagpapalaganap ng mga usaping pang-ademiko na sumasaklaw sa mga larangang may kinalaman sa wika, edukasyon, etnograpiya, kultura, pilosopiya, politika at iba pa. Mainam ang pagtalakay sa mga paksa tulad ng kapangyarihan ng tsismis sa lipunan; ang papel ng wika sa eksklusyon sa sistema ng edukasyon sa Pilipinas; ang pagbuo at paghubog ng mahabang kasaysayan sa pagkataong Pilipino; ang pagsusuri sa larong basketbol upang maipakita ang halaga ng wika, etika, at ng pilosopiya ng gilid-gilid; ang kinalaman ng kultura ng bayan sa relihiyon; ang paghahambing ng mga gamit ng iba’t ibang dayalekto; at ang ugnayan ng pag-iisang dibdib sa kultura ng pamayanan.

Ang mga pag-aaral na nabanggit ay patunay lamang ng patuloy na pagyaman ng kultura ng pananaliksik sa unibersidad. Tinatalakay ng bawat sanaysay ang mga bagay at karanasan na may kinalaman sa ating kamalayang Pilipino. Mahusay at masusi rin ang paghahanay ng mga isyu at datos sa mga na-sabing sanaysay. Sa unang edisyon ng HASAAN Journal, pinatutunayang buhay na buhay ang gawaing akademiko sa unibersidad. Malugod kong ipinaaabot ang aking pagbati sa Departamento ng Fili-pino ng Unibersidad ng Santo Tomas sa pamumuno ni Dr. Roberto Ampil sa paglulunsad ng kauna-unahang isyu ng HASAAN Journal.

FR. HERMINIO V. DAGOHOY, O.P. Rektor

MENSAHE

Katulad ng tubig na patuloy na dumadaloy sa ilog, ang wika ay patuloy na dumadaloy sa iba’t ibang henerasyon ng mga gumagamit nito at iba’t ibang panahon na kinakatawan nito. Hindi maiiwasang may mabago. Hindi maikakailang may pagbabago.

Dahil dito, ang patuloy na paglinang at pagpapayaman ng wika ay isinusulong ng isang institusyong akademiko hindi lamang sa pamamagitan ng pagtuturo o pagdaraos ng mga eksibit, patimpalak sa wika, at pagpupulong. Habang natututo ang ating mga mag-aaral sa wika, magandang maitanong rin natin sa ating mga sarili kung ano ba ang ating itinuturo? Ano kaya ang maidaragdag natin sa mga kaalamang dati na nating ibinabahagi? May mga katanungan bang dapat nating hanapan ng kasagutan? Paano natin mabibigyan ng kasagutan ang ating mga tanong?

Marahil, ang ganang maghanap ng mga kasagutan at ibahagi ang mga ito ang nagtulak sa ating mga gurong-mananaliksik upang maging kasama ng unang labas ng HASAAN, ang opisyal na journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas. Bagaman ilang taon pa lamang ang nakalipas mula nang muling itinatag ang UST Departamento ng Filipino, narito na ang HASAAN na maglilinang hindi lamang ng wikang Filipino kundi ng kakayahan ng mga gurong mulat na sa kaisipang ang itinuturo, ang pagtuturo at ang nagtuturo ay yayabong lamang sa pamamagitan ng patuloy na pag-aaral at pananaliksik.

Isang mainit na pagbati sa Departamento ng Filipino!

Mabuhay ang mga gurong-mananaliksik!

Mabuhay ang HASAAN Journal!

PROP. CLARITA D. CARILLO, PhD Bise Rektor sa mga Gawaing Akademiko

MENSAHE

Ang kailangan ng isang isda na gutom at naghahangad na makabilang at makasabay sa mga nilalang sa karagatan ay sapat na pagkain, pag-aalaga at pagsasanay upang makalangoy nang simbilis, kung hindi man mas mabilis, sa isang mas malaki at mas mapagsubok na dagat. Hindi nito kailangan ng mga bagay na pipigil sa mga hangarin nito. Hindi nito kailangang makulong sa isang palaisdaan kung ang nais nitong malipol ay ang karagatan. Tulad ng isang isda, ang Departamento ng Filipino ay hindi dapat malugmok sa kaisipang wala na itong maaaring pagharian maliban sa apat na sulok ng UST, na wala na itong ibubuga sa labas at liban sa lugar na ito. Mapanghamon ito, malakas at matibay ang loob, determinado na suungin ang malawak at mapagsubok na mundo. Nakikita ko na kung paano ito ngayon nakatayo sa may dalampasigan at tila tinatanaw at iniisip kung ano ang mayroon sa mga lugar sa ibayo, at kung ano ang kaya nitong ihandog sa mundong nasa kabilang dulo ng karagatang ito.

Bagaman, apat na taon pa lamang muling naitatag ang departamento ng Filipino, hinangad na nitong makisabay kundi man lagpasan ang nagawa ng iba pang departamentong nauna. Mula sa HASAAN Pambansang Komperensiya ngayon ay isinilang ang HASAAN Journal upang mapatunayan na ang guro ay hindi lamang nagtuturo sa klase kundi isa ring mananaliksik. HASAAN ang pangalan ng opisyal na journal sa Filipino ng Unibersidad ng Santo Tomas. Gaya ng pangalan nito ang mga saliksik ay hinasa upang maging matalim na armas na magagamit sa pag-aaral at pagtuturo ng pananaliksik. Inaasahan na ang journal na ito ay magsisilbing daluyan ng mga kaalaman at karunungan ng mga mag-aaral, guro, mananaliksik at manunulat.

Mabuhay ang HASAAN!

Mabuhay ang Wikang Filipino!

Mabuhay ang Kulturang Filipino!

ASSOC. PROF. ROBERTO D. AMPIL, PhD Tagapangulo, UST Departamento ng Filipino

TALAAN NG NILALAMAN

Paunang SalitaHasaan Tungo sa Mapagpalayang Pananaliksik:Kalakaran at mga Hamon I Lupon ng Editor

Tungo sa Paghitik ng mga Bunga: Isang Sipat sa Kasaysayan ng Pambansang Wika sa Unibersidad ng Santo Tomas VII Wennielyn F. Fajilan

Introduksyon: Mula Tsismis Hanggang Panata:Filipino Bilang Multidisiplinal at Interdisiplinaryong Larangan XIIICrizel Pascual Sicat

Mga Pananaliksik

Kaya Nakikinig ang Lupa at Lumilipad ang Balita:Ang Tsismis at ang Tunggalian ng Uri sa Lipunang Pilipino 1Mar Anthony S. Dela Cruz

Ang Paggamit ng Inklusibong Wika sa Filipino tungo sa Pagtamo ng Inklusibong Edukasyon 19Jane K. Lartec, Sheila D. Dotimas, Carren Mae R. Maraño, Mary Ann P. Pitas, Jonabeth L. Polido at Kristine L. Senio

Betad Pedlegamit: Isang Pag-aaral sa mga Varyasyon ng Wikang Subanen sa Zamboanga Peninsula 34Julieta A. Cruz-Cebrero

Ang Diyalektika ng Pilosopiyang Filipino batay kay Theodor Adorno 53Jovito V. Cariño

Si Roque Ferriols, Wika at Ang Larong Basketbol 66Emmanuel C. De Leon

Desposoryo: Katekesis sa mga Mag-iisang Dibdib sa mga Gilid-gilid at Suluk-sulok ng mga Bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy, Bulacan 83Arvin D. Eballo

Pasubo bilang Panata: Pagbabalik, Pagtatagpoat Pagdiriwang sa Pook-Pangkalinangan ng Pateros 106Voltaire M. Villanueva

Tala ukol sa Lupon ng Editor 122

I

Hasaan Tungo sa Mapagpalayang Pananaliksik:Mga Kalakaran at Hamon

Lupon ng Editor

Ideolohikal ang pananaliksik. Usapin ng pagkiling sa mga nagtutunggaling ideolohiya ang pamimili ng wika, konteksto at paksang sasaliksikin. May malaking kakulangan sa kritikal na pagtataya ng kalagayan ng pananaliksik sa Filipino ang kasalukuyang daluyong ng elaborasyon at estandardisasyon ng wika sa mga multidisiplinal na pananaliksik. Tila patas ang tingin sa iba’t ibang wika at at may malabnaw na pagtingin sa usapin ng kapangyarihang bumabalot dito. Sa tunggalian, nasa posisyong mapaggiit pa rin ang maka-Filipinong pananaliksik. Kakikitaan ito ng hindi pa nagaganap na tagumpay ngunit hindi rin napapatdang lakas upang itanghal ang pagiging esensyal nito sa loob at labas ng akademya. Sa pagkiling ng mananaliksik sa nagtatalabang puwersa, nagaganap ang tungkuling sosyal ng pananaliksik.

Ang pamimili ng isang iskolar sa wika at paksang gagamitin sa pananaliksik ay malinaw na pagkiling sa mga nagtutunggaliang ideolohiya sa loob ng akademya. Dinanas ni Bienvenido Lumbera, Pambansang Alagad ng Sining sa Panitikan at isang Tomasino, ang tunggalian sa pamimili at pagkiling.

Ang pagninilay na ito ni Lumbera ang tuluyang nagbunsod ng desididong pagkiling niya bilang iskolar na itanghal ang wika at paksaing Filipino sa kanyang pananaliksik sa kultura at panitikan. Malinaw sa kanyang ang intelekwal na gawain ay hindi pansarili lamang bagkus ay kailangang iugnay sa pangangailangan ng bayan. Mula noon, “itinaguyod niya ang posisyon na ang wikang pambansa ay wika ng marurunong, at wikang hindi naghihiwalay sa intelektuwal sa sambayanan” (Torres-Yu xvi). Kasabay ng malakas na panawagang patalsikin ang diktaduryang Marcos, naging mas matining din ang kagustuhan ng mga nasyonalistikong iskolar na bumuo ng sariling pagkakakilanlang nagmumula sa pagsusuri ng sariling lipunan, kultura at

Bakit hindi paksaing Pilipino? Tanong ito ng isang kababayang kararating lamang sa Indiana University mula sa Pilipinas. Ginulantang ako ng tanong. Sa loob kasi ng tatlong taong pagkalayo sa sariling bayan, hindi sumagi sa isipan ko na importante pala na iugnay ko ang aking mga plano para sa sariling hinaharap sa mga pangangailangan ng aking bayang tinubuan. Taong 1959 noon, at simula iyon ng aking re-edukasyon bilang intelektwal na ang kamalaya’y hinubog ng kulturang kolonyal. (Lumbera 3)

PAUNANG SALITA

II

kasaysayan. Sa panahong iyon, tinaya ni Lumbera na wikang Filipino ang gagamiting wikang panturo pagkatapos ng limampung taon (Torres-Yu xiii).

Matagal nang panahon ang lumipas nang matalinong hulaan ni Lumbera ang magiging kalagayan ng iskolarsyip sa bansa. Marami nang napagtagumpayan ang araling Filipino ngunit hindi buong-buong nakamit ang misyong ito. Sa kasalukuyan, karaniwan pa ring ipinupukol sa wikang Filipino ang kawalan ng malinaw na istandard sa paggamit ng wika na nagreresulta sa kahinaan nitong gamitin sa iba’t ibang larangan tulad ng agham panlipunan, agham at teknolohiya, matematika, pagsasabatas at pamamahala, medisina at iba pa. Ingles pa rin ang namamayaning wika sa mga akademikong larangan at maganit pa rin ang pagsasalin ng mga pananaliksik labas sa humanidades, panitikan at agham panlipunan. Bagaman sasagutin ng mga maka-Filipino ang argumentong ito sa pagsasabing higit pa sa daang taon ang kakailanganin ng wika bago maging ganap ang estandardisasyon, mahalaga pa ring ilinaw kung ano ang tungkulin ng mga iskolar at mananaliksik sa napakahabang kurso ng pagpapaunlad ng wika. Ang tungkuling ito ang pinanghawakan ng mga mananaliksik at Lupon ng Editor sa unang isyu ng Hasaan Journal.

Kalakaran at Hamon sa Pagtuturo ng Maka-Filipinong Pananaliksik

May tungkuling panlipunan ang pananaliksik at ang bawat mananaliksik ay tagapagtaguyod ng uri ng lipunang sinusulong ng kanyang pananaliksik. Kung kaya, mahalagang linawin ang mga esensyal na usapin kaakibat ng maka-Filipinong pananaliksik sa kasalukuyan. Ang pambabalewala sa mga ito ay katumbas ng pagsuporta sa mga makapangyarihang aninong sumasagka sa pagpapayabong ng Filipino hindi lamang bilang wika ng pananaliksik kundi bilang larangan ng kaalaman.

Patakarang Pangwika sa Edukasyon. Nakasaad sa Konstitusyong 1987 ang mga probisyong kaugnay ng pagpapaunlad at pagpapayabong ng Filipino bilang wikang pambansa, sa pamamagitan ng paggamit dito bilang midyum ng pagtuturo sa sistema ng edukasyon at pamamahala. Gayunpaman, tila tumataliwas ang kasalukuyang kalagayan ng wikang pambansa lalung-lalo na sa edukasyon. Napawalang-bisa man ang kapangyarihan ng Executive Order 210 (Establishing the Policy to Strengthen the Use of English in the Educational System) na ipinatupad ng dating Pangulong Gloria Arroyo noong Mayo, 2003 at tangkang lehislasyon ng Gullas Bill 4710 o mas kilala sa tawag na English Bill, ay nananatiling etsa pwera sa patakarang pangwika ng edukasyon ang wikang Filipino.

III

Hindi malinaw ang tungkulin ng pagtuturo at pagpapaunlad ng wikang pambansa sa bagong kurikulum ng K-12. Sa inilabas na DepEd Order No. 74, s. 2009 (Institutionalizing Mother Tongue-Based Multilingual Education (MLE) at DepEd Order No.16 s.2012 (Guidelines on the Implementation of the MTB-MLE), malinaw na tinukoy na isa sa mahahalagang layunin ang ‘pag-unlad ng kamalayang sosyo-kultural na magpapayabong sa pagpapahalaga at pagmamalaki ng mag-aaral sa kanyang pinagmulang kultura at wika.’ Gayunpaman, kapag sinuri ang aktwal na implementasyon ng MTB-MLE, ginagamit bilang unang wika ang Ingles sa maraming pribadong paaralan sa Maynila at kalapit na mga lalawigan. Malinaw na paglabag ito sa itinatakdang layunin ng patakarang pangwika ngunit mas kapansin-pansin ang kahinaan sa implementasyon ng polisiya.

Sa bagong istruktura na ipapatupad ng Commission on Higher Education (CHED) sa antas tersyarya, aalisin bilang batayang asignatura ang anim hanggang siyam na yunit ng Filipino sa antas kolehiyo at ibababa sa antas ng hayskul. Mahalagang panatilihin ang pag-aaral ng Filipino sa pinakamataas na antas ng edukasyon sapagkat dito magbubukas ang posibilidad na gamitin ang wika sa mataas na uri ng pananaliksik sa iba’t ibang disiplina. Napaunlad na ang akademikong aktitud at intelektwal na kakayahan ng mga mag-aaral sa antas na ito, kung kaya tiyak na kaya na nilang sapulin ang pangangailangang manaliksik sa wika at paksaing Filipino. Ngunit dahil sa mabuway na pagtangan at pagpapatupad ng isang kritikal na patakarang pangwika sa edukasyon ay lumiliit ang pag-asang umunlad ang araling makabansa sa iba’t ibang disiplina.

Ingles Bilang Lehitimong Wika. Ingles pa rin ang lehitimong wika ng sistema ng edukasyon at lakas-paggawa. Nagiging tuntungan ang pagpapaigting ng globalisadong kaayusan sa lalong pagpapalakas nito bilang wika ng komunikasyon, komersyo at pagkatuto lalung-lalo na sa pananaliksik. Wikang Ingles ang namamayaning midyum ng pagtuturo at pagkatuto sa mga unibersidad at ang husay rin dito ang batayan sa pagkuha ng disenteng trabaho. Neoliberal ang katangian ng polisiyang pangwika sapagkat umaayon ito sa pangangailangan ng ibang bansa habang tinatalikdan ang batayang tungkulin sa pambansang industriyalisasyon (Campoamor 208-209 at Abad 218-220). Sa ganitong kalagayan, hindi masisisi ang mga mag-aaral na nais magpakadalubhasa sa wika at araling Ingles dahil ito ang magbibigay sa kanila ng magandang posisyon sa larangan ng edukasyon, at kalaunan ay mag-aakyat sa kanila sa mas mataas na posisyon sa lipunan. Daang taon pa ang lalakbayin upang makamit ang kritikal na pananaw sa pagpaplanong pangwika sa bansa ngunit kailangang

IV

maging ahente ng pagkuwestiyon ang mga guro at mag-aaral ng pananaliksik sa kalakarang ito. Kailangan ng matalas na panunuri sa pagtataya ng mga palagay, dahil batbat ng politika, maging ang mga institusyonal at personal na pagkiling na malaon nang tinanggap na makatuwiran at totoo.

Internasyonalisasyon ng Pananaliksik. Dahil sa daluyong ng globalisasyon, maging ang pamantayan sa pananaliksik ng mga unibersidad at kolehiyo ay umaayon na rin sa istandard ng internasyonal na pananaliksik. Positibong bagay ang pagkatuto at pagpapahusay mula sa mga bansang mauunlad ang pananaliksik ngunit nalalagay sa alanganin ang mga guro at mag-aaral na nais magpakadalubhasa sa pananaliksik sa araling Filipino. Halimbawa, naging mainit na usapin sa Unibersidad ng Pilipinas kamakailan ang paglalagay ng internasyonal na publikasyon bilang batayan sa promosyon ng mga guro. Naging suliranin ito para sa mga gurong nagsusulat sa wikang Filipino lalo na yaong nasa larangan ng malikhaing pagsulat. Gayundin, maliwanag ang mababang pagtingin sa mga journal ng pananaliksik na nalalathala sa pambansang antas na kadalasang tumatalakay sa wika, kultura at kabihasnang Pilipino. Nararanasan din ito sa iba pang unibersidad dahil sa nalalapit na ASEAN Integration 2015. Hindi lamang ito mahigpit na ugnayang politikal at pang-ekonomiya ng mga bansa sa Asya, bagkus ay pagpapaunlad din sa sosyo-kultural na pagkakaisa ng mga bansa na magreresulta sa internasyonalisasyon ng pag-aaral sa mataas na edukasyon at pananaliksik. Positibo ang magiging dulot nito kung matututo ang Pilipinas sa mas maunlad na pamamaraan ng pananaliksik sa mga karatig bansa ngunit magiging mabuway kung hindi magiging malinaw ang oryentasyon at tunguhin ng mga pananaliksik sa mataas na edukasyon. Kailangang bungkalin at payabungin muna ang uri ng pananaliksik na nakakonteksto sa kalagayan at pangangailangan ng lipunang Pilipino habang umuugnay sa maunlad na karanasan ng iba pang lipunan.

Tungo sa Mapagpalayang Pedagohiya sa Pananaliksik

Natukoy na sa unang bahagi ang kahalagahang panghawakan ng isang mananaliksik ang tungkuling sosyal ng pananaliksik. Nagagawa ito sa pamamagitan ng pagkiling o partisanship sa kung ano ang paksa at wikang gagamitin sa pananaliksik. Nauna nang tinalakay ni Patricia Melendrez-Cruz (23-24) ang tungkuling sosyal ng panitikan sa pamamagitan ng kritisismong ideolohikal. Kung itinuring niyang ang sining ay anyo ng kognisyon, magiging matalas din ang anumang pananaliksik kung panghahawakan ang makalipunang kalikasan nito. Sa proseso ng kognisyon, nasa antas konseptwal ang pananaliksik

V

kung saan binibigyang kahulugan at sinisistematisa ng mananaliksik ang mga hilaw na karanasang produkto ng realidad. Ang mahusay na pagsapol sa realidad at matalas na pagsusuri nito ang pinakamahalagang tungkulin ng isang mananaliksik.

Estratehikal ang kasalukuyang kalagayan ng pagtuturo ng pananaliksik sa Filipino bilang isa sa mga batayang asignatura (Pagbasa at Pagsulat Tungo sa Pananaliksik) sa kolehiyo. Dito, nagagawang abutin ng mga guro sa Filipino ang mga mag-aaral na nasa iba’t ibang larangan at disiplina. Sa ganitong kalagayan, tungkulin ng guro na ipaunawa sa mga mag-aaral ang silbi ng pananaliksik sa bawat larangan, lalo na’t kung tutugon ito sa pangangailangan ng lipunan. Bukod dito, kailangang maunawaan ng mga mag-aaral ang halaga ng pagsasalubungan at pagtutulungan ng mga disiplina upang makabuo ng holistikong pagsipat at panunuri sa kalagayan ng iskolarsyip sa bansa. Mula sa pagtatayang ito, matutugunan nila ang mga bahagi ng kanilang larangan na lubos pang nangangailangan ng pananaliksik.

Tungkulin ng mga gurong manaliksik at magturo ng pananaliksik na may pagmamalasakit sa bayan. Kung ipauunawa sa mga mag-aaral ang seryosong pangangailangan na manaliksik sa paksain at wikang Filipino, magkakaroon ng silbi ang pag-aaral ng asignaturang Filipino, bagay na kailangang mahigpit na tanganan sa panahong mabuway ang posisyon nito sa sistema ng edukasyon. Lilihis ito sa abstraktong nasyonalismong nagtuturong mahalin ang wika at bayan sa malabo at hindi konkretong paraan.

Kailangang maunawaan ng sinumang mag-aaral ng pananaliksik na nakapaloob ito sa dambuhalang paghahasa at pagtatalaban ng ideya tungo sa mas mataas na pagteteorya at pagsasapraktika sa anumang larangan. Kung pagtutuunan ang ugat ng salita na ‘hasa’, maaaring makuha rin ang mga kaugnay na salita tulad ng pagpapatalim o pagpapatalas. Hinahasa ang anumang gamit na nais patalimin o patalasin sa layuning mas episyente itong gumampan sa isang partikular na gawain. Kung ilalapat sa paghahasa ng kaalaman, dumadaan din ito sa diyalektikong proseso at palagiang pagtataya sa kawastuhan at katumpakan. Mula rin sa hasa, mahihinuha ang talas at pagpapatalas. Kailangang maging matalas ang kaalaman at lumalatay sa namamayaning kairalan upang sa gayon ay magdulot ito ng paghahasa ng lipunan.

VI

Mga SanggunianAbad, Melania. “Neoliberalistang Pagpaplanong Pangwika: Tungo sa Komodipikado at Episyenteng

Pagpapahayag.” Mula Tore Patungong Palengke: Neoliberal education in the Philippines. Ed. Bienvenido Lumbera, Ramon Guillermo at Arnold Alamon. Quezon City: IBON Philippines at Congress of Teachers and Education for Nationalism and Democracy at Alliance of Concerned Teachers, 2007. Nakalimbag.

Bourdieu, Pierre. Language and Symbolic Power. Britain: Polity Press, 1991. Nakalimbag.Campoamor, Gonzalo Jr. “The Pedagogical Role of English in the Reproduction of Labor.” Mula

Tore Patungong Palengke: Neoliberal education in the Philippines. Ed. Bienvenido Lumbera, Ramon Guillermo at Arnold Alamon. Quezon City: IBON Philippines at Congress of Teachers and Education for Nationalism and Democracy at Alliance of Concerned Teachers, 2007. Nakalimbag.

Lumbera, Bienvenido. “Bakit Hindi Paksaing Pilipino.” Bayan at Lipunan: Ang Kritisimo ni Bienvenido Lumbera. Ed. Rosario Torres-Yu. Maynila: UST Publishing House, 1993. Nakalimbag.

Melendrez-Cruz, Paticia. “Ideolohiya Bilang Perspektibang Pampanitikan.” Patricia Melendrez-Cruz: Filipinong Pananaw sa Wika, Panitikan, at Kultura. Ed. Laura Samson, Ruby Alcantara, Monico Atienza at Nilo Ocampo. Quezon City: University of the Philippines Press, 1994. Nakalimbag.

Yu, Rosario Torres. Bayan at Lipunan: Ang Kritisismo ni Bienvenido Lumbera. Maynila: University of Santo Tomas Publishing House, 2005. Nakalimbag.

VII

Tungo sa Paghitik ng mga Bunga: Isang Sipat sa Kasaysayan ng Pambansang Wika

sa Unibersidad ng Santo Tomas

Wennielyn F. Fajilan

Ang Unibersidad ng Santo Tomas ang isa sa mga pangunahing sentro ng karunungan sa bansa. Sa pagtukoy sa ambag ng Unibersidad sa paglinang ng pambansang wika, babagtasin ng sanaysay na ito ang panimulang kasaysayan ng pagtataguyod ng pambansang wika sa Unibersidad ng Santo Tomas na nakatuon sa programang akademiko at pananaliksik mula sa mga punla ng pagsisikap sa unang 70 taon hanggang sa kasalukuyang mga pagkilos at hamon.

Mga Punla ng Pagsisikap: Ang Pagsusulong ng Pambansang Wika sa UST (1937-2007)

Taong 1937 nang unang nagbukas ng mga klase sa Tagalog ang Unibersidad. Si Jose Villa Panganiban ang unang guro ng mga estudyanteng karamihan ay mga dayuhang pari at madre (Panganiban 78). Sa sumunod na taon, naging tagapangulo siya ng bagong tatag na Kagawaran ng Tagalog.

Mula noong maitatag ang departamento, maraming pagbabago ang dinaanan nito. Hindi agad napasinayaan ang Kagawaran ng Tagalog na itinatag noong 1938 dahil sa sumunod na taon, nahinto ang pagtuturo ni Panganiban. Ipinadala siya ng Unibersidad sa Notre Dame University sa Amerika upang mag-aral. Sa kanyang pagbabalik noong 1941, isinulong ang pagbuo ng Kagawaran ng Pambansang Wika sa ilalim ng Fakultad ng Pilosopiya at Letras. Nagbukas ito ng kursong Bachelor of Literature in National Language samantalang nagbukas din ng kursong BSE Major sa Pambansang Wika ang Kolehiyo ng Edukasyon. Ngunit dahil sa digmaan, nahinto ang pag-aaral sa unibersidad (Panganiban 78).

Kasagsagan ng digmaan nang pahintulutang ipagpatuloy ang pagtuturo ng mga kursong Medisina sa Unibersidad noong 1943. Isinama sa kurikulum ng mga mag-aaral na kumukuha ng kursong Premedic (una at ikalawang taon) at kursong Medisina (una hanggang ikaapat na taon) ang Tagalog. Sina Panganiban at Paz Latorena ang mga naging guro. Sa taong ito rin pormal na itinatag ang

VIII

Kagawaran ng Wikang Pambansa ng UST na pinasinayaan ni Padre Bazaco. Muling natigil ang pagtuturo ng Tagalog nang magbalik ang mga Amerikano noong 1944. Subalit noong 1945 muling binuksan ang pagtuturo ng Major at Minor sa Wikang Pambansa sa Kolehiyo ng Edukasyon (Panganiban 78). Lahat ng mga estudyante sa Kursong Normal, Edukasyon at Liberal Arts ay kailangang mag-aral ng anim na yunit ng Tagalog. Ngunit hindi ito naisakatuparan dahil noong 1947, naging opsyonal ang pagtuturo sa Liberal Arts hanggang sa tuluyan itong nawala sa kanilang kurikulum. Dahil dito, ang pagtataguyod sa pagpapalaganap ng pambansang wika ay naiwan sa Kolehiyo ng Edukasyon at Jr. Normal School (Yamio 10).

Nakasama ni Panganiban sina Antonia Villanueva at Eufronio Alip sa pagtataguyod ng wikang pambansa. Ayon pa kay Panganiban, naglunsad sila ng libreng lingguhang panayam sa wikang pambansa sa loob ng dalawang taon bilang paglilingkod sa Unibersidad at sa bayan. Dinayo ang mga panayam ng mga taga-lalawigan gaya ng mga guro mula sa Pangasinan, Tarlac, Pampanga, Isabela, Nueva Ecija, Bulacan, Rizal, Zambales, Bataan, Cavite, Batangas, Quezon at Camarines Norte. Noong Dekada ’50, nagmula sa Unibersidad ang pinakamalaking bilang ng mga gurong nagtapos ng Major at Minor sa Tagalog (Panganiban 78).

Noong 1949, nagkaroon ng digring masterado ang kursong Wikang Pambansa. Binuksan din ang “Batsilyer sa Pamamahayag sa Tagalog” sa Fakultad ng Pilosopiya at Letras sa taong 1955. Ngunit ‘di kalauna’y nabuwag din ang departamento. Ang pagtataguyod ng pambansang wika ay nasuportahan naman ng pagsulat ng mga mag-aaral sa wikang pambansa. Alinsunod na rin ito sa mga paligsahang pinamahalaan ng samahang Piletras (Panganiban 78).

Sa pamumuno ni Antonia Villanueva muling nabuksan ang departamento sa Unibersidad bilang Kagawaran ng Pilipino noong 1967. Layunin ng departamento na linangin ang pagpapahalaga sa wikang pambansa; makatulong sa pagpapalaganap nito; ituro ang mga mahahalagang elemento ng pambansang wika na pangunahing kailangan sa pag-unawa ng mga mag-aaral at sa gayon, makilala nila ang Panitikang Pilipino at mapahusay ang kanilang kakayahang pampanitikan; palawakin ang kanilang kaalaman sa mayamang pambansang pamanang kultural; at linangin ang kanilang kamalayang makabayan (akin ang salin sa Pe 117).

Ilan sa mga asignaturang itinuro ng departamento ay ang mga sumusunod: Grammar and Composition, Advanced Pilipino Grammar, Survey and Appreciative Study of Filipino Literature, Methods of Teaching Filipino in the School Level,

Ix

Principles of Applied Rhetoric, Expository Writing, Drama, Poetry Writing, Public Speaking and Argumentation, Literary Criticism and Filipino Semantics (Pe 117). Bukod sa mga nabanggit, naging mahalaga rin ang ambag nina Mina Custodio, Consuelo Panganiban, Amparo P. de la Cruz, Alejandra P. de la Cruz at Godofreda Cruz sa unang mga dekada ng pagtataguyod ng wikang pambansa sa Unibersidad (Yamio 10).

Samantala, naapektuhan ang departamento ng pagbabago ng kurikulum na nagbabawas ng mga yunit sa wikang Espanyol noong 1979. Dahil dito, napagpasyahan na pagsamahin na ang lahat ng wikang pinag-aaralan sa Unibersidad sa ilalim ng isang departamento na tinawag na Departamento ng mga Wika. Pinangasiwaan nito ang mga kaguruan ng Filipino, Ingles at Kastila. Unti-unti ding lumiit ang bilang ng mga major sa Filipino sa Kolehiyo ng Edukasyon at tuluyan nang naglaho noong 2007. Sa kabila nito, nagpatuloy ang pagtuturo ng Filipino bilang bahagi ng General Education Curriculum na nagtatampok ng mga kurso sa Akademikong Komunikasyon, Pananaliksik at Retorika. Kanya-kanyang sikap ang mga guro sa pagtataguyod ng pagpapalaganap sa pambansang wika sa loob ng klasrum at kalimitang nagiging pinakaaktibo kapag Buwan ng Wika.

Kaugnay ng pagtuturo, 27 pananaliksik ang naisulat ng mga mag-aaral sa gradwadong antas mula 1941-1981. 13 dito ang tumalakay sa estruktura ng Filipino. Walo ang tungkol sa pagtuturo at pagkatuto; apat sa sosyolinggwistika at dalawa sa pagpaplanong pangwika. Kung pagbabatayan ang bilang na ito, higit na naging prayoridad ng mga mananaliksik na Tomasino ang pag-unawa sa estruktura ng wikang pambansa lalo na sa mga unang dekada ng paglinang nito. Kabilang sina Panganiban, Pineda, Rufino, Santiago, Villanueva, Tiangco, Edroza-Matute at Aldave-Yap sa mga produkto ng Gradwadong Edukasyon na mga naging masigasig din sa pagpapalaganap sa Pambansang Wika bilang mga guro, manunulat at aktibong bahagi ng Komisyon sa Wikang Filipino sa nakaraang mga dekada.

Bukod sa nabanggit, may mga Tomasinong propesor mula sa ibang disiplina tulad ng Agham na nagtaguyod ng wikang pambansa sa kanilang pagtuturo at pananaliksik. Matingkad na halimbawa si Dr. Jose R. Sytangco na naglathala ng kanyang siyentipikong diksyonaryo noong 1977 na may pamagat na Maunlaring Talasalitaang Pang-Agham sa Ingles-Pilipino sa pagtataguyod ng Lunduyan ng Pananaliksik o Research Center ng UST. Gamit ang prinsipyong Maugnayin, sinikap ng akdang ito na mag-ambag sa paglinang ng wikang pambansa sa larangan ng Agham. Gaya ni Sytangco, aktibong nag-ambag din sa paglinang ng wikang pambansa ang mga pilosopong sina Emerita Quito at Florentino Timbreza (De Castro); pati na ang siyentipikong si Fortunato Sevilla III at ang napakaraming mga Tomasinong

x

manunulat at alagad ng sining.

Muling Pagdidilig: Mga Kasalukuyang Pagkilos

Noong 2010, muling itinatag ang UST Departamento ng Filipino bilang isang nagsasariling departamento sa ilalim ng General Education Office ng Bise Rektor sa Gawaing Akademiko. Pinamunuan ito ni Imelda De Castro na naging masigasig sa pagtataguyod ng mga proyekto tulad ng Gawad Jose Villa Panganiban (parangal para sa mga tagapagtaguyod ng Filipino mula sa ibang disiplina), Hasaan (pambansang kumperensiya sa pagtuturo at pananaliksik sa Filipino) at seryeng panayam para sa mga pananaliksik ng mga fakulti.

Ipinagpatuloy ni Roberto Ampil ang mga programang nabanggit nang maging tagapangulo siya noong 2011. Mula sa tradisyonal na mga timpalak bigkasan at pagsulat, higit na itinuon sa pananaliksik ang mga gawain sa Buwan ng Wika sa pamamagitan ng programang USTewikaan 2012 at 2013, Karatulastasan 2013; kasama na rin ang mga panayam na pinangunahan nina Jovy Peregrino (2011), Rolando Tolentino (2012) at Ramon Guillermo (2013). Nakipagtulungan rin ang departamento sa Pambansang Samahan sa Linggwistika at Literaturang Filipino (PSLLF) para sa Saliksikan 2013.

Sa kasalukuyan, pinakamalaking hamon ang pagpapalakas ng kultura ng pananaliksik sa Unibersidad kung kaya karamihan ng mga pagsasanay para sa mga guro ay nakatuon dito, gaya ng maikling kurso ukol sa Pananaliksik para sa Publikasyon sa ilalim ni Dr. Allan De Guzman noong 2012. Bukod pa rito, maraming mga gawaing nararapat tugunan ang departamento tulad ng pagbuo ng istandard na korespondensiya sa unibersidad, pagkilos para sa muling pagbubukas ng BSE Filipino sa Kolehiyo ng Edukasyon at ng BA Filipino at BA Araling Filipino sa Fakultad ng Sining at Panitik, pakikipag-ugnayan sa mga mananaliksik sa Agham ukol sa pagsasaling-wika, pagbabalangkas ng Filipino bilang isang kursong ehemplo ng Outcomes Based Education, pagtugon sa mga pagbabagong dulot ng K-12 kurikulum at pagpapalakas ng ugnayan sa mga organisasyong pangwika at iba pang institusyon.

Bukod sa mga administratibong gawain, isang makabuluhang proyekto rin ang suriin ang mga publikasyong nailathala ng unibersidad upang makabuo ng pagtataya sa sariling danas sa paggamit ng Filipino mula sa mga tesis at disertasyon, magasin, Varsitarian, mga journal at maging ang mga malikhaing akdang nailathala ng mga Tomasino. Bukod dito, kailangan ding idokumento ang pasalitang komunikasyon sa Filipino mula sa sampung kolehiyo upang

xI

maitaya ang aktuwal na gamit ng mga Tomasino sa akademikong Filipino.

Ang mga nabanggit ay ilan lamang sa mga oportunidad upang tugunan ng Unibersidad ang kanyang tungkulin. Kabahagi ito ng kanyang papel sa implementasyon ng pagdebelop ng pambansang wika. Nasa antas tersarya at sa kamay ng mga malikhaing iskolar sa unibersidad ang responsibilidad at kakayahan para sa pagsasalin at pananaliksik ukol sa iba’t ibang wika at mga varayti na ito na makatutulong sa intelektwalisasyon ng Filipino (Gonzalez 335).

Sa ngayon, ang paglalathala ng Hasaan Journal ay pagpapatuloy ng pagsusumikap ng Unibersidad na itaguyod ang Filipino. Higit sa pagiging midyum ng pananaliksik, ninais ng publikasyon na itampok ang Filipino bilang larang ng kaisipan na pinapatatag at pinayayabong ng pakikipag-ugnayan at talaban nito sa iba’t ibang disiplina. Kung kaya, nasa puso ng Journal ang lapit na interdisiplinaryo. Tinugunan naman ito ng humigit-kumulang 50 mungkahing papel mula Baguio hanggang Zamboanga. Sa patnubay ni Prop. Jovy Peregrino, kasama ng 20 kritiko mula sa iba’t ibang larang at unibersidad, napili ang mga artikulong kumakatawan sa hangarin ng Journal na maging lunsaran ng pagpapanday ng kaisipang Filipino.

Kapwa paloob at palabas na pagsisikap ang paglalathalang ito na inabot ng higit isang taon ang paghahanda. Paloob sapagkat katuwang ng suporta ng administrasyon ng Unibersidad at ng Departamento, hinasa nito ang Lupon ng Editor upang mapatatag ang mga kasanayan bilang tagapamagitan ng mga awtor at referee. Hinamon ng proyektong ito ang mga kabataang guro ng Departamento na harapin ang mga kahingian ng masinsin at kolaboratibong pananaliksik. Sa kabilang banda, palabas na proseso ang gawaing ito dahil nakipagdayalogo ang Journal sa pagtataya ng maka-Filipinong pananaliksik mula sa iba’t ibang disiplina at iba’t ibang panig ng bansa. Sa proseso, habang binabantayan ang bisa ng kaisipang inilatag ng bawat artikulo, binigyang-halaga ng Lupon ang pagkiling ng mga awtor sa kanilang tindig sa ispeling kung kaya makikitang may mga sanaysay na kakikitaan ng varyasyon ng P/Filipinas at P/Filipino. Iginalang ang usapin ng ispeling bilang pagkilala sa ideolohikal na kalikasan ng usaping ito. Kung gayon, diyalektikal ang proyekto na bunga ng kolektibong pagsisikap ng mga iskolar sa mga pangunahing unibersidad ng bansa sa kasalukuyan.

Isa lamang itong simula. Kailangan pa ng higit na maraming pagpupunla at pagpapayabong mula sa matining at determinadong pamumuno ng UST Departamento ng Filipino sa pagharap sa mga nagwawalang-halaga at/o

xII

di pa rin nakakaunawa sa kabuluhan ng Filipino. Tinatanaw ng Lupon ang Hasaan Journal na isang pag-aalay sa pagpapatibay sa papel ng UST bilang tagapaglingkod sa paghitik ng kaisipan at wikang Filipino.

Mga Sanggunian

Cangco, Ellora Joselle F. “UST, Nanguna sa Pagtaguyod ng Wikang Pambansa” The Varsitarian. 19 Agosto, 2012. Web. 19 Oktubre, 2013.

De Castro, Imelda, P. “Wikang Filipino sa UST.” The Varsitarian. 31 Agosto, 2010. Web. 19 Oktubre, 2013.

Gonzalez, Andrew FSC. “Evaluating Bilingual Education in the Philippines: Towards a Multilidimensional Model of Evaluation in Language Planning (1990)” . Readings in Philippine Sociolinguistics 2nd Edition. Ed. Bautista, Lourdes. Maynila: De La Salle University Press, 1996. Nakalimbag.

Panganiban, Jose V. “Ang Wikang Pilipino sa UST.” The Varsitarian, 31 Enero, 1957: 78.Nakalimbag.

Pe, Josefina Lim. The University of Santo Tomas in the 20th Century. Maynila: Unibersidad ng Santo Tomas, 1973. Nakalimbag.

Yamio, Teodora M. “National Language in the UST”. The Varsitarian, 1 Pebrero, 1951:10. Nakalimbag.

xIII

Mula Tsismis Hanggang Panata:Filipino Bilang Multidisiplinal at Interdisiplinaryong Larangan

Crizel Pascual Sicat

Malawak ang hangganan ng paksa ng mga pananaliksik sa unang isyu ng Hasaan Journal, mula sa sosyolingwistikang lapit sa pag-aaral ng varayti ng wika, sosyo-kultural na pagsusuri sa iba’t ibang lokalidad at pagdalumat sa iba’t ibang disiplina. Multidisiplinal ang saklaw upang itanghal ang wikang Filipino bilang midyum ng pagpapakahulugan at pagtuklas sa iba’t ibang larang. Kakikitaan din ng interdisiplinaryong pagdulog ang mga pananaliksik na gumamit ng magkakaugnay na kaalaman sa bawat kasangkot na larang. May pangkalahatang layunin ang mga ito na magdulot ng bagong kaalaman at mas progresibong pagsusuri sa iba’t ibang paksa sa larangan ng Filipino at mga kaugnay na disiplina.

“Kaya Nakikinig ang Lupa at Lumilipad ang Balita: Ang Tsismis at ang Tunggalian ng Uri sa Lipunang Pilipino” ni Mar Anthony S. Dela Cruz

Kawili-wili ang pagtalakay at paghahabi ni Dela Cruz ng mga salita tungo sa mataas na pagdidiskurso sa tsismis. Karamihan ay pamilyar at nakikibahagi sa gawaing ito na kadalasang isinasantabi bilang isa sa pinakamababang porma ng komunikasyon. Kagaya nang inilahad ng mananaliksik, madalas na pang-aliw ang gamit ng tsismis na kadalasan ay kinakapitan ng negatibong pagpapakahulugan. Humuhugot ng panunuri ang pananaliksik mula sa historikal-kultural at sosyo-politikal na kaligiran ng wika. Nagtagumpay ang pananaliksik na ipakita ang isa sa pinakamahalagang tungkulin ng wika – bilang instrumento ng kapangyarihan. Hindi neutral ang wika at nabibigyan o nagbibigay ito ng kapangyarihan batay sa panlipunang uri na gumagamit nito at kaligirang panlipunan na pinangyayarihan nito. Nagbubukas ito ng posibilidad sa mas maunlad na pananaliksik na mulat na tumatangan sa tunggalian ng lipunan bilang batayan ng pagpapakahulugan.

“Ang Paggamit ng Inklusibong Wika sa Filipino tungo sa Inklusibong Edukasyon” nina Jane K. Lartec, Sheila D. Dotimas, et al.

Maituturing na isa sa mga kauna-unahang pananaliksik sa inklusibong wika sa Filipino ang kina Lartec, et al. Tinukoy ng pananaliksik na mahalagang tugunan ng wika ang anumang porma ng eksklusyon o limitasyon sa oportunidad

INTRODUKSYON

xIV

sa edukasyon na nakabatay sa mga pagkakaibang itinatakda ng lipunan tulad ng kasarian, lahi, etnikong pagkakakilanlan, wika, relihiyon, politika at opinyon, nasyonalidad, paraan ng pagluwal, pinagmulan, ekonomikong kondisyon, ari-arian, kapansanan, at ang istatus, aktibidad, opinyon, o paniniwala ng mga magulang o sinumang kaanak ng bata. Ipinaliwanag ng mga mananaliksik na isa lamang ang wika sa napakaraming suliranin sa pagpapatupad ng inklusibong edukasyon ngunit naglalatag ito ng batayan sa mas pundamental na mga usapin sa repormang pang-edukasyon sa bansa. Payak at deskriptibo ang disenyo ng pananaliksik ngunit maraming binubuksang posibilidad sa mas malalim na pagsisiyasat sa halaga ng literasing kultural at angkop at sensitibong paggamit ng wika sa edukasyon. Sa kabuuan, mahihinuhang hindi pa ganap na nagagamit ng mga guro ang inklusibong wikang Filipino sa kanilang pagtuturo dahil sa iba’t ibang salik na tinukoy ng pag-aaral. Gayunpaman, tumatanaw ang pananaliksik sa isang uri ng lipunang may paggalang sa pagkakaiba-iba at mulat na nakikibaka sa mga eksklusyong itinatakda ng kasalukuyang sistema ng edukasyon.

“Ang Diyalektika ng Pilosopiyang Filipino batay kay Theodor Adorno” ni Jovito V. Cariño

Nagtagumpay ang pagtatangka ni Cariño na dalumatin ang posibilidad ng Pilosopiyang Pilipino mula sa dayuhang uri ng pamimilosopiya ni Theodor Adorno sa kanyang pananaliksik. Bagamat hindi naniniwalang may orihinal at buo nang kalinangan ang pagkataong Pilipino batay sa nauna nang panukala ni Jose Rizal at historyador na si Renato Constantino, ay naniniwala ang mananaliksik na mahalaga ang panlipunang konteksto at karanasan na huhubog sa pagka-Pilipino. Ayon sa kanya, hindi pa ganap ang pagpapaunlad at paghubog sa pagkataong Pilipino, bagkus ay patuloy itong sumasabay sa agos ng kasaysayan. Tinatalikdan ng pananaliksik ang unibersal at esensyalistang pagtingin sa kalikasan ng tao at nagpapalukob sa diyalektikal na ugnayan ng tao sa kanyang lipunan at kasaysayan. Napapanahon ang pagsusuri sa partikular na karanasan ng pagkataong Pilipino na dumanas ng napakahabang kasaysayan ng direktang kolonyalismo at pagkatapos ay inanod ng daluyong ng globalisasyon. Akma ang suhestiyon ni Cariño na galugarin ang ating pagkatao sa pamamagitan ng negatibong diyalektika ni Adorno kung saan pag-unawa sa lipunan o kaligiran ang mag-aakay sa atin tungo sa pagkilala sa sarili. Progresibo ang pag-unawa sa sarili bilang isang ‘pangyayari’ na hindi ganap at hindi magaganap kailanman, bagkus ay patuloy na nagpapanibagong-hubog batay sa pagbabago ng lipunan. Malinaw nitong tinatalikdan ang indibidwalistikong kultura ng namamayaning sistema at ipinapanukala ang sosyolohikal na imahinasyon

xV

tungo sa pagbabagong panlipunan.

“Si Roque Ferriols, Wika at ang Larong Basketbol” ni Emmanuel C. De Leon

Kaiba sa naunang pananaliksik sa larangan ng pilosopiya, dinadalumat ng pag-aaral ni De Leon ang pamimilosopiya ng isang Pilipinong paring Heswita na si Roque Ferriols, gamit ang wika at karanasang Filipino. Mahalaga ang papel ni Ferriols sa intelektwalisasyon ng wikang Filipino sa larangan ng pilosopiya. Di iilang klasikong akda na ang naisalin niya tungong Filipino at hindi rin matatawaran ang prolipikong pag-aambag niya ng kaalaman sa Pilosopiyang Pilipino na nakaugat sa pambansang kamalayan. Makikita ang potensyal ng wika sa pamimilosopiya sapagkat ayon kay Ferriols nauunawaan at naipahahayag ang rurok ng pagkatao batay sa wikang kinagisnan o kinasanayang gamitin ng isang tao. Mahalagang ambag sa pag-unlad ng Pilosopiyang Pilipino ang pag-aaral ni De Leon. Ang halaga ng wika at ang pilosopiya ng gilid-gilid ni Ferriols ay inilapat ng mananaliksik sa larong basketbol na bagamat dayuhan, ay nag-ugat na rin sa kulturang Pilipino. Itinuring na praktikum ang pagsusuri sa basketbol upang ipakita ang etikang likas na nakapaloob sa tuntunin ng laro. Madadatnan ng sinumang sasabay sa pagsusuri ni De Leon ang isang uri ng pilosopiyang nakaugat sa karanasang Pilipino. Napatunayan ng pag-aaral na posibleng makapagpahayag sa intelektwal na wikang kayang unawain maging ng karaniwang tao.

“Betad Pedlegamit: Isang Pag-aaral sa mga Varyasyon ng Wikang Subanen sa Zamboanga Peninsula” ni Julieta A. Cruz-Cebrero

Sinuri ni Cebrero ang linggwistikong pagkakaiba ng dalawang dayalekto ng wikang Subanen sa Zamboanga Peninsula. Sosyolingwistikong lapit sa wika ang kinasangkapan ng mananaliksik upang unawain ang pagkakaiba sa kultura at paraan ng pamumuhay batay sa heograpikal na distribusyon ng mga taong nagsasalita nito. Natuklasan ng pananaliksik ang pagkakaiba sa leksikon, morpolohiya at ponolohiya ng mga wika at pinagtibay ang malaon nang ugnayan ng wika at kultura. Ang pananaliksik ni Cebrero ay pagpapasilip ng mayamang pagkakaiba-iba ng kultura at wika sa Pilipinas, isa sa mga naging batayan ng pagpapatupad ng Mother Tongue Based-Multilingual Education sa bansa. Pinatutunayan nitong napakalaki ng pangangailangang bumuo ng polisiya at kurikulum sa wika ng edukasyon na mulat at may paggalang sa pagkakaiba-iba. Ipinapaalala nito sa mga iskolar at dalubhasa sa wika na bungkalin at aralin ang mga hindi pa naidodokumentong katangian ng wika at kultura sa buong Pilipinas tungo sa lalong pag-unawa sa sariling pagkabansa.

xVI

“Desposoryo: Katekesis sa mga Mag-iisang Dibdib sa mga Gilid-gilid at Suluk-sulok sa Bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy, Bulacan” ni Arvin D. Eballo

Etnograpikal na disenyo sa pananaliksik ang ginamit ni Eballo upang suriin ang desposoryo, na isang panimulang gawain ng Katolikong pagpapakasal sa ilang magkakatabing bayan ng Bulacan (Malolos, Paombong at Hagonoy). Ginamit ang pamamaraang K– Katalaan, Karanasan at Kahulugan upang suriin ang mga datos. Ipinakita ng pananaliksik na hindi lamang ang magpapakasal at ang simbahang Katoliko ang sangkot sa pag-iisang dibdib kundi ang buong pamayanang pinangyayarihan ng kasalan. Mainam na halimbawa ang pag-aaral kung paanong ang napakapersonal na karanasan ay dinadalumat sa konteksto ng mga panlipunang pagpapahalaga at paniniwala. Naging mabisa rin ang pagsasakasaysayan ng desposoryo na nagbigay-linaw sa pagmamapa ng isang uri ng katekesis ng mga maralitang mangingisda at magsasaka na nagmula sa gilid-gilid, na hindi direktang isinasagawa, ngunit sumusuhay sa paniniwala ng simbahang Katoliko.

