globalna financijska kriza i neoliberalna dogma

127

Mimo Draškovi 1

Globalna Þ nancijska kriza i neoliberalna dogma

Apstrakt:

Globalne finansijska kriza je uslovila ogromnu državnu pomo ,

koja se u pojedinim razvijenim državama mjeri stotinama milijardi

ameri!kih dolara i eura. To je jedini mogu i na!in kojim se pokušava

zaustaviti lan!ana reakcija nepovjerenja u finansijski sistem,

nastao zbog deficita likvidnosti. Keynesijanstvo na odre"eni na!in

i u odre"enim modalitetima produžava da živi, makar cikli!no i u

novom ruhu. Novonastala pani!na situacija urušava misti!nu vjeru

u !arobnu samoregulišu u mo tržišta, odnosno prozirni i interesno

orijentisani entuzijazam neoliberalnih recepata ekonomske politike.

Posledi!na i o!ekivana snažna privredna recesija e tako"e

zahtijevati razne oblike državne intervencije, koji e biti usmjereni

i na o!uvanje socijalne stabilnosti. Razmjere krize zahtijevaju brze,

odlu!ne i sinhronizovane državne mjere u globalnim i lokalnim

razmjerama.

U ovom radu polazi se od hipoteze da je potrebno hitno prevazilaženje

svih dogmatskih monizama i primjena institucionalnog pluralizma

kao jedine razumne alternative u koncipiranju ekonomske politike i

privrednog razvoja.

1 Mr. sc. Mimo Draškovi , saradnik u nastavi Univerzitet Crne Gore, Fakultet za pomorstvo

UDK 330.831.8

Mimo Draškovi : Globalna Þ nancijska kriza i neoliberalna dogmaEKONOMIJA / ECONOMICS, 16 (1) str. 127-148 (2009) www.rifin.com128

Klju ne rije i: finansijska kriza, neoliberalizam, državna interven-cija, institucionalni pluralizam.

JEL klasifikacija: G01, B10.

1. Uvod

Kad god se dogodi neka kriza (što je !esta pojava), vaskrsavaju rije!i F. Brodela: „Istorija se pojavljuje pred nama kao niz kriza,

izme"u kojih postoje neki trgovi ravnotežnih perioda“. Krize su zakonomjeran društveni fenomen, pa zbog toga imaju strategijski zna!aj. “Vašingtonski konsenzus“ je dvije poslednje decenije predlagan od niza uticajnih ekonomista kao ekonomska politika koju treba primjenjivati u državama koje imaju finansijsku i ekonomsku krizu. IMF danas nema univerzalni antikrizni recept, a „Vašingtonski

konsenzus“ je iscrpljen. Kritikuju i Vladu SAD, Nobelovac P. Krugman primje uje metafori!nu paradoksalnost: „Dugo godina

je ona propovijedala filozofiju da je sve privatno - dobro, a sve

državno – loše“. Savremena globalizacija kao složen i protivurje!an fenomen je pokazala svoja lica i nali!ja. Ona se ostvaruje se u uslovima dubokih strukturnih i finansijskih kriza. Nezavisno od svih njenih prednosti i šansi, nedostaka i opasnosti po nacionalne privrede, savremena finansijska kriza dovodi u pitanje !vrstinu pojedinih temelja magistralnog procesa globalizacije. Pala je maska sa ideološkog samozadovoljstva i infantilizma slobodnog tržišta. Verifikovana je ispravnost poruke sa skupa poznatih ekonomista u Moskvi da „ako postoji tajna u ekonomiji, ona nije ni u tržištu, ni

u privatnoj svojini, nego u konkurenciji“ („Nezavisimaja gazeta“ 01.07.1996, s. 4.).

U uvodu monografije „Kontrasti globalizacije“ (2002, s. 7) V. Draškovi izrazio je „nadu i uvjerenje da se ne radi o ‘kraju istorije’

(F. Fukujama), nego o njenom novom nastavku”. Najnoviji Fukojamin !lanak potvr"uje da je bio u pravu. Ali, i bez toga, najnovija iznu"ena državna intervencija krši temeljne principe slobodnog tržišta.

Ideologiziranost ekonomske teorije je jedna od njenih klju!nih osobina, a njena interesna pozadina je prili!no jasna i poznata. Ekonomska teorija, posebno ona paradigmati!na, je odavno postala previše instrumentalizovana, operacionalizovana i apstraktna, što joj omogu uje (neopravdano) distanciranje od brojnih aktuelnih