“Pasubo bilang Panata: Pagbabalik, Pagtatagpo, at Pagdiriwang sa Pook Pangkalinangan ng Pateros” ni Voltaire M.Villanueva

Gaya ng naunang pananaliksik, ang etnograpikong pananaliksik ni Villanueva sa pasubo, na isang mahalagang pagdiriwang at pamamanata na may kaugnayan sa industriya ng pagbabalut sa Pateros, ay mahalagang ambag sa mga lokal na pananaliksik upang itanghal ang multikultural na katangian ng lipunang Pilipino. Mahalaga ang pagsasakasaysayan ng pananaliksik sa pag-unlad ng bayan ng Pateros, kasabay ng pagbabago sa industriya ng pagbabalut at mga kaugnay nitong kultural at relihiyosong gawain, upang ipakita ang magkakasalikop na pangyayari at karanasan ng isang pook pangkalinangan. Komprehensibong dinalumat ni Villanueva, batay sa konsepto ng pagwiwika, ang kultural, politikal at pang-ekonomikong konteksto ng pasubo na magpapaunawa sa mayamang karanasan ng isang lokal na pamayanan.

Ang mga etnograpikal na pananaliksik na tinalakay, lalo’t kung iuugnay sa iba pang lokal na pananaliksik ng iba pang pamayanan, ay magiging mahusay na padron tungo sa mas malalim at malawak na pag-unawa sa uri ng multikulturalismong dinadatalan ng globalisadong pagbabago.

Sa kabuuan, ang multidisiplinaryong katangian ng Hasaan Journal ay nagbubukas ng posibilidad na mamili ng paksaing Filipino at maging epektibo ang wikang Filipino bilang midyum ng pagtuklas at pagtatalaban ng anumang larangan. Magsisilbi itong gabay at inspirasyon sa mga mag-aaral na panimulang nanaliksik at magbubukas ng marami pang hamon sa paksaing Filipino gamit ang wikang pambansa.

1

Kaya Nakikinig ang Lupa at Lumilipad ang Balita:

Ang Tsismis at ang Tunggalian ng Uri sa Lipunang Pilipino

Mar Anthony S. Dela CruzUnibersidad ng Pilipinas, Los Baños

Si Dela Cruz ay propesor sa Departamento ng Humani-dades sa UP Los Baños. Nag-tapos ng BA Aralin sa Sining at MA Filipino-Malikhaing Pagsulat sa Unibersidad ng Pi l ipinas-Di l iman(UPD). Kasalukuyan siyang kumu-kuha ng programang PhD sa Filipino-Pagsasalin sa pare-hong pamantasan. Nagwagi siya ng Ikatlong Gantimpala para sa Maikling Kuwento sa Carlos Palanca Memo-rial Awards for Literature (2012). Naging fellow siya ng IYAS National Creative Writ-ing Workshop at Palihang Rogelio Sicat. Nalathala sa UBOD New Authors Series II ang koleksyon niya ng mai-kling kuwento sa Filipino.

Abstrak Gamit ang ilang halimbawa mula sa kasaysayan ng Pilipinas, susuriin ng papel ang tsismis bilang instrumento ng kapangyarihan. Ang kahulugan, katangian at silbi ng tsismis ay tatalakayin sa unang bahagi ng papel. Sa ikalawang bahagi, bibigyang-pansin ang kakayahan ng tsismis bilang kasangkapan ng kapangyarihan. Sa ikatlong bahagi, ilalatag kung paano ito kinakasangkapan ng pribilehiyadong uri sa pagsusulong ng kanilang interes at ng mga nasa laylayan para banggain ang dominanteng sistema sa lipunan. Panghuli, sa pamamagitan ng mga kasalukuyang mga usapin, masisipat ang patuloy na tunggalian sa mga uring ito upang patunayan ang politika ng wikang bitbit ng tsismis.

Mga Susing Salitatsismis, kapangyarihan, kasaysayan, masa,

naghaharing-uri

2

HASAAN

Introduksyon

Unang araw ko sa inuupahang apartment sa Tandang Sora. Hindi ko pa naipapasok ang mga bagahe, kung ano-ano na ang itsinismis akin ni Aling Tessie, ang landlady. Huwag ko raw kausapin ang mag-asawang nakatira sa gawing kanan ng unit ko dahil may topak daw sila. “Okey lang ho, anti-social ho ako, allergic ako sa tao,” sabi ko sa matanda. “Good, magkakasundo tayo,” sagot niya. Winarningan din niya ako na iwasan ko raw si Lawrence, ‘yong nasa kaliwa ng unit ko. Utangero raw at di marunong magbayad. ‘Wag na ‘wag ko rin daw bubuksan ang bintana sa likod. May matandang babae raw na di nagsusuot ng bra, baka raw akitin ako. Hindi pa man ako tapos sa paglilipat ng mga gamit, nasabi na lahat sa akin ng landlady ang lahat ng mga itinatagong “baho” ng mga kapitbahay.

Kung nagagawa niyang itsismis ang iba, alam kong kaya rin niya itong gawin sa akin. Inasahan ko pa nga na magiging target din ako ng malisyosong utak at makating dila ng landlady ko. Ngunit ikinagulat ko ang mga kuwento-kuwentong ipinakalat niya tungkol sa akin. Nagtapos sa isang matinding sigawan at banatan ng mga linya (sayang at di ko nagamit ang mga inipong linya mula sa mga pelikulang ‘90s) sa gitna ng daan, sa harap ng mga taong tumitingin sa garage sale, ang Aling Tessie episode ng buhay ko.

Karaniwan nang tinitingnan ang tsismis bilang gawaing naninira ng reputasyon. Ngunit marami pa itong ibang katangiang hindi gaanong napagtutuunan ng pansin sa mga pag-aaral. Sa papel na ito, ihaharap ang iba pang mukha ng tsismis. Susuriin dito ang tsismis sa panlipunang antas bilang isang mabisang instrumento ng kapangyarihan. Gamit ang ilang halimbawa sa kasaysayan ng Pilipinas, ipakikita kung paano kinakasangkapan kapwa ng mga naghaharing-uri at ng masa ang tsismis sa banggaan ng kanilang mga panlipunang interes.

Mga Kahulugan ng Tsismis

Hango sa salitang Español na chismes, ang karaniwang pakahulugan sa tsismis ay bali-balitang walang sapat na katibayan, ngunit hindi masasabing lubos na walang katotohanan, na kumakalat sa talikuran ng iba pang tao (Aldaña 147). Ang mga pag-uusap sa porma nito ay araw-araw na naririnig at nakikita sa maraming sitwasyon: sa showbiz (sabunutan nina Young Actress at Network Diva sa dressing room), sa politika (panunuhol ni Veteran Politician kay Newbie Politician), sa paaralan (kung paanong sumisipsip kay Principal si Mr. So-and-so), at kung saan-saan pa.

MAR ANTHONY S. DELA CRUZ

3

Sa Tagalog, katumbas ng tsismis ang sabi-sabi, bulung-bulungan, usap-usapan, kuwento-kuwento, alingasngas at bali-balita. Kung sasangguni sa mga diksiyonaryo, makikitang marami rin itong katumbas na salita sa iba pang wika sa Pilipinas. Sa mga Iluko, ito ay tinatawag na alimadamad, aliwangwang, o sayangguseng (Gelade). Sa Cebuano, ito ay libak, satsat o tabi (Wolff). Sa Hiligaynon, ito ay ad-ad, bati-bati o sugid-sugid (Kaufman). Sa Maranao, tinatawag itong anta’, kerikeri o ondorondor (McKaughan at Macaraya).

Ilan sa mga salitang kaugnay sa tsismis ay tumutukoy sa tunog. Halimbawa, ang alingasngas at bulung-bulungan. Ang bulong sa Cebuano ay hunghung (Wolff) at sa Hiligaynon ay huring-huring (Kaufman). Sa isang karaniwang tsismisan, pabulong kung magsalita ang mga sangkot dahil ayaw nilang iparinig sa iba ang kanilang pinag-uusapan. Ngunit nagiging maingay ang tsismisan kapag kumalat na ito at naging isang malaking eskandalo. Sa Iluko, ang ngawngaw ay tumutukoy sa pagngiyaw (Rubino) at ang sayangguseng naman ay tumutukoy rin sa humuhugong na bubuyog (Gelade). Sa mga Cebuano, ang kiyaw na isa pang katawagan sa tsismis ay isa ring uri ng ibong kilala sa tunog nito (Wolff).

Makikita rin sa mga salita ang katangian ng mga kalahok dito. Sa mga Iluko, ang tarabitab/natarabit ay tumutukoy sa mga taong madaldal at mahilig sa tsismis, samantalang ang salawitwit ay nangangahulugang ‘matalas ang dila” o mabilis, maliksi, aktibo, at alerto (Gelade). Ang kabukab, salitang iniuugnay rin sa tsismis, ay nangangahulugang pagnguya nang walang laman ang bibig (Gelade). Sa Hiligaynon, ang tublok-lawi (tublok – tusok, lawi – balahibong buntot ng manok) ay tumutukoy sa taong karaniwang nagpapaningas ng tsismis; siya ang promotor ng away at gulo. Ang dila-an ay taong may mahaba at malaking dila at ang hambalera/ hambalero ay madaldal (Kaufman).

Kung titingnan naman ang kasaysayan ng salitang gossip sa Kanluran, lumilitaw na positibo ang kahulugan ng tsismis. Mula sa Old English na goddsib (godparent), ang salitang gossip ay ginamit noong ika-19 siglo para tumukoy sa pag-iinuman ng mga lalaki at ng kanilang pagkakaibigan. Bago ito, ginamit ito para tukuyin ang pagtitipon ng mga magkakaibigan, karaniwan ay mga babae, habang hinihintay ang pagsilang ng sanggol (Levin at Arluke, nasa Villasanta 85).

Rumor ang isa pang katumbas na salita sa Ingles ng tsismis. Para sa ilang iskolar, magkaiba ang konteksto, nilalaman at gamit ng gossip sa rumor. Ang gossip ay tungkol sa tao samantalang ang rumor ay tungkol sa mga pangyayari (Cooley 49, nasa Rosnow at Fine 83). Sa partikular, ang una ay tungkol sa

4

HASAAN

“pagsisiwalat ng mga impormasyong nauukol lang sa pansariling bagay-bagay” (Maggay 25) samantalang ang huli ay tungkol sa mahahalagang pangyayari sa paligid, labas sa personal na level (DiFonzo at Bordia 14, 19). Ang tsismis, kung gayon, ay hindi lang tumatalakay sa mga nangyayari sa personal na buhay, kundi sa mga nangyayari rin sa lipunan (Tolentino 7).

May ilang paraan ng pagkaklasipika ng tsismis. May mga tsismis na sumisingaw na parang alimuom, na kumakalat sa panahon ng krisis at pagkabalisa. Kusa itong kumakalat dahil naghahanap tayo ng paliwanag sa mga pangyayaring hindi natin lubos na maunawaan. Karaniwan itong eksaherado at walang katotohanan gaya ng bali-balitang magkakaroon daw ng isang napakalakas na lindol sa Maynila.

May mga tsismis naman na pinagpaplanuhan. Karaniwan na sa ganitong uri ng tsismis ang layuning sirain ang katunggaling indibidwal o grupo. Sa panliligaw, halimbawa, gumagawa ng kuwento ang isang lalaki para siraan sa nililigawan ang katunggali. Karaniwang nasa porma ng advertising at propaganda ang intensiyonal na tsismis. Halimbawa, ang tsismis na satanic na inumin ang Coca-Cola.

Karaniwang inuuri ang tsismis bilang home-stretcher, pipe-dream, bogey at wedge-driver (Knapp 22-37). Ang home-stretcher ay tsismis na kumakalat bago ang aktuwal na pangyayari. Halimbawa nito ang tsismis na magkakaroon ng malawakang tanggalan sa trabaho, na inaasahan na rin naman ng mga empleado. Ang pipe-dream ay optimistikong tsismis na nagtataglay ng mga imahen ng mga positibong pangyayari sa hinaharap. Halimbawa nito ang tsismis na magkakaroon ng pagtaas sa sahod.

Ang bogey naman ay tsismis na nagdudulot ng labis na pagkabalisa sa mga sumasagap at nagpapakalat nito. Hindi iilan sa atin ang nangamba nang marinig ang balitang aabot sa Pilipinas ang radiation galing sa nasirang plantang nuklear sa Japan dahil sa lindol noong Marso 2011. Nagdudulot din ng matinding pagkabalisa sa mga manggagawa ang mga tsismis na magsasara na ang kompanyang pinagtatrabahuhan nila. Ang wedge-driver ay agresibong tsismis. Mapanira ito at kung minsan ay matindi ang epekto. Halimbawa nito ang pagkakalat ng tsismis para pag-awayin ang dalawang grupo o indibidwal.

Iniuugnay rin ang tsismis sa mga mitolohiyang urban o alamat sa lungsod (urban legend), mga salaysay tungkol sa kakaiba, kababalaghan, misteryo, at minsan ay nakakatawang pangyayari na maaaring may katotohanan o gawa-gawa lang (DiFonzo at Bordia 23). Halimbawa nito ang white lady sa Balete


5

Drive at ang manananggal sa Tondo. Isang alamat sa lungsod na kinatakutan din ng marami noong Dekada ‘90 ang tungkol sa sinasabing kalahating-tao, kalahating-ahas sa Robinsons Galleria.

Tsismis at Pakikipagkapwa

Isang mahalagang silbi ng tsismis ang kasiyahang dulot nito (Foster 85). Sa anumang okasyon, ginagamit ito bilang pantanggal-umay sa monotoni ng araw-araw na buhay. Bonding moment para sa mga magkakaibigan ang pag-usapan ang buhay ng ibang tao. Binabasa natin ang mga tsismis sa pahayagan bilang pahinga matapos ang pagbabasa ng mabibigat at mas seryosong balita.

Ang tsismis ay hindi lamang simpleng pagbabalita; kaakibat din nito ang ebalwasyon (Foster 82): nabuntis si ano, na kerengkeng, ng pangit na construction worker, sadyang ipinaaamoy ng kapitbahay ang masasarap na ulam para mang-inggit, babaero raw ang politiko at sa mga kabit daw nito napupunta ang mga kinukurakot. Nakikilahok tayo sa tsismis upang maging malay sa mga tuntunin, tradisyon at norm ng kulturang kinabibilangan natin (Baumeister, Zhang, at Vohs 113). Isa itong pagmamatyag at pagtataya kung ano ang tama, normal at karapat-dapat.

Ang tsismis ay proseso rin ng pagbubuo ng samahan (Foster 85). Sa isang “community of talkers” (Wickham 13), ito ay pag-aari ng eksklusibong grupo at ang impormasyon ay nagpapasalin-salin at hinuhulma lamang ng mga kasapi. Sa isang pag-aaral tungkol sa ugaling magtsismis ng mga Cebuana, lumalabas na nakikipagtsismisan lamang ang mga sangkot sa kanilang mga matalik na kaibigan, asawa at mga kamag-anak; hindi kasali sa kanilang tsismisan ang mga taong hindi nila lubos na kilala, o iyong hindi kabilang sa kanilang grupo (Nuevo 6).

Subalit, negatibo ang pakikipagtsismisan para sa karaniwang Pilipino. Sa Google pa lamang, mababasa na ang mga artikulong nagsasabing ang tsismis ang “pinakamasalimuot na pangyayari na puwedeng maranasan ng isang tao,” “nakalalason” at “nakamamatay na sandata,” “isang epidemya” at “mabigat na kasalanan,” at “walang mabuti sa tsismis.” Tinitingnan ng marami ang mga lumalahok dito bilang dalahira, mapanghimasok, pakialamero/a, may makating dila, at walang moralidad.

Ang negatibong pananaw sa tsismis ay bunga ng Kanluraning oryentasyon sa sikolohiya at kulturang Pilipino gaya ng kumbensiyonal na pagpapakahulugan sa utang na loob, hiya, ningas cogon, bahala na, amor propio, at iba pa. Ang tunguhin kung gayon ay palitawin ang katutubong perspektiba sa tsismis upang

6

HASAAN

lumalim at lumawak pa ang pag-unawa sa kultura at sikolohiyang Pilipino.

Sa pag-aaral sa interpersonal na relasyon ng mga Pilipino, matutukoy ang walong level ng interaksiyon: pakikitungo, pakikisalamuha, pakikilahok, pakikibagay, pakikisama, pakikipagpalagayang-loob, pakikisangkot at pakikiisa (Enriquez 10). Ang naunang limang level ng interaksiyon ay nakatuon sa kategorya ng “ibang-tao” (outsider) samantalang ang huling tatlo ay nakatuon sa kategoryang “di-ibang-tao” (one-of-us). Ang pakikiisa ang pinakamataas na level ng pakikipagkapwa. Sinusundan ito ng pakikipagpalagayang-loob at pakikisangkot.

Kapag tayo ay nakikipagtsismisan sa ibang-tao (di-kilalang kasabayang mamimili sa palengke o kakilalang hindi naman kaibigan) ang level ng interaksiyon ay mula pakikitungo hanggang pakikisama lamang. Alangan tayong magbahagi ng impormasyon at karanasan sa kanila dahil kabubuo pa lamang ng relasyon. Kapag di-ibang tao ang ating katsismisan (matalik na kaibigan, kasintahan, o kapamilya), ang level ng interaksiyon ay maaaring pakikipagpalagayang-loob, pakikisangkot, o pakikiisa, depende sa digri ng relasyon. Umaabot sa level ng pakikiisa ang interaksiyon kapag matatag na ang samahan, palagay na ang loob sa isa’t isa at buo na ang kanilang tiwala. Sa antas na ito, ibinubunyag na ng mga kalahok sa tsismis ang mga pinakaiingatang sikreto ng iba, maging ang pinakapribadong detalye tungkol sa sarili.

Kaugnay nito, pakikipagkapwa ang bisa ng matagalang paglahok sa tsismis. Sa isang pag-aaral tungkol sa kinagawiang komunikasyon ng mga informal settler, lumalabas na pakikipagkapwa at pakikipaghuntahan ang pangunahing layunin o motibasyon sa pag-uusap ang mga kalahok (Casanova, nasa Maggay 86). Karaniwang umiikot ang usap-usapan sa kumustahan at pagbabahagi ng saloobin, karanasan, at mga kuwento tungkol sa sarili at sa iba na “nagpapatibay ng pagsasamahan at nagpapaibayo ng pagtatalik sa isa’t isa (Maggay 86). ”

Nakikipagtsismisan din tayo upang makasabay sa mga pagbabago sa ating kapaligiran. Kasabay ng pagpapatatag, pagbabago at pagpapanatili ng kaayusan at estrukturang pangkapangyarihan sa grupo ang kolektibong paghahanap ng kalutasan sa mga suliraning panlipunan (Shibutani 17). Ang tsismis kung gayon, ay isang kolektibong paraan ng pagbibigay-kahulugan sa sariling karanasan at sa mga nangyayari sa kapwa at lipunan. Kung kaya mahalaga ring suriin ang papel nito bilang kasangkapan ng kapangyarihan. Kailangang tingnan kung paano nagtutunggali ang mga uri at grupo sa lipunan gamit ang tsismis.


7

Tsismis bilang Instrumento ng Kapangyarihan

Kapag binaybay natin ang kasaysayan, malinaw kung sino ang mga nasa itaas at nasa ibaba sa lipunan. Ang mga nasa itaas ay ang mga naghaharing-uri na siyang nagtatakda ng kaayusan sa lipunan. Sila ang may hawak ng politikal at ekonomikong kapangyarihan at nagtatakda ng moralidad upang maprotektahan at mapatindi pa ang kanilang sariling interes. Katulong nila ang estado at mga institusyong tulad ng simbahan, edukasyon at media sa mga pagtatakdang ito.

Ang mga nasa ibaba naman ang uring pinaghaharian. Sila ang masang nalulugmok sa tabi-tabi, sa gilid-gilid at sa laylayan ng lipunan dahil sa kawalan ng ekonomiko at politikal na kapangyarihan. Hinuhubog ang kanilang isip ayon sa pamantayan ng moralidad ng mga nasa itaas at natural itong ipinayayakap sa kanila. Subalit, malay ang masa sa kanilang pagkaetsapuwera at aktibo nilang nilalabanan ang mga itinatakda ng nasa itaas sa larangang kultural, partikular sa wika.

Kapag pinag-uusapan ang kahalagahan ng wika, hindi gaanong nasusuri ang gamit nito bilang instrumento ng kapangyarihan at kontrol (Paz 69). Sa katotohanan, politikal ang wika dahil kinokontrol ito ng mga nagtutunggaliang uri o grupo sa lipunan para matugunan ang kanilang pangangailangan. Dahil nagkakaiba sa paniniwala, aspirasyon at interes, nagkakaiba rin sila sa paggamit ng wika. Sa tsismis, lantad ang paghahangad ng kapangyarihan ng iba’t ibang grupo gamit ang wika. Sa isang banda, masigasig ang naghaharing-uri sa pagpapalaganap ng mga mensaheng nagsusulong sa kanilang paniniwala at interes. Sa kabilang banda naman ang mga naetsapuwera sa lipunan na gumagamit ng wika ng tsismis para salagin ang mga naghahari.

Madalas gumamit ng pormalistikong lapit sa wika ang dominanteng grupo dahil nais nilang magtakda ng istatiko o nag-iisang set ng kahulugan na siyang nagpapatahimik sa uri o grupong di-kaisa sa kanilang hangarin (sipi ni McNally kay Voloshinov 116). Ang pagdomina gamit ang wika ang pangunahing paraan sa pagsupil at pagkontrol sa isip at kilos ng tao. Hindi ito gaanong napapansin tulad ng politikal at ekonomikong pagkontrol kaya hindi agad nahahalata ang malubhang epekto nito (Paz 77).

Halimbawa, sa mga sermon sa simbahan, may mga pagkakataong nagkukuwento ang pari sa paraan ng pagtsitsismis. Ginagamit niya ang wika ng relihiyon na maituturing na hindi neutral. Ginagamit ang wikang ito para kontrolin ang nasasakupan sa pamamagitan ng mga pahayag na nagsasaad ng

8

HASAAN

utos, moral na pananaw at katotohanan. Bagaman paggigiit lamang ang wika ng relihiyon, pinaniniwalaan at sinusunod ito ng mga mananampalataya. May kapangyarihan kasi ang wika ng relihiyon na kontrolin ang kanilang buhay dahil sa mababang pagtingin nito sa kanilang katayuan kumpara sa mga banal na may kapangyarihang makipag-ugnayan sa supernatural being (Peregrino 226, 228, 231).

Pinaniniwalaan na ang kapangyarihan ay umiiral lamang sa opresyon ng nasa itaas sa nasa ibaba. Ngunit sa kabila ng pagtatangkang supilin ang pag-iisip at kilos ng mga maliliit, nagluluwal din ang dominasyong ito ng mga panibagong pag-iisip, pananalita, ugali at kilos. Hindi mapipigilan ang pag-usbong ng mga alternatibong wika at boses sa mga di-opisyal at underground na setting. Partikular na sumisingaw ito sa mga panahon ng mga krisis at rebolusyonaryong pagbabago sa lipunan (McNally, 116). Kaya naman ang tsismis at ang wika nito at iba pang mga kaakibat na simbolo ay nagiging entablado ng tunggalian ng uri.

Kaugnay nito ang tsismis ay isang uri ng araw-araw na pananalag, isa sa mga “weapons of the weak” (Scott, Weapons 29). Katulad ng iba pang uri ng pananalag (pangungupit, pananabotahe, kunwang-pagsunod o false compliance, pagpapaliban ng gawain o foot dragging), hindi na kailangan ang puspusang koordinasyon at pagpaplano sa tsismis (Scott, Weapons 29). Dito ay lumilikha ang itinuturing na walang kapangyarihan ng “hidden transcript” sa likod ng dominanteng tao o grupo (Scott, Domination xii) bilang artikulasyon ng kapangyarihan.

Halimbawa, sa kanilang paghaharap, ipaliliwanag ng amo sa kasambahay ang mga dahilan kung bakit hindi sila magtataas ng sweldo. Kaharap ang kanilang amo, sasang-ayon ang kasambahay at hindi na magtatanong pa. Ngunit kung kaharap na ang kapwa kasambahay, ilalabas nila ang reklamo tungkol sa makunat na among ayaw magtaas ng sweldo gamit ang mga salitang nakakasira sa reputasyon at kredibilidad ng kanilang amo. Bagaman hindi nailalagay sa dominanteng posisyon ang mahihina sa ganitong paraan ng pananalag, nabibigyan naman sila ng pakiramdam ng kapangyarihan na karaniwang nangyayari kapag pinagtatawanan nila ang mga nang-agrabyado.

Tatalakayin sa sumusunod na bahagi ang pagsasakapangyarihan ng dalawang nag-uumpugan at nagtutunggaliang pwersa sa lipunan sa pamamagitan ng kanilang pag-aangkop sa tsismis.


9

Tsismis mula sa Itaas

Sa panahon ng pananakop ng Espanyol, malalantad ang papel ng tsismis bilang kasangkapan ng dominasyon. Nang dumating ang mga manlulupig, nadatnan nila ang isang kultura at lipunang may mataas na tingin sa mga babae (Quindoza-Santiago 160). Taliwas ito sa pananaw ng mga Espanyol tungkol sa kasarian at lipunan. Lalo nilang ikinabahala ang malayang pagpapakita ng seksuwalidad ng kababaihan at sa mataas na posisyong panlipunan ng babaylan (Woods 27).

Dahil sa hadlang sa kanilang interes, isinulat ng mga misyonerong Pransiskano, Heswita at Augustino sa mga aklat ng kasaysayan ang babaylan bilang mga primitibo, imoral at mga kampon ng kasamaan. Nilubos nila ang kanilang paninira sa paglikha ng mga kuwentong aswang ang babaylan (Meñez 91). Ang pinaghihinalaang babaylan ay binansagan ding bruha at baliw, ang ilan pa nga sa kanila ay pinagsuot ng dilaw na kasuotan at ipinarada sa mga bayan-bayan, katulad ng ginagawa sa Europa (Veneracion 5). Dahil sa gawa-gawang kuwento ng mga prayle, ang dating imahen ng babaylan bilang manggagamot at kumadrona ay napalitan ng imahen ng isang mamamatay-tao, walang pakikiisa, at walang pagpapahalaga sa pamilya at kamag-anak. Ang mga pagbabansag na ito ay instrumental sa paglupig ng kapangyarihan ng babae upang itanghal ang bitbit nilang relihiyon.

Bago sumiklab ang rebolusyong 1896, isa sa mga pangunahing target ng tsismis si Jose Rizal. Nang bumalik siya sa Pilipinas mula Europa noong 1887, sinalubong siya ng sari-saring tsismis at haka-haka tungkol sa kanyang buhay. Siya raw ay espiya ng Alemanya, mason, Protestante at heretiko. Walang dudang ang mga prayle ang nagpalaganap ng mga ganitong kuwento para ipakitang siya ay subersibo at para ilayo ang loob sa kanya ng mga Pilipino (Ileto, Filipinos 64).

Ginamit din ng mga mananakop na Espanyol ang tsismis sa pagtatangkang mabawasan ang mga kasapi ng Katipunan. Natakot ang marami sa bali-balitang ipatutupad ang marahas na juez de cuchillo o kangaroo court at walang patatawarin; bata man, matanda, lalaki, o babae. Dahil dito, maraming kasapi ng Katipunan ang dumulog sa mga pari at nangumpisal. Ang iba naman ay dumulog sa mga pinunong Espanyol para hindi madamay sa banta (Alvarez 17).

Nang magkaroon ng mga paksyon sa loob ng Katipunan, kinasangkapan ang tsismis para pabagsakin si Andres Bonifacio. Siya raw ay tauhan ng mga prayle at napag-utusang lumikha ng kaguluhan, nilustay rin daw niya ang pondo ng Katipunan at ipinagyayabang ang titulong “Supremo” gayong hindi naman

10

HASAAN

siya Diyos. Bukod pa riyan, mayroon siyang magandang kapatid na karelasyon daw ng kura ng Tondo at si Bonifacio raw ang tagapag-ugnay ng dalawa (Alvarez 68).

Kumalat din ang liham na isinulat umano ni Daniel Tirona, isa sa mga pinuno ng paksyong Magdalo, laban kay Bonifacio. Nagpaikot-ikot ang tsismis tungkol sa mga “baho” ng Supremo partikular sa San Francisco de Malabon, kung saan lubos siyang hinahangaan at nirerespeto. Ayon sa tala ni Artemio Ricarte sa Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila, inudyukan ng nagsulat ng liham ang mga taga-Cavite na huwag “pag-ukulan ng anomang paggalang” si Bonifacio dahil siya ay isang mason, “na di naniniwala sa Diyos, yumuyurak sa mga kabanalan, pumapaibabaw sa mananakop, isang taong may mababang pinag-aralan; anopa’t isang hamak na katiwala lamang na naglilingkod sa isang bahay-kalakal Aleman” (Ricarte 34). Nang komprontahin ni Bonifacio, pinabulaanan ni Tirona na sa kanya galing ang tsismis. Napoot si Bonifacio at muntik nang mapatay si Tirona (Ricarte 34).

Ang pagkakalat ng tsismis para isulong ang interes ng iilan ay nagpatuloy sa pagdating ng mga Amerikano. Isa si Antonio Luna sa mga naging target nina Aguinaldo at ng kanyang tauhan. Dahil sa kanyang mariing pagtutol sa awtonomiyang inaalok ng Amerika, pinag-initan siya ng mga awtonomista na kinabibilangan nina Felipe Buencamino at Pedro Paterno. Pinagningas nila ang tsismis na balak agawin ni Luna kay Aguinaldo ang pagkapresidente. Bagaman walang sapat na katibayan, pinaniwalaan ito ni Aguinaldo na gumawa pa ng liham sa ilang kasamahan para hingin ang kanilang katapatan at suporta (Constantino 229). Sa huli, pinaslang si Luna ng mga tauhan ni Aguinaldo.

Ganito rin ang nangyari kay Macario Sakay. Nang sumuko si Aguinaldo sa mga Amerikano, tinangka ni Sakay na buhayin ang Katipunan sa Maynila. Nang madakip ng mga Amerikano, inakusahan siya at ang kanyang mga tauhan ng pagnanakaw, panggagahasa, pagdukot at pagpatay. Ginawaran siya ng parusang kamatayan kahit na walang sapat na ebidensiya ang mga paratang na ito. Sa araw ng pagbitay, pinabulaanan niya lahat: “[G]usto kong ipahayag na hindi kami mga bandido at magnanakaw, katulad ng ibinibintang sa amin ng mga Amerikano, kundi mga kasama ng rebolusyonaryong puwersa na nagtatanggol sa ating bansa, ang Pilipinas! Paalam! (Abad 100-101, nasa Constantino 267, akin ang salin). ”


11

Tsismis mula sa Ibaba

Kinakasangkapan din ng mga nasa ibaba ang tsismis para salagin ang pwersa ng mga makapangyarihan. Nang malathala ang Noli Me Tangere (1887), kumilos ang kolonyal na gobyerno at ang mga prayle para pigilan ang pagkalat ng subersibong nilalaman ng nobela.

Bagaman karamihan sa mga tao noon ay hindi nabasa o nahawakan man lamang ang aklat, nakakuha sila ng impormasyon tungkol sa nilalaman nito sa pamamagitan ng tsismis. Dahil sa pagtatakwil ng mga prayle sa akda, nabigyan tuloy ng alternatibo ang mga tao sa pagsagap at pagpapalaganap ng nilalaman ng nobela (Hau 55). Patunay ito ng sinasabi ni Voloshinov tungkol sa pagkakaroon ng mga alternatibong wika at boses sa gitna ng krisis.

Isang araw, kasama si Josè Taviel de Andrade, ang guwardyang Espanyol na inutusang magbantay sa kanya, inakyat ni Rizal ang Bundok Makiling. Iwinagayway niya ang isang puting tela para ipaalam na narating na nila ang tuktok ng bundok. Ang puting tela ay tiningnan ng marami bilang bandila ng Alemanya at ang pagwagayway nito ni Rizal kasama ang isang Europeo ay babala na magkakaroon ng rebelyon (Ileto, Filipinos 64). Ipinapakita sa tsismis na ito ang hangarin ng mga Pilipino na makalaya sa kamay ng Espanya at ang pangangailangan nila ng mamumuno rito.

Kumalat din ang tsismis na nakaharap ni Rizal si Bernardo Carpio sa Makiling. Sinabihan daw siya nitong panahon na para lumaban sa Espanya (Ileto, Filipinos 11). Naniniwala ang mga paisanong Tagalog na si Bernardo Carpio ang kanilang hari. Nakakulong siya sa loob ng bundok at pinaniniwalaang ang kanang paa na lamang niya ang nakakadena. Sinasabing lumilindol kapag pinipilit niyang kumawala mula sa pagkakakadena. Paniwala nila, magbabalik siya para palayain sila. Ang kuwentong ito ang nagbibigay sa mga Tagalog ng pag-asang sa huli, magiging maayos din ang kanilang pamumuhay, malaya sa opresyon at paghahari-harian ng mga banyagang mapagsamantala (Ileto, Pasyon 101).

Ang paniniwalang ito ng masang hindi nakapag-aral ay pinagtuunang-pansin ng mga ilustrado, kabilang na si Rizal (Ileto, Filipinos 10). Sa El Filibusterismo (1891), naglaro sa isipan ni Rizal ang posibilidad ng armadong rebolusyon laban sa Espanya. Sa isang kabanata, sinabi ng kutsero na kapag nakalaya ang kanang paa ni Bernardo Carpio, ibibigay niya sa kanilang hari ang kabayo, susunod sa mga ipinag-uutos nito at handa siyang mamatay para sa kanya. Naniniwala ang kutsero na si Bernardo Carpio ang magpapalaya sa

12

HASAAN

kanila mula sa kalupitan ng Espanya.

Kumalat rin ang mga tsismis tungkol sa ekstraordinaryong kakayahan ni Rizal. Pagkabalik mula Europa, nagtayo siya ng klinika para sa mga may problema sa paningin. Dahil hindi pa gaanong pamilyar sa ophtalmic surgery ang mga Pilipino noon, tiningnan ng mga tao ang panunumbalik ng paningin ng mga pasyente bilang himala. Dito nagsimulang kumalat ang mga bali-balita tungkol sa isang “Doktor Uliman” (korupsiyon ng “Aleman”) na nakapagpapagaling hindi lamang ng pagkabulag, kundi ng iba pang karamdaman. Mahalagang idiin na para sa mga nagbabasa ng Pasyong Mahal, tanging ang Panginoong Hesukristo lamang ang nakapagpapagaling ng bulag (Ocampo 261 nasa Chua 6). Dahil sa pagkalat ng bali-balitang ito, tumindi ang pag-asa ng mga Pilipino na si Rizal ang magpapalaya sa kanila.

Sa tsismis din nailalabas ng karaniwang tao ang kanilang mga hinaing laban sa mga mapagsamantala. Nagkakaroon sila ng pakiramdam ng kapangyarihan dahil ito ang pagkakataon para iangat ang sarili at libakin ang mga nagpapahirap sa kanila kahit sa salita man lamang. Madalas, ginagawa nilang katawa-tawa sa kanilang pagtsitsismisan ang mga taong nasa kapangyarihan.

Naging laman noon ng tsismis si Tirona, ang pinaghihinalaang nagpakalat ng tsismis tungkol kay Bonifacio. Naging tampulan siya ng katatawanan matapos niyang sumuko sa mga Amerikano sa kasagsagan ng Digmaang Pilipino-Amerikano. Ayon sa isang tenyente, nakatira si Tirona bilang alalay sa bahay ng Amerikanong kapitang kanyang pinagsukuan. Dito, tagahanda siya ng pagkain at tagalinis ng sapatos ng kapitan. Itsinismis din ng tinyente na katakot-takot na insulto ang inabot ni Tirona mula sa mga taga-Cagayan na saksi sa kanyang pagsuko. Tinawag nila siyang magnanakaw, walang hiya, duwag at marami pang iba (Villa at Barcelona 27, nasa Constantino 242).

Nagbigay rin si Teodoro Agoncillo ng ilang halimbawa kung saan, sa pamamagitan ng tsismis, nailalagay sa mababang posisyon ang mga naghahari-harian:

Isang umaga, noong Pebrero 1942, isang lalaki ang nagpakalat ng tsismis na sinasabi raw ng mga Hapon, sa kanilang paliwanag sa kanilang pagkatalo sa Bataan, na naglagay ang USAFFE ng mga nakakakuryenteng kawad sa mga tubigan at ilog para makuryente ang mga uhaw na Hapon na iinom dito. “Tubig kuru-kuru!”—Water boiring (r imbes na l ayon sa ponetikong Hapon) ang mga salitang sinasambit umano ng mga sundalong Hapon na masuwerteng nakaligtas (162, akin ang salin).

Nagbibigay lamang ang mga ganitong tsismis ng panandaliang pagkapanalo


13

para sa mga Pilipino, bagaman hindi naman talaga napailalim ang mga nang-aapi (Rafael 120). Sa kabila nito, hindi matatawaran ang kapangyarihang ibinibigay ng tsismis sa sinasakop. Ang tsismis ay isa lamang sa mga unang hakbang bilang tugon nila sa mga pwersang pilit na sumusupil sa kanila. Bilang unang hakbang, ginagamit ito upang malinawan sa mga nangyayari sa paligid. Ang bisa ng tsismis bilang instrumento ng paghamon sa namamayaning estruktura ng lipunan ay nakasalalay sa mga aktibong lumalahok dito. Sapagkat ang tsismis ay isang kolektibong gawain, may potensyal ito na baguhin ang lipunan.

Ilang tala rin sa kasaysayan ang nagpapakitang malay ang mga nasa kapangyarihan na malaki ang potensyal ng tsismis sa paggiba ng status quo sa lipunan. Noong panahon ng diktadurya, halimbawa, napasailalim sa kontrol ng militar ang komunikasyon at daloy ng impormasyon para mapanatili sa kapangyarihan si Marcos. Ipinag-utos niya ito dahil nakikita niyang isang malaking banta ang media sa kanyang diktadurya. Ngunit taliwas sa inaasahan ang naging epekto ng utos. Dahil dumaraan sa sensura ang mga impormasyon, at dahil sa kakulangan ng mga impormasyon mula sa ibang ahensiya maliban sa pamahalaan, naghanap ang mga Pilipino ng mga alternatibong paraan sa pangangalap ng impormasyon. At ito nga ay sa paraan ng tsismis. Katulad ito ng ginawa ng mga Pilipino nang pigilan ng mga prayle ang pagkalat ng mga akda ni Rizal.

Sabi nga ng ilang observer sa mga unang taon ng Martial Law, “Rumors fly wildly in the absence of concrete information (Laquian 10). ” Halimbawa, tuwing nagkakaroon ng brownout, sasabihin noon ng mga tagalungsod, “they are unloading more casualties at the airport again” (Laquian 12) upang maghinuha sa totoong nangyayari sa digmaan sa Mindanao na hindi gaanong naibabalita sa mga pahayagan sa Maynila. Ginagamit nila ang tsismis dahil sa kanilang pangangailangang malaman at maunawaan ang mga nangyayari sa kanilang kapaligiran. Totoo man o gawa-gawa lamang ang mga kumalat na impormasyon, nabigyan ng ibayong lakas ang mga Pilipino na banggain ang diktadura.

Ang paraang ito ng pagsagap at pagpapakalat ng impormasyon ay ipinagbawal ni Marcos. Isinabatas noong Enero 6,1973 ang Presidential Decree No. 90, kung saan itinuturing na kalaban ng estado ang sinomang magpapakalat ng tsismis laban sa gobyerno:

Isa sa mga mapanlinlang na paraan ng pagsira ng kapayapaan, kaayusan at katahimikan ay ang pagsambit, publikasyon, distribusyon, sirkulasyon at pagpapakalat ng tsismis, maling balita o impormasyon na nagdudulot

14

HASAAN

ng pagkakahati-hati ng mga tao, kawalan ng tiwala sa awtoridad at/o pagpapahina sa pundasyon ng gobyerno at mga tunguhin ng Bagong Lipunan... (akin ang salin at diin)

Dito, itinuturing na tsismis ang mga pahayag na kontra sa pamahalaan. Isang dating press secretary, si Baldomero T. Olivera ang inaresto dahil dito (Celoza 41). Maging sina dating pangulong Diosdado Macapagal at dating Supreme Court Justice Abraham F. Sarmiento ay kinasuhan noong Agosto 1979 dahil lamang sa publikasyon at pagpapakalat ng aklat ni Macapagal na may pamagat na Ang Demokrasya sa Pilipinas (Sarmiento online). Sa kabila ng pananakot na ito, nagpatuloy ang mga Pilipino, partikular ang kabataan, sa pagpapasa-pasa ng mga impormasyong sa bandang huli ay nakatulong sa pagbagsak ng diktadura.

Karaniwan nang isinusulat ang kasaysayan gamit ang mga batis na nakasulat na madalas namang nagtatanghal sa tinig ng naghaharing-uri (Camagay 250). Ngunit ginagamit din ang tsismis upang bigyan ng tinig ang mga nasa gilid-gilid ng kasaysayan. Sa pamamagitan ng pagdodokumento ng alaala at karanasan gamit ang tsismis (at iba pang alternatibong batis tulad ng pasalitang kasaysayan), nabibigyan ng kapangyarihan ang mga ordinaryong Pilipino na daantaong naetsapuwera sa kasaysayan. Dito, inaalis sa dominanteng posisyon ang interpretasyon sa kasaysayan ng tradisyonal na historyador at binibigyang-halaga naman ang interpretasyon ng ordinaryong tao (Camagay 250).

Pagpapatuloy ng Tunggalian

Mula sa mga halimbawang tinalakay, masasabi nga na ang kasaysayan natin ay kasaysayan ng patuloy na tunggalian: sa isang banda ay ang mga naningibabaw na pilit na pinananatili ang itinatag nilang kaayusan, sa kabila naman ay ang mga pinangingibabawang walang tigil na lumalaban para sa kapakanan at karapatan ng nakararami. Sa salpukang ito, gumagamit ang magkabilang hanay ng mga instrumentong magbibigay sa kanila ng ibayong kapangyarihan upang ipanalo ang kanilang laban. Tsismis ang isa rito.

Sa kasalukuyan, lumalawak ang pakikilahok ng mga Pilipino sa tsismis dahil na rin sa mga batas na pumoprotekta sa malayang pamamahayag. Patunay rito ang buhay na buhay na industriya ng showbiz tsismis, mga patayang nag-ugat sa tsismis, mataas na bilang ng mga kasong libelo; at mga di mamatay-matay na blind item tungkol sa mga politiko at opisyal ng pamahalaan. May ilang grupo ang nababahala sa mga “paninirang” ito, lalo na sa pagkalat ng tsismis at ng mga opensibong impormasyong kumakalat online. Kaya naman


15

inaprubahan ng Kongreso ang Cybercrime Prevention Act of 2012 na naglalayong ireguleyt ang mga impormasyon sa Internet; isa na namang paraan ng estado upang sikilin ang mamamayan at igiit ang kapangyarihan nito. Ngunit natigil ang implementasyon nito dahil na rin sa oposisyon ng mga nagsusulong ng malayang pamamahayag.

Kung isinusulong ng estado ang Cybercrime Prevention Act, isinusulong naman ng mamamayan ang Freedom of Information (FOI) Bill. Layunin nito na kilalanin ang karapatan ng bawat tao na maakses ang mga rekord ng gobyerno. Pinatatatag nito ang karapatan ng mamamayan na maging bahagi sa paglikha ng mga desisyon sa lipunan. Isa itong paraan para labanan ang panlilinlang ng gobyerno at ng mga opisyal nito.

Maituturing na malaki ang papel ng pagkalat ng mga hindi mamatay-matay na tsismis tungkol sa korupsyon at iba pang ilegal na gawain sa gobyerno sa pag-igting ng suporta sa pagpasa sa panukalang batas na ito. Sa katunayan, pumutok ang fertilizer fund scam, NBN/ZTE deal, Euro generals scandal, lottery fund scam, Corona impeachment, Malampaya fund scam, at pork barrel scam, at iba pa dahil sa mga alingasngas. Ito rin ang isa sa mga dahilan ng pagkatanggal sa pwesto nina Joseph Estrada at Gloria Macapagal-Arroyo. Ang sabi nga, kapag may usok, may apoy.

Dahil sa makabagong teknolohiya, nabibigyan ng ibayong kapangyarihan ang masa sa pagpapakalat ng mga alternatibong kaisipang bumabangga sa namamayaning kaayusan. Sa kasalukuyan, naipapasa ang tsismis sa pamamagitan ng e-mail, instant messaging, online forum, blog at mga social networking site tulad ng Facebook at Twitter; online TV, online newspaper, at online radio. Maliban sa serbisyong text messaging, naglipana na rin ngayon ang mga libreng app sa cell phone tulad ng Wechat, Viber, Skype at iba pa. Dahil dito, ang tsismis sa Pilipinas ay maaari nang masagap ng mga Pilipinong nasa iba’t ibang panig ng mundo. Kaya hindi na kataka-takang nangyari ang Erap Resign Movement, ang Million People March sa Luneta, at iba pang malawakang kilos-protesta na, sa malaking bahagi ay naorganisa gamit ang social media.

Sa isang lipunang nagbibingi-bingihan, maghahanap at maghahanap ang taong bayan ng pinakamabilis at episyenteng midyum para iparinig ang kanilang boses – isang midyum na aksesibol sa nakararami. Malay rin ang nasa kapangyarihan sa kahalagahan ng social media, kaya ineeksployt nila ito para ipalaganap ang kaisipang poprotekta sa sistemang ilang daantaon nang pumapabor sa kanila. Kung gayon, lumilitaw na isang bahagi ng tunggalian ng uri

16

HASAAN

ang tunggalian sa kung sino ang may kontrol sa midyum na ito. Sa kasalukuyan, malinaw na nagtatagumpay ang mga pinangingibabawan sa aspektong ito.

Sa unang tingin, nagbibigay lamang ang tsismis ng panandaliang pagkapanalo para sa mga nasa ibaba dahil hindi naman talaga natatanggalan ng kapangyarihan ang mga nasa itaas. Maoobserbahan din na sa kaso ng mga malawakang kilos-protesta na pinagningas ng tsismis, hanggang pagkatok lamang sa kamalayan ang nangyayari. Hindi lubos ang pagkamulat. Napipilay ang potensya ng ganitong mga pagkilos dahil walang pag-angat sa diskurso.

Ngunit hindi matatawaran ang kapangyarihang ibinibigay ng tsismis sa naisasantabing uri. Ang tsismis ay unang hakbang lamang nila sa pagsangga sa mga pwersang pilit na umaapi sa kanila. Isa itong paraan upang maging malay sila sa mga nangyayari sa kanilang paligid. Ang pagiging mulat at ang kolektibong paghahanap ng kalutasan sa mga problema sa lipunan ay nagbibigay sa kanila ng ibayong kapangyarihan para harangin ang mga imposisyon ng mga nasa itaas. Dahil sa pagnanais na makalaya, maaaring magpatuloy ang tsismis hanggang sa ang pananalag ay maging ganap na pagbaklas. Patunay ang kasaysayan na sa panahon ng rebolusyon, walang ibang gagawin ang taong bayan kundi ang gisingin ang sariling kamalayan, makisangkot at kumilos para sa pagbabago.

Mga Sanggunian

Agoncillo, Teodoro A. Fateful Years: Japan’s Adventure in the Philippines (1941-1945). Lungsod Quezon: University of the Philippines Press, 2001. Nakalimbag.

Aldaña, Marilou A. “Ang Sikolohikal na Batayan ng Pagsagap sa Bali-balita.” Tao at Lipunan. Mga Ed. Virgilio G. Enriquez, Pemari Banzuela at Ma. Carmen Galang. Lungsod Quezon: Departamento ng Sikolohiya, UP, 1974. 147-154. Nakalimbag.

Alvarez, Santiago. The Katipunan and the Revolution: Memoirs of a General. Trans. Paula Carolina S. Malay. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 1992. Nakalimbag.

Baumeister, Roy F., Liqing Zhang, at Kathleen D. Vohs. “Gossip as Cultural Learning.” Review of General Psychology 8.2 (2004), 111-121, 113. Web. 19 Disyembre 2011.

Camagay, Ma. Luisa T. “Ang Kahalagahan ng Kasaysayang Pasalita.” Kuwentong Bayan Noong Panahon ng Hapon: Everyday Life in a Time of War. Mga Ed. Thelma B. Kintanar at Clemen C. Aquino (Lungsod Quezon: University of the Philippines Press, 2006. 249-251. Nakalimbag.

Celoza, Albert F. Ferdinand Marcos and the Philippines: The Political Economy of Authoritarianism. Connecticut: Praeger Publishers, 1997. Nakalimbag.

Chua, Michael Charleston B. “Ang Panginoong Diyos, ang Inang Bayan, at si José Rizal Ay Iisa!: Ang Diwang Katutubo na Nanatili sa Mga Kapatirang Rizalista.” Papel na binasa sa kumperensiyang “Rizal in the 21st Century,” sa GT-Toyota Auditorium, Asian Center, Unibersidad ng Pilipinas Diliman, 24 Hunyo, 2011. Web. 14 Enero 2014.

Constantino, Renato. The Philippines: A Past Revisited. Lungsod Quezon: Renato Constantino, 1998. Nakalimbag.


17

DiFonzo, Nicholas at Prashant Bordia. Rumor Psychology: Social and Organizational Approaches. Washington: American Psychological Association, 2007. Nakalimbag.

Enriquez, Virgilio G. “Kapwa: A Core Concept in Pilipino Social Psychology.” Philippine World-view. Ed. Virgilio G. Enriquez. Singapore: Institute of Southeast Asian Studies, 1986. 6-19. Nakalimbag.

Foster, Eric K. “Research on Gossip: Taxonomy, Methods, and Future Directions.” Review of Cultural Psychology 8.2(2004), 78-99. Web. 24 Hulyo 2011.

Gelade, George P. Ilokano-English Dictionary. Lungsod Quezon: CICM Missionaries, Inc., 1993. Nakalimbag.

Hau, Caroline S. Necessary Fictions: Philippine Literature and the Nation, 1946-1980. Lungsod Quezon: Ateneo De Manila University Press, 2000. Nakalimbag.

Ileto, Reynaldo C. Filipinos and Their Revolution: Event, Discourse, and Historiography. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 1998. Nakalimbag.

---. Pasyon and Revolution: Popular Movements in the Philippines, 1840-1910. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 1979. Nakalimbag.

Kaufmann, John. Visayan-English Dictionary (Kapulungan Binisaya-Ininglis). Iloilo: La Editorial, 1934. Web. 18 Setyembre 2013.

Knapp, Robert H. “A Psychology of Rumor.” Public Opinion Quarterly 8 (1944), 22-37.

Laquian, Aprodicio A. “Martial Law in the Philippines to Date.” Binasang papel sa ika-10 taunang pagpupulong ng Association of Asian Studies, Boston, Massachusetts, 1-3 Abril 1974. Web. 29 Disyembre 2011.

Maggay, Melba Padilla. Pahiwatig: Kagawiang Pangkomunikasyon ng Pilipino. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 2002. Nakalimbag.

McKaughan, Howard at Batua Al. Macaraya. A Maranao Dictionary. Maynila: De La Salle University Press, 1996. Nakalimbag.

McNally, David. Bodies of Meaning: Studies on Language, Labor, and Liberation. New York: State University of New York Press, 2001. Nakalimbag.

Meñez, Herminia Q. Explorations in Philippine Folklore. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 1996. Nakalimbag.

Nuevo, Marilyn O. “Ang mga Paksa, Layunin, at Ekspresyong Ginagamit sa Paghuhuntahan ng mga Cebuana.” Tismis: Implikasyon sa Wika at Komunikasyon. Ed. Generoso C. Nastor. Lungsod Quezon: Kolehiyo ng Agham at Sining, Unibersidad ng Pilipinas, 1980, 4-10. Nakalimbag.

Paz, Consuelo J. “Wika ng Naghaharing-Uri.” Mga Piling Diskurso sa Wika at Lipunan. Mga Ed. Pamela C. Constantino at Monico M. Atienza. Lungsod Quezon: University of the Philippines Press, 1996. 69-78. Nakalimbag.

Peregrino, Jovy M. “Wika at Relihiyon.” Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Pilipino. Mga Ed. Jovy M. Peregrino, Pamela C, Constantino, Nilo S. Ocampo, at Jayson D. Petras. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang Pilipino, Unibersidad ng Pilipinas, 2012. 223-233. Nakalimbag.

Presidential Decree No. 90 January 6, 1973 Declaring Unlawful Rumor-Mongering and Spreading False Information. Nasa Philippine Laws and Jurisprudence Databank. Web. 29 Disyembre 2011.

Quindoza-Santiago, Lilia. “Roots of Feminist Thought in the Philippines.” Review of Women’s Studies 5.2 (1996), 159-172. Web. 1 Enero 2014.

18

HASAAN

Rafael, Vicente L. White Love and Other Events in Pilipino History. Lungsod Quezon: Ateneo de Manila University Press, 2000. Nakalimbag.

Ricarte, Artemio. Himagsikan nang manga Pilipino Laban sa Kastila. Yokohama, 1927. Web. 14 Set. 2013.

Rosnow, Ralph L. at Gary Alan Fine. Rumor and Gossip: The Social Psychology of Hearsay. New York: Elsevier, 1976. Nakalimbag.

Rubino, Carl R. Galvez. Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano. Honolulu: University of Hawaii Press, 2000. Nakalimbag.

Sarmiento, Abraham F. “A Man of Courage.” Parangal kay Diosdado Macapagal, University of Sto. Tomas Chapel, 25 Abril 1997. Web. 29 Disyembre 2011.

Scott, James C. Domination and the Arts of Resistance: Hidden Transcripts. London: Yale University Press, 1990. Nakalimbag.

Scott, James C. Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance. New Haven: Yale University Press, 1985. Nakalimbag.

Shibutani, Tamotsu. Improvised News: A Sociological Study of Rumor. Indianapolis: Boobs-Merrill, 1966. Nakalimbag.

Tolentino, Roland B. “Chica-chica, Beso-beso, Seryoso Ka Ba?” Diyaryo Pilipino, Hulyo 31 1989, 7. Nakalimbag.

Veneracion, Jaime B. “From Babaylan to Beata: A Study on the Religiosity of Pilipino Women” Review of Women’s Studies 3.1 (1992), 1-15. Web. 14 Enero 2014.

Villasanta, Boy. Exposé: Peryodismong Pampelikula sa Pilipinas. Maynila: UST Publishing House, 2007. Nakalimbag.

Wickham, Chris. “Gossip and Resistance among the Medieval Peasantry.” Past & Present, 60 (1988), 3-24. Web. 31 Hulyo 2011.

Wolff, John U. A Dictionary of Cebuano Visayan. Ithaca, New York: Southeast Asia Program, Cornell University, 1972. Nakalimbag.

Woods, Damon L. The Philippines: A Global Studies Handbook. Oxford: ABC-CLIO, 2006. Nakalimbag.

19

Ang Paggamit ng Inklusibong Wika sa Filipino

tungo sa Pagtamo ng Inklusibong Edukasyon

Jane K. Lartec, Sheila D. Dotimas,Carren Mae R. Maraño, Mary Ann P. Pitas,

Jonabeth L. Polido at Kristine L. SenioSaint Louis University, Baguio City

Si Lartec ay kasalukuyang Kawaksing Dekana ng School of Teacher Education ng Saint Louis University, Baguio City. Nagsilbi rin siya bilang Graduate Program Coordina-tor at Tagapangulo ng Kaga-waran ng Filipino. Aktibo rin siyang opisyal at kasapi ng mga samahang pangwika tulad ng Philippine Associa-tion for Language Teaching (PALT), Sanggunian sa Filipi-no (SANGFIL) at Wika ng Kul-tura at Agham, Ink (WIKA). Si Dotimas ay Propesor sa Antas Gradwado at Di-Grad-wado sa Saint Louis Univer-sity, Baguio City. Sinusulat niya ang kanyang disertasyon para sa kursong PhD in Language Education. Sina Maraño, Pitas, Polido at Senio ay mga mag-aaral ng Filipino sa School of Teacher Education, Saint Louis University.

Abstrak Ang inklusibong edukasyon ay tumutukoy sa ka-gustuhang malampasan ang mga hadlang sa parti-sipasyon at pagkatuto ng lahat ng mga mag-aaral sa paaralan- anuman ang kanilang wika, politikal na paninindigan o uring kinabibilangan. Upang matamo ito, mahalaga ang papel na ginagampanan ng inklu-sibong wika. Kung kaya, layon ng pag-aaral na suriin ang paggamit ng inklusibong wika sa Filipino ng mga guro sa Paaralan ng Edukasyong Pangguro ng Saint Louis University, Baguio City. Ginamit ang deskripti-bong pamamaraan upang makuha ang mga datos mula sa labing-anim na respondente. Lumabas sa resulta ng pag-aaral na ang paggamit ng mga guro ng inklusibong wika sa Filipino ay kalimitang ukol sa mga katawagan sa kapansanang pisikal at mental. Natuklasan ding nangungunang salik ang ugnayan ng wika at kultura sa paggamit ng inklusibong wika tungo sa pagpapatupad ng inklusibong edukasyon. Sa huli, ang mga mungkahing pamantayan mula sa mga guro ay nagbibigay ng pansin sa lahat ng domeyn ng holistikong pagkatuto gaya ng pagkaka-roon ng kaalaman, pagpapahalaga at pagsasagawa. Samakatwid, kailangang bigyang-pansin ang ug-nayan ng wika at edukasyon sa pagtamo ng inklu-sibong edukasyon sa lahat ng aspekto at larangan.

Mga Susing Salita inklusibong wika, inklusibong edukasyon, inklusi-

bong wika sa Filipino, mga salik sa inklusibong wika

20

HASAAN

Introduksyon

Ang inklusyon ay isang gawaing edukasyunal na nagpapanukalang lahat ng mga mag-aaral ay may pantay na pagkakataon at karapatang mabigyan ng kaukulang edukasyon anuman ang kanilang kalagayan - walang kapansanan o may kapansanan man. Kailangan silang maging bahagi sa pangkalahatang edukasyong nakabatay sa kanilang kakayahan at hindi sa kapansanan (Al Zyoudi 4, Forlin 235-45). Kaugnay ito ng pundamental na karapatan ng mag-aaral na makilahok sa anumang gawaing pampagkatuto (Ulep 6-15).

Maiuugnay ang inklusibong edukasyon sa kagustuhang malampasan ang mga hadlang na nakasasagabal sa partisipasyon at pagkatuto ng lahat ng mga bata, anuman ang kanilang lahi, kasarian, kaligirang sosyal, kapansanan at antas ng pagkatuto sa mga paaralan (Booth at Ainscow 3- 10). Ito ay isang programang nakatuon sa pagtanggap sa lahat ng uri ng indibidwal upang malinang ang magandang samahan ayon sa natatanging katangiang taglay ng bawat isa (UNESCO 1-6). Hangarin nito ang interaksyon sa pagitan ng iba’t ibang kultura, tradisyon, kasarian, relihiyon, antas sa buhay at iba pa. Layunin din nitong magkaroon ng mga pagbabago sa sistema ng edukasyon upang mas maging angkop ang pagtuturo sa sinumang nais matuto. Maisasagawa ito sa pamamagitan ng pagbibigay-pansin sa kasalukuyang estratehiya at mga programang tumutugon sa hindi pagkakapantay-pantay, pagkakaroon ng ugnayan at integrasyon ng mga pagdulog, gayundin ang mga pandaigdigang balangkas ng iba’t ibang mga ahensiya upang maipalaganap ang adbokasiya, kaalaman, pagbibigay ng teknikal na tulong at pagpapakilala sa pangunahing prinsipyo at pangangailangan ng inklusibong edukasyon.

Ang inklusibong edukasyon ay tumutukoy rin sa partisipasyon ng mga mag-aaral sa proseso ng pagkatutong akademiko at pangkomunidad (Barton 3-4), sa proseso ng paghahanap ng mga kasagutan sa mga problema o pangangailangan ng bawat isa at sa pagtugon sa mga pangangailangan ng mga mag-aaral upang mas umangat ang partisipasyon sa pagkatuto at mabawasan ang diskriminasyon sa edukasyon (Booth at Ainscow 3-10).

Ang mga mag-aaral ay aktibong kalahok sa proseso ng pagkatuto sa pamamagitan ng asimilasyon at akomodasyong naaayon sa kanilang kakayahan, kalakasan at kahinaan (sipi nina Corpuz at Lucas kay Piaget 8). Kahit na sila ay may iba’t ibang wika, kultura, pamumuhay, kawilihan at paraan ng pagkatuto ay kailangan nila ng kakayahang makisalamuha sa kanilang kapwa (sipi ni Ketley kay Dewey 1). Sa gayon, nagkakaroon ng kapaki-pakinabang na pagkatuto.

LARTEC, DOTIMAS, MARAñO, PITAS, POLIDO, SENIO

21

Naging prayoridad ang inklusibong edukasyon sa mga usaping pang-edukasyon sa maraming bansa tulad ng Pilipinas, India, USA, Canada, United Kingdom at Australia (Angelides 317-327) na makikita sa pagtatag ng mga polisiyang pang-edukasyon at sa pagsasabatas ng mga ito (Sharma, Forlin, at Loreman 773-774).

Upang maging matagumpay ang implementasyon ng inklusyon, mahalagang bigyang pansin ang pagpapahalaga mula sa mga tagapagtaguyod nito tulad ng pamahalaan, institusyong pangguro, mga paaralan, mga guro at mga komunidad. Sa kaso ang mga guro, mahalaga ang kanilang pagpapahalaga, pananaw at aktitud sa tagumpay ng inklusibong edukasyon dahil nakaaapekto ito sa kanilang pagpapahusay sa implementasyon nito (Avramidis at Norwich 130). Sa gayon, mahalagang pagtuunan ng pansin ang mga institusyong pangguro sa pagkakaroon ng positibong aktitud at kasanayan sa pagpapatupad ng inklusyon dahil sila ang magsasanay sa mga magiging guro sa kinabukasan (Sharma et.al. 80-84).

Nakapokus din ang inklusibong edukasyon sa pag-unlad ng kultura, polisiya, mga gawain sa sistemang pang-edukasyon, at mga institusyong pang-edukasyon upang mabigyang pansin ang pagkakaiba-iba ng kanilang mga mag-aaral at ang pagtrato sa kanila nang pantay-pantay (Booth at Dyssegaard 6-10). Dahil dito, mahalaga ang tungkulin ng mga guro sa paglikha ng kapaligirang makabuluhan sa pagkatuto ng mga mag-aaral kung saan nararamdaman ang tunay na inklusyon. Nagbubunga ito ng pagsusulong sa iba’t ibang estilo ng pagtuturo upang maging mas epektibo ang pagkatuto para sa lahat ng uri ng mag-aaral. Kung kaya nasa ubod ng inklusyon ang konsepto ng pagkapantay-pantay. Kaugnay nito, wika ang pinakamahalagang kasangkapang ginagamit sa pagpapaunawa ng mga impormasyon sa mga mag-aaral kaya nararapat ding maging inklusibo ang wikang ginagamit ng mga guro.

Matagal nang usapin sa edukasyon ang pinakamabisang wika sa pagkatuto ngunit hindi rin maikakailang ang wika pa minsan ang nagiging sagka sa pagkakamit nito. Ang paggamit ng inklusibong wika ay nakatutulong sa pagpapalawak ng partisipasyon ng mga mag-aaral sa proseso ng pagkatuto. Dahil dito, maaari silang makalikha ng bagong kaalamang magagamit nila sa paglutas ng mga suliranin sa kanilang pagkatuto.

Mababakas sa ilang pag-aaral ang iba’t ibang larang na nakaugnay sa paggamit ng inklusibong wika. Isa rito ang tungkol sa epekto ng kasarian sa wikang pangkasarian nina Parks at Roberton (233-239) na nagpapakitang

22

HASAAN

higit na mas maraming babae ang gumagamit ng inklusibong wika. Binanggit din ni Nixon (246-250) na kailangang muling maibalik sa mga pamantasan ang pangmasa at inklusibong wika sa edukasyon na nagpapakita ng moralidad at layuning pang-akademya.

Isang malaking hamon ng inklusibong wika ang pagpapalawak at pagpapayaman pa sa ating mga talasalitaan. Magagawa lamang ito kung maging bukas tayo sa mga pagbabagong nagaganap sa ating kapaligiran (Thorsen at Becker 1-10) upang mabuo ang inklusibong wika na hindi gumamit ng mga salitang nagdidiskrimina at lumilinang ng konsepto ng stereotyping. Samakatuwid, ang inklusibong wika ay may kaugnayan sa konsensiya dahil ang mga salitang pinipili natin ay may malaking epekto kung paano natin pakikitunguhan ang isang tao nang may respeto.

Ang kagustuhan natin sa paggamit ng mas inklusibong wika ay nakatutulong sa atin na maging mulat hindi lamang sa ating kasarian kundi pati sa ating lahi, antas ng buhay, pagkamamamayan, edad, uri at kalagayan sa buhay at lahat ng ating pagkiling sa mga bagay-bagay (Handesty 14-16).

Ang wikang Filipino bilang isang wikang buhay ay hindi maikakailang kasangkot sa usapin ng inklusibong wika. Mas maraming mga katawagan ang masasabing inklusibo lalo na sa paggamit ng panghalip gaya ng “siya”, di tulad sa Ingles na lantarang makikita ang panlalaking “he” at pambabaeng “she.” Ilan pang halimbawa ay ang katawagan sa mga propesyon. Sa wikang Ingles kung ang tinukoy ay bombero ay tinutumbasann ng “fireman” at ‘firewoman”, ang salitang pulis ay “policeman” at “policewoman” o sa mga salitang “mankind” (sangkatauhan), “manpower” (manggagawa), “chairman” (namumuno/pinuno), “actress/actor” (gumaganap), “waitress/waiter” (tagapagsilbi). Gayunpaman, marami ring mga salitang diskriminatibo lalo na sa mga aspektong may kaugnayan sa kapansanan o kakulangan. Ilang halimbawa nito ay ang lantarang pagbanggit sa kapansanan ng indibidwal tulad ng “bulag”, “pipi”, “bingi”, “bobo”, “tanga”, at iba pa na nakakasakit sa damdamin.

Ang Filipino ay isang katutubong wika na nililinang mula sa panghihiram ng mga wikang katutubo at di-katutubo sa bansa (Garcia et al. 44). Bukas ito sa pagtanggap sa mga paraan ng pagpapahayag na mula sa iba’t ibang rehiyon. Sa pamamagitan ng pagpapayaman ng korpus ng ating wika ay mapapaigting itong kabahagi sa lahat sa larangan ng pagkatuto at sa pagsusulong sa mga pagbabago sa isang lipunang mapanghusga.

Mapapansin sa mga inilahad na kaugnay na literatura na wala pang pag-


23

aaral na hinggil sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino. Bilang panimulang pagsusuri sa paggamit ng inklusibong wika, bibigyang-pansin ng papel ang paggamit ng mga guro ng inklusibong wika na magsisilbing pundasyon sa paggawa ng mga pamantayan at lalong pagpapalawak sa kaalaman ng konsepto ng inklusibong edukasyon.

Layunin ng pag-aaral na suriin ang paggamit ng inklusibong wika sa Filipino ng mga guro; ihanay ang mga salik sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino; at makabuo ng mga mungkahing pamantayang gagamitin sa pagpapatupad ng inklusibong wika sa Filipino tungo sa pagtatamo ng inklusibong edukasyon.

Metodolohiya

Disenyo ng Pananaliksik. Ginamit ang deskriptibong pamamaraan sa pananaliksik upang matalakay ang paglalarawan sa mga uri ng inklusibong wika sa Filipino na ginagamit ng mga guro gayundin ang mga salik na nakaaapekto sa kanilang paggamit ng inklusibong wika.

Lugar at Respondente. Isinagawa ang pananaliksik sa Paaralan ng Edukasyong Pangguro ng Saint Louis University, Baguio City. Ang Saint Louis University lamang ang pamantasang may opisina ng Institute of Inclusive Education sa buong Pilipinas na ang adbokasiya ay tungo sa pagpapalaganap ng inklusibong edukasyon. Gayundin, kasama ang kursong Inclusive Education bilang isa sa mga asignatura ng mga mag-aaral sa kursong Edukasyon. Dahil dito, gumagawa ang paaralan ng mga pamamaraan upang lalong maisakatuparan ang pagkakaroon ng inklusibong edukasyon. Bahagi nito ang pagkakaroon ng mga guro ng mabuting pananaw, pilosopiya at adbokasiya tungkol sa inklusibong edukasyon.

Kalahok sa pananaliksik ang labing-anim na mga guro sa Paaralan ng Edukasyong Pangguro. Sila ang napiling respondente dahil sila ang nakaaalam sa pilosopiya ng inklusibong edukasyon. Bahagi ito ng kanilang oryentasyon sa bawat semestre. Mayroon ding mga serye ng taunang pagsasanay na ibinibigay sa mga guro ng Paaralan ng Edukasyong Pangguro mula sa Institute of Inclusive Education. Bilang mga guro rin sa syudad ng Baguio na tinaguriang ‘melting pot’ ng Norte, nalalantad sila sa iba’t ibang uri ng mga mag-aaral. Malaking bahagdan ng mga mag-aaral ang mga taga-Cordillera. Mayroon ring mga galing sa kalapit na mga probinsya tulad ng La Union, Pangasinan, rehiyong Ilocos, Pampanga, kasama na rin ang mga dayuhan tulad ng mga Koreano, Amerikano, Indonesian at iba pa. Ang pagkakaiba-iba ay lalong magbibigay ng kabuluhan sa pagpapaigting ng paggamit ng inklusibong wika upang maiwasan ang

24

HASAAN

diskriminasyon sa pagitan ng mga mag-aaral. Hindi lamang ang mga mag-aaral ang nanggaling sa iba-ibang lugar kundi pati rin ang mga guro.

Kasangkapan sa Pangangalap ng Datos. Nangalap ng mga datos gamit ang pakikipanayam at mga talatanungan. Sa bahagi ng panayam, naging pokus ng mga tanong ang mga paksang may kaugnayan sa paggamit ng mga guro ng inklusibong wika sa Filipino, gayundin ang paraan at dalas ng kanilang gamit nito. Hinalaw ang mga mahahalagang ideya at mga konsepto mula sa pamantayan sa inklusibong wika na ginamit ng Kagawaran ng Edukasyon ng Tasmania (1-10). Nahahati sa dalawang mahahalagang bahagi ang talatanungan. Ang unang bahagi ay binubuo ng 20 aytem na tumitiyak sa mga salik na nakaaapekto sa paggamit ng inklusibong wika ng mga guro. Iniantas nila ito ayon sa apat na iskala: 4 – Lubos na Lubos na Nakaaapekto, 3 – Lubos na Nakaaapekto, 2 – Bahagyang Nakaaapekto at 1 – Hindi Nakaaapekto. Ang ikalawang bahagi naman ay ukol sa nabuong mungkahing pamantayan para sa pagtamo ng inklusibong edukasyon batay sa mga tugon ng mga respondente.

Isinagawa ang validity test sa mga gurong nagtuturo ng inklusibong edukasyon na may kaalaman sa wikang Filipino at ang reliability test ay isinagawa ng mga gurong nagtuturo ng Filipino sa pamantasan na nakapagturo na sa Paaralan ng Edukasyong Pangguro. Ang huli ay may mataas na resultang 0.91 ayon sa Chronbach Alpha.

Pamamaraan sa Pangangalap ng Datos. Upang makakalap ng impormasyon, humingi ang mga mananaliksik ng pahintulot mula sa Dekana ng Paaralan ng Edukasyong Pangguro. Bago isinagawa ang pakikipanayam, ipinaliwanag sa mga respondente ang layunin ng pananaliksik. Tiniyak sa mga respondente na maaari silang tumanggi sa pagsagot ng mga tanong kung hindi nila gusto at maaari rin silang huminto sa panayam anumang oras. Naipaliwanag rin sa kanila na boluntaryo ang paglahok nila sa panayam (Fraenkel at Wallen 465-468). Isa hanggang dalawang oras ang panahong ginugol sa pakikipanayam.

Pagsusuri ng Datos. Tiniyak ng mga mananaliksik ang kawastuhan ng transkripsyon sa pamamagitan ng corrective listening (Flick et al. 616). Pinasuri ang transkripsyon sa mga respondente para sa anumang pagwawasto. Mula sa transkripsyon, sinuri ng mga mananaliksik ang mga mahahalagang pahayag at pinagsasama-sama ang magkakatulad upang makabuo ng kaukulang tema (Patton 201-205).

Ginamit ang frequency counts, weighted mean at pagraranggo para sa panunuri sa mga salik sa pagpapatupad ng inklusibong wika. Binigyan ng


25

interpretasyon ang pagraranggo. Sa huli, tinaya naman ng mga mananaliksik ang mga magkakaugnay na mungkahing ibinigay ng mga respondente tungkol sa pamantayan sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino tungo sa pagkakaroon ng inklusibong edukasyon.

Resulta at Diskusyon

Nahahati sa tatlong bahagi ang pagtalakay sa resulta ng pananaliksik batay sa inilahad na mga layunin ng pag-aaral: paggamit at paraan ng mga guro ng inklusibong wika sa Filipino; mga salik na nakaaapekto sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino; at mungkahing pamantayan sa epektibong paggamit at pagpapatupad ng inklusibong wika tungo sa ganap na inklusibong edukasyon.

Binigyang-pansin ang antas ng kadalasan ng paggamit ng mga guro sa inklusibong wika na nailahad sa Talahanayan 1.

Talahanayan 1:Dalas ng Paggamit ng Inklusibong Wika sa Filipino

Tradisyunal Mga Inklusibong wika sa Filipino sa Inklusibong Edukasyon

WM I R

1. Bulag taong may kapansanan sa paningin 2.94 MsG 1

2. Pipi taong may kapansanan sa pananalita 2.88 MsG 2.5

3. Bingi taong may kapansanan sa pandinig 2.88 MsG 2.5

4. Lumpo taong may kapansanang maglakad 2.31 MnG 7.5

5. Pilay taong may kapansanan sa paglalakad 2.44 MnG 5

6. Bobo taong may kahinaan sa pag-unawa 2.50 MsG 4

7. Tanga taong may kakulangan sa pag-unawa 2.25 MnG 9

8. Pangit taong hindi kagandahan 2.31 MnG 5

9. Tamad taong hindi produktibo 2.06 MnG 12.5

10. Matanda taong may edad 2.19 MnG 10

11. Mataba taong malusog 2.38 MnG 6

12. Payatot taong balingkinitin 2.13 MnG 11

13. Duling taong may kapansanan sa paningin (cross-eyed) 2.16 MnG 12.5

14. Sakang taong may pagitan ang hita sa paglalakad 1.56 HG 14.5

15. Piki taong nagkakasundo ang mga tuhod sa paglalakad

1.56 HG 14.5

Kabuuan 2.3 MnG

• 3.25 – 4.00 – Palaging Ginagamit (PG)

• 2.50 – 3.24 – Madalas na Ginagamit (MsG)

• 1.75 – 2.49 – Madalang na Ginagamit (MnG)

• 1.00 – 1.74 – Hindi Ginagamit (HG)

26

HASAAN

Nangunguna ang “taong may kapansanan sa paningin” (2.94) habang ang “taong may kapansanan sa pananalita” at ang “taong may kapansanan sa pandinig” ay pumapangalawa (2.88) at pang-apat ang “taong may kahinaan sa pag-unawa” (2.50). Mahihinuhang ang nakakuha ng mataas na ranggo na madalas na ginagamitan ng inklusibong wika ay ang mga nakakasagabal sa proseso ng pagkatuto. Samantala, nahuhuli ang “taong may pagitan ang hita sa paglalakad” at “taong nagkakasundo ang mga tuhod sa paglalakad” (1.56) na may interpretasyong Hindi Ginagamit (HG). Ipinahihiwatig nito na hindi naging suliranin sa klasrum ang mga taong may kapansanan sa paglalakad kaya hindi gaanong pinapansin ng mga guro ang kanilang kapansanan. Maiuugnay ang resulta ng talahanayan sa tatlong mahahalagang temang lumabas mula sa pakikipanayam sa respondente.

Paggamit ng mga inklusibong pahayag ukol sa pisikal na katangian. Marami sa mga respondente ang nagsabi na ang mga salitang tumutukoy sa kapansanang pisikal ang lantarang kakikitaan ng paggamit nila ng inklusibong wika. Makikita ito sa ilang pahayag ng mga respondente:

“Ang kadalasan kong ginagamit na inklusibong wika sa Filipino ay ang mga salita tulad ng ‘taong may kapansanan sa paningin’, ‘taong may kapansanan sa pandinig’, ‘taong may kapansanan sa pananalita.”

Kadalasan, ang mga kapansanan ang pinakaunang napapansin ng mga guro ngunit, mas minamabuti nilang gumamit ng mga salitang nagbibigay-pansin sa kanilang katauhan bago ang kanilang kapansanan. Mula noong naitatag ang opisina ng Inklusibong Edukasyon sa pamantasan, naging daan ito sa pagtanggap sa paaralan ng mga mag-aaral na may kapansanan sa paningin, pandinig at iba pa. Ito ang dahilan kung bakit nalalantad ang mga guro sa naturang mga kapansanan at nasasanay na rin sila sa madalas na paggamit ng mga salitang may kaugnayan dito. Ang paggamit nila ng mga inklusibong wika ay isa ring paraan upang mas aktibong makibahagi ang mga may kapansanan sa klase.

Paggamit ng mga inklusibong pahayag ukol sa abilidad ng mag-aaral. Ayon sa mga guro, binibigyan rin nila ng pansin ang mental na kakayahan ng mga mag-aaral kaugnay ng kanilang akademikong pagganap sa klase. Ilan sa mga halimbawa na binanggit nito ay ang paggamit ng salitang ‘taong may kahinaan sa pag-unawa’ sa halip na ‘bobo’, ‘taong may kakulangan sa pag-unawa’ sa halip na ‘tanga’ at ‘taong hindi produktibo’ sa halip na ‘tamad.’ Ayon sa isang respondente, “ang paggamit ko ng pahayag na ‘taong may kahinaan sa pag-unawa’ kahit papaano ay nakakabawas ng mabigat na datíng sa mga mag-aaral’.


27

Dagdag pa ng karamihan, hindi maikakailang may mga mag-aaral na hindi nakauunawa sa paliwanag o kaya’y bumabagsak sa klase kaya minamabuti nilang gamitin ang mga pahayag na hindi lubos na nakapagpapababa ng paningin ng mga mag-aaral sa kanilang sariling kakayahan.

Paggamit ng mga salitang kaugnay ng rehiyonalismo. Ayon sa mga respondente, kadalasang ginagamit nila ang inklusibong wika sa Filipino upang hikayatin ang pagtanggap sa anumang uri at etnikong pangkat: ‘Hindi ko ginagamit ang mga salitang ‘barriotic’ dahil alam kong nakakasakit ito lalo na sa mga mag-aaral na galing sa probinsiya.’ Sa pananaw rin ng isang respondente, ‘Dahil ang rehiyong Cordillera ay isang multilinggwal at multikultural na rehiyon, kadalasan ang mga galing sa mga liblib na pook ang binabansagan ng mga salitang minsan ay hindi katanggap-tanggap.’ Para sa ibang respondente, ang pagiging multilinggwal at multikultural ng rehiyong Cordillera ay nakabubuti sa pagsusulong ng inklusibong wika. May nagsabing, ‘dahil ako ay isang Cordilleran, hindi isyu sa akin ang pagkakaroon ng maraming wika at maraming kultura, bagkus ito ay isang bentahe para sa bawat mag-aaral upang respetuhin ang kultura at paniniwala ng ibang tao.’ Sang-ayon din ang ilang respondente sa paniniwalang ang mga guro at mag-aaral na lantad sa maraming wika at kultura ay may positibong pananaw sa pagtanggap ng pagkakaiba-iba dahil nararanasan nila ang kanilang kaibahan. Isa pang maaaring kahulugan nito ang katotohanang hindi naging suliranin sa loob at sa labas ng klasrum ang mga taong kabilang sa iba’t ibang pangkat etniko dahil hindi naman gaanong nakaaapekto sa kanilang pagkatuto ang kanilang lahi. Kung gayon, hindi na nila kailangang gumamit pa ng inklusibong wika upang tukuyin ang naturang sitwasyon. Sa kabuuan, gumagamit ang mga guro ng inklusibong wika sa Filipino sa kanilang pagtuturo at komunikasyon. Ngunit, hindi nila madalas ginagamit ang mga pahayag na ito. Nangangahulugan itong kahit may alam sila sa pilosopiya ng inklusibong edukasyon ay hindi pa gaanong naipapamalas sa paggamit nila ng inklusibong wika. Ayon din sa resulta ng pag-aaral, ang pagbibigay halaga sa katauhan bago ang kanilang kakulangan o kakayahan ang saligan ng paraan ng paggamit ng mga respondente ng inklusibong wika sa Filipino. Sumasang-ayon ito sa isang mahalagang kaisipang nakapaloob sa konsepto ng inklusibong edukasyon na igalang ang isang tao sa pamamagitan ng pagtukoy muna sa kanya bilang isang tao bago isunod kung ano man ang kanyang kapansanan, kahinaan at kakulangan (Johnson 72-74). Sa ganito rin umiikot ang naging ideya nina Thorsen at Becker (1-10) sa kanilang pagtingin na ang mga salitang pinipiling gamitin ay may malaking epekto sa pagtrato sa isang indibidwal. Likas na sa isang taong magkaroon ng hangaring igalang ng kapwa. Bawat isa ay

28

HASAAN

naghahangad na tanggapin ng lipunang kanyang kinabibilangan. Kaugnay rin ito ng usapin ng multikultural na edukasyon kung saan ang pangunahing layunin ay ang pagpahahalaga sa edukasyon at ang tagumpay ng bawat mag-aaral lalo na sa mga hindi masyadong pinapansin o sa mga taong napapabilang sa mga etnikong pangkat at ang hindi nabibigyan ng pagkakataong makapagkamit ng edukasyon (sipi ni Espique kay Nieto 55-59).

Mga Salik na sa Paggamit ng mga Inklusibong Wika sa Filipino

Inilalahad sa Talahanayan 2 ang mga salik na nakaaapekto sa paggamit ng mga inklusibong wika sa Filipino sa inklusibong edukasyon.

Nilalaman WM I R

Salik para sa mga Mag-aaral

01. Kinagisnang kultura at relihiyon 2.87 LN 1

02. Kalakasan at kahinaan sa paggamit ng wika 2.68 LN 4

03. Kawilihan o interes sa kanilang pagkatuto 2.62 LN 7

04. Paraan ng pakikisalamuhasa kanyang kapwa 2.56 LN 8

05. Kawalan ng partisipasyon sa akademikong gawain 2.68 LN 4

06. Pagkakaiba-iba ng kasarian 1.87 BN 20

07. Pagkakaiba-iba ng talino 2.5 LN 11

08. Antas ng pamumuhay 1.93 BN 19

09. Taglay na kakayahan at talento 2.31 BN 15.5

10. Pagkakaiba-iba sa estilo ng pagkatuto 2.37 BN 13

11. Sariling paraan ng pagpapahayag ng mga kaisipan o ideya 2.25 BN 17

12. Unang wika na ginagamit ng mga mag-aaral 2.37 BN 13

13. Pagkakaiba-iba ng wika ng mga mag-aaral 2.37 BN 13

14. Hindi angkop na paggamit ng mga salita ng mga mag-aaral 2.68 LN 4

15. Pagkakaiba-iba ng edad 2.06 BN 18

Salik para sa Guro

16. Kaalaman sa inklusibong edukasyon 2.68 LN 4

17. Pagpapahalaga sa inklusibong edukasyon 2.68 LN 4

18. Kalikasan ng asignaturang itinuturo 2.31 BN 15.5

19. Pagdalo sa mga palihan sa inklusibong edukasyon 2.56 BN 9

20. Pagdalo sa mga seminar tungkol sa inklusibong edukasyon 2.56 BN 9

Kabuuan 2.45 BN

• 3.25 – 4.00 – Lubos na Lubos na Nakaaapekto (LLN)

• 2.50 – 3.24 – Lubos na Nakaaapekto (LN)

• 1.75 – 2.49 – Bahagyang Nakaaapekto (BN)

• 1.00 – 1.74 – Hindi Nakaaapekto (HN)


29

Batay sa talahanayan, isinasaalang-alang ng mga respondente ang salik na kultura at relihiyon ng mga mag-aaral sa paggamit ng mga inklusibong wika. Gaya ng nabanggit, ang syudad ng Baguio ay isang multilinggwal at multikultural na komunidad kaya mahalaga sa mga guro na bigyang-pansin ang salik ng pagkakaibang ito sa mga mag-aaral upang gamitin at maiangkop nila ang mga terminong kanilang ginagamit sa kultura at relihiyon ng mga mag-aaral.

Mapapansin din sa mga salik na mas marami ang nakapokus sa pagganap ng mga mag-aaral sa loob ng klase gaya ng kanilang kalakasan at kahinaan, kawalan ng partisipasyong akademiko at ang kanilang pakikisalamuha sa kanilang kapwa mag-aaral. Mahalaga kung gayon ang partisipasyon ng mga mag-aaral sa loob ng klase gayundin ang kanilang pakikipag-ugnayan sa kanilang kapwa mag-aaral at ng kanilang guro upang ganap na maisakatuparan ang paggamit ng inklusibong wika sa edukasyon.

Holistikong pagkatuto ang pinakalayunin ng edukasyon kaya para sa mga guro, kailangan nilang bigyan ng pansin ang iba’t ibang katangian at kalikasan ng kanilang mga mag-aaral upang maiangkop nila ang paggamit nila ng inklusibong wika sa proseso ng kanilang pagtuturo. Sinasang-ayunan din ito ng aspektong pangguro na makikita sa mga pahayag na ang kaalaman ng mga guro sa konsepto ng inklusibong edukasyon gayundin ang kanilang pagpapahalaga rito ay mapapansing mahalagang salik sa pagsasakatuparan ng inklusibong wika.

Samantala, nahuhuli sa lahat ng salik ang pagkakaiba-iba ng kasarian ng mga mag-aaral (1.88). Ipinahihiwatig nito na hindi gaanong suliranin sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino ang pagkakaiba-iba ng kasarian. Maiuugnay ito sa nabanggit na sa wikang Filipino, mas patas ang pagtingin o paggamit ng inklusibong wikang kaugnay ng kasarian dahil hindi nakikita ang tahasang pagkakaiba ng mga ito kumpara sa ibang wika tulad ng Ingles.

Makikita sa kabuuan ang resulta ng weighted mean na 2.41 na may interpretasyong Bahagyang Nakaaapekto (BN) ang mga inihanay na salik. Ayon sa mga respondente, bahagya ito dahil hindi pa masyadong malay ang mga guro na may ipinatupad na inklusibong edukasyon dito sa Pilipinas.

Ang pangunahing salik na nakaaapekto sa paggamit ng inklusibong wika sa Filipino ay ang iba’t ibang kinagisnang kultura at relihiyon ng bawat mag-aaral, ang kalakasan at kahinaan ng isang mag-aaral sa paggamit ng wika, kawalan ng partisipasyon ng mga mag-aaral sa akademikong gawain ang hindi angkop na paggamit ng mga salita ng mga mag-aaral, ang kawilihan o interes ng mga

30

HASAAN

mag-aaral at pagpapahalaga ng guro sa inklusibong edukasyon. Ang resultang ito ay sang-ayon sa mga naunang pag-aaral, habang ang wika ay nagpapakita ng realidad, may bisa rin ang wika sa realidad (Department of Education of Tasmania 1-10). Matagal nang usapin ang tungkol sa kultura na tumutukoy sa magkakahalong kabuuan kasama ang mga kaalaman, paniniwala, sining, moralidad, batas, kaugalian at iba pang kakayahan at kinasanayan ng tao bilang kasapi ng pamayanan. Napakahalagang bahagi nito, na bubuo sa pagkatao ng isang indibidwal kung kaya’t nararapat lamang na isaalang-alang ng guro sa pagtuturo upang maging kapaki-pakinabang at makatotohanan ang pagkatuto.

Mahalaga ring usapin ang mga salik na may kaugnayan sa mga mag-aaral kung saan nakita ang kawalan ng interes ng mag-aaral at ang hindi paggamit ng mag-aaral ng angkop na salita. May kaugnayan ito sa tamang motibasyon. Dahil dito, kailangang isaalang-alang din ng guro ang pagpukaw ng interes ng mga mag-aaral sa pamamagitan ng mga estratehiya hindi lamang sa pagtuturo at sa paggamit ng wika. Sa bahagi ng wika, salik rin kung una o pangalawang wika ng isang bata ang ginagamit sa pagkatuto. Malaki ang nagagawa ng unang wika sa paglinang ng tiwala at kagalingan ng mga mag-aaral (Malone 1-7). Sinasabi rin na ang mga suliraning kaugnay sa pag-aalinlangan at pagkakamali ng isang mag-aaral na magpahayag hinggil sa isang mahalagang usapin ay mababawasan kung bihasa siya sa wikang kanyang ginagamit sa pagpapahayag.

Dagdag pa, mahalaga rin ang kaalaman at pagpapahalaga sa usapin ng inklusibong edukasyon ng mga guro. Ang pagkakaroon ng asignatura, ng Institute of Inclusive Education, seminar hinggil sa inklusibong edukasyon sa paaralan ng edukasyong pangguro at ang mismong pagiging bahagi nito sa bisyon at misyon ng pamantasan ay nakatutulong sa pagkamulat ng mga guro.

Mungkahing Pamantayan sa Pagpapatupad ng Inklusibong Wika sa Filipino Tungo sa Inklusibong edukasyon

Mahalaga ang papel ng wika sa pagtatamo ng inklusibong edukasyon kaya nararapat na magkaroon din ng malinaw na tuntunin kaugnay ng paggamit at pagpapatupad ng inklusibong wika dahil nakasisira ang mga wikang diskriminatori sa iba at sa kanilang trabaho at pagkatuto (Department of Education of Tasmania 1-10).

Ang paglikha ng pamantayan ay humihimok sa mga mag-aaral na aktibong pag-isipang mabuti ang wikang kanilang ginagamit. Kaugnay nito, hindi matatawaran ang kahalagahan ng paggamit ng inklusibong wika sa Filipino ng mga guro ng inklusibong edukasyon para sa mas malawakang pagkatuto ng


31

mag-aaral. Narito ang buod ng mga pamantayang iminungkahi ng mga guro:

1. Kailangan ang aktibong pagdalo ng mga guro sa mga pagsasanay ukol sa inklusibong edukasyon gaya ng ibinibigay ng Paaralan ng Edukasyong Pangguro ukol sa tamang pagpapadaloy ng isang inklusibong klase.

2. Maging malikhain ang mga guro sa kanilang pagtuturo bilang tulong sa pagpapatupad ng inklusibong wika upang matugunan ang pangangailangan ng mga mag-aaral sa proseso ng kanilang pagkatuto.

3. Kilalanin ang kultura at komunidad dahil may malaki itong papel na ginagampanan sa paggamit ng isang tao sa wika. Sa pamamagitan nito ay kinikilala ang pagkakaiba-iba ng bawat isa.

4. Maging maalam sa paggamit ng wika at kalikasan nito. Sa ganitong paraan ay maiiwasan ang paggamit ng wika sa anyong nakasasakit ng damdamin.

Mapapansin sa naitalang mungkahi ang iba’t ibang aspekto na isinasaalang-alang upang ganap na maipatupad ang paggamit ng inklusibong wika sa Filipino. Kung susuriin ang mga pahayag, binigyang-pansin ng mga guro ang lahat ng domeyn ng pagkatuto tulad ng kaalaman, pagpapahalaga at pagsasagawa. Ayon sa mga guro, hindi lamang sapat na magkaroon sila ng kaalaman hinggil sa inklusibong wika sa pamamagitan ng pagsasanay at pag-alam sa tungkulin ng wika, kundi mahalaga rin ang pagpapahalaga at ang aktibong pagpapatupad nito.

Sa mga pamantayang nabuo, maipapaloob ang mahahalagang konseptong unibersal na tinatanggap ng nakararami, anumang lahi, relihiyon, kasarian, kalagayan sa buhay, antas ng edukasyong natamo, paniniwala at iba pa. Bagaman may mga pamantayan nang nalathala ay mainam ding tingnan ang mga tiyak na pamantayan na malilinang mula sa mga kasagutan ng mga naging kasangkot sa pag-aaral lalo pa at mga guro ang nagsilbing respondente; hindi maikakailang ang kanilang karanasan at sariling pananaw ay may malaking epekto sa mga mag-aaral.

Konklusyon

Malaki ang papel na ginagampanan ng paggamit ng inklusibong wika sa pagkakaroon ng inklusibong edukasyon. Magkaugnay ang wika at edukasyon, kaya kung magagamit ang mga inklusibong wikang ito sa angkop na sitwasyon, matatamo ang tunguhin ng inklusibong edukasyon.

Kailangang isaalang-alang ang mga salik na nakaaapekto sa paggamit ng mga inklusibong wika upang mabigyan ng kaukulang pansin ng mga guro

32

HASAAN

ang angkop na paggamit nito. Batay sa resulta ng pag-aaral, hindi madalas na gumagamit ang mga guro ng inklusibong wika sa Filipino. Kung gayon, mahalagang bigyang-pansin ang iba’t ibang paraan kung paano nila malalaman ang angkop na mga inklusibong wikang nararapat gamitin sa mga mag-aaral.

Ang ganap na pagpapatupad ng inklusibong wika sa pagtatamo ng inklusibong edukasyon ay magbubunga ng makabuluhang epekto sa iba’t ibang aspekto tulad ng kaaya-ayang kalagayan sa klase na nagdudulot ng epektibong proseso ng pagtuturo at pagkatuto. Sa usapin ng inklusibong wika sa Filipino, lalong kailangang bigyang-halaga ang iba’t ibang wika ng bansa upang makatulong sa pagbuo at pagkakatatag ng wikang pambansa na naiintindihan at natatanggap ng lahat. Ang pagkilala at pagpapahalaga sa pagkakaiba-iba ng bawat isa sa lahat ng aspekto ang magpapaigting sa kamalayan ng bawat mag-aaral. Ang kamalayang ito ang maghuhubog sa kanila tungo sa mas malawak na edukasyon at mas magalang na pakikipamuhay.

Mga Sanggunian

Al-Zyoudi, Mohammed. “Teachers’ Attitudes Towards Inclusive Education in Jordan Schools.” International Journal of Special Education 1.2 (2006): 4. Nakalimbag.

Angelides, Panayiotis. “Patterns of Inclusive Education Through the Practice of Student Teachers.” International Journal of Inclusive Education 12. 3 . (2008): 310-327. Nakalimbag.

Avramidis, Elias. at Norwich, Brahm. “Teachers Attitudes Towards Integration/Inclusion: A Review of the Literature,” European Journal of Special Needs Education 17.2 (2002): 130. Nakalimbag.

Barton, Michelle. L. “Teachers’ Opinion on the Implementation and Effects of Mainstreaming. “ ERIC Database. 13, Pebrero 1997. Web. 21 Setyembre, 2013.

Booth, Tony at Ainscow, Mel. Index of Inclusion: Developing Learning and Participation In Schools. Bristol: Centre for Studies on Inclusive Education (CSIE). 21, Pebrero 1998. Web. 28 Agosto, 2013.

Booth, Tony at Dyssegaard, Birgit. Quality is not Enough, The Contribution of Inclusive Values to the Development of Education For All. Copenhagen, Danida. 6, 0ctobre 2008. Web. 18 Hunyo, 2013.

Corpuz, Brenda at Lucas, Maria Rita. Facilitating Learning: A Metacognitive Process. Quezon City: Lorimar Publishing Inc., 2007. Nakalimbag.

Department of Education of Tasmania. “Guidelines for the Use of Non-discriminatory Language” Language Matters. 23, Marso 2008. Web. 17 Enero, 2012.

Espique, Felina., et al. “Training Student Teachers toward Multiculturalism”. Baguio City: Saint Louis University Researh Journal. 40.2. (2009): 55-59. Nakalimbag.

Flick, Uwi., et al. A Companion to Qualitative Research. Translated by Bryan Jenner. London: Sage Publications Ltd. 2004. Nakalimbag.

Fraenkel, Jack. at Wallen, Norman. How to Design and Evaluate Research in Education (6th Ed.) New York: Mac Graw Hill Co., 2006. Nakalimbag.


33

Forlin, Chris. “Inclusion: Identifying Potential Stressors for Regular Teachers.” Educational Research, 43.3 (2001). 235-45.Nakalimbag.

Garcia, Lakandupil. et al. Tinig: Komunikasyon sa Akademikong Filipino. Malabon: Jimcyville Publications, 2011. Nakalimbag.

Handesty, Nancy. Inclusive Language in the Church. Atlanta Georgia. John Knox Press, 1987. Nakalimbag.

Jacobs, Richard. “Educational Research.” 16, Abril 1983. Web. 20 Nobyembre, 2013.

Johnson, Genevieve. “Inclusive Education: Fundamental Instructional Strategies and Considerations. Preventing school failure.” Taylor and Francis 72 (1999): 72-78 Nakalimbag.

Ketley, Catherine. Proponents of Theories of Inclusive Education. 16, Marso, 2007. Web. 15 Hunyo, 2011.

Malone, Susan. Developing Teaching at Learning Materials For MT-Based Multilingual Education. SIL: Bangkok, Thailand, 2007. Nakalimbag.

Nixon, Jon. “Education for the good society: The Integrity of Academic Practice.” London Review of Education 2:3 (2004): 246-50. Nakalimbag.

Parks, Janet. B. at Roberton, Maryann. “Attitudes Toward Women Mediate the Gender Effect on Attitudes Toward Sexist Language.” Psychology of Women Quarterly 28 (2004): 233-39. Nakalimbag.

Patton, Michael Quin. Qualitative Evaluation and Research Methods (2nd ed.). CA: Sage, 10, Mayo 1990. Web. 2 Setyembre, 2013

Sharma, Umesh, Forlin, Chris, at Loreman, Tim. “Impact of Training on Pre-ServiceTeachers’ Attitudes and Concerns About Inclusive Education and Sentiments About Persons with Disabilities.” Disability and Society 23.7 (2008): 773- 74. Nakalimbag.

Sharma, Umesh, Forlin Chris, Loreman Tim, at Earle C. “Pre-Service Teachers’ Attitudes, Concerns, and Sentiments About Inclusive Education: An International Comparison of Novice Pre-Service Teachers.” International Journal of Special Education 21.2 (2006) 80- 84.Nakalimbag.

Theoharis, George. et al. “Teaching Pre-Service Teachers to Design Inclusive Instruction: A Lesson Planning Template.” International Journal of Inclusive Education 12 (2008). 381-399. Nakalimbag.

Thorsen, Don at Becker, Vivian. Inclusive Handbook: A Practical Guide to Using Inclusive Language. 31 Enero, 2006. Web. 24 Agosto 2012.

Ulep, Lilian. “Inclusive Education in the Elementary level, Division of Benguet.” M.A. Thesis. University of the Cordilleras, Baguio City, 2006. Nakalimbag.