129Mimo Draškovi : Globalna Þ nancijska kriza i neoliberalna dogmaEKONOMIJA / ECONOMICS, 16 (1) str. 127-148 (2009) www.rifin.com

problema ekonomske stvarnosti. Ekonomsko modeliranje je po definiciji uproš avanje ekonomske stvarnosti, u kojem su mogu a razna zanemarivanja problema. To se !ak idelno uklapa u stav T. Kuhn-a iz knjige „Struktura nau!nih revolucija“, prema kojem „nau!na

paradigma može izolovati društvo od bitnih društvenih problema“. Dobro je poznato koliko je i na kojim prostorima neoliberalna ekonomska škola (posebno njena radikalna #ikaška varijanta) poslednjih 20-tak godina bila paradigmati!na u pravom smislu rije!i. Po!etak njene „agresivnosti“ je, ni malo slu!ajno, uslijedio poslije dodjele Nobelove nagrade za ekonomiju F. Hayeku (1974) i M. Friedmanu (1976). Utopijska vizija slobodnog tržišta i navodne „!iste“ konkurencije propovijedala je da navedeno okruženje tobože „prirodno“ odgovara individualnoj slobodi. Ali, zaboravilo se da ta sloboda ne mora imati moralna, zakonska, ekološka i druga društvena ograni!enja, pa je pohlepa postala pokreta!ki nagon pojedinaca za boga enjem po svaku cijenu. Tako izopa!eni individualizam nametan je kao društvena i civilizacijska norma.

Danas proro!anski ispravno zvu!i izjava Dž. Sorosa iz 2000. da je “globalni kapitalisti!ki sistem daleko od stabilnosti” i da je “globalni

finansijski sistem u cjelini sve manje pouzdan, jer je zna!ajno stradao

autoritet i reputacija Me"unarodnog monetarnog fonda” (s. 56). Poslije kataklizme koja ve nekoliko mjeseci urušava finansijske sisteme !itavog svijeta, s najja!im amplitudama koje su se pojavile srediniom septembra o.g., uslijedila je enormna državna intervencija i finansijska pomo (u razvijenim državama) od preko trilion i po USA$, ali ni to nije bilo dovoljno za normalizaciju tržišta. Shvatilo se da se posledice krize mogu lije!iti samo otklanjanjem uzroka koji su do nje doveli.

Najnovija finansijska kriza je po svom karakteru sistemskog i dužni!kog karaktera, a sigurno je posledica brojnih akumulisanih ekonomskih disproporcija, naslije"enih problema i neracionalnog ekonomskog ponašanja (manipulativne, samim tim i nemoralne prirode) brojnih aktera. Zato je francuski predsjednik Sarkozi 4. novembra 2008. poru!io: „Moramo da moralizujemo kapitalizam“. Da li je moralizacija društva mogu a bez državnog regulisanja? Tržište uvijek preferira kratkoro!ne i pojedina!ne interese, podre"uju i im dugoro!ne i društvene. Taj problem se bez državne uloge nikad nije mogao riješiti.


Kriza je otkrila još jedan u nizu destruktivnih dometa globalizacije, pored njenih brojnih i nespornih konstruktivnih dostignu a. Liberalizacija i denacionalizacija robnih i finansijskih tokova na svjetskom tržištu dovela je, pod uticajem dominantnog interesnog principa njenih kreatora, do odre"ene univerzalizacije, homogenizacije i unifikacije svijeta u nekim segmentima i po nekim principima, odrednicama i normama ponašanja. Me"utim, koriš enje informacija, znanja, najsavremenije tehnologije i mrežnih tehnologija poslovanja po!elo je da pati od hiperprodukcije inovacija i njihovog kratkog vremenskog životnog ciklusa, koje u realnim privrednim tokovima nije više moglo da prati imaginarne i virtualne finansijske konstrukcije. Pretjerana potrošnja i višestruko precijenjene hipoteke u dijelu nekretnina, koje su finansirane slabo obezbije"enim kreditima, samo su dolile ulje na vatru i doprinijele dramati!nom pucanju navedenih virtualnih šavova, odnosno finansijske „kule od karata“, koja se sada po domino sistemu urušava sama od sebe. Dužni!ka korporativna kriza 2001-2003. je samo fiktivno riješena pove anjem duga federalnog ameri!kog bužeta i doma instava. U narednom periodu su rasli razni nekorportivni dugovi. Kad se povukla crvena crta, dugovi su se po!eli prodavati po „požarnoj“ cijeni (onoj koja se može posti i).

Najve e transnacionalne korporacije, banke i mo ni svjetski finansijski centri su svojom politikom i strategijom virtualnosti dugo obezbje"ivali poslovni kontinuitet i izvla!ili velike profite. Sada su upali u sopstvenu zamku nelikvidnosti i izazvali krizu od koje e i sami stradati. Rekapitalizacija finansijskog sektora e vjerovatno pomo i samo najkrupnijima, !ak ne svima u tom krugu najve ih.

2. Kritike neoliberalne dogme

Vjera u neoliberalni recept mitski je uzdizana i pretvarana u kult koji trasira i širi puteve globalizacione misije: „Sada i u predvidljivoj

budu nosti jedinstvena svjetska civilizacija bi e vladaju a ekonomska

kultura svjetskog tržišta“ (Foreign Affairs, July-Avgust 1996, p. 45).