UNESCO. “Education Sector Technical Notes: Inclusive Education.” 8, Hunyo, 2013. Web. 23 Nobyembre, 2013.

34

HASAAN

Betad Pedlegamit:Isang Pag-aaral sa mga Varyasyon ng Wikang Subanen

sa Zamboanga Peninsula

Julieta A. Cruz-CebreroJH Cerilles State College, Zamboanga Del Sur

Si Cebrero ay propesor sa College of Arts and Sciences sa JH Cerilles State College (JHCSC), Mati, San Miguel, Zamboanga del Sur. Nagta-pos ng Doktor ng Pilosopiya sa Filipino sa Mindanao State University- Iligan Institute of Technology, Iligan City. Na-kapokus ang kanyang mga papel-pananaliksik sa wika at varyasyon ng Subanen sa Rehiyon 9 katuwang ang kan-yang tapagayo na si Prop. Angelina L. Santos, PhD.

AbstrakAng mga Subanen ay isa sa mga etnikong pangkat na naninirahan sa Zamboanga Pen-insula. Isinagawa ang pag-aaral upang mala-man ang linggwistikong pagkakaiba sa wikang Subanen na ginagamit sa Lapuyan, Zamboanga del Sur at sa Sindangan, Zamboanga del Norte. Kinalap ang mga katawagang kultural sa siklo ng buhay, pangkabuhayan at pananampalataya sa pamamagitan ng pamamaraang indehinus nina Santiago at Enriquez. Sinuri ang mga ito gamit ang kwalitatibo, kwantitatibo at deskrip-tibong pamamaraan. Sa huli, natuklasan na ang dalawang dayalek na Subanen ay may varyasyon sa leksikon, morpolohiya at ponolohiya.

Mga Susing Salita sosyolinggwistika, varyasyon, dayalek, Subanen-Lapuyan, Subanen-Sindangan

JULIETA A. CRUZ-CEBRERO

35

Introduksyon

Ang betad pedlegamit ay salitang Subanen na nangangahulugang paggamit ng kultura- (betad-kultura at pedlegamit-paggamit). Tinutukoy nito na ang paggamit ng wika ay isang pagsasakultura at kung gagamitin ang wika ay mananatili ang kultura.

Ang wika ay tagapagpahayag ng kultura ng isang etnikong pangkat. Hangga’t ang wika ay ginagamit, mananatiling buhay ang lipunan at kulturang pinaglilingkuran nito. Nakasalalay sa paggamit ng wika ang pagpapanatili ng kultura. Matalik na magkakaugnay ang wika at kultura at walang pag-unlad na magaganap kung mawawala ang isa. Sa katunayan, hindi maaaring mawala ang wika sa isang kultura at lipunan. Ang wika ay nasa kultura, kung ano ang estilo at paraan ng pananalita ay repleksyon ng kultura ng isang lipunan. Sa ginagamit na wika at paraan ng pagsasalita, maaaring makilala ang grupong kinabibilangan ng tagapagsalita bukod sa kanyang kilos, gawi, pananampalataya, damit, musika at iba pa.

Wika ang gumagabay sa tao upang tingnan, alamin at unawain ang mundong ginagalawan. Namumuhay ang tao nang may kamalayan sa mga katotohanang naganap at nagaganap sa kanyang paligid. Umaayon ang pahayag na ito sa haypotesis ni Sapir-Whorf (Magracia at Santos 16) na ang sinasalitang wika ng tao ay nagpapakita kung paano niya tinitingnan ang daigdig na kanyang ginagalawan. Ang wika ng tao ang nagbibigay sa kanya ng ideya kung ano ang daigdig na kanyang kinaroroonan at anumang konseptong labas sa kanyang daigdig ay magiging banyaga sa kanya. Hinuhubog ng wika ang kanyang mga nakikita, naririnig, nadarama at ang mga ideyang ibinibigay ng mga ito ang siyang bumubuo sa kanyang mga konsepto kung ano ang daigdig na kanyang pinananahanan (Magracia at Santos 16).

Ang dayalek ay varayti ng wika ng mas maliit na grupong panlipunan. Bunga ito ng heograpikal na katangian ng mga lugar na maaaring nahihiwalay ng isang anyong tubig o kabundukan. Maaari ding mabuo ang dayalek dahil sa hangganan ng wika o language boundary na dulot ng migrasyon o paglilipat ng komunidad sa ibang lugar.

Ang wikang Subanen sa Rehiyon 9 ay binubuo ng iba’t ibang dayalek kung saan kabilang ang Subanen sa Sindangan Zamboanga Del Norte (Sub-ZdN) at Lapuyan sa Zamboanga Del Sur (Sub-ZdS). 170 kilometro ang distansya ng mga lugar na ito. Bukod pa rito, nakikisalamuha rin mga ang sub-pangkat na ito sa iba pang etnikong pangkat para sa kanilang sosyal at ekonomikong

36

HASAAN

pangangailangan. Kaya makikilala ang kaibahan ng mga ispiker ng isang dayalek sa pamamagitan ng kanilang mga katawagan o terminong ginagamit. May mga linggwistikong tag o pagkakakilanlan kung saan madaling matukoy ang sub-pangkat ng Subanen.

Ang salitang Subanon/Suban-un/Subanen ay nagmula sa salitang-ugat na suba na nangangahulugang ilog at ang hulaping nen/non/nun ay nagpapahiwatig ng lugar na pinanggalingan. Kaya, ang ibig sabihin ng terminong Subanen ay isang tao o mga tao ng ilog/ sa itaas na bahagi ng ilog /kabundukan. Ang mga Subanen ang unang katutubong nanirahan sa Zamboanga Peninsula. Nakatira din sila sa Rehiyon 10 – sa probinsya ng Misamis Occidental at Misamis Oriental. Batay sa teoryang pandarayuhan (Zaide 34) ang mga Subanen ay kabilang sa mga Indones, pangkat na nandayuhan sa bansa, mga ilang libong taon na ang nakalipas. Sila’y tinatawag na lumad, kabilang sila sa unang mga katutubo na nanirahan sa rehiyon.

Sa kasalukuyan ang mga Subanen ay matatagpuan sa Rehiyon ng Zamboanga Peninsula at Probinsya ng Misamis Occidental at Misamis Oriental. Kabilang sila sa 110 etnikong pangkat sa Pilipinas. Dahil sa Republic Act 8371 o “The Indigenous Peoples Act of 1997” (IPRA) ay nabigyan ang mga indehinus at lokal na mga komunidad ng isang legal na balangkas para sa pagkilala, proteksyon at pagsusulong ng kanilang interes at ikabubuti, nang may pagsasaalang-alang sa kanilang mga ancestral domain, pamamahala at kapangyarihang pansarili, hustisyang panlipunan at mga karapatang pantao at kultural na integridad.

Bunga ng pagkakaroon ng mga varayti ng wikang Subanen, maaaring hindi na matukoy ang lehitimong wikang Subanen kaya’t nilalayon ng pag-aaral na maipreserba ang wikang Subanen sa rehiyon ng Zamboanga Peninsula. Ang papel na ito ay makatutulong sa mga Subanen lalo na sa mga bagong henerasyon upang magkaroon sila ng gabay sa pag-unawa at paggamit ng kanilang wika. Upang maisakatuparan ito, pinagsikapang sagutin ang sumusunod na katanungan:

(1) Ano ang mga katawagang kultural ng mga Subanen sa Lapuyan, Zamboanga del Sur at Sindangan, Zamboanga del Norte sa siklo ng buhay (pag-aasawa, panganganak at kamatayan), pangkabuhayan at pananampalataya?

(2) May varyasyon ba ang mga katawagang kultural sa dalawang lugar batay sa – leksikon, ponolohiya at morpolohiya?

(3) Anong elementong linggwistikal ang higit na kakikitaan ng pagkakaiba o varyasyon?


37

Wikang Subanen-Lapuyan. Naging lingua franca ang wikang Subanen sa Lapuyan, Zamboanga del Sur dahil 75% sa kabuuang populasyon ay mga Subanen. Subanen lamang ang wika ng mayorya ng mga mamamayan, tanging ang mga matatandang Subanen na nagsasalita ng Ingles. Marami sa matatandang Subanen ang mahusay mag-Ingles at hindi makaintindi ng ibang wika. Ito ang dahilan kung bakit tinaguriang “Little America” ang bayan ng Lapuyan. Sa katunayan, dati, kung may mga dayong pumupunta sa Lapuyan na hindi marunong ng wikang Subanen, wikang Ingles ang ginamit nila sa pakikipag-usap sa matatandang Subanen (Dawang). Dahil malapit sa Margosatubig, naging aktibo ang interaksyon ng mga Subanen-Lapuyan sa mga Chavacano mula sa Zamboanga City, pati na rin sa mga Cebuano, Ilokano, Tausug, Maguindanaoan at Tagalog. Kalaunan sila ay nakapag-asawa at doon na nainirahan. Kahit na Cebuano ang lingua franca sa Zamboanga del Sur, naipreserba ng mga Subanen-Lapuyan ang kanilang kultura lalo na ang wika. Kapag may dayo na pumupunta sa nasabing lugar ay kailangan ng interpreter na maalam sa wikang Subanen. Dito pumasok ang teorya ng akomodasyon ni Howard Giles (Santos et al. 112) na nagpapaliwanag sa motibasyon at kinalabasan ng mga pangyayari kung bakit ang ispiker ay nagbabago ng estilo o paraan sa pakikipagkomunikasyon. Sa teorya ng convergence, ang indibidwal ay nagpupursiging makitungo sa kapwa sa iba’t ibang aspektong sosyal- edad, kasarian, estado sa buhay, hanapbuhay, pananampalataya, lugar, edukasyon at iba pa; at maging sa aspektong heograpikal upang magkalapit o mapaliit ang agwat na nakapagitan sa kanya at sa nakakasalamuha.

Wikang Subanen-Sindangan. Samantala, sa Sindangan, Zamboanga del Norte, Cebuano ang lingua franca. Ginagamit ang wikang Subanen sa loob lamang ng pamayanang Subanen. Ang bayan ng Sindangan ay malapit sa Zamboanga City na napapalibutan ng dagat. Madali sa mga Tausug na makipagkalakalan sa kanila. Ito ang dahilan ng pagkakaroon ng malaking varyasyon ng Subanen sa Sindangan. Sapagkat minoryang pangkat lamang ang mga Subanen, hindi nila maiwasang manghiram sa wikang nangingibabaw gaya ng Cebuano upang makisalamuha sa ibang grupo. Dahil dito ang mga Subanen na nasa lungsod ay naimpluwensyahan ng wikang nangingibabaw at hindi na ginagamit nang madalas ang kanilang wikang nakagisnan. Maipaliliwanag pa rin ng teoryang akomodasyon ang sitwasyon sa Sindangan. Di tulad sa Lapuyan, ang mga Subanen sa Sindangan ang nakikibagay sa iba’t ibang mga grupo kaya nagiging bukas sa higit na pagbabago ang kanilang wika.

38

HASAAN

Metodolohiya

Pamaraang indehinus nina Santiago at Enriquez (Pe-Pua 155 at Sevilla et al. 174-176) ang ginamit sa pangongolekta ng mga datos. Deskriptibong pamamaraan naman ang ginamit sa pagsusuri at pagtalakay. Ang modelo nina Santiago at Enriquez ay gumagamit ng dalawang iskala, ang iskala ng mananaliksik at iskala ng patutunguhan. Sangkot rito ang pakikitungo, pakikisalamuha, pakikibagay, pakikisama, pakikipagpalagayang-loob at pakikiisa.

Rehiyon ng Zamboanga (Rehiyon IX) ang lugar ng pananaliksik. Pinili ang bayan ng Lapuyan dahil ito ang sentro ng mga Subanen sa Zamboanga del Sur at ang Sindangan naman sa Zamboanga del Norte. 15 lugar ang pinagkunan ng mga datos sa Lapuyan at 26 naman mula sa Sindangan. Umabot ng anim na buwan ang pangongolekta ng datos.

Larawan 2. Mapa ng Zamboanga Peninsula

Ginamit ang mga sampling na convenience at snowball sa paghahanap ng mga impormante batay sa sumusunod na pamantayan: (1) katutubong Subanen na ang mga magulang ay taal na Subanen; (2) ipinanganak, lumaki at nananatiling nakatira sa mga lugar ng pag-aaral; (3) may edad na 50 pataas; (4) maalam sa kulturang Subanen; at (5) hindi nangibang lugar na nagdulot nang matagal na pagkakalayo sa etnikong grupong kinabibilangan. Sa bayan ng Lapuyan, walong (8) impormante ang ininterbyu at labinlimang (15) impormante rin naman ang naging bahagi ng survey. Sa Sindangan, walo (8) rin ang ininterbyu at dalawampu’t anim (26) ang bahagi ng survey. Sa pangongolekta ng mga katawagang kultural, natulungan ang mananaliksik ng isang katutubong Subanen na bihasa sa mga wikang Subanen, Cebuano at Filipino. Tatlong uri ng talatanungan ang ginamit na idinaan muna sa field testing: Jabergs at Judd


39

Innovation, Edmond Edmonts Application of Guillerons Questionnaire, at Dieth-Orton. Ang unang dalawang talatanungan ay ang direktang paraan ng pangangalap ng datos kung saan may mga tanong o pariralang dapat punuan. Ang huling talatanungan ay nagpapakita lamang ng larawang tutukuyin ng mga impormante. Sa pag-aaral na ito, ginawan ng modipikasyon ang Dieth-Orton na ginamitan din ng direktang paraan ng pagtatanong.

Hinanay ang mga datos ayon sa lugar. Pinangkat ito batay sa mga kategorya ng katawagang kultural gaya ng pag-aasawa, panganganak at kamatayan; pangkabuhayan, na pinangkat sa paghahalaman, paghahayupan, pandaragatan; at iba pang kaugnay na gawain tulad ng mga katawagan sa pera, kulay, bilang, mga buwan ng taon, mga araw sa isang linggo, katawagang astronomikal, insekto, at uri ng panahon; at pananampalataya. Ang mga datos ay ginawan ng transkripsyong ponolohikal para naman makuha ang paraan ng pagbigkas ng mga salita ng mga Subanen sa Zamboanga del Sur at Zamboanga del Norte. Bumuo ng talahanayan ng mga datos. Upang maunawaan ng mambabasang hindi Subanen, hinati sa apat na kolum ang talahanayan. Ang unang kolum ay ang mga katawagang nasa Subanen Lapuyan (Sub-ZdS) na nakaayos nang pa-alpabeto. Ang ikalawang kolum ay ang katumbas ng mga katawagan sa wikang Subanen Sindangan (Sub-ZdN). Ang ikatlong kolum ay ang katumbas ng mga katawagan sa wikang Cebuano at ikatlong kolum ay ang katumbas ng mga katawagan sa wikang Filipino.

Matapos maitala ang mga katawagang kultural sa ilalim ng bawat klasipikasyon, idinaan ito sa validation upang masiguro ang katumpakan ng pagkaklasipika. Muling dumaan sa validation ang mga salita matapos paghiwa-hiwalayin ang mga salitang kultural na itinala sa ilalim ng mga sumusunod na kategorya – (1)leksikon ng wikang Subanen; (2) bokabularyong Subanen na magkaibang-magkaiba ang anyo; (3) bokabularyong Subanen na magkatulad ang anyo; (4) bokabularyong Subanen na magkaiba ang ispeling ngunit magkatulad ang kahulugan; (5) bokabularyong Subanen na magkaiba ang paraan ng pagbigkas; (6) bokabularyong Subanen na magkatulad ang paraan ng pagbigkas; (7) mga panlapi; (8) kombinasyon ng pagdaragdag at pagkakaltas ng ponema sa wikang Subanen; at (9) pagpapalit ng ponema sa wikang Subanen. Sa pagsusuring leksikal, hinati-hati ang mga leksikon sa tatlo – mga leksikong magkaibang-magkaiba sa anyo, mga leksikong magkakaiba lamang sa ispeling (isa o higit pang mga letra) at mga leksikong magkatulad na magkatulad sa anyo. Sa pagsusuring ponolohikal, ginamit ang transkripsyon sa alpabeto at palatunugang Subanen-Lapuyan at Subanen-Sindangan na nakuha mula

40

HASAAN

sa libro nina Quia et al. (25) at sa tulong ng International Phonetic Alphabet (IPA). Sinuri ang mga leksikon sa tatlong kategorya – paraan ng pagbigkas, uri ng diptonggo at uri ng kambal-katinig o klaster. Sa pagsusuring morpolohikal, inalam ang salitang-ugat at mga panlapi. Tinukoy din ang mga pagbabagong morpoponemikong nagaganap sa leksikon ng dalawang varayti ng wikang Subanen. Matapos na suriin ang mga bokabularyo, ponolohiya, at morpolohiya. Inalam ang mga elementong pangwika na higit na kinakitaan ng pagkakaiba o varyasyon.

Mga Resulta ng Pag-aaral

Mga katawagang kultural. Hinati sa tatlong kategorya ang mga katawagang kultural ng mga Subanen: siklo ng buhay, pangkabuhayan, at pananampalataya na makikita sa sumusunod na talahanayan.Talahanayan 1. Kabuuang Bilang ng mga Katawagang Kultural ng mga Subanen mula sa Zamboanga del Sur at Zamboanga del Norte

Mga Katawagan Bilang Porsyento

Siklo ng Buhay 475 38.81

Pag-aasawa (100)

Panganganak (96)

Kamatayan (279)

Pangkabuhayan 597 48.77

Paghahalaman (211)

Paghahayupan (86)

Pandaragatan o pantubigan (63)

Katawagan sa iba pang hanapbuhay (69)

Katawagang astronomikal at uri ng panahon (35)

Panawag sa pangalan ng buwan ng taon (12)

Mga araw sa isang linggo (7)

Pangalan ng mga insekto (29)

Panawag sa halaga ng pera (8)

Panawag sa mga kulay (8)

Panawag sa mga bilang (40)

Panawag sa mga bahagi ng bahay (14)

Panawag sa mga gamit sa bahay (23)

Pananampalataya 152 12.42

Karaniwang katawagan sa pananampalataya (55)

Ritwal, diyos/diyosa, gamit at iba pa (97)

KABUUANG BILANG 1,224 100


41

Kapansin-pansin na sa mga katawagang kultural, pinakamarami ang bilang ng pangkabuhayan (597 o 48.77%) na sinundan ng mga katawagan sa siklo ng buhay (475 o 38.81%) at pinakakaunti ang mga katawagan sa pananampalataya na nakakuha lamang ng bilang na 152 o 12.42%. Lumabas sa pag-aaral na maraming katawagang nakolekta sa pangkabuhayan sapagkat ang pangunahing hanapbuhay ng mga impormante ay pagsasaka. Sa kabuuang bilang ng mga impormante, may pitumpu’t limang (75%) bahagdan ang mga magsasaka. Maliban sa pagsasaka may impormante rin na pangingisda, pagtotroso at pangangaso ang hanapbuhay.

Ang terminong pangkabuhayan na nakolekta ay ikinaklasipika ayon sa paghahalaman, paghahayupan, pangkaragatan at iba pa. Kabilang din ang sumusunod na termino na may kaugnayan sa kabuhayan tulad ng katawagang astronomiko, mga buwan ng taon, mga araw sa isang linggo, mga insekto, halaga ng pera, kulay, bilang, bahagi ng bahay, at gamit ng bahay.

II. Panunuri sa mga katangiang linggwistika

A. Varyasyong Leksikal

Tinutukoy ng varyasyong leksikal ang mga salitang magkakaiba ang anyo ngunit may iisang kahulugan. Upang mapangkat ang mga salita, sinadyang isa-isahin o paghiwalayin ang mga salitang bumubuo sa mga partikular na katawagang kultural. Halimbawa, ang katawagang mendagang gumhanok (pagbebenta ng itlog sa Filipino) ng Sub-ZdS na may katumbas na megdagang gumanok sa Sub-ZdN ay hinati sa dalawa. Ito ang mendagang/ megdagang (pagbebenta) na isang pandiwa, ay inihiwalay sa gumhanok/ gumanok (itlog) na isang pangalan.

Talahanayan 2. Bilang ng Leksikon ng Subanen Lapuyan, ZdS at Sindangan, ZdN

Leksikon ng Wikang Subanen

Sub- ZdS at Sub- ZdN Bilang Porsyento

Magkaibang-magkaiba sa anyo 559 48.77

Magkaiba sa isa o dalawang letra 538 45.72

Magkatulad na magkatulad sa anyo 66 5.61

KABUUANG BILANG 1,176 100

42

HASAAN

Mga Halimbawa:

Sub- ZdS Sub- ZdN Filipino

Magkaibang-magkaiba sa anyo

Akhad Duminggo Linggo

belathik penensul Marso

binathaen penagay inaanak

Nagkakaiba lamang sa ispeling

abokado gabukado abokado

dlibon glibun babae

gbegas begas bigas

Magkatulad na magkatulad sa anyo

delaga delaga dalaga

gilek gilek kilikili

ngisi ngisi ngipin

B. Varyasyong Ponolohikal

Pagkakaiba-iba sa mga tunog o ponema ng isang wika ang tinutukoy ng varyasyong ponolohikal. Alinmang wika ay may sari-sariling makabuluhang tunog. Makabuluhan ang mga tunog na ito sapagkat itoy nakapagpapaiba sa kahulugan ng mga salitang bumubuo sa wika.

Ang varyasyong ponolohikal sa pag-aaral na ito ay hinati sa tatlo – paraan ng pagbigkas, diptonggo at kambal katinig.

1. Paraan ng pagbigkas

Malumay/ Maragsa

Fil. – bago (uri ng gulay) Fil. – pusod

Sub-ZdS -- /ba.guh/ Sub-ZdS -- /phu.səd/

Sub-ZdN -- /bagu?/ Sub-ZdN -- /pusəd/

Sa mga halimbawa sa itaas, makikita na ang mga salitang binibigkas nang malumay sa Subanen-Lapuyan ay binibigkas nang mabilis sa Subanen-Sindangan. Samantala sa sumusunod na mga halimbawa, ang binibigkas nang mabilis sa Subanen-Lapuyan ay binibigkas naman nang malumay sa Subanen-Sindangan.


43

Mabilis/ Malumay

Fil. – babae Fil. – kakaw

Sub-ZdS -- /dlIbun/ Sub-ZdS -- /khakaw/

Sub-ZdN -- /glI.bun/ Sub-ZdN -- /ka.kaw/

Ang sumusunod namang mga salita ay binibigkas nang malumay sa parehong dayalek.

Malumay

Fil. – langis Fil. – apog

Sub-ZdS -- /dla.nah/ Sub-ZdS -- /ga.phug/

Sub-ZdN -- /la.nah/ Sub-ZdN -- /ga.pug/

Pareho namang mabilis ang paraan ng pagbigkas ng dalawang grupo sa sumusunod na salita.

Mabilis

Fil. – atip (bubong) Fil. – gamot

Sub-ZdS -- /gətap/ Sub-ZdS -- /gbuluŋ/

Sub-ZdN -- /gətap/ Sub-ZdN -- /buluŋ/

May mga salitang maragsa ang paraan ng pagbigkas sa parehong dayalek tulad ng mga sumusunod.

Maragsa

Fil. – baga Fil. – sampu

Sub-ZdS -- /gbagaˀ/ Sub-ZdS -- /phuluˀ/

Sub-ZdN -- /bagaˀ/ Sub-ZdN -- /puluˀ/

May mga salita sa parehong dayalek na pinahahaba ang paraan ng pagbigkas, ngunit kapansin-pansin na higit ang paraang ito sa Subanen-Sindangan.

Pagpapahaba ng pagbikas

Fil. – baha Fil. – apat Fil. – sikmura

Sub-ZdS -- /bha/ Sub-ZdS -- /pat/ Sub-ZdS -- /gibusibus/

Sub-ZdN -- /baˀ:/ Sub-ZdN -- /pa:t/ Sub-ZdN -- /gabus:a.busən/

44

HASAAN

2. Diptonggo

Diptonggo ang magkasamang tunog ng isang patinig at ng isang malapatinig. Sa dalawang lugar ng mga Subanen, may anim na anyo ang diptonggo sa Subanen-Sindangan -- /ai/, /ay/, /au/, /aw/, /ou/, at /ow/, samantala, tatlo lamang ang sa Subanen-Lapuyan -- /oy/, /aw/, at /ow/.

Halimbawa:

Sub-ZdS Sub-ZdN Filipino

medlehilelamay mikpinitailay nagmamahalan

ghendaw gendaw araw

gbaboy babuy baboy

sumaloy suminaluy bumili

phenileb pektai pananahi

mheranlag milegenau nalungkot

3. Kambal-Katinig o Klaster

Sa mga nakolektang salita , may 12 klaster ang Subanen-Lapuyan – dl, dw, gb, gl, gm, gw, ky, my, ny, sy, at ty. Samantala, tatlo naman ang klaster ang Subanen-Sindangan – bl, gl, at gw. Ang bl ay hindi natagpuan sa Subanen-Lapuyan.

Halimbawa:


dleti gleti kidlat

dwa dua dalawa

gbages bakes sinturon

glayng padas palikpik ng isda

gmilemes milemes nalunod

gwayan betung kawayan

khapa gwasay palakol

Ang resultang ito ng pag-aaral sa ponolohiyang Subanen ay nagpapatunay sa sinabi nina O’Grady at Dubrovolsky (197) na higit na kapansin-pansin ang varyasyong ponolohikal sa isang wika. Sapagkat nakaapekto ang pagkakaiba-iba ng mga ponema tulad ng pagpapalit, paglilipat, pagdaragdag; ito’y nagdulot na malaking varyasyon sa baybay ng mga salita at gayundin naman sa pagbigkas


45

kaya madaling matukoy ang varyasyon ponolohikal.

C. Varyasyong Morpolohikal

1. Morpema ng Salitang-ugat

Halimbawa:


belayan luwatan dote/bigay kaya

bethut bektut kuba

dlehu sub damit

2. Morpemang Panlapi

Natukoy ang 21 unlapi sa dalawang dayalek:

Sub-ZdS – he-, hephe-, me-, mhen-, mig-, phe-, phedle-, meg-, mhe-, mhi-, ming-, at mi-;

Sub- ZdN – meke-, pape-, pekpe-, mek-, meg-, me-, pegi-, peg-, mi-, mig-)

Sa unlapi, tatlo lamang ang magkatulad: me-, mi- at mig-/meg. Sa gitlapi naman, dalawa lamang ang magkatulad: –in- at –um-.

Sa hulapi, dalawa lamang ang magkapareho – ang –en at –an; at sa kabilaang panlapi, wala kahit isa sa mga kombinasyon ang magkakatulad:

Sub-ZdS – he- -en, khi- -an, phe- -an;

Sub-ZdN – ka- -an, tali- -an, kele- -an, pigle- -an.

Halimbawa


Unlapi

hephetubu mekpetubu pag-alaga

methangag mektangag pagtanan

miguthem migutem nagugutom

Gitlapi

sumaloy suminaloy bumili

thumap pektaap pagtahip

Hulapi

dlemeten lemeten paglalaro

dlemphanan lempanan gulayan

thulugen tulugen inantok

46

HASAAN


Kabilaan

khibetanan talibetaan bahay bata

phegethawan piglegetawan matao

phenlebengan kelebengan libingan

3. Pagbabagong Morpoponemiko

Sa pag-aaral sa wikang Subanen natuklasan na may anim (6) na uri ng pagbabagong morpoponemiko — (1) asimilasyon; (2) pagpapalit ng ponema; (3) pagkakaltas ng ponema; (4) paglilipat- diin; (5) pagdaragdag ng ponema; (6) pagdaragdag at pagkakaltas ng ponema at iba pang ponemang patinig at katinig na nagpapalitan.

a. Asimilasyon

Ang pagbabagong ito ay nagaganap dahil sa pagbabagong anyo ng morpema dulot ng impluwensya ng mga katabing tunog nito. Kinabibilangan ito ng mga panlaping nagtatapos sa -ng katulad ng sing– na maaaring maging sin- o sim-. Gayundin ang pang- na maaaring maging pan- o pam dahil sa impluwensya ng kasunod na katinig. Ang mga salitang inuunlapian ng sin- at pan- ay mga salitang nagsisimula sa /d, l, r, s, t/. Ang mga salitang inuunlapian ng sim- at pam- ay mga salitang nagsisimula sa /b, p/. At ang mga salitang inuunlapian ng sing-, pang- at mang- o iyong mga walang pagbabagong nagaganap ay mga salitang nagsisimula sa patinig na /a , e, i, o, u/ at katinnig na /k, g, h, m, n, w, y/ (Edroza- Matute 20). Makikita sa ibaba ang ilang halimbawa ng asimilasyon.


shung bhalay /shung bha.lay/ sumbalay /sumba.lay/ kapitbahay

mhenguling /mhөngu.ling/ meleguling /mөlө.guling/ pag-uuling

phemingguwit /phөming.guwit/ mimenggwit /mimөng.gwit/ pamimingwit

b. Pagpapalit ng Ponema

May mga ponemang malayang nagpapalitan na nakapagpapaiba sa ispeling at bigkas, at nakapagbabago rin sa anyo ng salita pero nanatili ang kahulugan.

Patinig


/e/ - /i/

dlemonsito /dlө.monsito/ glimonsto /glimon.sito/ kalamansi

dlegenan /dlө.gөnan/ ligenan /li.gөnan/ naghirap


47


dbebingka /gbө.bingka/ bibingka /bibingka/ bibingka

/ i / - /e/

bhintul /bhin.tul/ bentul /bөn.tul/ pagpalo

gmilemes /gmi.lөmөs/ melemes /mөlө.mөs/ nalunod

/e/ - /a/

gmeishan /gmө.ishan/ maisan /mai.san/ taniman ng mais

shera- en /shөra. өn/ seda an /sөda.an/ ulam

/o/ - /u/

abokado /abo.kado/ gabukado /gabu.kado/ abokado

don /don/ daun /daun/ dahon

/u / - /o/

dlungun /dlu.ngun/ lungon /lu.ngon/ kabaong

phulut /phu.lut/ pulot /pulot/ malagkit

/a/ - /e/

bhagisan /bhagi.san/ begisan /bөgi.san/ pating

mitahaw /mita.haw/ mitekaw /mitө.kaw/ aksidente

phawihan /pha.wihan/ pawiken /pawi.kөn/ pawikan

/a/ - /i/

mangustan /ma.ngustan/ mangustin /mangus.tin/ mangosteen

Katinig


/ r/ - /d/

gberes /gbө.rөs/ bedes /bөdөs/ buntis

pheru /phө.ru/ pedu /pedu/ apdo

/ h/ - /k/

mitahaw /mita.haw/ mitekaw /mitө.kaw/ aksidente

khenuho /khө.nuho/ kenuko /kөnu.ko/ kuko

/ d/ - /g/

dlemonsito /dlө.monsito/ glimunsito /glimun.sito/ kalamansi

dlibon /dli.bon/ glibun /gli.bun/ babae

/b/ - /d/

48

HASAAN


khambing /kham.bing/ kanding /kanding/ kambing

/g/ - /l/

ghangaman /ghang.gaman/ langaman /langga.man/ gamit sa pag-aani

/g/ - /t/

phanig /pha.nig/ panit /pa.nit/ balat ng kahoy

/l/ - /g/

khulita /khu.lita/ kugita /kugi.ta/ pugita

/m/ - /n/

khambing /kham.bing/ kanding /kanding/ kambing

/r/ - /l/

giras /ghi.ras/ bilas /bi.las/ bilas

/ t/ - /s/

tikwa /tik.wa/ sikwa /sik.wa/ sikwa

/w/ - /u /

dwa /dwa/ dua /dua/ dalawa

/y/ - /i/

hya /hya/ kiya`/kiya/ tiyo

myangel /mya.ngөl/ miangel /mia.ngөl/ nasugatan

c. Pagkakaltas ng Ponema


bhenguwit /bhөn.guwit/ beng wit /bөng.wit/ bingwit

ginhurem /ginhu.rөm/ inurem /inu.rөm/ bangungot

phunen /phu.nөn/ pun /pun/ puno

d. Pagdaragdag ng Ponema


dlawas /dla.was/ lawasen /la.wasөn/ katawan

gunlu /gun.lu/ gunglu /gung.lu/ higante

mhesit /mhө.sit/ mesait /mөsa.it/ masakit

e. Pagkakaltas at Pagdaragdag ng Ponema


hinal /bhi.nal/ binaalan /bina-.lan/ kaingin

dlimbung /dlim.bung/ melimbung /mөlim.bung/ sinungaling


49


pethud /pө.thud/ kepetuud /kөpө.tu-d/ paniniwala

f. Paglilipat ng diin


dlemphanan /dlөmpha.nan/ lempanan /lөmpa.nan/ gulayan

methangag /mө.thangag/ megtangag /mөg.tangag/ magtanan

thebuwan /thөbu.wan/ tebuan /tөbu.an/ tubuhan

Karaniwang nakakaltas ang isa sa mga ponema ng mga klaster sa Subanen-Lapuyan kung ihahambing ang mga salita sa Subanen-Sindangan tulad halimbawa ng salitang bhunga ng Lapuyan kung saan bunga ito sa Sindangan. Makikita na nakaltas ang /h/ ng Lapuyan sa Sindangan. Nangyayari rin ito sa klaster na /dl/ kung saan nawawala and /d/ sa Subanen-Sindangan tulad ng salitang dlana ng Lapuyan na nagiging lana sa Sindangan, dlangit Lapuyan na nagiging langit din sa Sindangan.

Batay sa mga naitalang impormasyon, may mga nananatili pa ring mga katawagang kultural ang dalawang grupo ng mga Subanen sa Zamboanga Peninsula lalo na sa mga katawagang pangkabuhayan. Ngunit higit na naaapektuhan ang kanilang paraan ng pananampalataya na kung hindi isasabuhay ay maaaring mawala sapagkat higit na malakas ang impluwensya ng Cebuano bilang rehiyonal na lingua franca.

Sa pagsusuring sosyolohikal, napag-alaman na ang mga Subanen sa Sindangan ay naimpluwensyahan ng pakikisalamuha sa ibang grupo tulad ng mga Cebuano, Tausug, Ilonggo, at Tagalog na lumikas mula sa Luzon at Visayas. Ang kanilang pakikibagay ay nabunga ng unti-unting pagpasok ng ibang wika. Samantala, sa bayan ng Lapuyan nakasalamuha rin nila ang mga misyonerong Amerikano noon kung saan naapektuhan ang kanilang wika sa pamamagitan ng paggamit ng mga aspirated sound gaya ng /th/, /ph/, /sh/ dahil dito tinatawag ang bayan ng Lapuyan bilang “Little America”. Subalit, dahil sila ang mayorya sa Lapuyan, napreserba nila ang kanilang wika sa gitna ng pagdating ng iba pang mga pangkat-etniko.

Marami sa mga Subanen ngayon ang ikinahihiya ang pagiging Subanen dahil sa palagay na mas prestihiyoso ang ibang wika tulad ng mga Cebuano kaysa sa kanilang grupo. Dahil dito marami sa mga Subanen ang ikinahihiya ang pagiging Subanen, pilit nilang itinatago ang sariling identidad at iniaangkop ang sarili kung ano ang wikang nangingibabaw sa lipunan. Walang diskriminasyon

50

HASAAN

laban sa mga Subanen sa Zamboanga Peninsula na galing sa mga hindi Subanen ngunit, ang mga Subanen mismo ang nag-isip ng ganoon kaya sila’y nanghihiram sa dominanteng pangkat gaya ng mga Cebuano.

Patuloy na nagkakaroon ng malaking varyasyon ang wikang Subanen na ginagamit sa Lapuyan, Zamboanga del Sur at Sindangan, Zamboanga del Norte. Bagamat maituturing pa ring mutually intelligible, maaaring dumating ang panahon na ang mga dayalek na ito ay maging magkaibang wika kung hindi gagamitin at babalikan ang kasaysayan at kulturang Subanen.

Batay sa naging resulta ng pag-aaral, iminumungkahi ng papel na patatagin ang pagpapagamit ng unang wika batay sa programang Mother Tongue Based- Multilingual Education (MTB-MLE) sa mga lugar ng Subanen sapagkat makatutulong ito upang hindi ikahiya ng mga batang Subanen ang kanilang kultura at wika. Maaari ding ipakilala ang kulturang Subanen sa pamamagitan ng pagtatanghal ng kanilang sayaw at mga awitin sa mga eskwelahan o kasiyahang pangkomunidad. Bukod dito, nararapat na magsagawa ng ekstensibong pananaliksik tungkol sa (a) panitikang Subanen; (b) wikang Subanen; (c) awiting Subanen; at (d) sayaw ng mga Subanen. Maaari ding palawakin ang pag-aaral na ito gamit ang limang sub-pangkat ng mga Subanen – Southern Subanen, Central Subanen, Northern Subanen at Kalibugan na matatagpuang lahat sa Zamboanga Peninsula. Dapat ring magsagawa ng pananaliksik sa paglilikom ng mga terminong Subanen sa pagsasagawa ng mga ritwal sa siklo ng buhay upang makauo ng isang diksyunaryong kultural.

Mga Sanggunian

Apatan, Kimberly F. “Lapuyan: The Little America of Zamboanga Peninsula (The story of Lapuyan Subanen and the American Impact 1912 – present).” M.A. Tesis, Mindanao State University – Marawi Campus, 2011. Nakalimbag.

Apostol, Carlos S. Al Hajj. The Subanen Original Inhabitants of Western Mindanao.(2006).Web. Oktubre 11, 2011.

Apostol, Mike S. Timuays, Subanon King of Zamboanga City. (2007). Web. Oktubre 11, 2011.

Bautista, Maria Lourdes S. Readings in Philippine Sociolinguistics (2nd ed). Manila: De La Salle University Press, 1996. Nakalimbag.

Brichoux, Felcia. A Voice from Many Rivers Central Subanen Oral and Written Literature. Manila: Linguistic Society of the Philippines, 2002. Nakalimbag.

Campbell, William G., et al. Form and Style Theses, Reports, Term Papers 8th ed. USA: Houghton Mifflin Co., 1991. Nakalimbag.

Chambers, Jack K. at Peter Trudgill. Dialectology. Cambridge: Cambridge University Press, 1994. Nakalimbag.


51

Constantino, Pamela C. atMonico M. Atienza. Ed. Mga Piling Diskurso sa Wika at Lipunan. Quezon City: University of the Philippines Press, 1996. Nakalimbag.

Coupland, Nikolas at Adam Jaworski. Sociolinguistics a Reader and Sourcebook. New York: Palgrave McMillan, 1997. Nakalimbag.

Dugho, Jeany T. “Mga Piling Awiting Subanen: Isang Pagsusuri.” Di-Gradwadong Tesis. JH Cerilles State College – Mati Campus, 2005. Nakalimbag.

Enriquez, Joy V. “A Legend of the Subanen Buklog.” M.A.Tesis. Xavier University, 2003. Nakalimbag.

Fishman, Joshua. Language and Ethnicity in Minority Sociolinguistics Perspective. England: Multilingual Matters Ltd., 1989. Nakalimbag.

Fromkin, Victorinaat Robert Rodman. An Introduction to Language 3rd ed. New York: Thomson Heinle, 1983. Nakalimbag.

Georsua, Raquel B. Traditional Practices Among Subanen in Lapuyan, Zamboanga del Sur with Special Reference to Music. Diss. Unibersidad ng Diliman, 1987. Nakalimbag.

Gudykunst, William B. Intercultural Communication Theory Current Perspective. New Delhi: SAGE Publications, 1983. Nakalimbag.

Hufana, Nerissa L. Wika, Kultura at Lipunang Pilipino. Iligan City: DFIW, MSU-IIT, 2010. Nakalimbag.

Magracia, Emma. B. Angelina L. Santos. Pagsulat ng Proposal sa Pananaliksik sa Filipino. Iligan City: DFIW, MSU-IIT, 2010. Nakalimbag.

Manaya, Natividad. Subanen Indigenous Culture Changes and Problems: Their Implications to Educational Administration. Diss. WMSU, 1984.Nakalimbag.

Matute, Genoveva Edroza, Paz M. Belvez, Corazon E. Kabigting. Filipino sa Bagong Panahon Binagong Edisyon. Metro Manila: National Book Store Inc., 1991. Nakalimbag.

Montgomery, Martin. An Introduction to Language and Society (2nd ed.). London: Routledge, 1995. Nakalimbag.

O’Grady, William at Walter Dobrovolsky. Contemporary Linguistics Analysis An Introduction. Toronto: Copp Clark Pitmann Ltd. A Longman Company, 1983. Nakalimbag.

Pasion, Raymund M. Yang Pagbul’luk bul’luk : Varyasyon ng Wikang Mandaya sa Ilang Munisipalidad ng Davao Oriental. Diss. MSU- Iligan Institute of Technology, Iligan City, 2013. Nakalimbag.

Pe-Pua, Rogelia. Sikolohiyang Pilipino Teorya, Metodo at Gamit. Quezon city: UP Press, 1989. Nakalimbag.

Peregrino, Jovy C., Pamela C. Constantino, Nilo S. Ocampo. Minanga: Mga Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino, Unibersidad ng Pilipinas, 2002. Nakalimbag.

Quia, Maganda D., Rev. Robert F. Rice, Rev. Lorenzo Quia Jr. Shulu Pegenaran 1-26. Subanen Lapuyan Dlibru I. Literary Evangelism International, 1980. Nakalimbag.

Quia, Maganda D., Rev. Robert F. Rice, Rev. Lorenzo Quia Jr. Shulu Pegenaran 27-60. Subanen Lapuyan Dlibru II. Literary Evangelism International, 1980. Nakalimbag.

Rubin, Ligaya T., Arthur P. Casanova, Eugene Y. Evasco, Heracleo D. Lagrada, Ariel B. Vidanes. Wika, Kultura at Lipunang Pilipino sa Panahon ng Impormasyon. Manila: Rex Book Store, 2002. Nakalimbag.

Samin, Mila A. The Cause of Homelessness in Four Select Cities in Mindanao, Causes, Risks, Effects 2009: Basis for Proposed Intervention Program. Diss. Mindanao State University – Marawi Campus, 2010.Nakalimbag.

52

HASAAN

Santiago, Carmen , Virgilio G. Enriquez. Tungo sa Makalipunang Pananaliksik, Sikolohiyang Pilipino Teorya, Metodo at Gamit. Lunsod Quezon: University of the Philippines Press, 1989. Nakalimbag.

Santos, Angelina. L., Emma B. Magracia . Mga Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Wikang Filipino at Iba Pang mga Wika at Wikain. Iligan City: DFIW, MSU-IIT, 2010. Nakalimbag.

Santos, Angelina L., Nerissa L. Hufana, Emma B. Magracia. Ang Akademikong Filipino sa Komunikasyon Teksbuk Workbuk sa Filipino. Malabon City: Mutya Publishing House, 2012. Nakalimbag.

Sevilla, Consuelo G. , Jesus A. Ochave, Twila G. Punsalan, Bella P. Regala, and Gabriel G. Uriante. Research Methods Revised Edition. Manila: Rex Book Store; 1992. Print

Suminguit, Villorino J. “The Subanen Culture in Mount Malindang: An Ethnography.” M.A.Tesis. UP– Diliman, 1989.Nakalimbag.

Tiyagi, Darshna. Linguistic Anthropology Annual Publications. New York: PUY Ltd., 2006. Nakalimbag.

Tiemeyer, Bertain. O.F.M. Suk Tandan Nangok Subanen – Ang Mitolohiya, Mga Pagtoo ug Mga Ritwal ng Seremonyas sa mga Subanen. Quezon City: Kadena Press, 2001. Nakalimbag.

Tundag, Fidela K. “Mga Kultural na Katawagang Higaunon: Isang Panimulang Pagtutumbas sa Cebuano at Filipino.” M.A.Tesis. MSU-Iligan Institute of Technology, 2010. Nakalimbag.

Wood, Julia. T. Communication Theories in Action an Introduction. USA: Woodsworth Publishing Company, 1995. Nakalimbag.

Zaide, Sonia. M. Philippine History & Government 4th ed. Quezon City: All Nations Publishing House, 1999. Nakalimbag.

Mga Panayam:

Andus, Ernesto. Personal na Interbyu. 31 Enero, 2012

Bualan, Heide. Personal na Interbyu. 10 Abril, 2012.

Dalap, Marcelina. Personal na Interbyu. 13, Disyenbre, 2011.

Dawang, Alejandro. Personal na Interbyu. 08 Nobyermbre, 2011.

Guilingan, Isis. Personal na Interbyu. 28 Disyenbre, 2011.

Hernane, Lordith T. Personal na Interbyu. 28 Nobyembre, 2011.

Imbing, Jessie Singgo. Personal na Interbyu. 20 Pebrero, 2012.

Isaw, Farolito Q. Personal na Interbyu. 27 Enero, 2012

Lingating, Aleli Grace D. Personal na Interbyu. 13 Marso, 2012.

Lusay, Jefferson. Personal na Interbyu. 04 Oktubre, 2011.

Lusay, Roland H. Personal na Interbyu. 18 Enero, 2012.

Macapala, Delio. Personal na Interbyu. 12 Disyembre, 2011.

Mariano, Romero G. Personal na Interbyu. 16 Enero, 2012

Masurong, Ester Sango. Personal na Interbyu. 15 Disyembre, 2011.

Otap, Marcelino. Personal na Interbyu. 16 Disyembre, 2011.

Oto, Rosemarie G. Personal na Interbyu. 4 Abril, 2012.

53

Ang Diyalektika

ng Pilosopiyang Filipino

batay kay Theodor Adorno

Jovito V. CariñoDepartamento ng Pilosopiya


Si Cariño ay propesor sa Departamento ng Pilosopiya, Unibersidad ng Santo Tomas. Kasalukuyan din siyang nag-aaral sa Paaralang Gradwado ng nasabing pamantasan para sa programang doktoral sa Pilosopiya. Liban sa kan-yang mga interes sa pilosopi-kal na pananaliksik, masugid din siyang mag-aaral ng kul-tura, kasaysayan at paniti-kang Filipino.

Abstrak

Ang pilosopiyang Filipino ay karaniwang inilalarawan bilang pagsisiwalat ng katutubong kaisipan. Kaakibat nito ang paghimok ng paggamit ng wikang Filipino tungo sa paghahanap ng pananaw na sariling-atin bi-lang patunay na ang logos ay umusbong din sa ating sariling kalinangan. Bagamat hindi matatawaran ang mga nakamit na ng pagsisikap na ito, naninindigan pa rin ako na ang pilosopiyang Filipino, bilang isang lehiti-mong pilosopikal na diskurso, ay hindi dapat ituring na kasangkapan lamang sa pagbuo ng identidad o kaya tu-lay lamang upang buhayin muli ang pambansang guni-ta ng isang lumipas na hindi pa nadudungisan. Kung nais nating palawakin ang ating kakayanang mamilo-sopiya bilang mga Filipino, hindi natin dapat hayaan ang pilosopiyang Filipino na makulong sa diskurso ng identidad o nasyonalismo. Mas magiging makabuluhan ang panukalang ito kung aalahanin natin na ang sarili bilang isang konsepto ay malaon nang problematiko. Sa papel na ito, sinikap na ilapat ang mga kaisipan tungkol sa diyalektika ni Theodor Adorno sa pagbabakasakali na makasumpong ng iba pang posibilidad para sa pi-losopiyang Filipino. Naging gabay sa pagtalakay ang tanong na: May pupuntahan ba ang pilosopiyang Fili-pino liban sa diskurso ng sariling-atin? Nananalig ang papel na ito na may puwang pa ang pilosopiyang Fili-pino sa labas ng tunggalian ng Silangan at Kanluran, ng katutubo at ng dayuhan, ng atin at ng hiram. Sa pana-hon na tuluyan nang binago ng globalisasyon ang ating tradisyonal na pag-unawa tungkol sa pagkabansa, kul-tura at akademikong disiplina, hindi na maikakaila pa ng mga tagapagsulong at mananaliksik ng pilosopiyang Filipino ang pangangailangan na muling usisain kung sino nga ba tayo bilang Filipino habang sinisikap nating gawing mas makabuluhan pa ang pilosopiya sa ating kasalukuyang panahon.

Mga Susing Salita Pilosopiyang Filipino, Theodor Adorno, diyalektika ng Pilosopiyang Fili-pino, pagsasapilosopiya ng Filipino

54

HASAAN

Introduksyon

Kapag pinag-usapan ang Filipino at pilosopiya, mas madalas na nakapaloob ito sa diskurso ng pagsasa-Filipino ng pilosopiya. May dalawang posibleng kahulugan ang katagang nabanggit: una, may kinalaman ito sa paghahanap ng isang uri ng diwa na maka-Filipino; ikalawa, tumutukoy ito sa pagsisikap na itampok ang ilang elemento ng kalinangang Filipino na maituturing na pilosopikal. Sa larangang ito, masasabi nating malayo na ang narating ng pananaliksik tungkol sa pilosopiyang Filipino. At dahil malayo na ang narating, mas mabigat ang dahilan na ito’y sariwain upang halungkatin ang iba pang aspekto na maaaring nangangailangan ng pansin o kaya ay muling pag-usisa. Bahagi ito ng pagiging kritikal sa sarili at kung ang pilosopiyang Filipino ay tunay ngang pilosopiya, marapat lamang na sumailalim ito sa ganitong proseso dahil sa tingin ko, bagaman may narating na, problematiko pa rin ang katagang pilosopiyang Filipino. Problematiko ito lalo pa’t kung ang pakahulugan natin dito hanggang ngayon ay ang pagsasa-Filipino ng pilosopiya. May dalawa akong dahilan kung bakit ko nabanggit na ito ay problematiko: una, ito ay batay sa palagay na nagsasabing ang Filipino ay isang buo at ganap nang konsepto at dahil dito, ang kinakailangan lamang ay ilapat ang pilosopiya sa Filipino at magkakaroon na tayo ng pilosopiyang Filipino. Hindi man aminin, ang ganitong kaisipan ay lantay ng metapisikal na pagpapalagay tungkol sa kung ano nga ba ang Filipino. Ang pagpapalawig ng ganitong pananaw, ibig sabihin, ay tuwirang pagsusulong ng pag-iral ng isang metapisikal na kaisipan. Ang ikalawang dahilan ay may kinalaman sa layon ng pagsasa-Filipino ng pilosopiya. Mas madalas, ito ay nakadikit sa ating pagsisikap na itanghal ang sariling-atin. Problematiko ito dahil ang sarili, bilang isang konseptong pilosopikal, ay problematiko din. Ang sarili ay nakapaloob sa pilosopikal na diskurso ng Enlightenment na ayon kay Adorno (Dialectics 1-34) ay isang mapaniil na ideolohiya at sa pagsisikap nating ilathala ang sariling-atin, hindi natin talaga napapalaya ang ating sarili bagkus pinapaigting pa ang karanasan ng ating pagiging sakop sa pamamagitan ng ating di-malay na pagsang-ayon sa isang mentalidad na mapanlupig.

Ang papel na ito, na tumutukoy sa katanungang, May pupuntahan ba ang pilosopiyang Filipino liban sa diskurso ng sariling-atin? ay isang pagsisikap na maghanap ng alternatibong diskurso para pilosopiyang Filipino na lampas pa sa konteksto ng nasyonalismo. Upang maging mas mabunga, hindi siguro marapat na maipit lagi ang pamimilosopiya sa tagisan ng Silanganin at Kanluraning kaisipan. Hindi rin ako sang-ayon na maging tagapagsalita lamang ng nasyonalismo ang pilosopiya sapagkat ang tungkulin ng pilosopiya ay hindi ang pagsang-ayon kundi ang paglikha, pagpipino, paghahasa at pagtuligsa ng mga kaisipan, luma o bago man. Sa bagay na ito, sinusundan ko si Theodor Adorno na nagpanukalang ang pamimilosopiya ay hindi dapat na magbukal mula sa katwiran at sa paghahanap ng katwiran kundi sa pagkamulat sa mga karanasan at kalagayan natin na sadyang taliwas sa katwiran (Negative Dialectics 11). Hindi sa loob kundi sa labas ang sinapupunan ng pilosopiya.

JOVITO V. CARIñO

55

Upang isakatuparan ito, ipinapanukala ko ang pagsasa-pilosopiya ng Filipino sa halip ng pagsasa-Filipino ng pilosopiya bilang alternatibong diskurso na magsusulong ng pilosopiyang Filipino.

Ang katagang pagsasapilosopiya ng Filipino ay isang pagtatangka na sumalungat o tumaliwas sa akala na maisasa-Filipino ang pilosopiya. Maaaring oo sa bandang huli, subalit sa tingin ko, magaganap lamang ito kung una muna nating susuriin kung ano nga ba ang Filipino at ayon sa panukalang pilosopikal ni Adorno, matatagpuan natin ito sa pamamagitan ng pagbibigay pansin sa labas ng Filipino sa halip na sa kanyang loob.

Pilosopiya at Nasyonalismo

Sa isang papel na una ko nang isinulat (“Re-thinking Filipino Philosophy”), ipinanukala ko na ang pilosopiyang Filipino hanggang ngayon ay nakapaloob pa rin sa diskurso ng nasyonalismo, ibig sabihin, sa pananaliksik at pagsisiwalat ng sariling-atin. Ipinalagay ko rin na ang bukal ng nasyonalistang tradisyon na ito ay nagbuhat kay Rizal, hindi sa kanyang Noli, hindi sa kanyang Fili, hindi sa ano pa mang lathalain niyang politikal kundi sa kanyang anotasyon ng aklat ni Fray Antonio de Morga na pinamagatang Sucesos de las Islas Pilipinas. Dito sa aklat na nabanggit, tuwirang tinuring ni Rizal ang dakilang nakaraan ng Pilipinas na nasira sa pagdating ng mga banyaga. Kailangan daw lamang na balikan at papanariwain ang nasabing dakilang lumipas sa pamamagitan ng pagpawi ng anumang bahid ng impluwensyang dayuhan. Ang direksyong ito na inihain ni Rizal ang siyang magtatakda ng pangkalahatang tunguhin ng pag-aaral tungkol sa kalinangang Filipino hanggang sa mga susunod pang henerasyon. Hindi kataka-taka na sa paglaganap ng kampanya tungo sa mas marubdob na nasyonalismo na higit na naramdaman noong dekada sisenta, sitenta hanggang otsenta, hindi nagpahuli ang pilosopiya sa pagpapakita ng kanyang angking galing sa larangan ng pananaliksik at pagsisiwalat ng sariling-atin (Quito 40-43). Saksi dito ang mga kilala na nating institusyon sa larangan ng pilosopiyang Filipino gaya nina Quito, Timbreza, Mercado at Ceniza. Sa panulat ng mga nabanggit na maestro, mababasa ang malinaw na pagsusog sa nauna nang pahiwatig ni Rizal: na tayo ay may diwa at kalinangang sariling-atin; kinakailangan lamang na ilantad ito at ikalat upang patunayan na hindi tayo dahop sa talino at kalinangan. Hindi natin kailangan pang lumingon sa kanluran upang matutong mamilosopiya sapagkat ang pilosopiya ay maaaring magmula dito mismo sa atin. Kailangan lamang na ito ay halungkatin at bigkasin upang mabigyang buhay.

Sa naturang papel, ipinanukala ko na ang pag-angkop ng pilosopiyang Filipino ng nasyonalistang diskurso ay mahirap panghawakan sa kadahilanang nakabatay ito sa dalawang problematikong batayan: ang pagka-Filipino at ang pagsisiwalat ng sariling atin.

Problematiko ang posisyon ni Rizal tungkol sa pagka-Filipino sapagkat

56

HASAAN

ito ay nakabatay sa isang metapisikal, esensyalistang turing sa kung ano at kung sino ang Filipino. Bilang konsepto man o bilang tao, naniniwala si Rizal na ang Filipino ay ganap na at buo, higit sa lahat totoo sa habang panahon – kahapon, ngayon at bukas. Tinatalikuran ng palagay na ito ang katotohanan na ang Filipino ay likha ng kasaysayan. Hindi siya buo o ganap na, subalit isang pangyayari na patuloy na nabubuo at patuloy na nagaganap sa paglipat at paglipas ng panahon.

Ganito rin ang taya ko sa sinasabing katungkulan ng pilosopiya na bigyang tinig ang sariling-atin. Marupok din ang pundasyon ng palagay na ito dahil nakapaloob ito sa diskurso ng sarili na siyang sinusulong ng mga tagapagtaguyod ng ideolohiya ng Enlightenment, ang mismong ideolohiya na naglunsad ng pagpapalawak ng Europa sa iba’t ibang sulok ng mundo kasama na ang Pilipinas. Maituturing na ang pagpapaibayo ng Europa ng kanyang kapangyarihan sa Hilaga at Timog Amerika, kasama na ang Gitnang Asya, Gitnang Silangan at Timog Asya ay isang malawakang kampanya tungo sa pagpapalawig ng sakop ng kanyang sarili sa pamamagitan ng sapilitang paghulma ng ibang bansa at kultura sa kanyang anyo. Kaya nga ang paggamit ng pilosopiya bilang kasangkapan upang hanapin kung ano ang sariling atin ay isang di-tuwirang pagsusog sa ganitong ideolohiya. Patibay ito ng isang hindi malay na pagtanggap na ang sariling ipinakilala ng mga mananakop ay isang buhay na kapangyarihan pa hanggang ngayon at ang tanging paraan lamang upang makawala sa ating gapos ay ang itambad ang katotohanan na tayo rin ay may sariling-atin. Wala tayong kamalay-malay na sa ganitong uri ng diskurso, mas pinapalawig pa natin ang ating pagiging sakop o suheto dahil para bang sinasabi nating tama lang at marapat ang diskursong siya mismong naging susi ng ating pagkagapi.

Dahil dito, bagamat mahigpit na tinututulan ni Renato Constantino (Veneration without Understanding) si Rizal bilang imahen ng nasyonalismo, sa bandang huli, wala rin naman talaga silang pinag-iba sa isa’t isa. Kapwa kasi sila naninindigan para sa nasyonalismo at kapwa rin sila gumagamit ng nasabing diskurso. Kapwa rin sila impluwensyal na bukal ng nasyonalistang pilosopiya na kinikilala natin bilang pilosopiyang Filipino. Kung ang pilosopiya ay pagpapalaya ng kaisipan at ang Filipino ay naghahanap ng nasabing kalayaan, marapat lamang siguro na maghawan tayo ng alternatibong daraanan. Tinatawag ko ang alternatibong daan na ito na pamimilosopiya mula sa labas. Kung ang pilosopiya ng Enlightenment ay nagtatampok sa katuwiran, ibig sabihin, sa tuwid na daan, posible marahil na ang alternatibong daan ay matagpuan sa pamimilosopiya mula sa mga katotohanan at pangyayaring labag sa katwiran, ibig sabihin, sa kabaligtaran nito, sa tuwad na daan. Hindi na ito lihim at alam na natin itong lahat: maraming lamat ang ating pagiging Filipino. Posible marahil na sa halip na maghanap tayo ng katwiran na magpapatibay sa kung sino tayo o magpapakilala sa mundo ng sariling-atin, mas makatutulong siguro kung hahanapin muna natin at kikilalanin ang mga bantad na paglabag

JOVITO V. CARIñO

57

at pagtalikod sa katwiran na siyang pinagmumulan ng mga lamat ng ating sarili, ng pamilya at lipunan sa pangkalahatan. Ito ang isang bagay na sa tingin ko ay hindi natin magagawa kung tayo ay mamimilosopiya mula sa loob kung saan lahat ay maayos, maganda, totoo at matuwid. Kung durungaw lamang tayo kahit sandali, tatambad sa atin ang kabaligtaran ng lahat ng ito sa labas. Dito marahil marapat magbuhat ang pamimilosopiya sa isang bansa kung saan ang paglihis sa daan ng katwiran ay bahagi ng buhay araw-araw.

Si Theodor Adorno at ang Pamimilosopiya Mula sa Labas

Ang pilosopiya mula sa labas ang ibig sabihin ng tinutukoy kong pagsasapilosopiya ng Filipino. Pangunahing hangarin nito ang maisulong ang pamimilosopiya sa pamamagitan ng pagpapakita ng kaibahan ng katwiran mula sa loob at paglihis sa katwiran na nangyayari sa labas. Ang ganitong pamimilosopiya ay nagtuturo sa atin na hindi ang isip ng tao ang pinagmumulan ng katotohanan kundi ang mga nagaganap na laging higit pa sa gagap ng isip ng tao. Ibig sabihin, ang katotohanan ay isang historikal na karanasan at hindi isang konsepto na dahil laging nasa loob ay walang pangambang masalang sa kawalan ng katiyakan ng mga tunay na pangyayari. Ano mang konsepto o teorya na likhain ng isip ng tao ay mananatiling isang imahen lamang ng mga nagaganap at hindi ang kahulugan nito. Ang mga salita ay hindi isang patibong o butas kung saan maaaring mahulog ang pangyayari (“Theses” 36-37). Lalong hindi maaaring mahulog ang pangyayari sapagkat ito ay laging umaagos, kumikilos, nagpapatuloy sa iba’t ibang direksyon. Walang iisang lugar kung saan maaari itong mahulog. Hindi kailanman matitiyak ang kanyang kahuhulugan. Hindi ito kayang saluhin lalo pa ng mga marurupok na salita.

Ganito kung paano tinuran ni Theodor Adorno ang pilosopiya. Malinaw para sa kanya na ang pilosopiya ay isang lenggwahe ng pagkakaiba (Negative Dialectics 144-145). Tutol si Adorno sa paniniwala na maaaring masakop ng isip ng tao kung ano ang nasa labas o makatulad o makapantay kaya. Hindi ang labas ang nahuhulog sa isip ng tao; sa halip ang isip ng tao ang mas malamang na mahulog sa labas o maligaw kaya. Kung tutuusin, takot ang isip ng tao sa labas dahil sa taglay nitong lawak at kasukalan. Pilit pinagtatakpan ng tao ang takot na ito sa pamamagitan ng paglalarawan o pagbibigay ng pangalan sa kanyang mga naririnig, nakikita, nararanasan mula sa labas (Dialectics of Enlightenment 10-11). Sa simula, ang paglalarawan na ito ay nakapaloob sa iba’t ibang mitolohiya na kinagisnan natin mula pa sa kani-kanyang sinaunang kalinangan. Nakapaloob sa mga mitolohiyang ito ang mga naunang pagtatangka ng tao na paamuin ang nasa labas nang sa gayo’y mapasailalim ito sa kanyang kapangyarihan. Kinatatakutan ng tao ang hindi niya alam kaya gayun na lamang ang pagsisikap niya na malaman ang lahat upang wala na siyang katakutan. Ang taong walang kinatatakutan ay siyang hari at panginoon ng lahat. Ito ang pangarap ng sangkatauhan na nagbunsod sa pagsisikap nitong sakupin

58

HASAAN

ang labas ng kanyang isip. Bandang huli, ang mga katutubong mitolohiya ay naging agham at matematika, ang mga modernong lenggwahe ng katwiran ng tao. Sa pamamagitan nila, pumailanlang ang isip ng tao. Ang katwiran na dating nasa loob lamang, ngayon ay nangangarap na itulad sa kanya ang lahat ng nasa labas, abot man o hindi ng kanyang tanaw. Ito ang naging bagong diyos na naghahangad na likhaing muli ang lahat ng bagay bilang kanyang kawangis (Dialectics of Enlightenment 8-9). Mas malawak ang abot ng kaalaman ng tao, mas ganap ang kanyang tagumpay at ito ang tagumpay na ipinagdiriwang ng Enlightenment, ang pamagat ng kasaysayan ng modernong panahon.

Ayon kay Adorno, ang panahon ng mitolohiya at ang panahon ng Enlightenment ay hindi magkahiwalay na yugto (Dialectics of Enlightenment xviii). Sa mitolohiya ay mababanaagan na ang Enlightenment sa kasagsagan ng pantasya ng tao na masakop ang labas, ang kumakatawan ngayon sa makabagong mitolohiya, sa mitolohiya ng kapangyarihan ng isip ng tao (Dialectics of Enlightenment 18-28). Nangako ang mitolohiyang ito na magbubukas ng bagong panahon ng kasaganaan, ginhawa, kasiyahan at kapayapaan subalit kabaligtaran ang bungang inani ng sangkatauhan sa modernong panahon. Sa halip ng mga nabanggit, gutom, paghihirap, digmaan at pagkakawatak-watak ang naging bunga ng maganda sanang simulain. Ang rurok ng bangungot ng Enlightenment ay walang iba kundi ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig na para kay Adorno ay kinakatawan ng Auschwitz (“Meditations” 84-88). Ang Auschwitz ay ngalan ng pinakamalaking kampo na ginamit ni Hitler at ng partidong Nazi upang kitilin ang buhay ng milyon-milyong Hudyo sa kasagsagan ng nasabing digmaan. Bilang isang Hudyo, tumimo sa gunita ni Adorno ang Auschwitz bilang isang malagim na paalaala ng makabagong barbarismo na inilunsad Enlightenment sa anyo ng modernong sibilisasyon (Dialectics of Enlightenment 15) Kung ang Enlightenment ay kwento ng walang patumanggang pagsisikap ng tao na iwangis sa kanyang isip ang lahat ng nasa labas, ang Auschwitz ay tumatayong saksi sa kabangisan na kayang gawin ng tao upang iwaksi ang anomang uri ng kaibahan o di pagkakatulad sa itinakda ng kanyang isip. Matatandaan na ang tanging naging krimen ng mga Hudyo noong panahon ng digmaan ay ang hindi nila pagkakawangis sa mga Aleman. Ang di-pagkakatulad sa sarili ng mga Aleman na inaakala ni Hitler na pinakadakilang lahi sa buong mundo ang naging dahilan upang sa pagsasara ng digmaan, tinatayang halos anim na milyong Hudyo sa Europa ang sistematikong nalipol sa tulong ng makabagong agham at teknolohiya na ginamit ni Hitler at ng kanyang mga tagasunod. Si Hitler ay isang mukha lamang sa listahan ng iba’ t ibang barbaro na sumulpot sa modernong panahon at nagtangkang pilit na iwangis ang nasa labas sa panukala ng kanyang sarili. Liban sa kanya, maaalala rin ang mga pangalan ni Stalin ng Russia, Mussolini ng Italya o Pol Pot ng Cambodia. Ilan lamang sila na nagbigay ng mukha sa panlipunan at politikal na aspekto ng pagpipilit ng tao na gawing pamantayan ng labas ang kanyang kaisipan. Nasilip na natin ang ganitong pangitain sa cogito ni Descartes hanggang sa transcendental ego ni Kant hanggang sa mabigyan ito ng mas ganap na pagpapaliwanag sa Geist

JOVITO V. CARIñO

59

ni Hegel. Si Hegel, para kay Adorno, ang maituturing na pinakatampok na tagapagtaguyod ng pilosopiya ng pagkakamukha (Dialectics of Enlightenment 6-18). Sa anyo ng Geist, ang katwiran ang naging unibersal na kapangyarihan na siyang sasakop at sasaklaw sa lahat. Papaloob ang lahat ng nasa labas sa Geist at lahat ay magliliwanag at maipaliliwanag. Wala nang iiral na paglihis at pagwaksi. Wala nang maiiwan sa labas. Ang lahat ay mabibigyan ng kaayusan at linaw ng iisang kahulugan, ng iisang katwiran. Sa loob ng nag-iisang katwirang ito, magkakasama ang lahat sa iisang hulmahan: ang lahat ay magiging magkakamukha.

Sa madaling salita, sangkot ang pilosopiya sa pagpapalawig ng barbarismo na ipinunla at iniluwal ng modernong sibilisasyon. Pinatunayan na ng kasaysayan na hindi tama ang pilosopiya; sa halip, may tama ang pilosopiya. Makatwiran bang talikuran na lamang ang katwiran? Makabubuti bang bitawan na lamang ang pilosopiya? Hindi ang tugon ni Adorno at dito siya lumihis sa panukala ni Karl Marx. Ayon kay Marx, dapat talikuran na lamang ang pilosopiya dahil mas kailangang baguhin ang mundo sa halip na kilatisin ito (“Metaphysics” 34-35) Ayon kay Adorno, dapat na ituloy ang pamimilosopiya dahil walang makakapagligtas sa pilosopiya kundi pilosopiya din mismo. Karugtong ito ng paniniwala ni Adorno na ang lunas sa karamdaman ng Enlightenment ay sa Enlightenment din matatagpuan. Ito ang katangian ng pag-iisip ni Adorno. Ang kanyang pamimilosopiya mula sa labas ay hindi nangangahulugan na dapat paboran lamang ang labas laban sa loob o kaya’y dapat iwaksi ang loob at labas lamang ang dapat na bigyang- pansin. Ang kanyang kritika laban sa Enlightenment ay hindi nangangahulugan na laban siya sa Enlightenment (Simon 23). Para kay Adorno, anumang uri ng pag-iisip na naghahangad na magwaksi, magsantabi o magpatahimik sa isang tinig ay kaisipang nanggagaling sa sariili, sa katwiran, ibig sabihin, sa daang matuwid o ang paniniwala na ang totoo ay makikita lamang sa iisang pananaw. Hindi magkalaban ang loob at labas, ang sarili at di-gaya-ng-sarili, ang katwiran at di-gaya-ng katwiran subalit hindi rin sila magkamukha. Magkaiba sila at ang relasyon na ito ng pagkakaiba ang dapat na laging isaalang-alang ng pilosopiya (Negative Dialectics 146-150). Ang pagkakaiba ng sarili sa di-gaya ng sarili ang tinatawag ni Adorno na negatibong diyalektika. Labag ito sa diyalektika ni Hegel na nagsabing ang tagumpay daw ng pilosopiya ay magaganap kapag ang sarili at ang di-gaya-ng sarili, ang katwiran at di-gaya-ng-katwiran, ng loob at labas ay maging isa bandang huli. Binaligtad ni Adorno ang diyalektika ni Hegel kaya tinagurian niya ito na negatibong diyalektika at ang layunin nito ay ang isiwalat hindi ang balang-araw na pagsasanib ng katwiran at di-gaya-ng-katwiran, ng sarili at di-gaya-ng-sarili, ng loob at labas kundi ang permanenteng pagkakahiwalay o pagkakaiba nila. Hindi magiging isa ang katwiran at di-gaya-ng katwiran, ang sarili at di-gaya-ng-sarili, ang loob at labas; hindi sila magsasanib. Mahirap mang tanggapin, hindi sila magiging sila. Ang loob ay mananatiling loob at ang labas ay habang buhay na nasa labas. Ang kanilang ugnayan, sabi nga ng isang kanta ni Joey Ayala, ay isang walang hanggang paalam. Ito ang panukala ni Adorno

60

HASAAN

na lunas para sa pilosopiya. Dahil walang yugto kung saan maaaring magtagpo ang sarili at di-gaya-ng sarili, ang katwiran at di-gaya-ng-katwiran, ang loob at labas, mananatiling lantay ng lamat ang pilosopiya. Ang kilalanin at tanggapin ang lamat na ito ang siyang pagmumulan ng lunas para sa pilosopiya. Ang tagumpay ng pilosopiya at ng Enlightenment sa pangkalahatan ay nakasalalay sa kanyang kakayahan na tanggapin ang katotohanan na mas makitid ang isip ng tao kaysa sa inaakala natin; tanggapin na may puwang sa pagitan ng totoo at hindi-totoo, sa pagitan ng tama at hindi-tama, sa pagitan ng katuwiran at hindi-makatuwiran. Hindi matatawid ng isip ng puwang na iyon. Walang bangka na masasakyan ang kategorya o teorya na makatatawid sa magkabilang pampang.

Ang Negatibong Diyalektika at ang Pagsasapilosopiya ng Filipino

Mahalagang bigyang-diin, bago ko talakayin ang pagsasapilosopiya ng Filipino, na hindi tahasang winawaksi ng negatibong diyalektika ni Adorno ang loob o sarili o katwiran. Hindi lamang sang-ayon si Adorno sa pamimilosopiya na nagsisimula sa katiyakan ng loob o sarili o katwiran at lalong tutol siya sa pagpapasailalim ng labas sa kunwaring katiyakang ito. Mahirap makatiyak tungkol sa loob o sarili o katwiran. Anumang kaalaman na hawak natin ay hindi talaga masasabing kaalaman kundi pawang mga akala o hula lamang dahil kahit ang mga bagay na kinakawing natin sa loob o sarili o katwiran ay umaasa rin lamang sa ating kondisyon sa labas. Wala tayong makikita sa loob na hindi nagmula o bunga ng labas. Kung labas din lamang ang salalayan ng lahat, marapat lamang, ayon kay Adorno, na labas ang maging simula ng pamimilosopiya. Sa bagay na ito, sinusundan niya si Spinoza na nauna nang nagsabi na ang ating kamalayan ay ayon lamang sa kung ano ang nalalaman natin tungkol sa ating katawan, ibig sabihin, sa ating panlabas na kalagayan (Spinoza). Kaya nga sa diskurso ng negatibong diyalektika, ang dapat itanong ng isang namimilosopiya ay hindi kung ano ang kahulugan ng isang bagay kundi kung ano ang kalagayan nito. Ang tanong sa kahulugan ay patungkol sa loob; ang tanong sa kalagayan ay nakatuon sa labas. Kung susundan natin si Adorno, ang marapat na maging pakay ng pilosopiyang Filipino ay hindi pagsisiwalat kung ano ang sariling-atin kundi ang pananaliksik kung ano ang kalagayan natin. Ang sarili ay walang kamalayan tungkol sa kanya. Nakikilala lamang niya kung sino siya kung siya ay titingin sa labas bilang kanyang salamin. Ito ang dahilan kung bakit para kay Adorno, ang pundasyon ng pilosopiya ay hindi dapat katwiran o sarili o loob, kundi sosyolohiya. Ayon sa kanya, ang ating kalagayang panlipunan ay hindi nagkataon lang o isiningit sa pilosopiya kundi bahagi mismo ng kanyang sariling lohika (“Metaphysics” 132) .

Ang hamon sa pagsasapilosopiya ng Filipino ay siyang hamon ng pilosopiyang ipinapanukala ni Adorno sa pamamagitan ng negatibong diyalektika. Ito ang pilosopiyang hindi takot masangkot sa kalituhan o mamantsahan ng dumi o kaya ay tumawid sa tulay ng walang katiyakang katotohanan. Ang unang

JOVITO V. CARIñO

61

hakbang ng pagsasapilosopiya ng Filipino ay hindi paghahanap ng sagot sa problema kundi ang pagturing sa bawat nakagisnang sagot bilang isang tanong. Hindi ito pagyakap sa liwanag kundi pagdungaw sa dilim. Hindi pag-ilanlang sa alapaap kundi paglusong sa putikan. Nagsisimula ito hindi sa tanong kung ano ang Filipino o kung sino ang Filipino kundi nasaan ang Filipino. Alinman sa naunang dalawang tanong ay nagpapahiwatig na mayroong iisang sagot sa problemang nakahain at ang sagot na iyon ay maidudulot sa pamamagitan ng depinisyon o kahulugan. Samantalang ang pagtatanong kung nasaan ang Filipino ay isang pag-amin na hindi pa siya nakikita o nakikilala. Imbitasyon ito upang siya ay sipatin. Pambungad ito sa paghahanap. At gaya ng isang bagong salta sa isang lugar, ang tanging batid ng isang namimilosopiya ay hindi niya lubos na alam ang kanyang pupuntahan. Kailangang magtanong-tanong at sa kanyang pagtatanong, kailangang bukas sa labas ang kanyang atensyon.

Mahirap gamitin ang pilosopiya upang lutasin ang tanong na sino ang Filipino o kaya itambad ang sariling-atin. Isang sulyap lamang sa labas at makikita natin kung gaano karami ang maaaring maging posibleng sagot sa tanong na ito at kung paanong wala ni isa man sa kanila ang maaaring maging tama. Ang hangarin na gawing bibig ang pilosopiya ng pagsisiwalat ng sariling-atin ay kailangan ng masusing kritika. Mapapansin ang likas na pagiging sarado o eksklusibo ng nasabing kataga: sarili na, atin pa. Ipinapalagay ng ganitong ekspresyon na ang sarili ay tila isang yaman sa loob ng kaban at ang tanging kailangan lamang ay mabuksan ito upang makilala. Itinuturing nito ang sarili bilang lihim.

Nauna ko nang binanggit na si Adorno ay hindi laban sa nosyon ng sarili. Tinututulan niya ang palagay na nagtatampok sa sarili sa simula ng kasaysayan gaya ni Descartes o sa wakas ng kasaysayan gaya ni Hegel o kaya angat sa kasaysayan gaya ni Kant. Para kay Adorno, ang saysay ng sarili ay nasa kasaysayan. Wala ito sa simula o katapusan, lalong hindi ito angat sa kasaysayan gaya ng isang haring nagmamando lamang mula sa kanyang luklukan. Pangyayari ang sarili, nangyayari at nangyayaring paulit-ulit. Nakasiksik ito sa kasaysayan, sa pagitan ng bawat simula at katapusan.

Hindi masasabing ganap na ang ating sarili bilang mga Filipino bago pa dumating ang mga Kastila gaya ng pagdidiin ni Rizal. Hindi rin nalabag ang paglikha sa sarili ng mga Filipino sa pagdating ng mga Amerikano gaya ng tinuturing ni Constantino. Walang padron sa pagka-Filipino dahil ang pagiging Filipino ay isang pangyayari na hindi sa loob kundi sa labas nangyayari. Ang Filipino ay binubuo ng iba’t ibang salik ng kasaysayan. Kahit ang salitang “Filipino” ay likha ng kasaysayan. Bago ang salitang Filipino, tayo ay mga Tagalog, Tausug, Malay, Intsik, Muslim; bahagi tayo ng iba’t ibang komunidad na nakakalat sa iba’t ibang isla, kapatagan, kabundukan at mga pampang na balang araw ay kikilalanin bilang Pilipinas. May nanatili at nagbabago sa kasaysayan, may nadadagdag at nababawas, may napupuksa at isinisilang at lahat ng ito ay dinadaanan ng pagka-Filipino. Ang pagka-Filipino ay hindi isang himpilan

62

HASAAN

kung saan tumitigil at nagtatagpo ang iba’t ibang sangkap. Ang pagka-Filipino ay ang daluyan mismo ng mga salik habang ang Filipino mismo ay sumasabay sa daloy ng kasaysayan. Dahil dito, sadyang mahirap magsimula ng isang diskurso na ang tunguhin ay paglalantad ng sariling-atin. Anumang atin ay kanila rin at anumang sarili ay hindi buo kundi laging binubuo pa lang sa pandayan ng panahon. Ito ang isang bagay na mahirap hanapan ng katwiran o kaya hanapan ng patunay mula sa argumento ng loob. Walang iisang lohika na maaaring sumakop sa yaman at kumplikasyon ng pagka-Filipino na totoo lamang dahil ito ay nangyayari sa labas. Sa halip, ang labas ang sumasakop sa pagka-Filipino dahil ito ang pinangyayarihan ng lahat. Hindi mabibigyan ng katwiran ang pagka-Filipino sa pamamagitan ng pagsusulong ng tagisan sa pagitan ng katutubo at dayuhan o ng Silangan laban sa Kanluran. Ang pagka-Filipino ay ang palagiang pagtawid sa kung ano ang katutubo at kung ano ang dayuhan, sa bahagi ng Silangan at panig ng Kanluran at sa palagiang pagiging malay na alinman sa dalawa ay hindi sumasakop o nagpapasakop sa isa’t isa. Ito ang dahilan kung bakit si Rizal na laban sa Kastila ay gumagamit ng wikang Kastila o si Constantino na laban sa Amerikano ay gumagamit ng Ingles. Kapwa nila batid na kailangan nilang tumawid paroon at pabalik at paroon at pabalik muli upang bigyang buhay ang kanilang pagka-Filipino. Kaya nga ang nasyonalismo bilang isang konseptong nagtatanggol ng sariling-atin lamang ay hindi maituturing na totohanang nagsusulong ng pagiging malaya. Sa kabaligtaran, pinapakitid pa nito ang ating kaisipan sa pamamagitan ng paglikha ng mga bakod na humaharang sa ating pananaw na magpapakita sana sa atin ng labas kung saan naroon ang mga katotohanang iba sa atin. Hindi kalaban ang iba, lalong hindi ito dapat katakutan. Hindi dayuhan ang katunggali ng katutubo; hindi Kanluran ang kaagaw ng Silangan. Ang dapat nating katakutan ay ang pag-iisip na isa lamang sa kanila ang dapat mamayani at ang sarili ay matatagpuan lamang sa dulo o simula ng pamamayaning ito. Matatandaang ito ang kaisipang lumikha sa Auschwitz at iba pang mga bantayog ng karahasan sa iba’t ibang bansa at iba’t ibang yugto ng kasaysayan: sa Gulag ng Russia, sa Killing Fields ng Cambodia, sa Apartheid ng Africa, sa Cultural Revolution ng China, sa Desert Storm at Shock and Awe sa Baghdad, sa Ku Klux Klan ng Amerika, sa etnikong digmaan sa Bosnia at Serbia.

Sa panahong ang mga bansa ay halos naging magkakapitbahay na lamang dahil sa bilis teknolohiya ng komunikasyon at transportasyon; sa panahong ang paglilipat-lipat ng bansa at pagpapalit ng nasyonalidad ay ordinaryong bahagi na lamang ng modernong pamumuhay; sa panahon na halos 10 milyong Pilipino ang naninirahan sa labas ng bansa at dumaragdag pa rito ang mga Pilipinong isinisilang sa ibang panig ng mundo bunga ng pakikipagrelasyon ng mga Pilipino sa ibang lahi, mahirap panaligan ang isang diskurso o konsepto na magbubukod tangi sa atin. Sa paliwanag ni Fernando Zialcita, ang sarili ay sabay na isa at iba. Hindi tayo ganap na isa; lalong hindi tayo ganap na iba. Ang hamon sa diskurso, partikular sa pilosopiya, ay ipagpatuloy ang kritikal na pagmamatyag sa diyalektikang ito. Dito rin magmumula ang pagsasapilosopiya

JOVITO V. CARIñO

63

ng Filipino.

Konklusyon

Ipinapakita ng papel na ito ang puwang para sa isang alternatibong paraan ng pagsusulong ng pilosopiyang Filipino. Hango sa kritikal na teorya ni Theodor Adorno, ang nasabing alternatibo ay nagpapanukala na ang pilosopiyang Filipino ay maaari ding tingnan hindi lamang bilang pagsasa-Filipino ng pilosopiya kundi bilang pagsasapilosopiya ng Filipino. Tinawag itong pagsasapilosopiya ng Filipino sapagkat hangad nitong dumulog sa Filipino, sa anyong tao man o konsepto, bilang buhay na katanungan at hindi kasagutang ganap na. Ang pagsasapilosopiya ng Filipino ay pagsalang sa Filipino sa gilingan ng pag-uusisa at pananaliksik. Nais nitong gawin ang Filipino bilang isang temang pilosopikal, isang tema na pag-uusapan at pagtatalunan pa lamang mula sa mga retaso ng kanyang katotohanan na matatagpuan sa lipunan. Upang isakatuparan ito, mahalaga na ang pamimilosopiya ay magmula sa labas at hindi sa loob. Ang loob ay kumakatawan sa paniniwala na ang Filipino, tao man o konsepto ay may angking kabuuan. Tumutukoy ito sa ating pagsisikap na bigyan ng kahulugan o katwiran ang ating pagiging Filipino sa pamamagitan ng pagtatampok ng sariling-atin. Sa nagdaang pagtalakay, ipinakita na ang ganitong uri ng diskurso, bagamat makabayan, ay hindi nagsusulong ng pilosopiya o pagiging-Filipino. Sa halip na palawakin ang abot ng ating tanaw, pinapakitid nito ang ating paningin sa pamamagitan ng pagpipilit na ikulong sa loob ng isang konsepto ng sarili ang masalimuot at maraming salik na pumapalibot sa ating pagka-Filipino. Binabaligtad ito ng pagsasapilosopiya ng Filipino sa pamamagitan ng pamimilosopiya mula sa labas. Tinawag itong tuwad na daan dahil kabaligtaran ito ng nakagisnang pamimilosopiya na ang tanging layon ay maghanap ng katwiran. Taliwas sa pamimilosopiya mula sa loob, ang kalagayan, hindi ang kahulugan, ng pagiging Filipino ang hanap ng pamimilosopiya mula sa labas. Ang labas ang kumakatawan sa daigdig, sa kasaysayan, sa panahon kung saan ang Filipino ay matatagpuan. Sa labas, ang Filipino ay hindi isang konsepto kundi isang buhay na katotohanan na gumagalaw at nagbabago kasabay ng kasaysayan.

Kung hangad ng pilosopiya na maging makabuluhan sa Filipino, marapat lamang na bigkasin nito ang iba’t ibang mukha ng kalagayan na kanyang kinasasangkutan. Ang pilosopiyang napako na sa diskurso ng nasyonalismo, ibig sabihin sa pagtatampok ng sariling-atin, ay magiging biktima ng kanyang sariling romantisismo kung hindi nito bibigyan ng tinig ang sitwasyong kinalalagyan niya. Ito, sa tuwad na daan, ang tuon ng pansin ng pamimilosopiya mula sa labas. Pagkilala ito sa ating pagka-Filipino bilang isang historikal na proseso.

Alternatibong maituturing ang pamimilosopiya mula sa labas, ang pagtahak sa tuwad na daan, sapagkat binabago nito ang pag-unawa sa gawain ng pilosopiya at sa konsepto ng nasyonalismo.

64

HASAAN

Ibinababa nito ang pilosopiya mula sa dating tore kung saan alam at tiyak niya ang lahat pababa sa larangan ng mga pangamba at baka sakali. Dito mismo magsisimula ang pilosopiya hindi upang maghari kundi para makisabay sa agos ng kasaysayan. Hindi niya rin hinuhubog ang mga pangyayari. Pumapaloob siya sa kasaysayan bilang isang saksi. Dito niya makikita kung gaano ka-imposible ng iwangis sa katwiran ang kasaysaysan dahil mas maraming bagay sa mundo ang walang katwiran o tahasang tumatanggi sa katwiran: ang laganap na taggutom, ang pagkalat ng iba’t ibang karamdaman, ang di mapuksang digmaan, kasakiman sa kapangyarihan, sobra-sobrang yaman sa harap ng malabis na kahirapan. Ilan lamang ito sa mga bagay na tumatambad sa pilosopiya at nagpapatunay sa kakapusan ng mga teorya at kategorya. Sa harap nila, walang paliwanag na makasasapat. Gaya ng sinasabi ni Adorno, hindi maaaring magkamukha ang katwiran bilang loob at hindi katwiran bilang labas. Hindi layunin ng pilosopiya na hanapan ito ng paliwanag. Ang pamimilosopiya mula sa labas ay nasa pagsisikap na makalikha ng mga kamalayan upang ang mga sitwasyong hindi makatwiran ay hindi na muling maulit pa. Sa ganitong paraan, ang kakapusan ng pilosopiya ay nagbibigay daan sa pag-asa. Hindi man ito mabanaag kung ano pero may pangako na iba ito sa kasalukuyang kalagayan.

Hindi rin isinisantabi ng pamimilosopiya mula sa labas ang nasyonalismo. Nagbibigay lamang ito ng bagong pag-unawa sa konseptong ito upang higit itong maging totoo kung nasaan tayo ngayon. Binanggit na sa simula na hindi tinatawaran ni Theodor Adorno ang nosyon ng sarili o loob. Ang tinututulan niyang mahigpit ay ang pagsusulong ng paniniwala na ang sarili o loob at ang daigdig o labas ay dapat maging magkamukha gaya ng pinapanukala ng Enlightenment. Mapamuksa ang ganitong kaisipan. Ang nasyonalismo bilang isang konsepto na nagsusulong ng sarili ay may ganitong posibilidad kung hindi ito babantayan. Ang kailangan sa kasalukuyan ay ang konsepto ng nasyonalismo na mapagbuklod, hindi mapagbukod; mapang-angkop, hindi mapanakop; mapanuri, hindi mapang-uri. Magagawa lamang natin ito kung sa pamimilosopiya natin, labas ang ating panggagalingan, kung tatahakin natin ang tuwad na daan. Kung tutuusin, hindi naman talaga tayo makakapasok sa loob kung hindi tayo manggagaling sa labas. Ang taong laging nasa loob at hindi lumalabas kahit kailan ay malamang may sakit o kaya nasa libingan. Ang masiglang pamimilosopiya ay nangangailangan hindi ng pagbabalik-loob kundi ng pagbabalik-balik sa loob at labas. Hindi kailangan mamayani ang isa laban sa isa. Kapwa sila kailangan sa pamimilosopiya. Napatunayan na natin sa kasaysayan ang masaklap na hantungan ng pamimilosopiya na idinikta ng loob o sarili lamang. Ang pamimilosopiya mula sa labas ay nagbubukas ng tuwad na daan. Huwag ninyong itanong sa akin kung saan tayo makararating. Ngunit kung itatanong ninyo kung may mararating tayo, isa lang ang sagot ko.

Meron.

JOVITO V. CARIñO

65

Mga Sanggunian

Adorno, Theodor. Dialectics of Enlightenment. Stanford, California: Stanford University Press, 2002. Nakalimbag.

---. “Meditations on Methaphysics: After Auschiwitz” nasa The Adorno Reader. Brian O’Connor (Ed.). Oxford: Blackwell Publishing, 2000. Nakalimbag.

---.Negative Dialectics. New York: Continuum, 1997. Nakalimbag.

---.“Theses on the Language of the Philosopher” nasa Adorno and The Need in Thinking: New Critical Essays. Toronto: Toronto University Press, 2007. Nakalimbag.

Cariño, Jovito V. “Re-thinking Filipino Philosophy with Gilles Deleuze”; hindi pa nalalathalang artikulong binasa sa 1st International Deleuze Studies in Asia Conference, Taipei, Taiwan sa Mayo 31 – Hunyo 2, 2013.

Constantino, Renato. “Veneration Without Understanding”. Web.

Jarvis, Simon. Adorno: A Critical Introduction. New York: Routledge 1998.

Quito, Enerita S. The State of Philosophy in the Philippines. De La Salle University: Monograph Series 5, 1983.Nakalimbag.

Rizal, Jose. Events In The Philippine Islands. Manila: National Historical Commission, 2011. Nakalimbag.

Spinoza, Benedict, Prop. 13, Part II “The Nature and Origin of the Mind” nasa Ethics Demonstrated in Geometrical Order .Web.

Zialcita, Fernando. Authentic Though Not Exotic: Essays On Filipino Identity. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2005. Nakalimbag.

66

Si Roque Ferriols, Wika,

at ang Larong Basketbol

Emmanuel C. De LeonDepartamento ng Pilosopiya


Si De Leon ay propesor sa Departamento ng Pilosopiya, Unibersidad ng Santo Tomas. Nagtapos siya ng Batsilyer sa Pilosopiya sa Saint Augus-tine Seminary at ng Maste-rado sa Pilosopiya sa UST. Sa kasalukuyan, nakasentro ang kanyang mga pananaliksik sa mga temang may kaugnayan sa teknolohiya, pluralismo, at Pilosopiyang Filipino.

AbstrakAng papel na ito ay tumatalakay sa gawaing pi-losopikal na iminumungkahi ni Roque Ferriols, isang paring Heswita, dalubguro, at pilosopo. Sa unang bahagi ng papel, masinsinang inuugat ang proyekto ng nasabing pilosopo. Nakasentro sa pagmumulat sa halaga ng gawaing pagpa-pakatao at pagkahiwatig ni Ferriols sa poten-syal ng wika ang papel na ito. Sa pagkagising at pagkamulat natin sa reyalidad ng wika bi-lang tahanan ng katotohanan, kailangan itong itaas sa nibel ng epistemolohiya. Kasama rito ang hamon ng pag-iisip sa gilid-gilid. Sa huling bahagi ng papel, isang matapat na pagtingin sa larong basketbol ang ating matatagpuan upang magbigay ng isang kongkretong prakti-kum sa uring pag-iisip na inilalarawan ni Ferri-ols. Penomenolohikal ang pamamaraan. Hindi ito nagnanais na maglagay ng mga ganap na depenisyon, bagkus layunin lamang nitong maglarawan ng uring kaisipan mula sa mga tuwirang sinabi ni Ferriols sa kanyang mga si-nulat at sa mga pahiwatig nito.

Mga Susing Salita

Pilosopiyang Pilipino, Wika, Penomenolohiya, Basketbol, Ferriols

emmanuel c. de leon

67

Introduksyon

May kahirapan ang gagawin nating eksplorasyon sa mga kaisipan ni Roque Ferriols. Paano mo tatalakayin ang isang pilosopong nagsabing, “Hindi ako brand. Tao ako.” Maging siya mismo ay hindi naglalagay ng mga pader na hangganan sa kanyang mga konsepto. Kaya susubukan lamang nating makisabay sa uri ng pag-iisip ni Ferriols. Maingat nating uulitin, sa paraang mapangilatis, ang mga pagmumuni-muni ni Ferriols nang sa gayon ay makapagbigay tayo ng ilang pag-uulat tungkol sa kanyang pilosopiya.

Susubukan nating pasukin ang mundong pilosopikal ni Ferriols sa pamamagitan ng pakikisimpatya sa kanyang mga tanong. Ano ang hitsura ng mundo sa paningin ni Ferriols? May mag-iiba ba sa pagtingin natin sa mundo kung aampunin natin ang pagtingin ni Ferriols sa mundo? Maaaring may magtaas ng kilay at sabihing napakapersonal naman ng pamamaraan. Pero, sabi nga ni Ferriols, “Isang umiiral na pag-uunawa ang pilosopiya. Hindi iyan tumpak na pagpapaliwanag” (Pambungad 239). Isang potensyal ang pagtingin ni Ferriols. Baka sakaling mayroon tayong makita kung titingnan rin natin ang kanyang mga tiningnan. Baka sakaling maliwanagan tayo ng kanyang mga paliwanag.

Ngayon, hindi natin kayang isiksik sa isang papel ang lahat ukol sa pamimilosopiya ni Ferriols. Kaya, gaya ng sinabi niya, “may kinukuha, may iniiwan [muna].” Nakatuon lamang ang ating kasalukuyang atensyon sa mga sumusunod na usapin: 1) proyektong pilosopikal ni Ferriols, 2) wika bilang potensyal, 3) ang pilosopiya sa gilid-gilid, 4) wika sa gilid-gilid, at 5) wika ng larong basketbol sa gilid-gilid.

Ang Proyektong Pilosopikal ni Ferriols: Ang Bulaga ng Katotohanan

Binubuo raw ng kahuhulugan (telos) ang pag-iisip ng isang pilosopo. Dito nakasentro ang uring pamimilosopiya at mga tanong na nais sagutin ng isang pilosopo. Tawagin natin itong “proyekto”. Ang salitang “proyekto” ay galing sa salitang Latin na may kaugnayan sa mga bagay-bagay na nakatapon sa hinaharap. Ano ang pinoproyekto ni Ferriols? Sa kanyang pamimilosopiya, saan niya gustong makarating ang landas na kanyang tinatahak?

Ang gawaing pamimilosopiya para kay Ferriols ay ang walang-hanggang-pagtatangka ng isang tao na magtanong at unawain ang kanyang karanasan sa Meron upang kahit paano ay matanaw ang katotohanan (sa isang magalang na

68

HASAAN

paraan). Ibig sabihin, hindi tayo natatapos mamilosopiya at hindi rin natatapos ang pilosopiya sa atin. Ito marahil ang dahilan kung bakit binansagan ng matematikong si Pythagoras ang mga nagsasabuhay ng ganitong gawain na “mangingibig ng karunungan”. Ang isang mangingibig ay hindi napapagod na alamin ang iba’t ibang mukha ng pagkatao ng kanyang minamahal.

Ngunit kahit na likas sa ating mga tao ang kahiligang magtanong at umunawa, bukas din ang posibilidad na mahulog tayo sa katamaran at tignan ang Meron sa paraang awtomatiko. Kung talagang nakikinig tayo kay Ferriols, ginigising niya tayo at binibigyan ng babala na delikadong bisyo ang hindi pag-iisip.

Malinaw na binigkas ni Ferriols na wala sa intensyon niyang bumuo ng isang partikular na uri ng pilosopiya. Kaugnay nito, sinabi niya,

“Kung talagang nais ng isang taong mamilosopiya, ang hinahanap niya ay ang totoo na nagpapakita sa kanya. At gagamitin niya ang anumang makatutulong sa paghanap sa totoo. Kung ang pinag-aabalahan niya’y Pilipino ba ako? o Intsik? o Indian? o kung ano? Hindi na siya namimilosopiya. Lalabas siyang gaya ng taong tingin nang tingin sa salaming walang katapusang pagkabagabag na baka hindi siya mukhang Pinoy (Pambungad 278).”

Hindi ibig sabihin na masama ang paggalugad sa Pilosopiyang Pilipino. Para kay Ferriols, nakapaloob ang proyektong ito sa “tanong sa Meron”. Isang nibel lamang ng sangkameronan ang paghahanap sa Pilosopiyang Pilipino. Kung itatanong “meron bang Pilosopiyang Pilipino?” Ewan! Baka! Nakabitin ang sagot. Itinuturo muna ni Ferriols ang uring pag-iisip na bukas sa nagpapakita. Kung saan tayo dadalhin noon ay hindi pa rin niya alam.

Mas mahalaga kay Ferriols ang pagiging mulat sa karanasan kaysa pagbubuo ng Pilosopiyang Pilipino. Malinaw niyang ipinaliwanag, “When I try to philosophize in [F]ilipino, it is with intent to live and to help awaken other people into living” (“A Memoir” 217). Hindi sinasabi ni Ferriols na tagabunyag siya ng lahat ng katotohanan. Mas mainam sabihin na proyekto ni Ferriols ang gisingin ang kanyang mambabasa upang gamitin ng mga napukaw ang kanilang kakayahang humanap, makatuklas, makarinig, mangilatis at gumanap sa katotohanan. Palagi nga raw may trabaho ang “bangaw” na nagngangalang Sokrates, ayon kay Ferriols.

Ginugulat tayo ni Ferriols sa dinamismo ng Meron bilang walang hanggang dinamismo. Sa kanyang Pambungad sa Metapisika, inilarawan niya ang metapisika bilang pintuan ng pagmumulat kung ano nga ba ang maging tao.

emmanuel c. de leon

69

Dahil lahat tayo ay bahagi ng tinatawag ni Ferriols na “sangkameronan”, ang pagkamulat mo rito ang susi upang makilala mo ang iyong pagkatao. Sa mga pagninilay ni Ferriols tungkol sa langgam, puno, taxi driver, pagtatampisaw sa tubig at iba pa (parating mahalaga ang “at iba pa”), kinakalabit niya ang kanyang mga mambabasa upang ituon ang kanilang atensyon sa mga ordinaryong bagay na mas madalas pa sa malimit ay hindi binibigyan ng atensyon.

Maaari nating makutuban na itong Pambungad sa Metapisika ni Ferriols ay halimbawa ng pagmumuni-muni na minumungkahi niya. Isa nga itong praktikum. Ito nga ang sinasabi niyang “librong hindi matapus-tapos”; na kapag pinasya mong pumasok sa bungad ng sangkameronan, palawak nang palawak, palayo nang palayo ang mga masasabi at hindi masasabi. Ginagamit ni Ferriols ang isang talinghaga ng “abot-tanaw” bilang pantukoy dito. Kapag gumalaw ang tumatanaw, mararanasan niya ang isang walang hanggang pag-akit. Ano ang ibig sabihin ni Ferriols dito? Minsan dinadanas natin ang magmasid-masid, parating may sasagi sa ating paningin. Parating may nakaharang. Ngunit sa tabi noong bagay na sumagi sa ating paningin, sa gilid noon, sa likod noon, mayroon pa ring mga nagpapakita. Ganito kalawak ang Meron o ang “abot-tanaw” o ang Katotohanan. At dito mismo sa loob ng “abot-tanaw” nakatanim ang tao, hindi bilang sentro ng daigdig, pero may gampaning bigkasin parati ang meron. Ano ba itong pagbigkas sa meron na isa sa mga panguhing tema sa pilosopiya ni Ferriols?