Veliki broj autora smatra da je globalizacija teorijski zasnovana na shvatanjima transnacionalnih tržišnih liberala, globalista i geopoliti!kih ekonomista, koji po principu dvojnih aršia retori!ki name u princip konkurencije kao dominantan klju! globalizacije, a u


praksi se sprovodi monopolizacija tržišta, privatne svojine, partijske i politi!ke vlasti. Postsocijalisti!ka tranzicija je pokazala kako se laviralo izme"u koriš enja neoliberalizma (prema bogatoj manjini) i protekcionizma (prema siromašnoj ve ini). N. Chomsky (1999) je pisao da je globalizacija ustvari ideologija bogatih (razvijenih), koja izaziva krize suvereniteta i deregulacije kod nerazvijenih zemalja, ali ne i kod razvijenih zemalja kao inicijatora globalizacije! On definiše neoliberalizam kao „temeljnu politi!ku paradigmu našeg vremena, koja u globalnim razmjerama služi za dominaciju, globalni politi!ko-ekonomski trend, ‘kapitalizam bez rukavice’, novu verziju stare borbe nekolicine bogatih protiv ve ine siromašnih, ideologiju i doktrinu slobodnog tržišta koje je ‘iznad svega’ “ (Ibid., ss. 5-20).

Mnogi autori navode da je neoliberalna paradigma preuzeta iz radova F. Hayeka, M. Friedmana i kasnijih publikacija IMF, World Bank, WTO, OECD i sl. Forsaž neoliberalnog modela po!eo je 70-ih godina XX vijeka, stavljanjem akcenta na apsolutizaciji tržišta

kao jedinstvenog i svemo nog regulativnog privrednog mehanizma, otvorene privrede, liberalizacije, privatizacije i deregulacije, uz

formiranje novih institucionalnih mehanizama globalne ekonomije i nametanje zapadnih obrazaca života. Naravno, prilikom razmatranja neoliberalnog modela globalizacije potrebno je razlikovati njena teorijska uporišta od realne prakse i ekonomske politike, jer se oni mnogo razlikuju, na !emu. Prvenstveno zbog dvojnih standarda koje primjenjuju razvijene zemlje, koje druge rigorozno uslovljavaju s primjenom radikalnih varijanti svojih preporuka, a za sebe ih ne smatraju obavezuju im, nego se koriste „kad god zatreba“ (Chomsky Ibid., s. 19). Drugim rije!ima, „za tebe tržišna disciplina važi, a za

mene ne važi, osim u slu!aju da ‚igralište’ naginje na moju stranu“ (Ibid., s. 77). Sjetimo se da !asopis poslovnih krugova SAD „Fortune“ priznaje da „kada ameri!ki biznis pri!a o kapitalizmu, ima u vidu

slobodno tržište kod svih, osim kod sebe“ (25.05. 1998, p. 25).

I pored svih pri!a o slabljenju ekonomske uloge države, u praksi razvijenih zapadnih zemalja zna!ajno raste uloga države u pove anju konkurentne sposobnosti doma ih preduzetnika na stranom tržištu, razvoju infrastrukture, nauke, sredstava veze, skupljanju informacija, osavremenjavanju i prilago"avanju poreskog sistema i sl. Raste broj ekoloških, sanitarnih, tehni!kih i drugih normi i standarda koje država uvodi u okviru svoje strukturne politike. Ograni!enja imigracione


radne snage su sve ve a. Zato se vjerovatno više može govoriti o reformi instituta državnog regulisanja, nego o deregulisanju. Mnoge svjetske firme svoje postojanje duguju velikim društvenim subvencijama i drugim mjerama vlade, talasi protekcionzizma su sve ja!i, državno miješanje u lokalno tržište sve je ekstremnije, a „najmanje dvadeset kompanija sa liste ‚Fortune 100’ ne bi preživjelo

da ih nijesu spasile njihove vlade tako što su podruštvile njihove

gubitke“ (Chomsky Ibid., s. 45). Strategijska interakcija izme"u transnacionalnih korporacija i vlada je realnost, što zna!i da mnoge firme koje sebe nazivaju „privatnim“ velikim dijelom zavise od vladine zaštite i subvencija (Davis 1997). Državno regulisanje je pod pritiskom imperativa finansiranja trke u naoružanju, rješavanja ekoloških problema, održavanja me"unarodne konkurentnosti i reorganizacije organizaciono-upravlja!kih poluga privrede i forsiranju stvaralaštva (Drucker 1999).

Oxelheim (1996) je pisao da neoliberalni model globalizacije pretpostavlja eksternalizaciju nepovoljnih operacija, sopstvenih troškova, kriza, teško a i problema. Nezaposlenost se smanjuje na ra!un emigracije i smanjenja imigracije, nedostatak unutrašnjeg tržišta prodaje kompenzuje se izvozom, istrošenost ili nedostatak sopstvenih resursa kompenzuje se uvozom, nedostatak investicionih rješenja nadokna"uje se izvozom kapitala, itd.