Dito ginamit ni Ferriols ang talinghaga ng “paggawa ng gulong” upang maipaliwanag ang ibig sabihin ng pagbigkas sa meron (pagtubo ng pag-unawa). Isa itong paulit-ulit na paggawa. Ngunit sa gawaing pag-uulit, tumatalab ang katotohanan at namumunga. Samakatuwid, may kaugnayan ang pagbigkas sa meron at ang pangongonsepto. Sa pilosopiya ni Ferriols, ang pangongonsepto ay hindi upang magyabang na mas marami kang alam. Kadalasan, ayon kay Ferriols, sa ating pagbigkas sa meron natatauhan tayo sa ating katangahan. Ang pagbigkas sa meron ay isang mapagkumbabang pag-amin na hindi masasabi ang totoo, magagawa lamang. Sabi nga ni Ferriols, “Sapagkat sa paggawa ng gulong, kapag nasabi na ang lahat na masasabi, ang pinakamahalaga ay hindi masasabi. Magagawa lamang. Mauunawaan lamang ng kamay na gumagawa. At kapag nagawa na, lalabas na pinagkataman lamang at pinaglagarian ang lahat ng nasabi” (Pambungad 28). Hindi ibig sabihin na masama ang mangonsepto. Bahagi ng pagbigkas ang pangongonsepto. Kailangang dumaan ng tao sa masasabi, bago niya matamo ang hindi masasabi. Pero, itinuturo ni Ferriols na may mga bagay na kinukuha, may mga bagay na iniiwan.

70

HASAAN

Wika Bilang Potensyal

Sa kalagitnaan ng Dekada 60, unti-unting umusbong sa damdamin ng mga politiko at taong simbahan ang masidhing kagustuhang gamitin ang wikang Filipino. Nanatiling wika ng mga “matatalino” at “kagalang-galang” ang wikang Ingles, ngunit matindi ang hamon ng panahon na mag-Filipino, salitain ang wika ng ordinaryong tao. “When respectable people can talk Tagalog in public as badly as I do and be applauded for it, it must be high time for such me to speak Tagalog in public without having to fear the censorious eyes of some pure Bulakanese” (“A Memoir” 215).

May kahirapan ang pagsisimula ng ganitong adhikain. Nariyan nang mabansagang “experimental” ang mga klase ni Ferriols. Ngunit napakahalaga at napakalaki ng hakbang na ginawa ni Ferriols sa paggamit ng wikang Filipino sa pilosopiya. Unang-una, naipakita nito na kaya palang mamilosopiya sa wika ng karaniwang tao. Ano ang nakita ni Ferriols sa paggamit ng wikang Filipino? Maging si Alfredo Co ay umaming marami nang guro sa pilosopiya ang nawalan ng ganang ituro ang pilosopiya sa wikang Filipino maliban kay Ferriols (“Doing Philosophy in the Philippines” 11). Hindi kaya korning-korni sa pandinig ng mga sosyal ang paggamit ng wikang Filipino?

Sa paggamit natin ng wikang batay sa atin mismong karanasan, pinapalaya rin natin ang ating damdamin, binibigkas natin ang kakornihan at kalaliman ng ating pagkatao. Para kay Ferriols, may mga bagay na korning-korni pero importanteng-importante. Kabilang dito ang paggamit ng wikang nagpapalaya. Hindi niya sinasabing wikang Filipino lamang, sapagkat hindi rin baog ang ibang wika.

Dito importante ang mga teksto ni Ferriols na sinusubukang isalin ang mga orihinal na teksto na nasa Griyego. Kahit sa kanyang pagsasalin, sinusubukan niyang makisabay sa pag-iisip ni Parmenides, Heraclitus, Sokrates, at iba pang pilosopo. Kahit na sa kanyang pagsasalin, pinapalaya pa rin niya ang mga teksto at ginugulat pa rin niya ang mga mambabasa sa yaman ng mga kataga. Kaya nga potensyal ang kataga. Masasalamin sa wika ang katotohanan sapagkat, ayon kay Ferriols, “…taglay ng bawat wika ang kapaitan at pananabik ng paghabol sa katotohanan: paghabol ng mga unang naghubog at ng mga sumunod na gumamit sa wikang iyon” (Pambungad 278). Kaya nga, dapat danasin ang mga kataga ng mga taong gumagamit at umuulit nito. Ang mga kataga ang ekspresyon ng samu’t saring karanasan ng tao sa daigdig. Kaya marahil ito ay tinawag na “katagâ”; kasama ito sa ating “pagkaka-tagâ” o pagkakababad sa mundo. Nagdudulot ng

emmanuel c. de leon

71

sugat at pagkakahati ang isang “tagâ”. Kaya minsan sinasabihan natin ang isang na tao na “masakit kang magsalita”. Sapagkat ikaw ay “natagâ” ng kanyang mga sinabi. Pero, ang wika rin ay nagpapalaya. Kumakawala ang mga kaisipan sa pamamagitan ng mga kataga. Kung dadanasin lamang talaga natin at gagamitin ang katagang nagpapalaya, sisibol ang mga kaisipan. Dapat nga nating sariwain ang sinaunang paggamit at pagbigkas sa mga katagang nagpapalaya.

Paano dinadanas ang wika? Walang eksaktong patakaran. Nalalaman na lamang niya ang paraan sa pamamagitan ng pagsasagawa. Sa wika ng mga jejemon ng kasalukuyang panahon, praktis-praktis din ‘pag may time! Halimbawa raw sa larong beysbol. Tinatawag nating magaling na manlalaro ang nakapagpatama ng tatlong daang beses. Palibhasa’y bihira ang makagagawa nito. Alam rin natin na dumaan sa matinding pagsasanay ang nakagagawa nito. Sa pagsasanay, mas malamang na marami rin siyang beses na pumaltos. Ganyan rin daw sa pagdanas ng mga kataga. Lumalalim ang ating kaalaman sa wika sa paggamit nito. May mga pagkakataon ng pagpaltos, pero bahagi ito ng pagdanas. Hindi nga natin malalaman kung ano ang meron sa kailaliman ng dagat kung hindi natin personal na sisisirin. Ganito rin ang wika. Malalim ang mga ito. Kailangan lamang itong danasin at sisirin hindi upang ilagay sa isang garapon at gawing mistulang tropeyo na maipagyayabang. Ang gawaing ito ay bahagi ng ating pagpapakatao. Isa itong gawain ng isang taong nagsisikap mabuhay sa katotohanan, sang-ayon kay Ferriols. Sabi pa niya:

“Ganito ang pag-uulit sa wika: hanapin, gisingin, pairalin ang pagtataka, ang mapaglikhang pagkalito na nakatago sa mga katagang buod. Magiging bago at sariwa muli ang wika. Matutuklasan ng umuulit na ang wika ay potensyal sa pag-unawa at paglikha sa meron. Magiging bago at sariwa ang pakikihalubilo sa meron ng taong umuulit sa anomang wika (Pambungad 52).”

Kaya nga, maaaring sabihing “sosyal” at kontra-sosyal ang paggamit ni Ferriols ng wikang Filipino. Sa isang banda, sosyal dahil buhay ang pangangailangang lumubog sa karanasan ng mga gumagamit ng wika. Bahagi nito ang pagsisikap manirahan sa bayan ng katotohanan. Ginamit ni Ferriols ang katagang “katoto” bilang pantukoy sa kapwa, ibig sabihin mga kasama sa katotohanan. Sa kabilang banda naman, kontra-sosyal dahil itinataas niya sa nibel ng epistemolohiya ang wikang Filipino. Kung tutuusin, kayang-kayang makipagtalastasan ng mga estudyante ni Ferriols sa Ateneo sa wikang Ingles. Kung ang layunin lamang ni Ferriols ay matuto sila ng mga konsepto ng napakaraming pilosopo, hindi na kailangang gumamit ng wikang Filipino.

72

HASAAN

Ngunit makukutuban nating may aspektong politikal ang paggamit ni Ferriols ng wikang Filipino. Nakikita niyang potensyal ang wika upang basagin ang pader na naghihiwalay sa mga mayayaman at mahihirap. Hindi ito upang sabihing “imperyalista” ang wikang Ingles. Sabi nga ni Ferriols, hindi naman niya paborito ang wikang Filipino. Lahat ng wika ay potensyal kung matatalaban tayo nito. Ngunit kung ipagpipilitan ko lamang ang wikang alam ko, baka ako magyabang-yabangan at sabihing ako lamang ang edukado at taga-bundok silang lahat. Sa paggamit niya ng wikang Filipino sa pamimilosopiya, nakikita niya itong potensyal upang gawing lehitimo ang isang ordinaryo at hamunin tayong danasin, kilatisin, at patalabin ang mga ito sa ating pagkatao.

Ang Pilosopiya sa Gilid-Gilid

Ano ang hantungan ng pilosopiya ni Ferriols? Kung nakikinig tayo nang mataimtim sa itinuturo ni Ferriols, pag-aaksaya ng oras ang sagutin ang tanong na ito. Malinaw pa sa sabaw ng pusit na bukas ang posibilidad ng Meron. Ang maaari lamang nating gawin sa huling bahagi ng papel na ito ay magbanggit ng ilang posibleng ruta na binuksan ng pamimilosopiya ni Ferriols. Kung saan man ito patutungo, kasama na ‘yun sa mga “hindi masasabi”.

Para kay Ferriols, ang metapisika ang pintuan ng pagmumulat kung ano nga ba ang maging tao. Dahil lahat tayo ay bahagi ng tinatawag ni Ferriols na “sangkameronan”, ang pagkamulat mo rito ang susi upang makilala mo ang iyong pagkatao.

Gamit ang ideya ni Norris Clarke, inilarawan ni Ferriols ang pagmemetapisika bilang “…sabay na paglalatag ng sarili sa kalawakan, pero lalo na, pagpasok sa kalaliman ng mga nilalang at sa kalaliman ng sarili. Kaya nga ang metapisika ay hindi paghahanap ng isang pambihirang impormasyon. Sinasabi lamang sa iyo, pumasok ka sa iyong sarili, at tingnan mo ang iyong dinamismo para sa lahat ng meron” (Pambungad 270). Nagsisimula sa pinakamalapit sa iyong katotohanan, sa iyong sarili, at sa pinakamalalim na katotohanan nitong sariling ito na angkop sa Meron. Ang simula mo ay ang iyong sarili bilang walang alam pero nais malaman ang lahat.

May kanya-kanya tayong ginagalawan. Sabi nga ni Ferriols, “Pati sa mga bagay na bukal sa tao, ang bawat tao ay nananawagan na punahin ang kanyang tanging kakanyahan” (Pambungad 195). Iniiwan ni Feriols ang kakayahan ng ibang mag-isip tungkol sa mga insekto, tungkol sa mga tandang, tungkol sa karagatan, tungkol sa mga tala. Walang masama sa mga ito. Magiging sagabal

emmanuel c. de leon

73

nga lamang ang mga ito kung hindi ito tumutungo sa Meron. Samakatuwid, iba’t iba ang anyo ng pamimilosopiya para kay Ferriols. Subalit, kung tutuusin, pare-pareho pa rin. Magkakaiba dahil maraming gilid, pare-pareho dahil iisa at may kaisahan ang Meron.

Ngayon, paano nga ba ang pagsisiyasat na pilosopiko? Walang iisang patakaran na itinuturo si Ferriols. Hindi rin naman nakabatay sa kanya-kanyang kaparaanan. Nagsisimula ang pilosopikong pagsisiyasat sa isang matinding pagkabalisa ukol sa mga nararanasan ng isang tao sa araw-araw niyang pag-iral. Samakatuwid, may mahalagang papel na ginagampanan sa larangang ito ang isang ako, ang isang palaisip. Sabi nga ni Florentino Timbreza:

“Hindi kusang uunlad ang anumang pag-iisip sa sarili nito mismo. Uunlad ito sa pamamagitan ng pag-iisip ng taong nag-iisip. Ang pag-unlad ng pag-iisip ay isang prosesong intelektwal na nagaganap habang ang tao ay nag-iisip. Kaya magkakaroon lamang ng pag-iisip kung mayroong taong nag-iisip; at sa pamamagitan ng taong nag-iisip ay uunlad ang pag-iisip na kanyang pinag-iisipan (Intelektwalisasyon xi).”

Kaakibat ng pagkadama sa matinding pangangailangang makaalam ang mulat na pagtataya ng sarili sa gawaing pilosopikal. Hindi maaaring hilaw o patumpik-tumpik ang isang palaisip. Kinakailangang totoo sa sarili at buo ang hangaring malaman ang mga kasagutan sa mga tanong-ng-buhay tulad ng “sino ako?”, “sino ang kapwa ko?”, “ano ang katotohanan?”, “ano ang hustisya?”, “meron bang Diyos?”, “may buhay ba pagkatapos mamatay?” at marami pang iba. Kung nasagot mo na ang mga tanong na ito at hindi ka na nababalisa, hindi para sa iyo ang pilosopiya.

Ngunit, paano iyon gagawin? Mas mainam sigurong gawin muna, mamilosopiya. Sapagkat hinding-hindi maituturo ng kahit na sino, kahit na ng pinakamahusay na guro sa Unibersidad ng Harvard, ang daan sa pagkaunawa. Totoong instrumento ng katotohanan ang paaralan. Subalit, sa huli, nananatili pa rin na ang isang tunay na mag-aaral ay nangangailangang humanap ng kanyang sariling paraan at ritmo. Iyon ngang kanyang hodos (daan, paraan), isang bagay na nangangailangan ng kahandaan, disiplina at flexibility. Ito ang sinasabi ni Ferriols na paggalaw sa abot-tanaw. “Kapag gumalaw ang tumatanaw, mararanasan niya ang abot-tanaw bilang isang walang hanggang tawag at pag-akit, sa walang hanggang paglampas at pagtanaw” (Pambungad 10). Hindi siya pinanghihinaan kahit paminsan-minsan ay pumapaltos. Para sa katotohanan siya bumabangon.

Dito, mahalaga pa rin ang pagpili ng wika. Hindi maaaring balagbag ang

74

HASAAN

wikang gagamitin sa lehitimong ginagamit ng mga ordinaryong tao. Buhay na buhay ang panawagan ni Ferriols na sa pamimilosopiya sa gilid-gilid, hindi sapat na pag-isipan lamang ang larangang ito. Kailangan itong isapuso. Sa kanya mismong sinabi, “Hindi sapat saulohin. Kailangang isaloob at isagawa” (Pambungad 45).

Kaya nga, bilang pagtugon sa hamon ni Ferriols, susubukan nating mag-iisip sa gilid-gilid. Papasukin natin ang mga ordinaryong karanasan na madalas maisantabi. Dito, sisipatin natin nang mas malapitan ang larong basketbol. Mayroon kaya tayong makikitang kaisipan sa pinakapaboritong laro ng mga Pilipino? Isa itong pagtatangkang gamitin ang uring pag-iisip na binalangkas ni Ferriols. Isa nga itong praktikum na naglalayong maglarawan ng mga nakikita sa gilid-gilid.

Mahalagang Punto sa Pilosopiya ni Ferriols: Wika sa Gilid Gilid

Katulad ng napakaraming pilosopo sa kasaysayan ng Pilosopiya, masasabi nating ang pinakamatinding ambag ni Ferriols ay wala sa kanyang mga pangunahing sagot. Mas matingkad ang naiambag ng kanyang pamamaraan sa pamimilosopiya. Nagbukas ng napakaraming pintuan ang kanyang mga kaisipan.

Kung talagang matapat ang ating pagsunod sa pag-iisip ni Ferriols, mahihiwatigan natin na mas mahalaga sa kanya ang maging kagulat-gulat kaysa maging masinop sa kanyang mga sinusulat. Patagong tatawanan marahil ng mga maselan sa wika ang kanyang mga ispeling, gramatiko, at panghihiram sa ibang wika. Subalit, wala sa mga iyon ang “sining ng pamumuhay na mulat sa meron” (Pambungad 51).

Hindi sensitibo si Ferriols sa patakaran. Mas mainam sigurong sabihing kritikal siya sa ating pagkahumaling sa iisa lamang na patakaran. Sa ganitong klaseng “katamaran”, nasusupil ang yaman na pwedeng pagtakahan labas sa kanyang sistema. Ito ang tinatawag niyang “pagtanggi sa Meron”. Inilalarawan ni Ferriols ang mundo bilang malaking silid-aralan. Sa loob ng silid-aralang ito, walang hanggan ang paksa nitong Meron. Gamitin nating halimbawa ang sistema ng agham. Walang masama sa sistemang ito. Marami nga itong naiambag sa larangan ng pag-iisip at sa pag-unlad ng ating pamumuhay. Subalit, kung magpapakasiga tayo at sasabihin nating agham lamang ang ating gagamitin at kung hindi masagot ng agham ay sabihing hindi ito totoo, magiging delikadong

emmanuel c. de leon

75

bisyo ang ganitong kaisipan. Sabi nga ni Ferriols, “sapagkat sa pagbigkas sa meron, kailangan nating galangin ang ating sariling katangahan” (Pambungad, 69). Kaya nga, ganoon din sa paggamit ng wika. Walang monopolyo ang kahit na anong wika pagdating sa kakayahan nitong gisingin ang kamalayan ng tao. Kahit na ang mga wika sa gilid-gilid; laman ng mga ito ang karanasan ng mga tao sa kanilang paghahanap sa katotohanan. Samakatuwid, may aspektong pilosopikal ang pag-unawa sa wika.

Ngunit sa pamamaraang pilosopikal ni Ferriols, hindi natin inaaral ang wika upang tayo ay maging cute sa paningin ng mga may alam. Hindi rin ito isang paligsahan ng kung sino ang pinakamagaling sa wika. Inaaral natin ito at ginagamit dahil bahagi tayo ng sangkatauhan na naghahanap sa katotohanan. Malinaw na malinaw nga ang ugnayan ng wika at pilosopiya.

Ngayon, wikang Filipino lang ba ang dapat gamitin sa pamimilosopiya? Malinaw ang sagot ni Ferriols dito. Hinding-hindi dapat tayo makulong sa iisang wika. Hindi sarado si Ferriols sa wikang Aleman, Pranses, Ingles, Ilokano, Cebuano, at marami pang iba. Inaaral natin at itinataas sa nibel ng pang-unawa ang ibang mga wika hindi upang maging alipin nila tayo, kundi upang makibahagi sa kanilang katalinuhan sa paghahanap ng totoo.

Matingkad na matingkad sa pilosopiya ni Ferriols ang aspekto ng pagkabukas. Sabi nga niya, pairalin ang pagtataka (Pambungad 34). Habang buhay na buhay ang pagtataka sa kaisipan ng isang tao, hindi dapat itong supilin sa pamamagitan ng paglalagay ng mga hangganan. Marami nga sigurong dalubhasa at dalubguro ang matatawa kung gagamit tayo ng wika na ginagamit sa kanto sa ating pamimilosopiya. Maaaring sabihing hindi naman iyon nasa nibel ng akademikong pagsusulat. Subalit, kung ating pakikinggan at hindi pagtatawanan ang wika sa gilid-gilid, marami rin tayong matututunan. Para kay Ferriols, ang pamimilosipiya ay dapat kauna-unawa sa tao. Hindi dapat ito nalalambungan ng sopistikadong wika na hindi naman nauunawaan ng tao. Kung ang pilosopiya ay naipapahayag sa wika ng karaniwang tao, nagagawa nito ang kanyang layunin.

Pero, dapat rin nating banggitin sa bahaging ito ng papel na hindi sa wika natatapos ang pamimilosopiya. Ang totoo ay hindi ito natatapos. Pero, malinaw pa sa sabaw ng pusit na para kay Ferriols instrumento lamang ang wika. Isang aspekto lamang ng pamimilosopiya ang pagpili sa wikang gagamitin. Sa madaling salita, nakapaloob lamang ito sa pangunahing layunin ni Ferriols na pagpapakatao. Sabi niya, “Ang sining ng pamumuhay na mulat sa meron, ay sining

76

HASAAN

ng wasto at buhay na pagtatanong. Sa panahon na isinisilang ang isang wika, ang mga taong lumilikha’t humuhubog sa wika ay nakakatanggap ng biyaya ng bago at sariwang pagkalito sa meron, sa orihinal na pagtatanong” (Pambungad 51-52). Isang sining itong proyekto ni Ferriols. Wala itong eksaktong sukat. Kaya nga maaari niyang sabihin sa mga taong patumpik-tumpik at may pagdududa sa kakayanan ng ordinaryong wika upang gisingin ang ating kamalayan sa paraang pilosopikal na huwag panghinaan ng loob. Gawin mo ito hindi man maaari o maaari. Para bagang sinasabi niya: “huwag mong pababayaang mahati ang loob mo: kahit na hindi potensyal, gawin mong potensyal: buoin mo ang loob mo (Pambungad 55). “

Praktikum: Wika ng Larong Basketbol sa Gilid Gilid

Ano nga ba ang larong basketbol? Parang napakasimple ng tanong. Batay sa pagpapakahulugan ng Federation Internationale de Basketball (FIBA) ito ay nilalaro ng dalawang koponan na may tig-lilimang manlalaro. Ang layunin ng bawat koponan ay maka-iskor sa buslo (basket) ng katunggaling koponan at pigilan ang kalabang koponan sa pag-iskor. Ang laro ay nasa ilalim ng pagkontrol ng mga opisyal sa loob ng court, mga opisyal sa table, at ng komisyonado (kung naroroon). Ngunit lampas pa sa nasabing depenisyon ang katotohanan ng larong basketbol. Sabi nga ng FIBA, “We are basketball.” Kung taimtim tayong nakikinig sa sinasabing ito, tinatawagan tayong pagnilayan ng purong-puro ang larong basketbol. Sa gawaing ito, nakasangkot ang ating sarili. Sapagkat, hindi malulubos ang ating tinatangkang pag-unawa kung hindi tayo makikisangkot sa loob ng inuunawa mismo. Kailangang maging magalang sa gawaing ito sapagkat bahagi tayo ng ating inuunawa.

Hindi maikukubli na marami sa mga Pilipino ang nahuhumaling sa larong basketbol. Kahit saang kanto makakakita ka ng basketball court. Sabi nga, magkaroon lamang ng bakanteng espasyo, mabilis pa sa alas-kwatro, makakaisip na tayo ng paraan para makapagtayo ng basketbolan. Tuwing bakasyon, nauuna sa isipan ng mga nag-oorganisa sa mga barangay ang pagpapaliga ng basketbol. Parang kulang ang kasiyahan sa tag-init kung wala nito. Bakit nga ba ganito na lamang ang pagkahumaling ng mga Pilipino sa basketbol? Kung tutuusin, hindi ito ang pinakanababagay sa ating laro kung pagbabatayan ang tangkad at kaha ng katawan ng mga Pilipino. Susubukan nating alamin ang pinag-ugatan ng kahumalingang ito upang sa ganun ay makapagbigay ng ilang konseptong etikal.

Dinala ng mga gurong Amerikano ang larong basketbol sa Pilipinas noong 1905. Sang-ayon sa mga tala, isinama ng mga opisyal ng Young Men’s Christian

emmanuel c. de leon

77

Association (YMCA) ang larong basketbol bilang minor sport para sa mga kababaihan. Habang ang mga kalalakihan ay tinuturuan ng larong beysbol, na siya namang usong-uso laro sa mga Amerikano hanggang sa ngayon. Ang larong basketbol ay ginamit upang hubugin ang edukasyon at mga pagpapahalaga ng mga Pilipino.1

Isa marahil sa hindi maikukubling dahilan kung bakit mistulang pinili ng mga Pilipino ang mahumaling sa basketbol kumpara sa beysbol ay ang klima ng bansa. Sa halip na maglaro ka sa napakainit na damuhan, lohikal na mas gugustuhin mong maglaro sa covered court.2 At dahil may bubungan ang palaruan ng basketbol, mas marami rin ang nahahatak na manonood. Kung maraming nanonood, mas mataas ang porsyentong maging tanyag.

Mistulang nakatadhana talagang tumatak sa puso ng mga Pilipino ang larong basketbol. Hindi naglaon, itinatag ng mga Katolikong tagapangasiwa ng mga paaralan sa Maynila ang Pilipinong bersyon ng National Collegiate Athletic Association (NCAA) noong 1924 upang makibahagi sa programa ng pamahalaang kolonyal na magtaguyod ng mga pagpapahalaga o values sa pamamagitan ng palakasan. Dahil dito, tuloy-tuloy nang sumikat ang larong basketbol. Nagtayo ang bawat paaralan ng kani-kaniyang gymnasium. Gayundin, kumuha rin ang bawat kolehiyo ng mga banyagang coach. Dito na nagsimulang matutong mag-set shot, lay-up, at iba pang kumplikadong diskarte ang mga Pilipino.

Dahil nga marahil sa NCAA, lalo pang naging pangunahing libangan at tagpuan ng mga tao (masa o elitista) ang larong basketbol. Isa itong pagkakataon upang makita ang mga sikat sa lipunan. Gayundin, isa rin itong pamamaraan upang maipakita ang antas mo sa lipunan. Kumbaga, ang penomenon ng laro ay ang sanib-sanib na intensyon ng mga taong nakapaloob dito.

1“Education was also used to indoctrinate Filipinos with American values, and sports, in particu-lar, were believed to promote discipline and cooperation. The United States developed a comprehensive physical education curriculum for use in public schools throughout the country; in Manila, Americans built recreational facilities like playgrounds and a YMCA.” [Rafe Bartholomew, Pacific Rims (USA: Penguin Books Ltd., 2010), 57-58].

2Naimbento ni Dr. James Naismith (1861-1939) ang larong basketball bilang solusyon sa prob-lema ng kanilang paaralan sa sistema ng palakasan tuwing sasapit ang winter. Dahil hindi pa uso noon ang mga covered court, nilalaro ito sa loob ng isang cage. Ito ang dahilan kaya hanggang ngayon tinatawag pa ring cagers ang mga manlalaro ng basketbol.

78

HASAAN

Kaya nga, hindi lamang libangan ang larong basketbol. Dahil isa itong pangyayari, mayaman din ito sa pilosopikal na bagay-bagay. Marami nga tayong matututunan sa nasabing laro kung atin lamang itong pagmumuni-munihan.

Unang-una, palasak na kasabihan sa larong basketbol ang bilog ang bola. Dito masasalamin ang samu’t saring pagpapahalaga na nakapaloob sa kaisipang Pilipino. Sa isang bansang tulad natin na hindi naman ganoong nakaririwasa sa larangan ng pamumuhay, mahalaga ang konsepto ng pag-asa. Ito marahil ang dahilan kung bakit tumatak sa puso ng maraming Pilipino ang koponan ng Ginebra San Miguel. Ang kanilang “never say die” na prinsipyo ang nagdala sa kanila sa posisyon bilang pinakasikat at pinakakinatatakutang koponan sa Philippine Basketball Association (PBA). Sa paglalarawan nga ni Coach Bo Perasol sa laban ng kanyang dating koponang Air 21 Express at ng Ginebra, “versus the Philippines”. Sa kahit anong laro ng Ginebra sa liga, parating nasa kanila ang “home-court advantage”. Kaya nga sila pinangalanang Barangay Ginebra, isang bansag na nagpapakita ng kapitbahayan; isang pambansang komunidad ng masang Pilipino na sumusuporta sa isang koponang para bang dapat ipaglaban kapalit ng kanilang buhay. Pero, kung uugatin natin ang dahilan ng kasikatang ito malamang makita natin sa kahiligan ng mga Pilipino sa mga dehado, sa mga inaapi. At buhay na buhay ang pag-asa ng pagbangon sa hinaharap. Kaya nga, hindi masamang tingnan ang larong basketbol bilang salamin ng mentalidad nating mga Pilipino. Sa pangkalahatang pagtingin sa kinahuhumalingang larong basketbol, mahihiwatigan natin ang uring kaisipan nating mga Pilipino na lubos ang pag-asa na makababangon sa mga dagok ng buhay. At ito nga ang ipinapapakita ng mga kataga sa larong basketbol, bilog ang bola. Hindi lamang sila mga kataga. Bagkus mga buhay na konsepto at kamalayan na nasa sikolohiya ng isang bansang tumatangkilik at nagmamahal sa larong basketbol.

Pangalawa, mayroon rin siguro tayong masisilip na prinsipyo sa konsepto ng diskarte at gulang na nakaugat sa konsepto ng “matalinong pagpapasya”. Halos lahat ng koponan sa larong basketbol ay nagtatalaga ng kanilang bruskong “hitman” na ang raison d’etre sa loob ng court ay asarin sa paraang pisikal ang pinakamahusay umiskor ng kalabang koponan. Kung ang Crispa ay may Johnny Revilla, ang Toyota naman ay may Alberto “Big Boy” Reynoso. Ang Ginebra noon ay may Rudy “The Destroyer” Distrito, ang Rain or Shine naman ngayon ay may Beau “Extra Rice” Belga. Sa etika ng basketbol sa Pilipinas, ang panggugulang sa mga kulang pa ng karanasan na manlalaro ay tanggap bilang paggamit ng utak o pagiging madiskarte. Ang salitang gulang (craftiness) ay mauugat natin sa

emmanuel c. de leon

79

Tagalog na salitang “magulang”. Sa isang batang manlalaro na nagsisimula pa lamang, ang sitwasyong naiisahan ng mas nakatatanda sa kanya na marami nang pinagdaanan sa laro (at sa buhay) ay bahagi nga ng paglalaro. Ipinapakita sa larong basketbol ang kahalagahan ng diskarte sa buhay. Kailangang matalino ka sa larangan ng buhay. Ito marahil ang dahilan kung bakit binansagang “The Scholar” ang isa sa pinakamagaling sa depensa sa kasaysayan ng basketbol sa Pilipinas, si Philip Cezar. Hindi man siya ang pinakamatangkad na manlalaro sa taas na 6”3’ noong henerasyon niya, subalit malimit niyang nalalamangan ang kanyang mga kasabayan gamit ang kanyang utak. Ito ang dahilan ng kanyang kasikatan at nagdala rin sa kanya sa mundo ng politika bilang Vice Mayor ng San Juan City. Kaya nga, mahihiwatigan din natin sa mga kataga sa larong basketbol sa Pilipinas ang uring kaisipan na tumatangkilik sa “matalinong pagpapasya” na nakaugat sa isang kasanayan na hinuhulma ng mga karanasan sa buhay. Nasa gitna ng “kulang sa diskarte” at “sobrang gulang” ang isang “matalinong pagpapasya”. Malinaw sa larong basketbol at sa tunay na buhay ng isang tao ang kahalagahan ng diskarte na nakakasanayan galing sa mga karanasan habang ikaw ay nakakaroon ng gulang.

Pangatlo, ginagamit rin ang salitang buwaya sa larong basketbol sa Pilipinas bilang negatibong paghahambing sa mga manlalarong sariling kasikatan lamang ang iniisip. Mayroong aspekto ng maayos na pakikitungo sa kapwa na maaari nating masilip sa palasak na katagang “buwaya” sa larong basketbol. Sa paglalaro ng basketbol, malimit nating naririnig sa mga sikat na manlalaro na isinasantabi nila ang kanilang personal na hangarin. Halimbawa, mas mahalaga ang kapakanan ng koponan kaysa sa personal na tagumpay, katulad halimbawa ng pagkakamit ng MVP awards. Hindi katanggap-tanggap ang isang manlalarong matakaw sa bola dahil sa paghahangad ng karangalang personal. Samakatuwid, malinaw na konsepto sa larong basketbol ang kahalagahan ng kakampi. Kailangan ang pagkakaunawaan ng magkakakampi. Kaya nga, mayroong malinaw na gampanin ang bawat isang manlalaro sa isang koponan. Hindi magandang puro point guard, o kaya puro sentro ang magkakakampi. Dahil mayroon ngang iba’t ibang gampanin ang mga manlalaro, kailangan nila ng koordinasyon. Dito mahalaga ang papel ng coach at ng point guard, para pag-isahin ang iba’t ibang talento ng mga manlalaro. Sa salita ni Gadamer, tinatawag niya itong pagsasanib-ng-abot-tanaw (fusion of horizon). Ito rin ang itinuturo ng etika tungkol sa pagtangkilik sa pagkakaisa (solidarity) at pagtitiwala sa tungkulin ng bawat kasapi ng lipunan (subsidiarity) na nakaugat sa prinsipyo ng kabutihang panlahat (common good). Kaya kung ayaw mong mabansagang

80

HASAAN

buwaya, sa laro man o sa totoong buhay, itinuturo ng larong basketbol ang halaga ng pakikisama at pag-iisip sa kabutihan ng iba.

Bilang panghuli, sa isang bansang halos sumasamba sa larong basketbol, mahalagang maunawaan natin na may negatibo ring aspekto ang pagkahumaling dito. Kahit ang mismong kasikatan nito ay mayroon ring sinasabi kung atin lamang pakikinggan. Sa isang bansang hindi naman ganoon kayaman at hindi naman natutugunan ang lahat ng pangunahing pangangailangan ng mamamayan, ano ang dahilan at mistulang ibinubuhos ng ibang pulitiko ang kaban ng bayan para sa isang marangyang gymnasium? Hindi naman siguro maling sabihin na may ilang pulitikong ginagamit ang larong basketbol para patahanin ang mga tao sa kanilang pagngalngal sa kawalan ng serbisyong pampubliko. Hindi na marahil masasakop ng papel na ito ang pag-aaral sa pagkakaugnay ng kahirapan sa bansang Pilipinas, pagkahumaling ng mga Pilipino sa larong basketbol, at ng iresponsableng pagwawaldas ng mga taong gobyerno sa kaban ng bayan. Nangangailangan ito ng panibagong atensyon at oras. Pero, hindi naman siguro mahirap sabihing hindi malalamanan ng fiberglass backboards ang kumakalam na sikmura ng ordinaryong Juan dela Cruz. Hindi magagamot ng mamahaling pintura ang impeksyon at sakit ng mga tao. Sa halip na gamot at pagkain, mas inuuna ang basketbol. Sabi nga sa kanto-kanto, “dalawang mukha ng pag-ibig”. Ang “love affair” ng mga Pilipino sa larong basketbol ay may dalawang mukha rin. Kilalanin pa natin ang atin mismong minamahal at kinahuhumalingan.

Paglalagom

Sinubukan natin sa papel na ito na makisabay sa uring pag-iisip ni Roque Ferriols na umuudyok sa ating mag-isip sa gilid-gilid. Sa magalang nating pakikinig at pag-uulit ng pilosopiya ni Ferriols, natuklasan natin ang kanyang pangunahing proyekto na gisingin ang kanyang mga mambabasa sa panganib ng hindi pag-iisip. Ginamit ni Ferriols bilang kasangkapan ang wikang Filipino upang patalabin ang kanyang pilosopiya sa mismong Meron ng kanyang mambabasa. Mahalagang sangkap ito upang mamulat tayo sa yaman ng mga ordinaryong karanasan. Nananahan sa wika ang karanasan ng mga taong gumagamit nito sa kanilang paghahabol sa katotohanan. Kaya nga, potensyal ang wika upang imulat tayo sa napakalawak na abot-tanaw ng katotohanan. At sa huling bahagi ng papel, sinilip natin ang penomenon ng larong basketbol sa Pilipinas. Naliwanagan tayo sa yaman nito sa patuturo ng mga pagpapahalaga at relasyon sa tunay na buhay. Noong sinisimulan pa lamang ang papel na ito, mayroong pagdududa kung may silbi ba ito. Mayroon ba tayong makikitang kahulugan sa mga gilid-gilid? Pero, sabi nga ni Roque Ferriols, “Kung iyong

emmanuel c. de leon

81

tititigan, mayroon kang makikita.”

Mahalaga nga ang muling pagtingin. Kung minsan, tumitingin tayo sa isang puno. Walang bunga. Subali’t kapag tumingin kang muli, makikita mong mayroon pala, nakakubli lamang sa mga dahon. Marami pa tayong bagong makikita kapag tayo ay tumingin. Kahit sa mga ordinaryong bagay, kahit sa mga simpleng karanasan, ang mga ito ay mga pangyayari. Mayroon bang bagong kaisipan na matututuhan sa okasyon ng inuman, sa loob ng sabungan, sa paaralan, sa loob ng bahay, sa tambayan, sa palengke, at marami pang iba? Palibhasa’y tigib ang karunungang maaari nating malaman sa sangkameronan, inaakit tayo nito na siya ay pagmasdan. Harinawa’y binuksan ng kasalukuyang papel ang ating kamalayan sa ating likas na kakayahang magbunyag sa mga nagpapakita.

Mga Sanggunian

Bartholomew, Rafe. Pacific Rims. USA: Penguin Books Ltd., 2010. Nakalimbag.

Co, Alfredo P. “Doing Philosophy in the Philippines: Fifty Years Ago and Fifty Years From Now.” Two

Filipino Thomasian Philosophers: On Postmodernism. (Ed). Romualdo E. Abulad, SVD. Manila: UST

Publishing House, 2004. Nakalimbag.

Dy, Manuel B., Jr. “Ang Pamamaraang Penomenolohiko.” Magpakatao: Ilang Babasahing

Pilosopiko(Ed). Roque J. Ferriols, S.J.. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1999.

Nakalimbag.

Ferriols, Roque. Pambungad sa Metapisika. Quezon City: Office of Research and Publications, Ateneo

de Manila University, 2002. Nakalimbag.

---. Mga Sinaunang Griyego. Quezon City: Office of Research and Publications, Ateneo de Manila

University, 1999. Nakalimbag.

---. Pilosopiya ng Relihiyon. Quezon City: Office of Research and Publications, Ateneo de Manila

University, 1995. Nakalimbag.

---. Magpakatao: Ilang babasahing Pilosopiko. Quezon City: Office of Research and Publications,

Ateneo de Manila University, 1979. Nakalimbag.

---. “A Memoir of Six Years.” Pagdiriwang sa Meron: A Festival of Thought Celebrating Roque J. Ferriols,

S.J. Ed. Nemesio Que, S.J. and Agustin Martin G. Rodriguez. Quezon City: Office of Research and

Publications, Ateneo de Manila University, 1977. Nakalimbag.

---.“A Cultural Adaptation.” Pagdiriwang sa Meron: A Festival of Thought Celebrating Roque J. Ferriols,

S.J. Ed. Nemesio Que, S.J. and Agustin Martin G. Rodriguez. Quezon City: Office of Research and


82

HASAAN

---. “Fr. Norris Clarke, S.J.: Heswitang Metapisiko.” Pagdiriwang sa Meron: A Festival of Thought

Celebrating Roque J. Ferriols, S.J.. Ed. Nemesio Que, S.J. and Agustin Martin G. Rodriguez. Quezon

City: Office of Research and Publications, Ateneo de Manila University, 1977. Nakalimbag.

---. “Ilang Nota: Etika.” Pagdiriwang sa Meron: A Festival of Thought Celebrating Roque J. Ferriols,

S.J.. Ed. Nemesio Que, S.J. and Agustin Martin G. Rodriguez. Quezon City: Office of Research and


Gadamer, Hans-Georg. Truth and Method. 2nd Revised Edition. (Trans.) Joel Weinsheimer at Donald

G. Marshall. New York: The Continuum Publishing Company, 1994. Nakalimbag.

Timbreza, Florentino. Intelektwalisasyon ng Pilisopiyang Filipino. Manila: De La Salle University

Press, 1999. Nakalimbag.

83

Desposoryo: Katekesis sa mga Mag-iisang Dibdib

sa mga Gilid-gilid at Suluk-sulok

ng mga Bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy, Bulacan

Arvin D. EballoInstitute of Religion


Si Eballo ay propesor ng Teolohiya at kasapi ng Insti-tute of Religion ng Uniber-sidad ng Santo Tomas. Nagta-pos ng Pilosopiya noong 1995 sa UST. Nagtapos ng kanyang MA noong 2001 at Doctor of Education major in Religious Education noong 2009 sa Pamantasang De La Salle sa Maynila (DLSU-M). Siya ay isa sa mga editor ng aklat na pinamagatang Contextualiz-ing the Theological Constants of Justice noong 2010.

Abstrak

Desposoryo ang tawag sa pinakahuling yugto ng proseso ng pamamanhikan para sa mga ikakasal sa mga bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy, Bulacan. Isa itong ritwal ng pag-kakasundo sa pagitan ng mga pamilya na ki-nasasangkutan rin ng mga tagabaryo. Upang unawain ang kabuluhang kultural ng despo-soryo, nangalap ng etnograpikong datos ang mananaliksik sa pamamagitan ng pamama-raang K. Ang pamamaraang K ay nakatuon sa obserbasyon at pakikilahok kaya nakaayon sa kamalayan at buhay ng mga Tagalog. Nahahati ito sa tatlong hakbang ng panunuri ayon sa: Katalaan, Karanasan at Kahulugan. Sa pama-magitan nito, isiniwalat ng papel ang mga aral at epekto ng desposoryo sa mga mag-iisang dibdib; sinuri ang mga kaugaliang Bulaken-yo na nakapaloob dito; at pinatunayan kung paanong ang kaugaliang ito ay isang halimba-wa ng inkulturadong (inculturation) katekesis na pinagyayaman ang kulturang Tagalog at Kristiyanong pananampalataya.

Mga Susing SalitaDesposoryo, Katekesis, Bersohan, Pamanhikan,

Kaugaliang Tagalog

84

HASAAN

Introduksyon

Proseso ang buhay ng mga magsasaka kaya hindi dapat madaliin ang mga bagay-bagay. Sabi nga, ang hinog sa pilit ay mapait kung kainin. Idinadaan sa proseso ang mga mahahalagang yugto ng buhay upang maging makahulugan, makabuluhan at pangmatagalan. Ang pamamanhikan ay binubuo ng iba’t ibang yugto (Casanova 7). May bulong o alok ng binata ng kasal sa kanyang nobya habang sumasaksi ang kani-kanilang mga magulang. May kayare na ang ibig sabihin ay napagkasunduan na ang detalye ng kasal. May dulog kung saan pupunta sila sa pinuno ng barangay upang pagtibayin ang naging usapan.

Ang desposoryo naman ay ang huling bahagi ng pamamanhikan kung saan hinahandugan ng kasayahan at bersohan ang mga ikakasal. Nananaog ang lalaki sa kanyang bahay kasama ang kanyang mga kamag-anak, kaibigan at mga kababaryo patungo sa bahay ng babae upang ihandog ang istampa o larawan ng pag-iisang dibdib nina San Jose at Santa Maria o kaya naman ay larawan ng Banal na Mag-anak. Nagkakaroon ng sayawan, kantahan at bersohan sa gabi ng bisperas ng kasal. Sa bersohan binibigkas at naipaliliwanag ang mga aral para sa mga ikakasal (Mga Tula ni Conrado Victoria 162).

Ginagawa ang desposoryo sa mga sumusunod na baryo ng Malolos: Panasahan, Balite, Tikay, Dakila, Sumapa, Bungahan, Ligas, Santissima Trinidad, Anilao, Bulihan, Malanggam at Longos na pawang mga sakahan. Sa Paombong, makikita ito sa Tabon, Gusi, Pinalagdan at Kapitangan. Tumawid ang desposoryo sa Abulalas hanggang sa Iba-Ibayo sa bayan ng Hagonoy. Dahil sa mga latian at palaisdan, kalat-kalat at watak-watak ang mga nagdedesposoryo subalit sila ay nagkakaisa kapag isasagawa na ang ritwal na ito.

Kung titingnan natin sa mapa ay kapansin-pansin na magkakatabi lamang ang tatlong bayang nabanggit. Sa ibabang bahagi ng mga bayang ito, maraming ilog na umuugnay sa look ng Maynila. Ang sinaunang Katagalugan ay sumasaklaw sa mga babay ng look ng Maynila na nagmumula sa Bataan hanggang Batangas, Mindoro at Masbate. Sa mga pulo sila nanirahan bilang pamayanang pambaybay-dagat na mas nakilala bilang mga ‘taga-ilog’. Natunton nila ang ilog mula sa aplaya hanggang Laguna de Bai at sa ibayo patungong Tayabas. Mula sa arko ng Batangas, Cavite, Bulacan at Bataan o paligid ng Look ng Maynila ay

ARVIN D. EBALLo

85

lunduyan ng Katagalugan (Veneracion 49). Kabilang ang mga bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy na nagsasagawa ng desposoryo sa sinaunang Katagalugan.

Matutukoy rin na ang mga lugar na may desposoryo ay yaong malayo sa simbahan at sa Poblacion. Matatagpuan ito sa mga suluk-sulok at gilid-gilid na itinataguyod ng mga magsasaka at mga mangingisda. Kung kaya, ang desposoryo ay latak ng sinaunang kaugalian ng mga Tagalog na nasa suluk-sulok at gilid-gilid ng bayan na nilapatan ng mga Kristiyanong elemento upang magsilbing katekesis sa mga tao. Sa ritwal na ito makikita ang pagsasanib ng sinaunang kultura at ng Katolikong pananampalataya.

Nakatuon ang pananaliksik sa desposoryo bilang isang natatanging gawaing kultural ng mga Tagalog sa Bulacan gamit ang pamamaraang K. Ang pamamaraang K ang ginamit ng mananaliksik bilang pangkalahatang pagkalap ng mga datos dahil hiyang at angkop ito sa kamalayan at buhay ng mga Tagalog (Obusan at Enriquez 92). Ang pamamaraang ito ay binubuo ng tatlong hakbang: Katalaan, Karanasan at Kahulugan (Obusan 38). Ang unang hakbang ay ang pagtukoy at pagkalap sa mga datos ng desposoryo mula sa KATALAAN na nakalagak sa mga libro at mga taong nakakaalam nito. Ang pangalawa ay ang pagtalakay sa KARANASAN ng mga taong sangkot dito. Ang pinakahuling hakbang ay tinatawag na KAHULUGAN o ang paglalapat ng kahulugan sa mga datos na nakalap. Nakaayon din sa tatlong hakbang ng pamamaraang K ang balangkas ng papel na ito. Sa Katalaan, ilalahad ang kaligiran ng desposoryo bilang isang ritwal at iisa-isahin ang proseso ng pagsasagawa nito. Sa Karanasan, tatalakayin ang mga elemento ng desposoryo bilang sinaunang ritwal na Tagalog. Sa Kahulugan, ihahanay ng pag-aaral ang mga aral ng desposoryo bilang inkulturadong katekesis.

I. Katalaan: Kaligiran at Proseso ng Desposoryo

Maraming ritwal para sa mga ikakasal ang matatagpuan sa Pilipinas. Nabanggit ni Antonio de Morga noong 1592 ang pakantang seremonya sa Batangas na tinatawag na balayang (sinipi sa Sucesos de las Islas Filipinas 176). Ang salitang-ugat ng balayang ay balayi na ang kahulugan ay kasalan (Malay 1). Sa Tayabas ay may tinatawag na papuri. Sa Pangasinan ay may tinatawag na onseguep, bansal at pagatin o mga seremonya bago at pagkatapos ng kasal (del Castillo 14). Sa Palawan

86

HASAAN

ay may seremonya sa gabi ng bisperas ng kasal na kilala sa tawag na esposadas.

A. Kaligiran ng Desposoryo

Sa Malolos, Paombong at Hagonoy, desposoryo ang tawag sa ritwal na ginaganap sa gabi ng bisperas ng kasal. Nagbuhat ito sa salitang Espanyol na desposorio na ang kahulugan ay kasunduang pagpapakasal o betrothal sa wikang Ingles (UP Diksiyonaryong Filipino). Kaugalian ito ng mga Tagalog na nilapatan ng mga Kristiyanong simbolo kung kaya’t makikita rito ang pagsasanib ng kulturang Tagalog at ng pananampalatayang Kristiyano. Dalawa lang ang maaaring makatanggap nito. Una, yaong dumaan sa proseso ng pamanhikan. Ikalawa, yaong ‘matandaan’. Tatlo sa mga nakapanayam ng mananaliksik ay ‘matandaan’ o pinagkasundo lamang ng kanilang mga magulang. Kadalasan ay kasama sa pag-uusap ang mga matatanda kung mayroong desposoryo ang magaganap na kasalan. Ang ‘nagtanan’ ay hindi maaaring handugan ng desposoryo dahil salungat ito sa kaugaliang dapat igalang ang mga magulang at mga matatanda. Lumilitaw na ang desposoryo ay isang social control upang pigilan ang pagtatanan.

B. Pagsasagawa ng desposoryo

Nasaksihan ng mananaliksik ang desposoryo ng Tikay, Malolos nang handugan si Jenny (tunay na pangalan ng impormante na taga-Bulakan, Bulacan), ng pamilya ni Jericho (tunay ring pangalan ng impormante na taga-Tikay, Malolos, Bulacan). Pareho silang nagmula sa pamilya ng mga magsasaka. Noong ika-30 ng Agosto 2008, gabi ng bisperas ng kasal ginanap ang desposoryo. May arkong yari sa mga dahon ng sasâ sa tarangkahan ng bahay nina Jenny na kilala sa tawag na singkaban o arko ng tagumpay. May handang lutong ulam para sa mga kasangkot sa desposoryo. Nakahanda na rin ang damara o pansamantalang bulwagan kung saan isinasagawa ang seremonya ng desposoryo at handaan ng kasal kinabukasan.

Narating ng Samahan ng Tikay ang bahay ni Jericho bandang alas-sais ng hapon. Samahan ang tawag sa grupong naghahandog ng desposoryo, nagdadalit sa lamayan at bumabasa ng pasyon kapag panahon ng Kuwaresma. Namahinga muna sila. Maya-maya ay nag-ensayo ng sayaw ang matatanda pagkatapos ay nagsalu-salo sila sa meryenda.

ARVIN D. EBALLo

87

Mag-aalas-otso ng gabi nang sabihin ni Andrea Camua, pinuno ng desposoryo ng Tikay, na humanda na sa pagpanaog at pagsisimula ng prusisyon. Nagmano na si Jericho sa kanyang mga magulang. Napaiyak ang kanyang ina habang bumeberso si Camua ng pamamaalam ng lalaking ikakasal sa kanyang pamilya. Pagpanaog nila, sumagitsit ang mga kwitis bilang hudyat ng simula ng prusisyon. May dalang mga sulo ang mga tao. Halos lahat ay napapaindak sa saliw ng gitara, silindro at tambol. Hindi magkamayaw ang sigawan, tawanan at palakpakan. Mayroon ding isang lalaking may dalang alak at tinatagayan ang mga nahihiya sa pagsayaw.