Finansijske operacije su bile centralni sinergisti!ki mehanizam globalizacije i oblast u kojoj je ona najviše napredovala. Liberalizacijom i deregulacijom finansijskih tržišta, koje su pra ene komunikaciono-kompjuterskom ekspanzijom, višestruko su pove a-ni obim transakcija i mobilnost kapitala, smanjeni transakcioni troškovi, internacionalizovani njegovi tokovi i pomjereni prema institucionalizovanim investitorima. Finansijske inovacije su omogu ile dominaciju ogromne virtualne sume spekulativnog kapitala. Banke i razni drugi finansijski subjekti su, u cilju pove anja svoje konkurentske sposobnosti, liberalizovali uslove na finansijskim tržištima. Na kreditna sredstva nijesu primjenjivani strogi zahtjevi centralnih banaka u pogledu obaveznih rezervi, niti su odgovaraju e kamate bile optere ivane porezima. To je omogu ilo stvaranje zna!ajne konkurentske prednosti. Njujork je 1981. godine postao slobodna bankarska zona u kojoj se na operacije s nerezidentima primjenjuju poreska olakšanja i osloba"anje od valutne kontrole i


drugih ograni!enja koja djeluju na unutrašnjem tržištu kapitala. To je dovelo do širenja tržišta evrovaluta u SAD. Nakon buma informacionih tehnologija i deregulacije finansijske sfere došlo je do intenzifikacije me"unarodnih valutnih transakcija. Obim svakodnevnih valutnih poslova pove an je sa 250 mlrd USA$ u 1985. godini na 1 trilion USA$ po!etkom 90-ih godina2.

Naglo liberalizovana finansijska tržišta su presudno doprinijela stvaranju novih oblika me"unarodnih finansijskih tržišta valutnih fju!ersa i opcija. Brzo se razvijao mehanizam hadžiranja i upravljanja rizicima. Pojavili su se i derivati kao najrizi!niji i najnepredvidljiviji oblik finansijskih instrumenata, koji su stvorili nove mogu nosti spekulacija zasnovanih na promjeni valutnih kurseva, akcija i drugih finansijskih aktiva. Sve je to dovelo do trenda ubrzanja procesa osamostaljenja finansijskih tržišta, koji su po!eli sve više sami sebe da opslužuju, nezavisno od realnog sektora privrede. To je dovelo do nezapam ene nestabilnosti finansijskih tržišta u svijetu. Sredinom 80-ih godina P. Drucker je pisao da su finansijska tržišta po!ela igrati nezavisnu ulogu od tržišta roba i usluga. Finansijska globalizacija je dovela ne samo do slobodnog premještanja ogromnih finansijskih sredstava kroz permeabilne nacionalne granice, nego i do promjene funkcije novca u globalnoj ekonomiji. Po!ela je virtualna trgovina novcem kao klasi!nom robom, a valutne spekulacije su postale najunosnija tržišna operacija. Na svaki dolar koji se obrtao u realnom sektoru svjetske ekonomije otpadalo je sve više dolara u finansijskoj sferi, a godišnji obrt finansijskih transakcija dostizao je fantasti!ne razmjere, tako da je stotinama i hiljadama puta nadmašivao iznose realno razmijenjenih roba i usluga. Tako je konstantno poja!avana tendencija odvajanja finansijskih tokova od realne sfere proizvodnje i trgovine. Valutne spekulacije su stvorile “kazino ekonomiju”, u kojoj je dominirao rast koli!ina virtualnog (“fantomskog“) kreditnog novca sa izuzetno niskim procentom njegovog rezervnog obezbje"enja.

2 Sredinom 90-ih godina na svaki dolar potrošen za kupovinu inostrane robe otpadalo je 7-8 dolara me"unarodnih transfera koji nijesu bili povezani s realnom trgovinom (Relationes

Internationales No 1/1994, Vol. 2, p. 43; The Global Economy in Transition, 1996, p. 3). Dnevni obrt kapitala na berzama u Njujorku, Londonu i Tokiju pove an je sa 190 mlrd USA$ u 1987. godini na 1.200 mlrd USA$ u 1995. godini i !ak 3.200 mlrd USA$ za prvih devet mjeseci 1997. godine (The Economist, October 25, 1997).


U razmatranoj monografiji V. Draškovi a „Kontrasti globalizacije“ navode se mnogi citati u prilog kritici neoliberalnih osnova globalizacije3. Sinteti!ki izraz ve ine od tih citata može se danas na i u monografiji E. S. Reinert-a „Globalna ekonomija: kako su bogati

postali bogati i zašto siromašni postaju siromašniji“ (2008). U njoj se, pored ostalog, isti!e: „#ikaška škola ekonomije - koja, grubo

gledano, stoji iza teorijske osnove Svjetske banke – govori cijelom

svijetu da se vlasti ne smiju miješati u ekonomiju. U stvarnosti,

gradona!elnik #ikaga troši milione dolara da bi stvorio pogodno

tlo za razvoj visokotehnoloških preduze a. Dakle, u istom gradu,

u isto vrijeme, postoji ogroman jaz izme"u retorike i stvarnosti.

Retoriku name u drugima, dok sami rade nešto sasvim drugo“. S tim u vezi, isti autor pominje Nobelovca P. Krugmana, u kontekstu tzv. „Krugmanovog grijeha“ (Krugmanian Vice), koji se sastoji u tvrdnji da postoje teorije koje opisuju stvarnost mnogo bolje od standardne teorije, ali se ne koriste u prakti!noj ekonomskoj politici.

3. Neoliberalizam VS državna intervencija

Prije 16. godina F. Fukujama je u !lanku “Kraj istorije” neoprezno i brzopleto proglasio pobjedu ameri!ke liberalne demokratije. Mnogi su širom svijeta objeru!ke prihvatili „naivnu podvalu neoliberalisti!ke ideoblogije” (B. Brkovi 2008). Povod je vjerovatno bila ideološka i ekonomska pobjeda SAD u hladnom ratu, ali i dvije ideološki i politi-!ki (vjerovatno i interesno) “privla!ne” ameri!ke “izvozne” ideje: prva – neoliberalna ekonomija, sa niskim porezima, samoreguliš im finansijskim tržištima i minimumom državnog regulisanja u privredi, i druga – liberalna demokratija (Draškovi , Jovovi 2008). Moramo se, ipak, sjetiti da je državno ragulisanje u SAD raslo u periodu poslije Velike svjetske krize, sve do 70-ih godina i dolaska R. Regana za Predsjednika, i da to tada nikome nije smetalo. To potvr"uju rije!i K. Polany-a iz 1944. godine: „Put ka slobodnom tržištu je prokr!en i

održavan otvorenim orgomnim naporima doslednog, centralizovanog

i kontrolisanog intervencionizma”.

3 Neklessa smatra da ona predstavlja forsiranu i dramati!nu realizaciju neoliberalog projekta svjetskog ekonomskog poretka, odnosno konstrukciju »globalnog sela« koja je zamijenila nacizam i komunizam i pojavljuje se kao tre a »svjetska religija« ovog vijeka ( 1999, s. 32). Wertheim poistovje uje globalizaciju s “me"unarodnim valutnim fundamentalizmom” (1997, p. 22), Amin s “ideološkim diskursom kojim se legitimiše strategija imperijalisti!kog

kapitala” (1997, p. 34), a Ramonet sa “geopolitikom haosa i carstvom liberalizma” (1997, pp. 37).


Sa slabljenjem državnog regulisanja pojavili su se novi rizi!ni finansijski instrumenti, koji su izazvali probleme i mogu se smatrati prete!ama aktelne krize: sjetimo se rasta cijena elektri!ne energije u Kaliforniji (2000-2001), bankrotstva nesavjesne kompanije Enron (2004), koja je finansijskom gimnastikom prevarila investitore, i dr. Jedna od prostih finansijskih “šema” koje su tada smišljene nazvana je “credit default swap”4. Smisao je u tome što banka osigurava kredit koji daje. Dužnik npr. uzima od banke kredit uz kamatu od 8% godišnje, a banka se osigura od nevra anja tog kredita sa 3% godišnje. To zna!i da banka zara"uje „samo” 5% godišnje, ali zato sa smanjenim rizikom (naravno, do jedne „ure”). Sve je to odli!no funkcionisalo dok je u SAD trajao prodajni bum nekretnina, jahti i raznih drugih luksuznih i skupih dobara. Hipoteku su finansirali investicione i komercijalne banke, penzioni fondovi i dr. Reosiguranje kredita je raslo do beskona!nosti, a tržište svopova5 je naraslo do 62 triliona USA$, što je daleko više od vrijednosti realnog sektora privrede SAD. Kobna greška trgovaca svopovima je bila u tome što su primijenili metode koje se koriste kod obi!nog osiguranja: sudar automobilom ne pove ava rizik od mogu nosti novog sudara. Sa kreditma i obligacijama je sasvim druga!ije: kad jedan u!esnik bankrotira, po!inje lan!ana rekcija po domino sistemu. Kada su po!ela masovni difolti po hipotekarnim kreditima, osiguravaju a kompanija AIG nije mogla pokriti obaveze za 14 mlrd USA$. Taj defolt je izazvalo dalju lan!anu reakciju. Banka Lehman Brothers je emitovala svopova u vrijednosti od 700 mlrd USA$. AIG je nacionalizovan, a banka Lehman Brothers je bankrotirala. Po!elo je dejstvo “finansijskog oružja masovnog uništavanja” (W. Baffet).

Otvoreni znaci slabosti otvaranja privreda po neoliberalnom receptu vi"eni su i prije desetak godina (1997-1998) u Aziji. Na neka od tih tržišta su s velikim novcem ušli finansijski spekulanti, koji su ostvarili svoje ciljeve i s pojavom prvih problema iznijeli svoj kapital. Ostavili su pustoš iza sebe. Intervenisala je država i ukrotila krizu.

Savremena finansijska kriza je provocirala igru „novca bez

ra!una”, ali sa kasnijim pokri em države. Naime, centralne banke

4 Rizik od vra anja kredita se raspore"ivao na !itav Þ nansijski sistem, npr. preko instituta “credit default swap”, tj. ugovora koji osiguravaju kreditora od slu!aja nemogu nosti servisi-ranja kreditnih obaveza. Tako se produžava davanje novih kredita, uz nemjerljivo narastanje rizika i lažni osje aj sigurnosti. Pojedini u!esnici imaju mali rizik, ali Þ nansijski sistem u sebi generiše ogroman rizik – prakti!no se zarazio rizikom.5 Svop je privremena kupovina s garancijom naredne prodaje; kreditna linija u rezervnoj valuti izme"u centralnih banaka; istovremena razmjenska operacija kod hartija od vrijednosti.


i vlade SAD i zapadno-evropskih država su spremne da potroše neograni!enu koli!inu novca u cilju deblokade me"unarodnih kreditnih tržišta i spasa nacionalnih bankarskih sistema. Pomo je usmjerena na rekapitalizaciju banaka, garancije po dugovima banaka i za popravljanje likvidnosti. Tako je srušen „mitski” neoliberalni koncept ekonomske politike, po ko zna koji put.