Walang-sawa sa pagkunday ng istampa ang tagalibad nito. Libad ang tawag sa masiglang pagkunday-kunday, pag-ikit-ikit at pag-ikut-ikot sa istampa.

Nang tanaw na ang bakuran ng babae, lalong sumigla ang sayaw at lalong lumakas ang sigawan. Sumisigaw sila ng ‘hayan na!’, ‘malapit na!’, ‘heto na kami!’ at ang iba naman ay ‘yeho!’ Nang nasa tarangkahan na sila ng bakuran nina Jenny, hinudyat ang pagtigil ng lahat.

Ang dalawang batikan sa pagbeberso na sina Andrea Camua at Heling Hernandez ay pumuwesto sa may tapat ng bintana upang simulan ang bersohan. Si Camua ay beberso para sa panig ng lalaki at si Hernandez naman para sa panig ng babae. Gumamit sila ng mikropono upang maintindihan ng mga naroroon ang nilalaman ng bersohan. Panawagan ang tawag sa unang bahagi ng berso ni Camua. Tumugon si Hernandez kung ano ang pakay ng lalaki. Saulado ng dalawa ang kanilang mga berso. Kumukumpas sila sa pagdiin sa mga salita. Tumugon ng pagpapakilala si Camua at nagsabing nagsanla ng singsing ang babae kay Jericho. Ibig sabihin, si Jericho ang napiling katipan ng babae. Nagsigawan ang mga tao dahil sa bersong narinig. Pagkatapos sumigaw sila ng pong! Hudyat ito na sasalitan ng sayaw-bukid ang bersohan. Matapos ang sayawan ay bersohan na naman. Pagkatapos, dumako na ang pagberso ni Hernandez sa pagpapatuloy sa istampa at kina Jericho. Bago iakyat sa bahay ang istampa ay bumerso si Camua tungkol sa kahalagahan ng Banal na Mag-anak bilang halimbawa ng mahusay na pagbubuo ng pamilya.

Nagkaroon muna ng mahabang libiran ng istampa na mistulang eksibisyon ng sayaw-bukid. Nagsisigawan pa ang matatanda na bilisan at husayan ang pagkunday-kunday sa istampa. Matapos ang libiran, pinapila ni Camua ang mga mananayaw. Maya-maya, nagmartsa ang

88

HASAAN

dalawang hanay ng mga mananayaw paakyat sa bahay nina Jenny. Dito inalay kina Jenny at Jericho ang istampa na nagpapahiwatig na sina San Jose at Santa Maria ang tularan sa pagbubuo at pagtataguyod ng pamilya. Sinundan ito ng pangangaral ng matatanda.

Nagkaroon ng sayawan at kantahan. Unang pinagsayaw ang mga magkakabalae at mga tiyuhin at tiyahin, pagkatapos, ang mga dalaga at mga binata at sa huli sina Jenny at Jericho. Pinaupo sa silyang magkatabi ang magkaisang-dibdib. Pinaikutan sila ng mga manganganta. Mangiyak-ngiyak si Jenny habang kumakanta ang samahan ng ‘Kahapung-kahapon Lang’. Ito ang opisyal na kanta para sa babaeng ikakasal na hawig ang tono sa kantang ‘Sa Lumang Simbahan’. Madaling araw na nang umuwi ang samahan.

II. Karanasan: Mula sa Pagiging Katutubo Hanggang Inkulturasyon

Ayon kay Jose de Mesa, may mababakas na katutubong pananaw sa likod ng mga seremonya, sining, katutubong kanta o berso, paniniwala, ritwal at gawaing pagpapakabanal (Primal Religion 79-80). Kanyang ipinaliwanag na marapat lamang tukuyin kung anu-ano ang mga katutubong pananaw at kamalayan ng mga tao na nagsisilbing ugat ng isang ritwal. Marapat lamang na mabatid kung anu-ano ang mga katutubong kamalayan ang nagtatago sa tradisyong desposoryo at kung paano ito nilapatan ng mga Kristiyanong elemento.

A. Katutubong elemento

Ang mga sumusunod ay ang mga kapansin-pansing elemento ng desposoryo na nababahiran ng katutubong katangian:

1. Ang damara

Ang damara ay nagmula sa kaugalian ng mga sinaunang Tagalog na isagawa ang mga mahahalagang seremonya gaya ng kasal sa malaking bahay ng pinuno ng baranggay (Merino 51-53). Naitala ni Pigafetta ang paggawa ng sibi upang magsilbing pansamantalang lugar kung saan idaraos ang isang mahalagang pagdiriwang. Sa Bulacan, damara ang katumbas ng sibi. Binabakuran ang lugar gamit ang mga dahon ng buko na pinapatibay ng mga posteng kawayan. Nakapalupot dito ang mga dahon ng kalyos o kamuning (Almario 88-89). Malinaw na ang damara ay isang sagradong lugar para sa isang mahalagang pagdiriwang.

ARVIN D. EBALLo

89

2. Ang namumuno

Ang pagbeberso ay minamana mula sa mga ninuno. Ayon kay Andrea Camua, nakamulatan na niya ang kanyang lola na bumeberso at naisalin sa kanyang ina hanggang sa manahin niya. Mahalaga ang ginagampanan ng mga tagaberso sa desposoryo. Sila ang namumuno sa ritwal, namamagitan sa dalawang pamilya at nagsisikap na maiugnay ang mga seremonya sa espiritwal na daigdig. Dalubhasa rin sila sa ibang ritwal tulad ng pagberso sa binyagan, pagkanta sa kaarawan, pagdasal sa lamayan at pagbasa ng pasyon. Sinasalamin ng mga tagaberso ng desposoryo ang mga ninunong catalonan ng Katagalugan na pinagkakatiwalaan sa pagriritwal.

3. Mga bakas ng sinaunang prusisyon

Hindi katulad ng prusisyong Katoliko, ang prusisyon sa desposoryo ay puro sigawan at kasayahan ang mararanasan. Kung ang prusisyon ng Simbahan ay paikot sa sentro ng bayan, ang sa desposoryo naman ay tumatahak sa suluk-sulok at gilid-gilid ng baryo kung saan nananahan ang ikakasal. Puro kantiyawan ang mga mananayaw at bumibilis ang ‘tagayan’. Sumisigaw ang mga kasali lalo na kapag malapit na sa bahay ng babae. Malinaw na katutubo ang ganitong uri ng prusisyon dahil hindi ito saklaw at sakop ng simbahan na nilalahukan pa ng sayawan, kantahan at tagayan.

4. Ang paggamit ng larawan

Mababakas sa istampa na ginagamit sa desposoryo ang kaugalian ng mga sinaunang Tagalog. Bago pa man nakilala sa kapuluan ang mga imahen ng mga santo at santo ay may kaugalian na ang mga ninunong Tagalog na alalahanin ang mga yumao nilang mahal sa buhay sa pamamagitan ng larawan. Ito ay maaaring gawa sa kahoy, sa buto, sa ngipin ng buwaya, sa garing o sa ginto. Ito ang kanilang imahen o idolo na ginagamit kapag sila ang nag-aanito kung saan sila ay nag-aalay sa lic-ha o larawan na simbulo ng mga anito o ng mga kaanak na yumao na (Schumacher 72).

May pagkakahawig ang pananaw ng mga nagdedesposoryo sa istampa sa pananaw ng mga sinaunang Tagalog sa larawan o lic-ha. Hindi lamang nagriritwal ang mga ninuno sa larawan o lic-ha para sa mabuting ani o kaya para sa kagalingan ng isang may karamdaman kundi para humiling ng anak. Ang larawan o lic-ha ay ginagamit din sa seremonya

90

HASAAN

ng paghingi ng anak o pagbubuntis (Jocano, Philippine Prehistory 185). Ang mga nagdedesposoryo naman ay nagriritwal sa pamamagitan ng paglibad sa istampa para maging kalugud-lugod sa lumikha na siyang nagdudulot ng anak.

5. Ang tagayan

Ang ‘tagayan’ ay laging kalahok sa mga mahahalagang okasyon tulad ng seremonya ng kasal ng mga sinaunang Tagalog (Schumacher 176). Matatandaan na ang mga catalonan noong araw ay umiinom ng alak sa pagriritwal upang lubusang makipag-ugnayan sa mga espiritu (Schumacher 15).

Naranasan ng mananaliksik ang ‘tagayan’ sa desposoryo. May isang lalaking nagsisilbing tanggero. Ayon sa kanya, gaganahang sumayaw ang mga naroroon at huhusay sa pagberso ang mga tagaberso dahil sa tagay. May malalim na kahulugan ang pag-ikot ng baso at ang sukat ng laman nito. Ang pag-ikot ng baso na may pare-parehong sukat ng alak ay simbolo ng pagpapakapantay-pantay, walang mayaman o dukha at higit sa lahat, walang diskriminasyon maging sa kababaihan (Sarza 54).

Nasaksihan din ng mananaliksik sa desposoryo na walang nalasing at walang nanggulo. Isang katotohanan na hindi dapat mailagay ang alak sa ulo kundi sa tiyan lang, na ang ibig sabihan ay hindi dapat hayaang alak ang magdikta sa utak. Ang silbi ng alak sa desposoryo ay upang lalong maramdaman ng mga kalahok ang ligaya at pansamantalang iwan ang pangkaraniwang daloy ng buhay para maramdaman ang pagkakabuklud-buklod ng mga tao at ang kabuluhan ng ginagawa nilang ritwal.

Samakatuwid, may ‘tagayan’ sa desposoryo upang hindi maglasing kundi maranasan ang kaligayahan at maramdaman ang pagkakapantay-pantay at pagkakaisa. Sa berso nga ng Tikay, iniugnay pa sa Bibliya ang ‘tagayan’ upang magmistulang Kristiyano ang seremonya.

Manong loobin po ng inyong kamahalanSumalok ng tubig sa ilog ng JordanSa nilayu-layo ng pinagbuhatanIindahin mo rin ang matinding uhaw.

6. Mga galaw

Ang pinakaimportanteng simbolo sa ritwal ay kilos ng katawan. Ang pagpapatong ng kamay sa ulo ay pagpapahayag ng pagtawag sa

ARVIN D. EBALLo

91

Espiritu Santo (Pinkus 181). Ang pag-aabot at pagtanggap naman ng istampa ng desposoryo ng mga ikakasal habang sila’y nakaluhod ay galaw na naghuhudyat ng pagbabago sa estado ng buhay. Ang paghapay-hapay naman ng kamay ng mga mananayaw at pagkunday-kunday sa istampa ay isang panalangin upang mabiyayaan ng anak ang ikakasal. Ayon nga kay Chupungco, ang pagpapakabanal o debosyon ay isinasagawa sa harap ng imahen (istampa) para hilingin ang petisyon (39). Ang galaw ay isang matibay na pagpapahayag ng petisyon o pananampalataya. Samakatuwid, bawat indak ng paa at kunday ng kamay ng mga nagdedesposoryo ay may kahulugan at kabuluhan.

7. Bersohan, kantahan at sayawan

Nakapaloob sa sermonya ng kasal ng mga sinaunang Tagalog ang bersohan, kantahan at sayawan. Kapag napagod na ang mga panauhin ay matutulog na sila (Colin 73). Sa desposoryo, kasunod ng bersohan ang sayawan ng mag-asawa, magkakabalae, mga abay at mga bisita. Sinasalitan ang sayawan ng mga palasintahing awitin o love songs. Inaabot ito ng madaling araw. Matapos ang kasayahan ay mamamahinga na ang lahat dahil sa magaganap na kasalan kinabukasan.

8. Paggamit ng sariling wika

Ayon sa Second Plenary Council of the Philippines (PCP II) 160, mas makabuluhan kung ang katekesis ay isinasagawa gamit ang sariling wika ng mga tao upang tumimo sa kalooban at mapahalagahan ng mga tao. Ang desposoryo ay halimbawa ng tanyag na pagpapakabanal na tumatangkilik sa sariling wika. Tingnan ang berso ng Bulihan at Malanggam:

Saka ilalagay sa inyo ang beloSunong mo nga nobya at pasan mo nobyoYaon namang lubid, magtatali sa inyoNa siyang magbibigkis sa suyuan ninyo.

Ang ibig ipahiwatig ng ‘sunong n’yo ang lubid na magtatali sa inyo’ ay nawa ay laging isaisip ng mag-asawa na sila ay nagsumpaan at iwasan na ang hindi magandang gawi na hindi angkop sa may asawa at anak.

92

HASAAN

Nagpapaalala rin ang berso na dapat isipin lagi ng mag-asawa na isang mabigat na gampanin o responsibilidad ang kanilang tinahak.

Ang paggamit ng sariling wika ay inaasahang madaling titimo at maiintindihan ng mga ikakasal. May talab sa damdamin ang kantang ‘Kahapung-kahapon Lang’ na kalimitang nagpapaiyak sa mga babaeng nahandugan ng desposoryo.

Kahapung-kahapon ay malaya ka pa sa iyong magulangAt laging sariwa sa iyong alaala ang kaligayahanWala sa gunitang gawang mag-intindi at gawang manimbangSubalit sa ngayon sisimulan mo nang mag-impok sa buhay. Sisimulan mo na ang pakikisama at pakikibagay,Sa mga biyenan at mga hinipag na ‘di mo kilalaAng makakatulad parang isang ibong nasa hawla‘Di paris ng dati na malaya ka pa sa pagkadalaga.

Wala na tapos na tapos na ang layawSasalungain bagong daigdiganAng pag-aasawa’y panibagong buhayNa katakut-takot na katakut-takot ang paninimbangan.

Kapansin-pansin sa desposoryo ang kahusayan ng mga tagaberso. Saulado nila ang kanilang mga linya kaya’t nakukuha nila ang atensyon ng madla. Gayundin, dahil sa iisang wika, agad din ang reaksyon ng mga tagapakinig sa salitan ng mga berso na makikita sa kanilang paghiyaw at paghanga. Taal ang wikang Tagalog sa kanila kaya tumatagos at tumatalab ang bersohan sa kamalayan at damdamin ng mga nakikinig. Ang bersohan ay isang halimbawa ng isang matandang tradisyon ng pasalitang panitikan sa Bulacan.

9. Ritwal at pilosopiya ng siklo ng buhay

Ang buhay ay nakaayon sa siklo. Lahat ng pag-unlad sa kalikasan, maging sa daigdig pampisikal o kalagayang-tao ay may sinusunod na siklong kalakaran o disenyo ng paglitaw o pagparam, ng paglaki at pagliit, pagsilang at pagkamatay (Timbreza 16). Umiinog ang buhay at dumaraan sa iba’t ibang yugto. Ang mga mahahalagang yugto ng buhay ay nilalangkapan ng mga seremonya upang maging makabuluhan at makahulugan dahil minsan lamang dadaan ang isang tao sa mga yugtong nabanggit. Ang pag-iisang dibdib ay kakaiba sa mga yugto ng buhay dahil sangkot dito ang dalawang tao at ang kanilang mga pamilya. Sa kaso ng

ARVIN D. EBALLo

93

desposoryo, maging ang baryo ay kabahagi sa ritwal.

Mahihinuha na ang desposoryo ay isang seremonya kung saan ang kultura, kamalayan at pananampalatayang Kristiyano ay nagkakaisa. Ang desposoryo ay isang pagkakataon sa mga Tagalog na ipahayag ang kanilang pananampalatayang Kristiyano na nakaugat sa kanilang mayamang kultura at pananaw sa buhay. Inculturation ang tawag sa pagsasanib ng kultura at pananampalatayang Kristiyano. Ito ay ang pagpapahayag ng pananampalatayang Kristiyano na sinasangkapan ng mga simbolo, sining, kanta at sayaw na nagmula at umusbong sa kultura ng mga tao (Mercado, Inculturation and Filipino Theology 23). Samakatuwid, ang desposoryo ay matatawag na isang uri ng inculturation kung saan naglalapat ang mayamang tradisyong Tagalog at ang pananampalatayang Kristiyano. Makikita ito sa mga sumusunod:

A. Mga turong Katoliko

Ayon kay Joseph Martos, ang mga sakramento ay mga pinto patungo sa kabanalan (51). Sa desposoryo, isinasadula ang ‘paghahagdan’ upang ipahayag na ang buhay ng tao ay umaakyat sa mahahalagang yugto tulad ng pagsilang, pagiging binata at dalaga, pagtanda at pagkamatay. Inihahalintulad ng desposoryo sa pag-akyat sa mga baitang ng hagdan ang mga kabanalang nararanasan sa mga sakramentong dulot ni Kristo gaya sa magkaparehong berso ng Paombong at Hagonoy:

Aba! Hagdang doradoLalang ng Poong si KristoAng unang tuntungan koItong mahal na bautismo. Baitang na ikalawaEskrimonyo ng badyaNgayon tutuntungan ka.

Aba’y ikatlo kang baitangLalang ng poong mahalIkatlo sa bilang, konpesyon siyang ngalanSa taong pagkukumpisal ay pagsisising matibay.

Baitang na ikaapatSa ‘yo’y Eukaristiya ang tawag

94

HASAAN

Ang pamuti mo’y hiyasDiyamanteng nagniningas. Aba! Lana kang mahalIkalima kang baitangLunas ka’t kagamutanPamawi ka sa kasalanan.

Aba po mahal na ordenBaitang na ikaanimSa iyo inihahabilinAng lahat na dapat gawin.

Baitang na ikapitoNgalan ay matrimonyoAng batang tumuntong sa ‘yoSumusupling, namumuko.

Ang paglalagay ng mga kahulugan sa mga baitang ng hagdan ayon sa Pitong Sakramento ay isang alegoriya na ang mga baitang ay mga tutuntungan paakyat sa langit. Ginamit din ni Juan de Oliver ang talinghaga ng hagdan sa kanyang katesismo para sa mga Tagalog (xix). Hindi makakaakyat sa langit kung hindi yayapak sa mga baitang ng hagdan. Basahin ang ilang bahagi ng kanyang katesismo:

Datapoua, may hagdan man ang tauo sa caniyang bahay, cun baliin niya ang ybang bayitang, anong capapacanan niya sa caniyang hagdan, macatoloy pa sa bahay? Anong totongtongan niya cun bali yaong ybang bayitang? Magooli rin sa lupa, at indi macatoloy, ang malayo ngani ang pagytan (108).

Inilarawan ni Juan de Oliver na ang hagdan patungong langit ay kahawig ng hagdan ng bahay na kinakailangang tuntungan para makaakyat sa itaas. Ayon sa katesismo, ang sampung utos ang mga baitang ng hagdan na mag-aakyat sa tao sa langit.

Gayon din naman tayo, may hagdan man sa langit, quinaauaan man tayo nitong sangpouong baytang, cun baliin natin ang yba, cun di baga sundin, cun ypahamac natin sa langit, cun mamatay at indi macacarating doon, bagcus mahoholog tayo sa infierno? Sundin man pala ninyo ang lahat na otos nang Dios, cun may yysa man lamang

ARVIN D. EBALLo

95

na inyong suayin, uala rin cacapacanan ang inyong gaua, at indi cayo macatotoloy sa langit (109).

Kung ang katesismo ni Juan Oliver ay tumutukoy sa sampung utos ng Diyos bilang mga baitang na mag-aakyat sa tao sa langit, tinukoy naman ng desposoryo ang Pitong Sakramento bilang mga baitang paakyat sa langit.

Ipinaliwanag naman sa berso ng Bulihan at Malanggam ang kahulugan ng ‘tatlong kabutihang naidudulot ng pag-iisang dibdib’. Tinukoy na dapat ay nakaayon ang pag-aasawa sa pagkakaroon ng supling o anak na ayon sa berso ay dapat aralan (proles), na dapat maging tapat ang bawat isa (fides) at ang pag-aasawa ay panghabambuhay (sacramentum). Basahin:

Unang bono flores [sic] sa libro ay sabiAt ang ikalawa, yaong bono fide [sic]At ang ikatlo, bono sacramenti [sic]Na siyang palaging isadili-dili.

Yaong bono flores [sic] ay ang kahuluganAng magiging anak ay dapat aralanSumamba’t magpuri sa Diyos na mahalMagsunuran sila’t sa grasya’y mamahay.

Yaong bono fide [sic] naman ay ganitoMagsanggunian ang kahima’t sinoKayong mag-asawa, sa anumang tungoSa pagkakagalit ay huwag mabuyo.

Bono Sacramento [sic] ay ang katuturanMatrimonyo ninyo ay pakalinisanAyon sa pahayag nang Diyos na mahalNa lumikha nitong buong santinakpan.

Ang unang kabutihan ng pag-aasawa ay ang kakayahang maging katulong ng Diyos sa paglikha o magkaroon ng mga supling (proles). Ayon kay San Agustin, hindi sapat ang gampaning isilang lang ang supling dahil may kaakibat na pagmamahal, pag-aaruga at pagtuturo ng kabutihan ang pagiging magulang (Lana et al. 218).

96

HASAAN

Ayon kay San Agustin ang ikalawang kabutihan ng pag-aasawa ay tumutukoy sa katapatan ng mag-asawa (fides). Ayon nga kay San Pablo: “Ang babae ay walang sariling kapangyarihan sa kanyang katawan dahil ang lalaki ay may karapatan at gayun din naman ang lalaki.” (1 Cor. 7, 4) Nakapaloob din sa turong ito ang pagiging magkatuwang sa buhay ng mag-asawa (Lana et al. 219).

Ang ikatlong kabutihan ng pag-aasawa ay tumutukoy sa panghabambuhay na pagsasama ng mag-asawa (sacramentum) gaya ng pag-ibig ni Kristo sa Simbahan na hanggang kamatayan (Lana et al. 219).

B. Kapwa at katutubong pagpapahalaga

Maraming magagandang kaugalian ang nakapaloob sa ritwal na ito na maaaring magpalalim ng ugnayan sa Diyos at sa kapwa at ang kultura at ang pananampalataya ng mga tao. Tunay ngang nagpapakilala ang Diyos sa kultura ng mga tao. Ang mga sumusunod ay ang mga pangunahing pagpapahalaga na lumulutang sa desposoryo:

1. Mahalaga ang damay ng kapwa. Mababatid sa mga magkakapitbahay ang damayan sa tuwing may mahahalagang okasyon (Jocano, Filipino Worldview 59). Inaasahang sila ay karamay sa pamamagitan ng pagtulong sa pagkatay ng baboy at baka, sa pag-igib ng tubig, sa pagkuha ng mga kahoy na panggatong at sa paglilinis ng bahay para masigurong matagumpay ang isasagawang okasyon.

2. Mahalaga ang utang na loob. Malaki ang utang na loob ng mga ikakasal sa kanilang mga magulang kaya dinaan nila sa maayos na proseso o pamamanhikan ang kasalan. Utang na loob din ang dahilan kung bakit ang mga mananayaw ng desposoryo ay patuloy na handang maghatid bilang pasasalamat sa mga matatandang naghatid ng kasayahan at aral noong sila ay ikasal.

3. Ang bawat isa ay sakop. Ang bawat isa ay kasapi sa isang pamilya at pamayanan kaya marapat lamang na siya ay tulungan ng kanyang mga kasama (Mercado, Elements of Filipino Theology 190). Handang ialay ng isang kasapi ang kanyang talino, kakayahan, panahon at gamit para sa isang adhikain ng kanyang sakop. Ang sistemang sakop ay lantarang ipinahihiwatig ng desposoryo dahil ang sakop ng mga ikakasal ay may gampanin para maisagawa ang desposoryo pati ang kasalan.

ARVIN D. EBALLo

97

4. Mahalaga ang kagandahang loob. Ang kusang pagbibigay ng panahon, kaalaman at sarili sa isang mabuting gawain ng walang hinahangad na kapalit ay pagpapahiwatig ng kagandahang loob (de Mesa, Following the Way of Disciples 80). Kusang-loob ang pakikisangkot ng mga mananayaw, tagaberso at manunugtog na naghahandog ng desposoryo at hindi sila kailanman naghangad ng pabuya. Pagpapakita rin ng kagandahang loob ang pagpapatuloy sa bahay at ang libreng pagpapakain na mas kilala sa tawag na caridad.

III. Kahulugan: Mga Kahingian at Kabuluhan ng Pag-aasawa ayon sa Desposoryo

Batay sa naunang bahagi, naisa-isa ang mga elemento at pagpapahalagang katutubo at turong Katoliko na nagbunga ng pagiging inkulturadong katekismo ng desposoryo. Sa bahaging ito, iisa-isahin ang mga kahingian at kabuluhan ng pag-iisang dibdib na nalilikha ng ritwal na ito.

A. Mga kahingian ng mabuting pag-aasawa

1. Mahusay na pagsasama at unawaan. Ang dahilan kung bakit inihahandog ang istampa nina San Jose at Santa Maria sa mga ikakasal ay upang lagi nilang maalala na ang mahusay na pagsasama nina San Jose at Santa Maria ang laging tularan.

Kayo ay natulad kay Santa MariaSa Poong San Hosep noong panahong unaAyon sa maganda nilang pagsasamaKinamtan ay langit, lubhang maligaya.(Berso ng Paombong at Hagonoy)

Itong desposorio’y kaya dinadalaAy inihahandog sa mag-aasawaItong si San Josef at si Santa MariaMaganda ang kanilang mga pagsasama.(Berso ng Tikay)

Sa berso ng Ligas, hindi lang ang mahusay na pagsasama nina San Jose at Santa Maria ang tinutukoy kundi ang mabuting ugnayan ng Banal

98

HASAAN

na Mag-anak na dapat maging inspirasyon ng bawat pamilya. Mahusay ang samahan ng Banal na Mag-anak na dapat tularan. Halimbawa nito ay ang ipinamalas ni Jesus kina Santa Maria at San Jose na paggalang hanggang siya ay lumaki (Katekismo para sa mga Pilipinong Katoliko 1022).

Ngayong narinig na ang aming habilinDesposoryong dala ay pakamahalinIyong iingatan tulad sa salaminSagradong Pamilya’y inspirasyon natin.

Tampok din sa berso ng Bulihan at Malanggam ang kahalagahan ng mahusay na pagsasama at unawaan ng mag-asawa. Ayon sa berso, si Eba ay hinango sa tapat ng puso na ang kahulugan ay dapat magkasundo, magbigayan, mag-unawaan, magsunuran at magmahalan ang mag-asawa.

Sa ulo ni Adan kaya ‘di hinangoAng babaing Eva nang ‘di magpalaloDoon nga binuksan sa tapat ng pusoAng dalawang sinta upang magkasundo.

Kaya ‘di hinango naman sa paananAng babaing Eva nang hindi yurakanSa tapat ng puso doon nga binuksanAng dalawang sinta upang magmahalan.

2. Biyaya ang pagkakaroon ng anak. Sa seremonya ng libiran o pagkunday-kunday ng istampa ng desposoryo, humihiling ang mga tao sa isang makapangyarihan na dulutan agad ng anak ang ikakasal. Naniniwala ang mga sangkot sa desposoryo na mas mabilis ang pagkunday-kunday sa istampa ay mabilis ding mabubuntis ang babaeng ikakasal. Ilang buwan matapos ang kasal, nakikibalita ang samahang naghandog ng desposoryo kung buntis na ang babaeng kanilang nahatiran. Patunay na panalangin nila na handugan agad ng anak ang ikinasal. Nagsisilbing deus-ex-machina o isang makapangyarihang sinusuyo ng mga magsasaka upang dulutan agad ng anak ang mga ikakasal sa pamamagitan ng pagsasayaw (Boyer 236). Kailangan ng maraming anak ng mga magsasaka para may makatulong sila sa bukid. Ayon nga sa berso ng Paombong at Hagonoy, ang sinumang tumuntong sa Matrimonyo ay tulad ng halaman na

ARVIN D. EBALLo

99

magsusupling.

Baitang na ikapitoNgalan ay MatrimonyoAng batang tumuntong sa ‘yoSumusupling, namumuko.

Malaki ang kaugnayan ng desposoryo sa sayaw sa Obando. Kapag hindi agad nabiyayaan ng anak ang mag-asawang hinandugan ng desposoryo, maaari silang pumunta sa Obando. Naniniwala ang mga deboto na hindi pa iyon ang tamang panahon para sila ay biyayaan ng anak kaya may pagkakataon pang mamanata sa Obando na hindi naman kalayuan sa Malolos, Paombong at Hagonoy.

3. Panghabambuhay na pag-aalay ng sarili. Hindi isang laro ang pag-aasawa na kapag napagod at nauyam ay maaari nang umayaw. Ang pag-aasawa ay isang pangako. Hindi ito gaya ng pangkaraniwang kontrata na maaaring mapaso o lumipas. Ito ay panghabambuhay na pagbibigay ng sarili. Ayon nga sa berso ni Conrado Victoria (165-177):

Kaya sa iglesya duon inihuwadAng iyong asawa o nobyong matikasPag-ibig ni Kristo sa tao ay wagasDito sa iglesya ay pinisang lahat.

Kaya mahalin mo ang iyong asawaDalawang katawan ninyong pinag-isaSusundin mong lahat sa gawang magandaAng ano mang nais sa yo’y inaala.

Nilinaw ng berso ang pagbibigay ng sarili, ang pagiging masunurin sa isa’t isa lalo na sa paggawa ng mabuti at ang pag-unawa kung ano ang makakabuti. Sa unang taludtod naman ay sinabing kung gaano inibig ni Kristo ang Simbahan ay ganoon dapat ang pag-ibig ng mag-asawa sa isa’t isa.

Binigyang diin naman sa berso ng Tikay na ang pag-aasawa ay panghabambuhay at hindi parang kanin na mainit na kapag napaso ay maaaring iluwa.

100

HASAAN

Nobya at nobyo ngayo’y iyong maaala-alaAng pasan at sunong ninyong dala-dalaKayo’y magsasama sa hirap at ginhawaKaya lang maghiwalay kung pantay ang paa.

Tinutukoy ng berso ang lubid at belo na sunong ng mag-asawa na dapat ay lagi nilang iisipin, tutuparin at paninindigan ang pangako ng kasal na sila ay magkasama sa hirap at ginhawa. Ang mag-asawa ang may pananagutan at tungkulin na tupdin ang kanilang binitiwang pangako noong sila ay humarap sa altar. Sinasaad din sa berso ang matandang kasabihan na ang pag-aasawa ay panghabambuhay.

B. Mga kabuluhan ng pag-iisang dibdib

1. Pagbubuo ng ugnayang pansimbahan. Maaaring magtulungan ang tanyag na pagpapakabanal at ang Liturhiya ng Simbahan. Ang tanyag na pagpapakabanal (popular religiosity) ay nagsisilbing inspirasyon ng Liturhiya sa paggamit ng maalab na pamamaraan ng pagpapahayag ng pananampalataya (Chupungco 36).

Ang desposoryo ay isang halimbawa ng ugnayan ng tanyag na pagpapakabanal at Liturhiya dahil pinagtitibay nito ang kasalang magaganap sa Sakramento ng Kasal. Ayon nga kay Aurelia Cabantog, tubong Sto. Nino, Paombong, Bulacan at nahandugan din ng desposoryo, pinagtibay ang sumpaan nilang mag-asawa dahil nagsilbing paghahanda ang desposoryo. Ang sinumpaan nila sa simbahan na hindi magtataksil at magsasama habambuhay ay nabanggit sa berso.

Bukas ng umaga haharap sa altarAt pagbubuhulin ang pagmamahalanSa harap ng padre kayo’y aarasanTugtog ng kampana ay mapapakinggan.

Samakatuwid, nagsisilbing tugon ang desposoryo sa hamon ng PCP II # 178 na marapat lamang na magkaroon ng paunang katekesis o pre-sacramental catechesis ang mga tatanggap ng mga sakramento tulad ng Binyag, Kumpil at Pag-iisang Dibdib upang mabatid ng mga tatanggap

ARVIN D. EBALLo

101

ang kahulugan at kabuluhan ng mga sakramento.

Ang berso ng desposoryo ay nagsisilbing katekesis para sa mga ikakasal na magbubuo ng pamilya. Ayon kay Felissa Victoria, asawa ni Conrado Victoria, tagaberso sa desposoryo ng Kapitangan, Paombong, Bulacan, ang katumbas ng desposoryo ay ang pre-Cana seminar ng parokya na ginagampanan ng mga katekista. Dinagdag pa niya na ang bersong sinulat ng kanyang asawa ay maihahalintulad sa mga binabanggit sa pre-Cana seminar. Dinadaan nga lang sa pagberso at pagkanta ang mga aral sa desposoryo para lalong tumalab sa mga ikakasal.

Nagsisilbi ring pre-sacramental catechesis o paunang katekesis ang desposoryo dahil sa bersohan ay ipinapahayag ang kahulugan at kabuluhan ng Sakramento ng Pag-iisang Dibdib. Kasama rin sa mga aral ng desposoryo ang mga gampanin ng mga Katolikong ama, ina at anak.

2. Pagtutulay sa ugnayan ng mga henerasyon. Sinisikap ng matatanda na mapabuti ang pagsasama ng mga ikakasal kaya dinudulutan nila ito ng mga aral. Layunin nilang maging mabuting magulang ang mga ikakasal at kasunod nito ang mabuting paghubog sa kanilang mga anak. Sabi nga sa berso ng Paombong at Hagonoy:

Kayo ay natulad kay Santa MariaSa Poong San Hosep noong panahong unaAyon sa maganda nilang pagsasamaKinamtan ay langit, lubhang maligaya.

Nagsusumikap ang matatanda na bersohan ang mga ikakasal upang matulungan sa tamang pagpapalaki ng mga anak at pagbubuo ng Kristiyanong pamilya sa pamamagitan ng mga aral. Naniniwala ang matatanda na lahat ay tinatawag sa buhay na naayon sa pagmamahal sa Diyos at sa kapwa. Para sa kanila, isang pananagutan ang makatulong sa paghubog ng mga kabataan.

Likas sa matatanda ng baryo ang pangalagaan at tiyakin ang ikabubuti ng mga nagnanais lumagay sa tahimik. Ganito ang samahan nina Carmen dela Cruz at magkapatid na Mely Varella at Isabel Mano ng Ligas, Malolos. Hindi lang pagbeberso ng mga aral sa mga ikakasal ang gampanin nila. Ang samahan nila ang nag-aayos kung may mag-asawang nasa bingit ng hiwalayan.

102

HASAAN

Katulad ng pabasa ng pasyon, tumatayong tagapaghatid ng aral ang mga matatanda. Malaki ang naiambag ng pasyon bilang katesismo para sa mga katutubong Tagalog noong pinapalaganap ang Katolisismo sa kapuluan (Aligan 61-62). Ang matatanda ang nagsisilbing tagahatid ng turong Kristiyano sa mga suluk-sulok at gilid-gilid na malayo na sa tunog ng kampana.

Ang matatanda ay may pananagutan pa rin kahit tapos na ang desposoryo. Si Carmen dela Cruz na namumuno sa desposoryo ng Ligas, Malolos ay laging namamagitan sa mga mag-asawang nanganganib ang pagsasama. Pananagutan nilang tumulong mamagitan sa mga mag-asawa lalo na kung ang mga ito ay nasa bingit ng hiwalayan.

3. Pagtataguyod ng ugnayang pampamayanan. Nagsisilbing pampublikong deklarasyon ang prusisyon ng desposoryo. Sa pamamagitan ng prusisyon ay malalaman ng publiko na nakaharap na sa pagbubuo ng pamilya ang binata at hindi na siya maaaring manligaw pa ng iba. Sa kadahilanang kalahok ang istampa, kaya isang pampublikong deklarasyon din ito ng pagiging Katoliko.

Umiral ang desposoryo dahil nagnanais na maging maayos at matagumpay ang kasunduan sa pagitan ng dalawang pamilya. Ang pangunahing layunin nito ay maihanda ang mga ikakasal patungo sa tamang pagpapalaki ng mga anak at wastong pagbubuo ng pamilya sa pamamagitan ng pagbeberso ng mga paalala at aral. Binibigyang halaga ng pamayanan ang bawat pamilya kaya inihahanda nito ang mga ikakasal sa maka-Kristiyanong pagbuo ng pamilya at pamayana. Ayon nga sa Katekismo para sa mga Pilipinong Katoliko 1010:

Kaloob ng Diyos na makibahagi ang lahat ng tao sa kanyang banal na buhay, upang maging bayan ng Diyos. Ang pamilya ang pangunahing paraan para sa pagpapatupad ng planong ito, dahil ito’y isang pamayanan ng mga tao, na naglilingkod sa buhay sa pamamagitan ng pagsilang at pagpapaaral sa mga anak, pakikilahok sa pagpapaunlad ng lipunan at pakikibahagi sa misyon ng Simbahan.

Bilang pagbubuod, ang desposoryo ay ritwal ng mga Tagalog upang magdulot ng kasiyahan at aral sa mga ikakasal. Mababanaag sa tradisyong

ARVIN D. EBALLo

103

ito ang mayamang paglalapat ng kultura at pananampalatayang Kristiyano na kung tawagin ay inculturation. Handog ito sa mga dumaan sa proseso ng pamanhikan. Ito rin ay nagsisilbing katekesis sa mga nakatira sa mga suluk-sulok at gilid-gilid ng mga bayan ng Malolos, Paombong at Hagonoy.

Tumatayong katekista ang matatanda at dinadaan nila sa bersohan at kantahan ang mga aral upang maging makahulugan. Tungkulin ng mga matatanda na bersohan ng mga aral ang mga ikakasal upang masiguro ang tamang pagtatayo ng pamilya. Sinusubaybayan din nila ang mag-asawa upang maiwasan ang hiwalayan. Bihira ang naghihiwalay na nadesposoryohan sa kadahilanang idinaan sa ritwal ang pag-iibigan kaya mahirap makalimutan. Nagsisilbing alaala ang desposoryo ng makabuluhan at makahulugang seremonya na panghahawakan ng mag-asawa patungo sa kanilang mahusay na pagsasama hanggang sa magpantay ang kanilang paa.

Mga Sanggunian:

Acts and Decrees of the Second Plenary Council of the Philippines. CBCP. Manila: St. Paul Publications, 1992. Nakalimbag.

Aligan, Rodel. Pasyon. Manila: University of Santo Tomas Publishing House, 2001. Nakalimbag.

Almario, Virgilio. Bulacan Lalawigan ng Bayani at Bulaklak. Bulacan: Pamanang Bulacan Foundation, Inc., 2002. Nakalimbag.

______________. Ed. UP Diksiyonaryong Filipino (Ikalawang Edisyon). Quezon City: UP SWF, 2010. Nakalimbag.

Andrade, Moises. “Dancing in Obando as an Expression of Marian Cult.” Ph.D. diss., University of Santo Tomas, 1976. Nakalimbag.

Boyer, Pascal. Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought. New York: Basic Books, 2002. Nakalimbag.

Cabantog, Aurelia. Personal na Interbyu. 29 March 2007.

Camua, Andrea. Personal na Interbyu. 10 July 2008.

Casanova, Arthur. Kasaysayan at Pag-unlad ng Dulaang Pilipino. Manila: Rex Book Store, 1984. Nakalimbag.

Chupungco, Anscar, OSB. “Liturgy and Popular Religiosity.” Josefina Manabat (ed.) Liturgy for the Filipino Church. Manila: San Beda College, Graduate School of Liturgy, 2004. Nakalimbag.

Colin, Francisco S.J. Labor Evangelica: Fundacion y Progresos de su Provincia en las Islas Filipinas, Book 1. Madrid, 1663. Nakalimbag.

de Luna, Crispin. Personal na Interbyu. 29 March 2007.

dela Cruz, Carmen. Personal na Interbyu. 11 August 2008.

104

HASAAN

Delos Santos, Conching. Personal na Interbyu.18 July 2008.

de Mesa, Jose. Following the Way of Disciples. East Asia Pastoral Institute, 1996. Nakalimbag.

---. “Primal Religion and Popular Religiosity.” East Asian Pastoral Review, Vol. 75, No. 1, 2000. Nakalimbag.

de Oliver, Juan. Declaracion de la Doctrina Christiana en Idioma Tagalog. PULONG: Sources

for Philippine Studies, 1995. Nakalimbag.

del Castillo, Teofilo and Buenaventura Medina, Buenaventura. Philippine Literature From Ancient Times to the Present. Quezon City: Teofilo del Castillo, 1974. Nakalimbag.

Gennep, Arnold Van. The Rites of Passage (trans.) Monika Vizedom and Gabrielle Caffee. Illinois: The University of Chicago Press, 1960. Nakalimbag.

Jocano, F. Landa. Filipino Worldview: Ethnography of Local Knowledge. Metro Manila: Punlad Research House, Inc., 2001. Nakalimbag.

---. Philippine Prehistory. Quezon City: Philippine Center for Advanced Studies. 1975. Nakalimbag.

Katesismo para sa mga Katolikong Pilipino. Episcopal Commission on Catechesis and Catholic Education, 2007. Nakalimbag.

Lana, Tamerlane et al. Marriage and Family: A Life of Love and Commitment. Manila: UST Publishing House, 2004. Nakalimbag.

Lacson, Dely. Personal na Interbyu. 18 July 2008.

Magandang Balita BIBLIA. Manila: Philippine Bible Society, 1980. Nakalimbag.

Malay, Paula Carolina. Matrimonyo: A Wedding Ballad of Southern Bulacan. Quezon City: Philippine Folklore Society, 1966. Nakalimbag.

Mano, Isabel. Personal na Interbyu. 11 August 2008.

Martos, Joseph. Doors to the Sacred. Liguori, Missouri: Triumph Books, 1991. Nakalimbag.

Mercado, Leonardo. Elements of Filipino Theology. Tacloban City: Divine Word University Publications, 1975. Nakalimbag.

---.Inculturation and Filipino Theology. Manila: Divine Word Publications, 1992. Nakalimbag.

Merino, Luis, OSA. Arquitectura y Urbanismo en el Siglo XIX. Manila: Centro Cultural de Espana and the Intramuros Administration, 1987. Nakalimbag.

“Mga Tula ni Conrado Victoria”. (Ed.) Ed Lapiz. Sa Gulugod ng Kalabaw. Makati City: Kaloob, 1998. Nakalimbag.

Obusan, Teresita. Kinaiyang Pamamaraan: Towards Discovering the Wisdom of our Nation. Manila: Center for Spirituality, 2005. Nakalimbag.

Obusan, Teresita and Enriquez, Angelina (eds.) Pamamaraan: Indigenous and Evolving Research Paradigms. Quezon City: Asian Center/ University of the Philippines, 1994. Nakalimbag.

Pinkus, Lucio, OSM. “The Psychological Aspect of the Liturgy.” Anscar Chupungco (ed.) Handbook for Liturgical Studies, Volume II, Minnesota: A Pueblo Book, 1998. Nakalimbag.

Pinton, Josef. Compendio Historico de la Religion: Maicling Casaysayan nang Sari-saring Bagay na Nauucol sa Pagquilala at Pagsamba sa Dios, Aklat 1, (Trans) D. Antonio Florentino Puansen. Maynila, Tipografia de la Universidad de Santo Tomas, 1932. Nakalimbag.

Santos, Lito. Personal na Interbyu. 24 July 2008.

ARVIN D. EBALLo

105

Sarza, Beverly. “Isang Tagay para sa Pilosopiyang Pilipino.” Malay 19, No. 3, 2007. Nakalimbag.

Schumacher, John S.J. Readings in Philippine Church History, 2nd Edition. Quezon City: Loyola School of Theology Ateneo de Manila University, 1987. Nakalimbag.

Shorter, Aylward. African Christian Theology: Adaptation or Incarnation. New York: Orbis Books, 1977. Nakalimbag.

Scott, William Henry. Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1994. Nakalimbag.

Sucesos de las Islas Filipinas. Rizal ed. Paris, 1890. Nakalimbag.

Timbreza, Florentino. Pilosopiyang Pilipino. Manila: Rex Bookstore, 1982. Nakalimbag.

Varella, Mely. Personal na Interbyu. 11 August 2008.

Veneracion, Jaime. Kasaysayan ng Bulakan. Kolonya, Aleman: Bahay Saliksikan ng Kasaysayan, 1986. Nakalimbag.

Victoria, Felissa. Personal na Interbyu. 24 July 2008.

106

Pasubo bilang Panata: Pagbabalik, Pagtatagpo at Pagdiriwang

sa Pook Pangkalinangan ng Pateros

Voltaire M. VillanuevaPamantasang De La Salle-Maynila

Si Villanueva ay propesor sa Departamento ng Fili-pino ng Pamantasang De La Salle-Maynila. Nagtapos ng BSE-Social Science na may espesyalisasyon sa Filipino sa Pamantasang Normal ng Pilipinas (PNU), cum laude noong 2005. Nakamit ang kanyang digring MA sa Filipi-no-Lingguwistika sa Man-uel Luis Quezon University (MLQU) bilang Best Thesis at kasalukuyang tinatapos ang kanyang PhD sa Aral-ing Filipino sa Wika, Kultura, at Midya sa DLSU-Maynila. Siya rin ay may-akda, edi-tor at tagapag-ugnay ng mga sanayang aklat sa Filipino at Araling Panlipunan sa antas kindergarten, elementarya, at sekondarya.

AbstrakNakatuon ang papel sa pasubo, isang ritwal na pangunahing bahagi ng pista ng Pateros. Gamit ang pamamaraang etnograpiko, nangalap ng datos upang suriin ang ritwal bilang batayan ng mayamang kalinangang bayan. Batay sa lapit na historikal, tatalakayin ng pag-aaral ang ugat ng pasubo bilang panata ng mga magbabalut kay Santa Marta na sa pagdaloy ng panahon ay nagkaroon ng iba’t ibang anyo at kahulugang kultural. Sa pagsusuri sa rit-wal bilang pagwiwika, nagpapahiwatig ito ng paraan ng pagkontrol sa pagkilos upang isabu-hay at ilapat ang mga tungkuling panlipunan. Dahil dito, nagkakaroon ng ugnayan ng mga mamamayang taal (kaugnay ng pagbabalut) at di-taal (dayo at nais sumaksi sa pasubo) na taga-Pateros. Sa huli, inilatag ng pag-aaral ang paglahok sa pasubo bilang “pagbabalik,” “pagtatagpo,” at “pasasalamat” na bunga ng maigting at organikong ugnayan ng tao sa kapaligiran at isang produkto ng talastasang bayan.

Mga Susing Salita

Pateros, pasubo, Santa Marta, pagwiwika, kalinangang bayan

VOLTAIRE M. VILLANUEVA

107

I. Pateros: Lunan ng Pagbabalut

Ang Pateros ay kilala bilang bayang pinagmulan ng balut mula sa sinasabing mga Tsino na sina Andres at Juan Candichoy. Sila ang katuwang ng mga taga-Pateros sa pag-uumpisa at pagpapaunlad ng industriya ng balutan. Ang industriya ng balutan ay maituturing na kuhanan, lagusan, at impukan ng kalinangang bayan ng Pateros.

Hindi maihihiwalay ang balut sa Pateros. Ang balut ay nagmula sa itlog ng mga itik (Mallard ducks). Tinatayang 17-18 na araw mula paggamit ng tradisyunal o artipisyal na init ang pinakamasarap na balut na mas kilala sa tawag na ”balut sa puti”. Kung hindi ito umakma sa tiyak na itinakdang araw, may posibilidad itong maging ibang produkto na nagmula rin sa itlog gaya ng penoy, mamatong, abnoy, heko, at iba pa. Sa balutan o kamalig ginagawa ang masarap at malinamnam na balut. Ito ang mahabang bahay na yari ang mga dingding sa sawali, nipa, o tabla. Ang bubong ay maaaring gawa sa pawid, nipa, kugon, o yero. Nakabatay ang uri ng pagawaan ng balut sa klasipikasyon ng produksyon, distribusyon, at konsumpsyon ng balut. Mahalagang mayroong magandang daanan ng hangin ang balutan sa pamamagitan ng paglalagay ng maliliit na bintana. Makatutulong din ang bintana sa preserbasyon ng init at lamig sa loob ng pagawaan ng balut.

Kakabit ng pagbabalut ang “pasubo,” isang anyo ng pamamanata sa kinikilalang patrona ng balut na si Santa Marta bilang tanda ng pasasalamat sa masaganang ani ng balut at iba pang aning biyaya sa bayan. Isinusubo ang biyaya sa pamamagitan ng paghahagis at pagpapaagaw upang maipamahagi ang biyaya sa mga taga-loob at taga-labas ng Pateros.

Ginamit ang pamamaraang etnograpiko- mula sa paraang pagmamasid o obserbasyon hanggang sa malalim na pakikipag-ugnayan sa pook na pag-aaralan, at madalas na pagbababad sa lugar upang malapatan ng tamang pagsusuri (Dagmang 54-55) para sa pangangalap at panunuri ng datos. Sa pagsasakatuparan ng pananaliksik na ito, naging sandigan ang mga tiyak na hakbang sa pagsasagawa ng etnograpikong pag-aaral gaya ng pakikisalamuha, pagmamatyag, pakapa-kapa, patanong-tanong, at panayam at talakayan (Javier 1-12 at Dagmang 55). Sa tulong ng etnograpiya, natutuhog ang pagpapahalaga at pagpapalago sa malalim na pag-unawa sa ating gawi at pagkatao. Ang mga nakalap na datos ay daan upang makabuo ng iba’t ibang paraan ng pagpapaliwanag ukol sa paniniwala, gawi, organisasyon, ritwal, at iba pa ng isang komunidad (Turner 45-47).

108

HASAAN

Kaligiran ng Pasubo

Maituturing na kakaiba at namumukod-tangi ang pasubo ng Pateros. Ayon sa tala:

Isang pagsasaya ito sa ilog. Ang mga bangka ay napalalamutian ng ginagauran ng makikisig na ”batang Pasig” ang yaong ditong maluwag na ilog sa tapat ng Bambang, sa pag-uunahan ay parang palasong binibinit na paminsan sa busog ng isang kamay na bakal. Ang mga bangka kung sumagitsit na ay parang pisaw na humahati sa tubig. Kasabay na paligsahan sa paggaod ang paghahagisan sa magkabilang dako ng mga kakanin na pangunahing palamuti ng pagdiriwang(”Renacimiento Filipino” 27-28).