Ovih dana pojedini neoliberali otvoreno priznaju greške i shvataju potrebu uravnotežene uloge države u privredi. Rodona!elnik tzv. »Vašingtonskog konsenzusa« J. Vilijamson priznaje ograni!enost recepata koje je Nobelovac J. Stiglitz nazvao „tržišnim

fundamentalizmom”, zbog predrasuda o svemogu oj tržišnoj samoregulaciji. Drugi ideološki dosledno za sve optužuju državni intervencionizam, !ini se bez valjanih ekonomskih argumenata. Nijesu sada bitna retori!ka opravdanja i optužbe, nego spasila!ka akcija. Sigurno je da nije jedini krivac ekonomski neoliberalizam: u dovoljnoj mjeri su zakazale i vlade koje su sve to dozvolile. Što zna!i da i u razvijenim državama nije bilo u dovoljnoj mjeri izbalansirane pluralisti!ke institucionalizacije. Me"utim, sigurno je i to da se danas drasti!nom državnom intervencijom u korijenu sasijeca iluzionisti!ka koncepcija i vulgarizovana primjena neoliberalnih ekonomskih recepata, koji su se zasnivali na dogmatskoj ideji tržišne samoregulacije i potpunog (radikalnog) liberalizma, ovaj put primijenjenog u tako zna!ajnom segmentu kao što je finansijski sistem.

U novembru 2008. su se u !asopisu „Biznis Montenegro“ pojavile orkestrirane (!ak 10-tak !lanaka!) optužbe državnog regulisanja kao jedinog krivca savremene finansijske krize. Jednoumlje je, izgleda, bezgrani!no, kao i interesi. Crno-bijele slike svijeta i formacijski pristup su, izgleda, samo na papiru izblijedjele, ali ne i u glavama interesno zainteresovanih pristalica institucionalnog monizma. Radikalna i otvorena državna intervencija, gotovo nezapam ena do danas, je iznu"ena fijaskom tržišta, ali i vijaskom vlade (ne!injenjem, odsustvom kontrole i sl.). Njene se koli!inske granice i vremenski horizonti još ne naslu uju. U razmatranoj kriznoj situaciji je o!igledno da je ekonomski institut državne intervencije ne samo najbolja od najgorih varijanti, nego neminovnost, koja !ak i ne garantuje uspjeh. Neoliberalni mesijanski recepti se za sada ne predlažu, niti vjerujemo ni da e ih biti, osim u poznatim retori!kim manirima. Kritika neoliberalnih ekonomskih recepata nije bio motiv


za pisanje ovog rada, ali se ne mogu izbje i njeni teorijski korijeni i vulgarizovani prakti!ni potezi koji su bitno uticali na provociranje aktuelne finansijske krize. Jer, neoliberalnom rtorikom se ne mogu vratiti “konaminirani krediti” i dugovi koji se procjenjuju u desetinama triliona dolara! Dosadašnja državna intervencija iznosi tek cca dva triliona dolara, tako da se bilo koja i bilo !ija procjena vremenskog trajanja krize realno svodi samo na optimisti!ko ili pesimisti!ko mišljenje.

Nije vrijeme za strasti i likovanja, !ak ni za jalove kritike koje u sebi ne sadrže putokaze za izlaz iz krize. Potrebno je prona i realne i racionalne mjere za minimiziranje njenih uticaja. Teško je vjerovati da „velike” države ne e pokušati da krizu prevale na „male”, kao što su to radili nebrojeno puta do sada. Mali su za krizu saznali preko medija, mnogo kasnije nego što se ona suštinski po!ela ispoljavati, preko lanca bankrotstava i nepla anja. Slijedi drasti!an pad tržišta nekretnina. Hipotekarne banke su ve dovoljno isprepadane, kako zbog sudbine ve dodijeljenih kredita, tako i zbog izmijenih uslova kreditiranja u budu nosti. Opadanje vrijednosti nekretnina je realno po!elo prije nekoliko mjeseci, ono smanjuje vrijednost kreditnog zaloga (hipoteke), koji se može toliko obezvrijediti da ne e mo i obezbijediti realizaciju kreditne obaveze.