Tinatayang 1572 nang maitatag ang bayan ng Pasig. Mayroon itong orihinal na labindalawang baryo; isa rito ay ang Baryo Aguho na ngayon ay kilalang Pateros. Ang Baryo Aguho ay sinasabing nagmula sa pangalan ng mga punong tumutubo at napakarami sa baybay ilog. Pagsapit ng 1799, inihiwalay sa Pasig ang Aguho upang maging isang bayan ng Provincia de Manila. Ipinahayag naman noong 1801 na ang Aguho ay tatawaging Pueblo de Patero (Bayan ng mga mag-iitik), pinaikli ng mga prayle sa “Pateros” na siyang tawag sa nasabing bayan hanggang sa kasalukuyan (Nocheseda 68-69).

Bago pa man manakop ang mga Kastila ay may mga naninirahan nang mga katutubo na tinatawag na “taga-ilog.” Mayaman ang kanilang kultura. Mayroon silang mga paniniwala at tradisyon tulad ng paggalang sa mga buwaya bilang mga “nuno” kaya’t nagkakaroon sila ng ”pagpapasubo,” isang paraan ng pag-aalay ng pagkain na may kasamang pagsasayaw bilang anyo ng kanilang mataimtim na panalangin. Pinaniniwalaang may isang napakalaking buwaya na kinatatakutan sa ilog. Ito ang nanginginain ng mga alagang itik ng mga patero o gumagawa ng balut na minsan pa ngang kumitil ng buhay ng mga tao. Dahil sa malaking pangamba ng mga mamamayan ay may isang pari na hindi naitala ang pangalan ang nagdebosyon kay Santa Marta.

Pinaniniwalaang ang pasubo ay pagbabalik ng grasya sa Panginoon kaya’t tinatawag din itong “subo sa Panginoon.” Ginagawa ang pagpapasubo tuwing pista ng bayan kasabay sa kaarawan ng Mahal na Patrong si Santa Marta, isa sa patron ng bayan. Ang isinusubo ay iba’t ibang alay na mga produkto tulad ng balut, itlog na pula, alpombrang tsinelas, prutas, suman, kendi, at iba pa. Ihahagis ito o isusubo ng mga tao sa kanilang tahanan habang dumaraan ang prusisyon at ang Patron ng balut na si Santa Marta.

Ang tradisyon at kultura ay kaluluwa ng isang bayan. Sa Pateros, ang


109

kaluluwa ng bayan ay pinayayaman ng ekolohiya at ang pagsamba ng mga mamamayan. Sa pista ng bayan ay mababanaag ang pagiging pala-bigay ng mga mamamayan. Kasama na rito ang pagbibigay ng suman at balut. Tinatawag na pasubo o prusisyong dinadaluhan ng mga taal na mamamayan at ang mga bumalik na mamamayan mula sa pandarayuhang lokal at pambansa.

Sa sinaunang paniniwala ng mga Pilipino nakaugat ang pasubo bilang paggalang sa mga nuno o mga elementong hindi nakikita ng tao upang humingi ng pahintulot o pasasalamat. Sa tulong ng pasubo pinaniniwalaang ang ritwal na ito ay tanda ng pagpapahalaga sa anuman o sinumang makapangyarihang elementong nasasakupan ng ilog. Ang paniniwala at pananampalataya kay Santa Marta na nagbunga ng pagdiriwang ng pasasalamat na kinikilalang pasubo ay isang taal na tradisyon ng ating mga ninuno (Covar 169). Kagaya ito ng paniniwala ng marami sa mga diwata na naging paniniwala rin ng mga taga-Pateros kay Santa Marta.

Magkadikit ang balut at pasubo bilang pangunahing kultura ng bayan. Lagus-lagusan ang konsepto ng pagbabalik, pagdiriwang, at pagtatagpo ng mga taga-loob at taga-labas ng Pateros sa selebrasyon tuwing sasapit ang Pista ng Pateros.

Bayan ng Pateros, ayon sa kasaysayanLahing magiting, kanyang pinagmulanMay sakahang lupa, may ilog na daluyanKinagisnang gawain ay pag-iitikan

Bahagi ang mga linyang ito ng “Himno ng Pateros” na isinulat ni Prop. Patrocinio Villafuerte. Nakaugat anf awitin sa maigting na ugnayan ng kasaysayan, kapaligiran, at kabuhayan. Hindi maihihiwalay ang pag-iitikan sa nagsasalakupang salik sa kaakuhan ng bayan ng Pateros. Sa tiyak na pagsasakonteksto, mahigpit ang ugnayan ng mayamang kasaysayan at kalinangan ng industriya (balutan) at panata (pasubo) sa pagkakakilanlan ng payak na bayan ng Pateros. Ang nagtatalabang konsepto ng balut, balutan, at pasubo ay batayang konseptuwal sa pagdalumat ng pagbabalik, pagtatagpo, at pagdiriwang ng mga taga-loob at labas ng komunidad ng Pateros.

110

HASAAN

II. Ugat ng Panata: Si Santa Marta, Patron ng Pateros

Sa dusa’t dilang hilahil,At sakunang sapin-sapin,Martang pintakasi namin,Kama’y iyong idalangin

Bahagi ito ng dalit o dasal tuwing sasapit ang pagnonobena kay Santa Marta bago ipagdiwang ang pista ng Pateros.

Ayon sa paniniwalang Katoliko, si Santa Marta ay nakapagpaamo ng isang dragon sa ilog ng Rhone Tarascon sa bansang Pransya. Si Santa Marta at ang kanyang kapatid na sina Santa Maria at San Lazaro kasama ang ilan pang mga banal ay ipinatapon ng ilang malulupit na mga Hudyo na nagnanais na sila ay mamatay sa karagatan ng Palestina. Isinakay sila sa bangkang walang layag, walang pagkain, at mga kagamitan. Ang kanilang pangkat ay napadpad sa Camargue sa Timog Arles, Pransya na tinatayang naganap noong 48AD. Nagtungo si Santa Marta sa Rhone hanggang makarating sa Tarascon na pinaniniwalaang pinamumugaran ng mga dragon na tinatawag na Tarasque. Hiningan siya ng tulong ng mga mamamayan na mahuli ito. Nang mahuli ni Santa Marta ang mga dragon, ibinigay niya ito sa mga mamamayan at kanila itong pinagpira-piraso. Dahil sa milagrong hatid ni Santa Marta ay dumami ang nagpabinyag upang maging Kristiyano. Tinatayang namatay si Santa Marta sa nasabi ring lugar noong 68 AD. Taong 1199 itinayo ang napakagandang simbahan para sa kanyang karangalan. Mula noon marami nang dumayo sa lugar na iyon upang manalangin kay Santa Marta at nadagdagan pa ng maraming monasteryo at bahay panalanginan mula sa alaala nang yumaong si Sta. Marta (“Dasal ng Pamimintuho kay Sta Marta” 8-9).

Ayon sa kasaysayan, noong 1700, tinatayang 200 lamang (Gonzales 12-13) ang nakatira sa malapit sa baybay-ilog ng Pateros. May sariling kultura at paniniwala ang mga nasabing mamamayan. Bago pa man maging isang maunlad na bayan ang Pateros ay pinaniniwalaang may malaking buwaya na kinatatakutan ang mga tao rito. Ito ang kumakain ng itik na alaga ng mga mamamayan. Sinunod ng mga mamamayan ang payo ng pari na magdebosyon kay Santa Marta. Mula sa kuwentong bayan sa Pateros, isang gabi na kabilugan ng buwan ay may isang lalaki na naglakas ng loob na harapin ang hamon na lupigin ang buwaya sa ilog. Mayroon siyang dalang tabak at patpat na pinainan o nilagyan ng manika. Ngunit napatay ng buwaya ang nasabing lalaki. Dahil sa takot, sama-samang nanalangin ang buong bayan at humingi ng gabay kay Santa


111

Marta. Madaliang napatay ang buwaya matapos ang sama-samang panalangin sa santa. Naniniwalang ito ay tulong ni Santa Marta. Agad na nagdiwang ang mga patero. Dahil dito ay nagpasya ang mga patero na kung maaari ay magpagawa ng isang imahen ng isang santa na anyong dalaga na nakatuntong sa ibabaw ng buwaya, may tangang palaspas sa kanan at krus sa kanyang kaliwang kamay. Mula noon ay pinarangalan nila ang mahal na pintakasi ng isang pamisa at pagpipista sa ilog na tinatawag na pagoda. Kasabay ng pista ay ang pagkakaroon ng sayaw ng pandango sa kalsada hango sa katutubong mga paniniwala ng mga taong bininyagang Kristiyano. Noong Hulyo 1, 1885 sinimulang itayo ang simbahang bato at nang sumapit ang Agosto sa taon ding iyon ay dumating ang kauna-unahang kura- Paroko na si Fray Andres Veil. Siya ang unang namuno sa unang misa bilang bagong parokya ng Pateros noong Agosto 16, 1815. Naging araw din ito ng pagluluklok kay San Roque bilang titular na patron ng parokya na marahil ay bilang paggunita sa kanyang pagdating at isang debosyong ipinangangalat ng mga paring Agustino.

Bagaman popular na santo at santa sina San Roque, Santo Rosario, natatangi ang pag-uugnay kay Santa Marta sa bayan ng Pateros bilang pinaniniwalaang patrona ng mga magbabalut (Nocheseda 87). Ang paniniwalang ito ang humubog sa pasubo at iba’t ibang anyo ng gawaing kadikit ng pamimintuho sa santang pinaniniwalaang tagaprotekta ng bayan at tagapagpaunlad ng industriya ng balutan.

Ilang Kuwentong Bayan ukol Kay Santa Marta

Bahagi ng mayamang kasaysayan ng Pateros ang pamimintuho kay Santa Marta. Ang pamimintuhong ito ay nakaugat sa kabuhayan ng mga taga-Pateros: ang pag-iitik at pagbabalut. Ang mga kuwento sa buwaya, pag-aalalaga ng itik, at biyaya ng ilog ang masasabing ugat ng pamimintuho sa santa (Nocheseda 65-67).

Maraming paniniwala ukol sa kapangyarihang taglay ni Santa Marta batay sa iba’t ibang kuwentong nagpasalin-salin na sa iba’t ibang henerasyon (Maayo 1-10). Ayon sa mga kuwento, si Santa Marta ay pinaniniwalaan ng kanyang mga deboto na isang napakaganda at napakabuting dalaginding na nanirahan sa Aguho. Isang araw nang siya ay naglalaba sa may tabing ilog siya ay nilunok ng buwaya. Dala ng kanyang kadakilaan ay muli siyang iniluwa ng buwaya at ito ay kanyang tinuntungan. Ang buwaya at si Santa Marta ay naging kapwa estatwang kahoy (Poblete 22). Isa pang paniniwala na isa siyang imaheng

112

HASAAN

matanda na napulot ng mga patero noong may isang malakas na bagyo at kabilugan ng buwan. Dinala nila ang imahen ni Santa Marta sa tahanan nina Kabesang Selo (Ortega 12). Inilagay ito ng kabesa sa silong ng kanyang tahanan sa pag-aakalang ito ay manikang hindi maaaring paglaruan. Ngunit isang gabi, ang nasabing imahen ay nagliwanag at nasaksihan ng maraming mamamayan kasama ang mga pari na naroroon at nakumpirmang ito ay imahen ni Santa Marta.

May paniniwala ring ang imahen ni Santa Marta ay ibinigay ng isang matandang babae sa taong bayan. Ang kauna-unahang imahen ni Santa Marta ay isang maliit na pigura na mistulang isang anting-anting na nagligtas sa bayan ng Pateros mula sa isang buwaya na pumapalibot sa ilog sa Pateros. Panghuli, pinaniniwalaan din na si Santa Marta ay madalas na magpakita sa ilog tuwing kabilugan ng buwan na tila isang napakagandang diwata na nakasakay sa ibabaw ng buwaya at mistulang nagbabantay sa buong bayan.

Ang ilang mga kuwentong bayang ito ay nagpaigting sa pananampalataya ng mga mamamayan kay Santa Marta. Hanggang ngayon, nananatiling buhay ang tradisyon ukol sa parangal kay Santa Marta. Tinatawag na orihinal na Santa Marta o ang “matandang santa” ang tinaguriang mapaghimalang patrona ng Pateros. Dahil sa kanyang morenang kulay, ang birhen ay tinatawag na ”Prinsesang may Koronang Imperyal.” Ang birhen ay may tangan-tangan na dahon ng palaspas. Gawa sa Molave ang katawan ng imahen samantalang ang ulo ay gawa sa Batikuling.

Pista kay Santa Marta, Alay ng mga Magbabalut

Noon pa mang 1799, tuwing buwan ng Pebrero o bago sumapit ang Mahal na Araw, mayroon nang nagaganap na malaking pagdiriwang ng kapistahan sa Aguho o Pateros. Ang buwan ng Pebrero ay panahon ng masaganang ani ng itlog ng itik kaya’t masigla ang pagbabalut. Akma ang panahon sa mga tumutubong organismo na magiging pagkain ng mga suso, tulya, at kuhol na pangunahing pagkain ng mga itik. Kadalasang ligtas din ang mga itik sa banta ng bagyo kaya sagana ang pagbibigay nila ng mga itlog. Masagana rin ang ani mula sa mga palayan at iba pang pananim sa bayan (Nocheseda 73-74). Dahil dito, halos lahat ng mga mamamayan ay may kakayahang maghanda para sa Pista kay Santa Marta. Dahil sa masaganang ani, lahat ay may kakayahang maghanda, kaya ang buwan ng Pebrero ay tinatawag na ”Pistang Pobrero.” Habang ang pagdiriwang naman sa ikahuling linggo ng Hulyo ay tinatawag na Pista ng Mayaman.


113

Ang mga angkan ng Tuason, de Borja at Quiogue na sinasabing nanguna sa paggawa ng balut ang mga masisigasig na tagapag-alaga o rekamaderos ng patron ni Santa Marta. Bilang pasasalamat sa walang tigil na pagbibigay ng mga biyaya sa kanila, sila ang nangangalaga sa imahen, nagsusuot ng magarang damit at nagpapakain sa oras ng iba’t ibang seremonya.

III. Ang Pasubo bilang Pagtatagpo: Lunan ng Iba’t ibang Uri ng Pagwiwika

Karaniwang matatanggap na ipinapasubo ang mga kakanin (sumang malagkit o balinghoy, binalot na bibingka), prutas (kahel o mansanas), gawang Pateros (balut, penoy, itlog na maalat, alpombra). Noon, makikita ang malalim na ugnayan ng mga mamamayan ng Pateros sa mga kuwento ng diwata at katalonan na sinasabing namumuno ng ritwal. Sa kasalukuyan, ang ugnayang ito ay bitbit ng selebrasyon ng pasasalamat kay Santa Marta.

Hitik ang pasubo sa iba’t ibang anyo ng pagtatanghal o pagganap. Bago mangyari ang pinakahihintay na pasubo ay nagkakaroon ng nobena sa loob ng simbahan bago maganap ang hinihintay na prusisyon sa gilid (ligid kung tawagin ng mga taga-Pateros) ng patio patungo sa iba’t ibang baranggay. Bahagi rin ng pagtatanghal ang pagpapadamit kay Santa Marta, pagkakaroon ng pagoda sa lansangan (dati ay sa ilog), prusisyon, at paghahanda sa patron. Ang mga ganitong tagpo ay naka-angkla sa ugnayan ng pananampalataya at espiritwalidad (Covar 168-170). Ito ay nakabatay sa ating mga paniniwala. Gumagalaw ang lahat ng ito sa ugnayan ng espiritwal at materyal na iniikutan ng kalikasan at kultura ng isang kalinangang bayan gaya ng Pateros.

Ugnayang tao-kalikasan

Mababakas din sa mahabang tradisyon ng pasubo sa Pateros ang ugnayan nila sa kalikasan partikular sa Ilog Pateros at ang ugnayan ng taga-Pateros sa kanyang kapwa gaya ng mga taong kaugnay ng produksyon, distribusyon, at konsumpsyon ng balut. Samakatuwid ang pasubo sa Pateros ay ubod ng organikong pagkakabuo ng bayan (Rodriquez-Tatel 15).

Dahil sa talaban ng kultura at kalikasan bilang ikutan ng pananampalataya at espiritwalidad, nagkakaroon ng ugnayang panlipunan na iniluluwal ng pasubo na nagbubunga ng ugnayan sa Pateros. Ang ugnayang nabuo dahil sa pasubo ay bahaginan ng buong komunidad. Ang pasubo ay maituturing na wikang di-

114

HASAAN

kognitibo. Iginigiit nito ang wika ng paniniwala at pananampalataya sa bayan ng Pateros.

Paggalaw bilang Pananampalataya

Sa paglipas ng panahon, unti-unting nagbagong bihis ang pasubo. Sa prusisyon mamamalas ang sayawan sa daan sa saliw ng tugtog ng “balitaw”. Kapag huminto ang sayaw ay isasagawa na ang seremonya ng pagsasagawa ng pagbibigay o pasubo. Nagpapatuloy ang prusisyon ng pagsasayaw sa imahen ni Santa Marta hanggang marating ang ilog ng Sto. Rosario. Nag-aabang naman ang mamamayan upang sumama sa pagoda o prusisyon sa ilog. Inaabangan din ang “pandangguhan,” at pagkatapos ng misa sa ganap na alas-otso ng umaga ay magsisimula na ang prusisyon. Halos lahat ay umiindak sa saliw ng pandanggo na pinaniniwalaang ginagaya ang ilang galaw ng mga itik. Ang galaw ay pinaniniwalaang halaw sa isinasagawang sayaw ng mga ninuno ng mga taga-Pateros upang gumaling sa kanilang mga sakit.

Ang pasubo bilang ritwal o pamamanata ay salaysay ng kalinangan sa Pateros. Ito ay talaban ng talastasan sa pagitan ng nagpapasubo, pinasusubuan, at ng buong bayan Maihahalintulad sa isang pagtatanghal ang mga ritwal o pamamanata sa anyong panalangin (Covar 168-170). Ito ay manipestasyon ng pananampalataya at naisasakatuparan sa pamamagitan ng mga taong namumuno.

Pagsunod at Pagkontrol

Nakaugat sa pananampalataya ng mga taga-Pateros ang ritwal ng pasubo bilang kalahok sa mahalagang gawain ng bayan. Nakabatay sa pananampalataya ng isang indibidwal ang pag-iral at paglahok sa mga ritwal ng kanyang kinabibilangang relihiyon at pagtingin sa relihiyon bilang produkto ng lipunan. Tuwiran lamang itong mabubuhay, iiral, lalahok, at mas magiging makapangyarihan kung gagamitin bilang instrumentong makatutulong sa pagpapahayag ng mga saloobin, sasabihin, at paniniwala (Peregrino 223). Ang pasubo bilang ritwal ay daluyan ng pagpapahalaga sa mga biyayang natatatanggap sa pinaniniwalaang misteryosang si Santa Marta. Bilang pagpupugay ay papalitan ito ng pagpapasubo bilang anyo ng paniniwala at pasasalamat.

Kapansin-pansin ang pagsunod ng mga mananampalataya mula sa taal


115

na taga-Pateros, dayo, at nagbabalik-bayan dahil sa senaryong ang pasubo ay nagiging “paagaw” na nagiging sanhi ng paglihis ng taimtim na pananampalataya kay Santa. Marta (Nocheseda 83-85). Kinokontrol ng pasubo ang pag-iisip ng mga taong sumasali sa selebrasyon bilang pansamantalang pagtakas sa realidad ng lipunan. Kitang-kita ang pagsunod ng mga mananamplataya dahil sa dagat ng tao ng nakikipagsiksikan, nakikipagbalyahan, nakikipag-agawan makakuha lamang ng biyayang ipinapasubo sa mga matiyagang sumasama sa prusisyon.

Tinitingnan rin ang pasubo bilang iba’t ibang anyo ng pagdiriwang batay sa iba’t ibang katayuang panlipunan. Isa itong tipikal na pagdiriwang ng pasasalamat sa mga magbabalut, negosyante, o mayamang angkan sa pamayanan ng Pateros na “makapagpasubo.” Sila ang mga taong nakaposisyon sa mga taas ng kani-kanilang tahanan upang maghagis, magbigay, magpaagaw, o magpasubo ng mga sinasabing biyaya.

Nagaganap ang pasubo sa pagitan ng mga “nagpapasubo” o namamanata na nagbibigay ng “subo” o hagis sa mga tao o “pinapasubuan”. Ang posisyon ng mga kalahok ay batayang perpormatibo ng nagtatalabang kapangyarihan. Sukatan din ito ng katayuang panlipunan ng mga taong magpapasubo. Ang nasa taas ay ang nagpapasubo at ang nasa baba na nakikipag-agawan. Posibleng makaranas ng sakitan ang namamanata o masa na pansamantalang umaasa sa biyayang pasubo kung papalaring makasalo, makaagaw, o makadampot buhat sa biyaya ng nagpapasubo. Inaabangan din ng mga sumasama sa prusisyon upang makilahok sa pasubo ang mga biyayang maaaring ipasubo.

Isang klarong pagwiwika ang pasubo. Ang ganitong pananampalataya ay pagpapamalas ng pagsunod sa wika o salitang sinasabi, pinaniniwalaan, at sinusunod ng marami sa isang tiyak na pamayanan (Peregrino 223-26). Matingkad itong makikita sa idinaraos na pamamanata ng mga nagpapasubo o nakikiagaw. Upang maging kabahagi ng paniniwala, kailangang gamitin at sundin ang kaakibat na wika ng pasubo na may taglay na internal na pamantayang nagtatakda sa pagiging tama o mali ng gawaing pampamayanan. Dahil sa balut at pasubo, nagiging isa ang bayan. Sa kabilang banda, ang pangyayaring ito sa panloob na ugnayan ng tao sa kalikasan at tao sa tao ay may posibilidad na dumanas ng batikos o kritisismo mula sa hindi nakauunawa sa pasubo (Constantino 7-10). Pansamantalang naililihis nito ang isyu ng kahirapan, politika, at kabuhayan ng pamayanan bunga ng layuning itanghal ang mayamang kasaysayan at kalinangan ng Pateros.

116

HASAAN

IV. Pasubo Bilang Pagbabalik

Dahil sa pagtatangkang dalhin ang industriya at komersiyo sa maliit na bayan ng Pateros, nangyari ang transisyon mula sa agrikultural na kapaligiran patungo sa masikip at mataong Pateros (Gonzales 26-27). Binago nito ang dating luntiang kapaligiran na sagana sa mga kawayan at palayan. Ang mga puno ng aguho na lumilikha ng lilim ay unti-unti nang nangaubos.

Lumaki ang populasyon mula sa tinatayang 8,340 noong 1948 patungong 59, 407 noong 2000. Tugma ito sa mabilis na paglobo ng bilang ng kabahayan mula 11,377 noong 1995 na naging 12,029 noong taong 2000. Kitang-kita ang masikip na paninirahan ng maraming tao sa lumiliit na lupain ng Pateros na umabot na lamang sa 14 na ektarya.

Naitalang halos 82 milyong kilo ang nakukuhang mga isda sa kabuuan ng Lawa ng Laguna na pinagdurugtungan ng mga ilog sa Pateros. Dahil sa polusyon, paglaki ng populasyon at malawakang industriyalisasyon na pumipinsala sa mga anyong tubig, tinatayang apat na milyong kilo na lamang ang nakukuhang isda noong 2000 (Gonzales14-16). Maging ang kabuhayan sa pagpapalayan ay unti-unti nang nawala. Tuluyang lumikas ang mga mangingisda sa ilog upang humanap ng ikabubuhay sa iba’t ibang lugar. Dagdag pa rito ang pag-alis ng mga orihinal na mga taga-Pateros upang tumungo sa mga karatig lugar dahil kaunti na ang mapagkukunan ng mga pagkain tulad ng suso, tulya at kuhol.

Sa paglipas ng panahon ay lumiit at kaunti na ang mga taong gumagawa ng balut, kumpara noon na halos lahat ng mga mamamayan ay sangkot rito.Dulot ito ng pagbabagong pangkapaligiran sa Pateros. Nabago ang ekolohikal na kalagayan ng Pateros dulot ng malawakang pagbabago ng ilog (Nocheseda 74-77). Nasira ng polusyon sa tubig ang sanga-sangang ilog na tinatayang humigit-kumulang sa labinlima. Dahil sa pagkasira ng ilog na nagdulot ng pagliit ng produksyon ng balutan, ang iba ay lumipat na ng mga tirahan sa karatig bayan ng Taguig, Pasig, at Makati (Gonzales 22-23) at Laguna. Kasabay ng pagkamatay ng ilog ang unti-unting paghina ng industriya ng balutan. Nag-umpisa ito sa Kalawaan malapit sa Ilog Pasig hanggang sa palibot ng lawa sa mga bayan ng Angono at Binangonan sa Rizal at San Pedro, Cabuyao, at Sta Cruz sa Laguna. Maging ang mga lalawigan ng Bulacan, Pampanga, Nueva Ecija, at Bataan ay pinaglipatan na rin ng industriya ng itikan na kalauna’y naging pagawaan na rin ng balut.

Ang naitalang mga pagbabago sa bayan ng Pateros sa aspektong ekolohikal, pang-ekonomiya, at kultural ay may direktang kaugnayan sa pagbabago ng komunidad sa domeyn ng balutan. Ito ang mga pangunahing salik sa paghina at


117

pangambang pagkamatay ng industriya ng balutan sa Pateros.

Kung ang mga nakagisnang gawain na may kaugnayan sa pagbabalutan ay nagbibigkis sa buong komunidad ay tuluyang magbabago at maglalaho, makikita kung paano lumaban ang pamamanata at “pagpapasubo” upang ipagpatuloy ang balutan bilang bahagi ng kaakuhan ng Pateros.

Sa kabila ng nag-uumpugang bato ng modernisasyon at globalisasyon ay tuloy pa rin ang ritwal at pagriritwal (Salanga 60-64). Mamamalas ito sa pasubo na magbago man ang panahon ay hindi mabubuwag ang nakagisnang tradisyon bilang pagtatagpo ng iba’t ibang naratibo na may kaugnayan sa pinagdaanan at pagkakakilanlan ng bayan.

Kapag dumarating ang buwan ng Pebrero, nagsisibalikan ang mga magbabalut sa Pateros bilang panata sa pinaniniwalaang milagrosang birhen na si Santa Marta (Quiogue). Muling ipamamalas ang pakikiisa sa masayang pagdiriwang ng pista. Nagkakaroon ng pagtatanghal gaya ng moro-moro at sarsuela ang mga lokal na artista ng bayan. Mayroon ding peryahan.

Tinatayang ang mga bumabalik na mga taga-Laguna at taga-Rizal ay umalis sa bayan ng Pateros matapos ang pagputok ng bulkang Taal sa pagitan ng 1920-1930. Bumabalik rin ang mga nangibambansa upang mamanata gaya ng nakagisnan at nakikisaya sa makulay na pista ni Santa Marta sa Pateros.

Kasama sa pagbabalik ang pagsaksi sa pamamanata kay Santa Marta at pakikilahok sa pasubo. Sa mga may naiwang kamag-anak sa bayan ng Pateros, muli nilang gagawin ang nakagawiang paghahagis ng iba’t ibang produktong ipasusubo. Buong gilas na ihahagis ang mga produkto na sagisag ng pasasalamat. Kinikilala naman ito ng mga taong bumabalik upang makakuha ng “subo”.

Sa mga taal na taga-Pateros na hindi na nakauuwi o nakababalik sa Pateros, naging bahagi pa rin ng kanilang buhay ang pagdiriwang ng pasasalamat kay Santa Marta. Naitalang may mga pagdiriwang ng mga Pilipinong taga-Pateros sa kapistahan ni Sta Marta sa Chicago, Illinois, New York, New Jersey, Los Angeles, San Francisco, San Diego, sa Estados Unidos at Winnepeg, Toronto, at Edmonton sa Canada.

Maliwanag na hindi sarado ang pasubo sa pakikipag-ugnayan mula sa loob at labas. Ayon kay Mojares (16), nabibigyang lohika ang pagbabahaginan ng komunidad ng mga materyal na bagay at pag-uugali. Samakatwid, kahit pa maraming pagbabago, patuloy na hinuhubog ng kapaligiran at ng mga mamamayan ang kalinangang bayan.

118

HASAAN

V. Pasubo Bilang Pasasalamat at Pamamahagi sa Kaalamang Bayan

Balut, penoy, balut, bili na kayo ng itlog na balutSapagkat itong balut ay mainam na gamot sa mga taong laging nanlalambotBalut, penoy, balut, bili na kayo ng itlog na balutSapagkat itong balut ay pampalipas ng pagod at mainam pampalakas ng tuhod.

Bahagi ito ng awit kaugnay ng pagkain at paglalako ng balut. Maihahalintulad ito sa paraan kung paano bibigyang pagpapakahulugan ang pasubo bilang mayamang bahagi ng pagkakakilanlan ng Pateros na malaki ang kaugnayan sa pamamanata sa kinikilalang patrona ng balut (“Dasal ng Pamimintuho kay Santa Marta” 8-9). Ang pamamanata kay Santa Marta ay isang uri ng pamimintuho sa mga banal para sa mga Katoliko lalo na sa mga martir. Hindi lamang ito tinitingnan bilang bahagi ng pagiging isang Katoliko kung hindi bilang kasapi ng isang komunidad na mayroon pinagsasaluhang kultura.

Ang kultura ay isang komplikadong salita. Gaya ng pasubo posibleng may iba pang kahulugan batay sa kung paano ito titingnan. Walang isang natatangi o tiyak na depinisyon ng kultura maging ng pasubo sa Pateros. Mahalagang mabigyan ng identidad ang kontekstong diskursibo nito upang lalong makapag-ambag sa lumalalim at lumalawak na kaalaman ng isang bayan.

Ang kultura ay salitang halaw sa Latin na ‘colone/colonus’ na may pakahulugang cultivation, inhabit, propagation at protect. Mailalapat ang kahulugan ng kultura sa kultibasyon. Sa unang pagtingin ay tila nakatuon ang pagtukoy nito sa agrikultural na katuturan. Ngunit sa mas malalim na pagpapakahulugan, hindi lamang ito basta kultibasyon bagkus ay nakatuon sa sentro ng pagpapalago o paglilinang upang mapino, mapalago, mapaunlad ang isang bagay na napili. Ang nasabing paglinang at pagpapalago ay daraan sa isang proseso ng pagsasanay at pagpipino na magagawa sa pamamagitan ng edukasyon. Isa pa ring tinitingnang batayan ay ang paniniwalang ang kultura ay katumbas ng sibilisasyon.

Ang antas ng sibilisasyon ang nagtatakda sa pagpapahalaga ng kahulugan ng kultura. Ito ay umuunlad bilang alternatibo sa dominanteng paniniwala sa konsepto ng sibilisasyon. Sinasaklaw nito ang lahat ng aspektong istandard na gawaing panlipunan kaya’t bawat kilos ng tao ay nakabatay rito. Kultura ang nagtatakda ng maangking kakanyahan ng kalipunan ng tao. Kolektibo ito. Bagaman bawat indibidwal ay may halaga sa pagbuo nito; ang pagiging


119

grupo ang nagpapatingkad nito. Ang kultura ay natututuhan, pinagsasaluhan, mekanismo sa pakikibagay at integratibo. Samakatuwid, nakaugat sa pasubo bilang anyo ng pamamanata ang mayamang ugnayan ng wika at kultura. Hindi nagtatapos ang pamamanata bilang anyong perpormatibo dahil nakaugat dito ang wika at kultura ng Pateros. Ito ay kolektibong kaban ng karanasan ng tao sa ngalan ng kalinangang bayan. Sa isang gawaing pinagsasaluhan ng komunidad, makikilala ang bayan, ang kanyang kultura at matutuhan niya itong angkinin at ipagmalaki.

Ang paglahok sa pasubo ay ipinaliliwanag ng maigting na organikong ugnayan ng tao sa kapaligiran. Hinuhubog ng kapaligiran at mamamayan ang kalinangang bayan. Ipinapamalas ang pagsunod sa wika o salitang sinasabi upang maging bahagi ng ritwal. Ang pasubo ay nagiging isang pampamayanang pangyayari na bukod sa pasasalamat, pagbabalik, pagtatagpo, at pamamanata ay pagkontrol sa kanilang pagkilos upang isabuhay at ilapat ang panlipunang perpormatibo sa bayan ng Pateros. Dahil sa pasubo nagkakaroon ng ugnayan ng pagbabalik, pagtatagpo at pagdiriwang na pinagsasaluhan ng mga mamamayang taal (kaugnay ng pagbabalut) at di-taal (dayo at nais sumaksi sa pasubo) na taga-Pateros. Ang pagbabalik, pagtatagpo, at pagdiriwang sa bayan ng Pateros ay buhay na patotoo sa tunay na esensiya na ang pasubo ay batayan ng mayamang kalinangang bayan.

Mga Sanggunian

Arganda, Amelia H. “The Business Conditon of Balut Industry in Municipality of Pateros, Metro Manila”. Rizal Technological College, 1989. Di-nailathalang masteradong tesis.

Constantino, Pamela C, Ramos, Jesus Fer. Wika, Linguwistika, at Bilinguwalismo sa Pilipinas. Quezon City: Rex Bookstore, 1985. Nakalimbag.

Capitan S.S. Ang Paggawa ng Balot. Laguna: College of Agriculture Publication Program University of the Philippines Los Baños College, 1993. Nakalimbag.

Cosme, Elias. “The Emerging Feasibility Study of an Integrated Balut Making.”Asian Institute of Management, 1972. Di- nailathalang masteradong tesis.

Covar, Prospero R. Mga Babasahin sa Agham Panlipunan. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino-Diliman,1999. Nakalimbag.

---. Seminal Essays on Philippine Culture. Manila: National Commission on Culture and the Arts,1998. Nakalimbag.

Dagmang Ferdinand D. “Ang Ethnographer/ Field Worker: Sa Pagitan ng Damdamin at Isipan.” Malay XXV: 2, 2012. Nakalimbag.

Dela Paz, Cecilia. “Poon at Panata: Sining at Paniniwala sa Mahal na Senyor ng Lucban, Quezon.” Philippine Humanities Review 2, 2008. Nakalimbag.

120

HASAAN

Estevez, Gervacio E. “The Growth Prospects of the Balut Industry in Municipality of Pateros.” Diss. University of Asia and the Pacific, 2001.

Evasco, Eugene Y. ”Sapagkat Lagi Tayong Humahakbang kahit may Binabalikan” Diliman Review 49:3-4, 2001. Nakalimbag.

Gonzales, Ernesto. “The Economics of Ecological Anthropology of Pateros and Its Implication to Sustainable Development in the Philippines.” Diss. Maynila: Asian Social Institute, 2002.

---. “The Changing Ecology of the Economic Globalization in Pateros, Metro Manila: A Preliminary Approach to Eco-Geographic Historiography in Social Development.” UNITAS. 75:1 (9-28), 2002. Nakalimbag.

Maayo, Geraldine. “A Collection of Pateros Folktales” Pasig Papers. Vol.36 of E. Arsenio Collection, 1964. Nakalimbag.

Mojares, Resil. Theater in Society, Society in Theater: Social History of a Cebuano Village. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1985. Nakalimbag.

Nocheseda, Elmer I. “Ecological and Ritual Change in the Devotion to Santa Marta of Pateros.”Philippine Quarterly of Culture and Society. Pilipinas: Maynila, 2002 (65-100). Nakalimbag.

Ortega, Leopoldo. “Pateros” Meralco Magasin (2-9), 1961. Nakalimbag.

---. ”History and Coin Hoarders: Four Stories from Pateros,” Sunday Times Magazine (2). 1965. Nakalimbag.

Pe-pua, R. “Kros-katutubong Perspektibo sa Metodolohiya: Ang Karanasan ng Pilipinas.” Binhi 1, 2005. Nakalimbag.

Peregrino, Jovy M Pamela C. Constantino, Nilo S. Ocampo, at Jayson D. Petras. (Mga Ed.) Salindaw: Varayti at Baryasyon ng Filipino. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang Pilipino, Unibersidad ng Pilipinas, 2012. Nakalimbag.

---. Constantino, Pamela, Ocampo, Nilo (Mga Ed.). Minanga: Mga Babasahin sa Varayti at Varyasyon ng Filipino. Quezon City: Sentro ng Wikang Filipino-Diliman, 2002. Nakalimbag.

Resuma Vilma M. ”Ang Wikang Filipino sa Kalakarang Globalisasyon” nasa Komunikatibong Suplemento sa Filipino XIV (1-2). Maynila: Innovative Educational Materials, Inc.. Nakalimbag.

Rodriguez-Tatel, Mary Jane. Ang Dalumat ng Bayan sa Kamalayan at Kasaysayang Pilipino. Quezon City: Bagong Kasaysayan, 2005. Nakalimbag.

Salanga, Elyrah Loyola. “Buhay Ritwal: Ang Ritwal sa Kamalayan at Kulturang Pilipino.” Malay XIX: 3, 2007. Nakalimbag.

Salazar, Zeus. Sikolohiyang Panlipunan at Kalinangan: Panimulang Pagbabalangkas ng Isang Larangan. Lungsod Quezon: Palimbagan ng Lahi, 2004.Nakalimbag.

---. BAKAS: Babaylan sa Kasaysayan. Lungsod Quezon: Bagong Kasaysayan, 1999. Nakalimbag.

---. “Ukol sa Wika at Kulturang Pilipino.” Constantino, P.C. at M.M. Atienza (Mga Pat.) Mga Piling Diskurso sa Wika at Lipunan. Lungsod Quezon: UP Press, 1996. Nakalimbag.

---. “Pantayong Pananaw Bilang Diskursong Pangkabihasnan.” Bautista, V.V. at R. Pe –Pua (Mga Pat.), Pilipinolohiya: Kasaysayan, Pilosopiya at Pananaliksik. Maynila: Kalikasan Press, 1991. Nakalimbag.

San Buenaventura, Mario. “Ang Kaganapang Sikolohiyang Pilipino sa Pagsasakatutubo,Pagka-Agham at Pagka-Filipino.” Ang Sikolohiyang Pilipino Isyu: Pananaw at Kaalaman. Maynila:National Bookstore, 1985. Nakalimbag.

Tablante, Nathaniel at Constantino Melchor. “The Marketing of Duck Eggs in Morong ,Pasig and


121

Pateros, Rizal. Philippine Agriculturist”, 36: 6 (303-30) 1974. Nakalimbag.

---. “Ducks Moves to Luzon Rice Lands” BAIF Recorder, 14:33,8. 1974.Nakalimbag.

Tiatco, Sir Anril P. “Celebrating in the Waters and Frolicking with St. Peter: Performance of Folk Narrative and Catholic Church Nararative in a Kapampangan Community.” Philippine Humanities Review 2, 2008. Nakalimbag.

Turner, Victor. W. The Ritual Process. Aldine Publishing Company. United States of America: Chicago,1976. Nakalimbag.

Villanueva, Voltaire M. “Panimulang Pag-aaral sa Varayti ng Tagalog Pateros sa Domeyn ng Balutan.” Dalumat E-Journal 3:1-2, 2012. Nakalimbag.

Virtusio, Wilfredo. “Ang Kuwento ng Nawawalang Ilog (O Isang Sulyap sa Bayan ng Pateros”. Burador. Ateneo de Manila University Press. Pilipinas: Quezon City, 2010. Nakalimbag.

122

Lupon ng Editor

WENNIELYN F. FAJILAN Punong Editor

Nagtapos ng BA Araling Pilipino, cum laude, MA Araling Pilipino at nag-aaral ng Ph.D. Filipino (Major sa Pagsasalin) sa Unibersidad ng Pilipinas, Dili-man. Isa rin siyang Research Associate sa Research Center on Culture Education and Social Issues ng Unibersidad ng Santo Tomas (UST-RCCESI).

Ang kanyang mga pananaliksik na nakatuon sa Teorya ng Pagsasalin, Aral-ing Lokal, Araling Pambata, Kulturang Popular at Araling Romblon ay naging bahagi ng mga pambansa at pandaigdigang kumperensya. Naging fellow siya sa mga pambansang palihan gaya ng Sangandiwa National Graduate Conference (2007), UST Creative Writing Workshop (2012) at Kritika: National Workshop on Art and Cultural Criticism (2013). Naging finalist siya para sa Sawikaan 2012; at tagapagsalita sa Ambagan 2013 at Pilandokan 2013.

Nalathala ang kanyang akda sa mga aklat na Hilakbot (2006), Haunted Philippines 8 (2007), Haunted Philippines 9 (2007), Palalim nang Palalim, Padilim nang Padilim (2008) at Sopas Muna (2008). Itinanghal sa CCP bilang bahagi ng Virgin Labfest 7 ang kanyang unang dulang may pamagat na “Kinau-magahan” at nalathala sa Virgin Labfest 2: Antolohiya ng mga Dula 2008-2012 (2013). Ang kanyang pananaliksik sa wika at kulturang popular ay nailathala sa Dalumat E-journal, 2011.

Isa siya sa mga editor ng aklat na Mahabe Pagotan: Kasaysayan, Kalinan-gan at Lipunan ng mga Dumagat sa Bahaging Bulacan ng Sierra Madre (2012) at ng Panumtom: Kalipunan ng mga Akda ng mga Kabataang Zambaleño (2012). Contributing editor din siya sa Filipino ng Summit Media Publications.

Kasalukuyan siyang instruktor at puno ng komite sa pananaliksik ng UST Departamento ng Filipino.

123

CRIZEL PASCUAL SICAT Kawaksing Editor

Kasalukuyan siyang kumukuha ng PhD Filipino (Pagpaplanong Pangwika) sa UP Diliman kung saan nagtapos din siya ng BA Philippine Studies, cum laude noong 2008. Nagtapos ng digring MA Education (Filipino), magna cum laude, noong 2010 sa Saint Louis University, Baguio. Kasalukuyang instruktor ng wika at panitikan sa Fakultad ng Sining at Panitik ng Unibersidad ng Santo Tomas.

Naging fellow ng UST Creative Writing Workshop (2013) at napasama sa mga pambansang journal ang kanyang mga pananaliksik sa transpormatibong edukasyon at nakapaglathala na rin ng mga teksbuk sa wika at panitikan. Kini-lala bilang finalist ng Gawad Clemencia Espiritu sa Saliksik-Wika sa pamamagi-tan ng Pambansang Samahan sa Literatura at Linggwistikang Filipino (PSLLF).

Nakapagtanghal na siya ng iba’t ibang pananaliksik sa patakaran at pagpa-planong pangwika, politika ng wika, transpormatibo at inklusibong edukasyon, kasarian at panitikan at varayti at varyasyon ng wika, sa mga pambansa at pan-daigdigang kumperensya.

JONATHAN VERGARA GERONIMO Tagapamahalang Editor

Kasalukuyang instruktor sa wika, pananaliksik at talastasang Filipino sa UST Departamento ng Filipino. Nagtapos ng BSE Filipino at MA Teaching in Fili-pino sa Pamantasang Normal ng Pilipinas-Maynila. Naging fellow ng mga pam-bansang palihan gaya ng UST Creative Writing Workshop (2013) at Ika-6 na Palihang Rogelio Sicat (2013).

Naging tagapagsalita sa mga panadaigdigan, pambansa at lokal na kom-perensya sa larang ng Araling Filipino. Lektyurer sa mga seminar sa larang ng pedagohiya, kritisismong pampelikula, wika, panitikan, malikhaing pagsulat at pamamahayag.

Dating manunulat sa pang-hayskul na magasin journal sa wika at paniti-kan na Tambuli ng Diwa Scholastic Press. Nailathala ang kanyang mga akdang pampanitikan, lathalain at pananaliksik sa mga literary folio, magasin at antolo-hiya. Naging recipient ng Gawad KADIPAN sa PNU (2008) at nagwagi sa Gawad KWF sa Sanaysay ng Komisyon sa Wikang Filipino (Unang karangalang-banggit, 2012). Kasapi ng PSLLF, Philippine PEN at KATAGA.

124

ALVIN RINGGO C. REYES Kasapi ng Lupon

Kandidato sa pagtatamo ng digring Doktor ng Pilosopiya sa Araling Fili-pino – Wika, Kultura, Midya sa De La Salle University Manila. Dito rin niya tina-pos ang kanyang Master sa Sining sa Araling Filipino – Wika, Kultura, Midya na may karangalang Outstanding Master’s Thesis. Kasalukuyang instruktor sa UST Departamento ng Filipino.

Naging fellow ng mga pambansang palihan gaya ng UST Creative Writing Workshop (2012) at Ika-3 na Palihang Rogelio Sicat (2010) at 3rd J. Elizalde Navarro National Criticism Workshop (2010). Nakapaglathala ng mga batayang aklat sa lahat ng antas ng junior high school at ng sangguniang aklat sa mabi-sang pagpapahayag. Nakapaglathala na rin siya ng artikulo sa journal ng Komi-syon sa Wikang Filipino na bahagi ng ika-75 anibersaryo nito. Kasalukuyang kalihim ng malawak na samahang pangwika na Pambansang Samahan sa Ling-gwistika at Literaturang Filipino, Inc. (PSLLF,Inc.)

REYNELE BREN G. ZAFRAKasapi ng Lupon

Kasalukuyang instruktor sa Unibersidad ng Santo Tomas, Fakultad ng In-henyeriya, Departamento ng Wika at Humanidades. Nag-aaral ng kursong Dok-tor sa Pilosopiya sa Araling Filipino-Wika, Kultura at Midya sa Pamantasang De La Salle-Maynila bilang iskolar. Nagtapos din sa nasabing pamantasan ng kur-song Araling Filipino-Wika, Kultura at Midya (MA in Philippine Studies major in Language, Culture and Media) kung saan ginawaran ng Gintong Medalya para sa Pinakamahusay na Tesis.

Nakapaglathala na rin ng ilang pananaliksik at aklat tungkol sa kultura, edukasyon at kasaysayan ng Pilipinas. Gaya ng artikulong Isang Pagsusuri sa Edukasyong Di Pormal ng mga Katutubong Agta sa General Nakar, Quezon gamit ang SWOT Analisis na inilathala ng Dalumat E-journal, Tuli sa Pukpok: Kulturang Pilipino, Tradisyong Pagbilawin na inilathala naman ng Departa-mento ng Filipino, Pamantasang De La Salle-Maynila at Tala ng Kasaysayan na inilimbag naman ng St. Augustine Publishing, Inc.

Bilang isang edukador at mananaliksik, nakapagsalita na rin siya sa ilang Pambansang Komperensiya gaya ng 7th Tayabas Province Studies National Con-ference at ng Pambansang Samahan sa Linggwistika at Literaturang Filipino, Inc.

125

ROBERTO D.L. AMPIL, PhD.Tagapangulo, Departamento ng Filipino ng UST

Kasalukuyang Kawaksing Propesor 3 sa Fakultad ng Sining at Panitik sa Unibersidad ng Santo Tomas at Tagapangulo ng UST Departamento ng Filipino. Nagtapos ng Ph.D. at Master sa Filipino sa Pamantasang Normal ng Pilipinas (PNU) bilang iskolar ng CHED. Nagtapos ng BSE major sa Filipino sa Paman-tasan ng Silangan (UE).

Nailimbag ang kanyang disertasyon sa Philippine Education Research Journal. Manunulat siya ng batayang aklat sa hayskul at kolehiyo. Ebalweytor ng mga teksbuk ng DepEd. Nakapagbasa na ng mga pananaliksik papel sa wika at kultura sa mga pambansang kumperensya.

Kinilala bilang Most Outstanding Teacher ng KAGUFIL at DCS-Manila (2001). Nagwagi sa Gawad Collantes sa Sanaysay ng Komisyon sa Wikang Fili-pino (Ikatlong Gantimpala, 2001). Naging finalist sa Gawad Clemencia Espiritu sa Pananaliksik (2010). Kasalukuyang Sekretaryo-Heneral ng Sanggunian sa Filipino (SANGFIL).

JOVY M. PEREGRINO, PhDKonsultant

Kasalukuyang Associate Professor sa Departamento ng Filipino at Pani-tikan ng Pilipinas (DFPP) sa Kolehiyo ng Arte at Literatura (KAL) ng Uniber-sidad ng Pilipinas-Diliman (UPD). Tumanggap siya ng Gawad Leopoldo Yabes-Pagkilala bilang Pinakamahusay na Propesor sa Filipino ng UP. Ginawaran din siya ng Chua Giok Hong Professional Chair Award, UPFI Professorial Chair Award, at Doctoral Studies Grant Fellowship upang pag-aralan ang Semiotika sa Wika ng Metapisiks o Transcendental Communication. Tinapos niya ang kan-yang Ph.D. sa UP Diliman at sumulat ng pananaliksik sa Metapisikalisasyon ng Wika: Pagdalumat sa Pagpapakahulugan at Pagsasaysay sa Wika ng Ugnayan ng Tao at Kaluluwa. Ginawaran din siya ng PhD Incentive Grant noong 2008 upang mapag-aralan naman ang Politika sa Pagsasaysay at pagpapakahulugan sa Se-miotika ng Pagwiwika ng Mahal na Araw sa Kawit Cavite.

Tumanggap mula sa Unibersidad ng Pilipinas ng mga local at foreign fac-ulty fellowship upang makapaglakbay sa iba’t ibang panig ng daigdig, makapag-tanghal sa mga Pilipino at mapag-aralan ang ugnayan ng wika at relihiyon.

126

Aktibo siyang tagapanayam at nagbibigay ng palihan sa iba’t ibang kolehi-yo, pamantasan, at institusyon sa buong Pilipinas. Aktibong konsultant sa ABS-CBN News and Current Affairs at GMA News and Public Affairs.

Nanungkulan siya bilang Pinuno ng Pambansang Komite sa Wika at Salin sa ilalim ng Pambansang Komisyon sa Kultura at mga Sining at naging kasapi ng National Advisory Board ng National Commision for Culture and the Arts mula 2008-2011. Dating Direktor ng Sentro ng Wikang Filipino sa UP Diliman at nag-ing Sekretaryo-Heneral ng Sangfil.

hasaan - oclc

Documents