Ministar finansija SAD H. Polson je 19. septembra o.g. donio odluku da privremeno koristi sredstva The Exchange Stabilization

Fund za garancijsku podršku fondovima nov!anog tržišta. Ali, ni taj „skromni” fond od 51 mlrd USA$, kao ni izjava Polsona o „privremenosti koriš enja” nijesu bili dovoljni i zadovoljavaju i: 29. septembra o.g. Kongres SAD je koriš enje sredstava ESF pretvorio u trajno, uz izdvajanje dodatnih 700 mlrd USA$ iz budžeta za otkup loših aktiva. Što zna!i da, ipak „ima nešto trulo u državi Danskoj”. Izjave vode ih zvani!nika evropskih država u medijima, vezane za krizu na Woll strite-u sadrže oštru kritiku neoliberalizma6.

Neoliberalni makroekonomski recepti su namijenjeni malima, nerazvijenima, zavisnima i poslušnima. Dati su im na upotrebu brojni ekonomski udžbenici, ali lekcija, ipak, još nije nau!ena. Ne e ni biti,

6 S. Berluskoni je okrivio ameri!ki „spekulativni kapitalizam” i njegovu „biznis etiku”. G. Braun je rekao da „krize uvijek dolaze iza okeana”. N. Sarkozi je proglasio „bezumnom i opas-nom jednostavnu ideju o ispravnosti slobodnih tržišta”. Ministar Þ nansija Njema!ke Štejnbrjuk je poru!io da „Amerika prestaje da igra ulogu Þ nansijske super-države”. Ali, ve sjutradan je onk potpisao pomo od 51 mlrd € za spas „Hypo Real Estate”, drugoj po veli!ini njema!koj banci u u oblasti zajmova za nekretnine.


jer su uticaju velikih na male svemo ni, a u svim boljim udžbenicima piše da politika dominira nad ekonomijom, u manjoj ili ve oj mjeri. Možda je zato Nobelovac M. Friedman napisao one !uvene rije!i o ekonomiji kao „o!aravaju oj nauci jednostavnih principa, koji

mogu stati na jednom listu hartije, ali ih samo rijetki razumiju”. Paradoksalno je na prvi pogled to što se u najliberalnijoj privredi (opet) dogodio slom finansijskog tržišta, koji e talasasto zapljusnuti cijeli svijet. Mnogi e platiti za krivicu (i boga enje) drugih. U knjizi “Velika laž” (2004) P. Krugman metafori!ki objašnjava mehanizam funkcionisanja “!asovnika« koji se zove ogromni ameri!ki budžetski deficit, i s njim tijesno povezane fenomene. “Pjenušavi optimizam s

kraja 90-ih”, isti!e on, “ponovo je ustupio mjesto mraku depresije«,

jer se »slavom ne mogu pla ati ra!uni”. Pored toga, on je u fokus razobli!enja “velike laži“ s pravom postavio »mjehur od sapunice

ameri!kog fondovskog tržišta« i sve glavne propratne pojave. Ali, on nije poštedio od konstruktivne kritike ni “realni svijet politike,

koji je mnogo grublji i bezobrazniji od slike koju imaju mnogi od

nas”. Najzad, Krugman se otvoreno pridružuje kritici neoliberalne ekonomske doktrine rije!ima: “Sloboda tržišta ... ponekad vodi na

potpuno pogrešan put ... i dovodi do skandaloznih lomova”.

Ako se zanemare „prejake rije!i” i (nepotrebna) zluradost pojedinih kriti!ara neoliberalizma, može se konstatovati da je uvijek (a danas posebno) idealisti!ka pri!a o neoliberalizmu više li!ila na bajku (opijum) za mase, koja je, vjerovatno, vješto skrivala krupne interese pojedinih njenih propagatora. Jasno je da nema nikakvih relnih posledica od pri!anja bajki, ali ima od njihove primjene u praksi. #injenice su uvijek tvrdoglave: praksa je !esto pokazivala snagu i potrebu državne intervencije (isto kao i njena pretjerivanja i brojne nedostatke). Mora se pri tome imati u vidu jedna jednostavna istina: tržišno i državno regulisanje kreiraju ljudi, koji svojim interesno orijentisanim ponašanjem deformišu institucionalno djelovanje (kao usaglašena pravila ponašanja). Na taj na!in se u praksi izbjegava institucionalna kontrola, institucionalni pluralizam i institucionalna konkurencija, a forsira se institucionalni monizam. Nijesu sporne ni nepoznate institucionalne granice, kao ni prednosti i nedostaci pojedinih ekonomskih instituta, ali se to ne poštuje niti primjenjuje u praksi. U tome je cijela “tajna” svih dogmatskih diktata. Sve ostalo je klokotristi!ka konstrukcija (prodavanje magle, ili izvorno: nošenje mnogougaonih jaja ... bez posledica).


U knjizi N. Serre i J. Stiglitza „The Washington Consensus

Reconsidered“ isti!e se da državna regulacija, ja!a i koordinirana uloga svih ekonomskih instituta i vladavina prava moraju biti koncepcijski okvir za ekonomsku politiku u svijetu, jer su se pokazali nedovoljnim spontano formirani tržišni instituti, metod proba i grešaka i razne „šok terapije”. Konstatuje se da danas po pitanju “Vašingtonskog konsenzusa” postoji saglasnost samo u dvije stvari: da nije riješio savremene ekonomske probleme u svijetu i da nepovjerenje u državno regulisanje nije produktivno niti primjereno rastu oj informati!koj, proizvodnoj, finansijskoj i civilizacijskoj integraciji u XXI vijeku. Nešto sli!no su potvrdili i svjetski lideri „kapitalisti!kih“ država (uz „socijalisti!ku“ Kinu), koji su se sastali 16. novembra u Vašingtonu u cilju pronalaženja odgovora na globalnu ekonomsku krizu. Zaklju!ci se suštinski svode na potrebu kvalitetnije, strože i šire regulacije i nadzora finansijskih tržišta, odbacivanje klasi!nog protekcionizma, podsticanje otvorenog (ali disciplinovanog) tržišta i investiranja („Vijesti“, 16.11.2008, ss. 14-15).

Zbog velikih rizika po svjetski privredni i društveni razvoj, upozorenje je došlo i u najvažnijoj UNCTAD-ovoj publikaciji „Izvještaj o razvoju

trgovine u 2008“, u kojem se ukazuje na potrebu nadzora, racionalnog upravljanja i koordinacije mehanizama me"unarodnih finansijskih tokova, monetarnih sistema i makroekonomskih politika. Potencira se neophodnost jakih, uskla"enih i internacionalno koordinisanih proaktivnih vladinih makroekonomskih politika, kao i preispitivanje uloge javne politike i vladine intervencije u privredi na lokalnom i globalnom nivou. Simptomati!no je da se isti!e ideja o stvaranju „sistema globalnog privrednog upravljanja“ (SUNS#6543,“Trade and Development Report2008“-secont part,Geneva, 8. septembar 2008). Priznaje se da „zvuci makroekonomske politike komponovani

Vašingtonskim sporazumom u kombinaciji s finansijskom

liberalizacijom rijetko su dovodili do bržeg rasta i ve ih investicija,

dok su alternativni pristupi dali mnogo bolje rezultate“ (Ibid.).


4. Osvrt na Þ nansijske „inovacije“

Prema mišljenju mnogih autora, do Velike svjetske ekonomske krize 1929-1933. došlo je zbog masovnih zloupotreba na fondovskom tržištu i pretjeranih spekulacija na tržištu akcija, što je dovelo do kolosalnog razbuktavanja fiktivnog kapitala i vješta!kog raskoraka izme"u kursne vrijednosti akcija i njihove re!unovodstveno-bilansne vrijednosti. Epicentar krize su bile SAD (kao i danas), koje su imale najrazvijenije fondovsko tržište.

Tržište vrijednosnih papira (akcija i obligacija) ispunjava svoju osnovnu makroekonomsku funkciju predaje nov!anih resursa od štediša prema korisnicima. Internalizacija fondovskih tržišta7, koja je po!ela 70-ih godina prošlog vijeka, omogu ila je bezgrani!no premještanje kapitala, pa je prije 15-tak godina njegov obim vezan za kupovinu akcija iznosio 188 mlrd USA$, a obim emisije obligacija razmještenih na inostranim tržištima 481 mlrd USA$, dok je opšti obim fondovskih tržišta u svijetu iznosio cca 39 triliona USA$ (misli se samo na dugoro!ne hartije od vrijednosti, tj. akcije i obligacije). Ako se tome dodaju kratkoro!ni platežni dokumenti (!ekovi i mjeni-ce) i proizvodne hartije od vrijednosti (derivati – opcije i fju!esi), onda se ne mogu !ak ni zamisliti njihovi statisti!ki parametri.

Finansijske inovacije su omogu ile dominaciju ogromne virtualne sume spekulativnog kapitala, koji je u ekonomskom smislu postao anacionalan, jer ima svoju sopstvenu ezistenciju i logiku razvoja, originalnu strukturu i unutrašnje ciljeve, veliku slobodu premještanja i slabu mogu nost kontrole. On se skoro trenutno u trilionskim obimima može premjestiti s jednog na drugo tržište – mnogo brže nego što investitori mogu dobiti informaciju o njegovom kretanju. Liberalizacija uslova na finansijskim tržištima omogu ila je da se na valutna sredstva ne primjenjuju zahtjevi centralnih banaka u pogledu obaveznih rezervi, a odgovaraju e kamate nijesu bile optere ivane porezima, što je dovelo do stvaranja zna!ajne konkurentske prednosti. Brzo se razvijao mehanizam hadžiranja i upravljanja rizicima. Pojavili su se derivati kao rizi!niji i nepredvidljiviji oblik

7 Fondovska berza je organizovano tržište vrijednosnih papira (akcije i obligacije). Posebno mjesto u funkcionisanju fondovskog tržišta pripada spekulativnim operacijama, usmjerenim ka brzom boga enju. U tom smislu neki pojedinci (spekulanti) pokušavaju pogoditi kretanje cijena vrijednosnih papira u budu nosti, pa kupuju akcije ne radi dobijanja dividende, ve radi njihove prodaje po ve oj cijeni (naravno, ako cijene sko!e), ili ih prodaju ako o!ekuju pad njihove cijene na berzi. Spekulacije su najizraženije u periodima velikih kolebanja kurseva vrijednosnih papira.


finansijskog instrumenta. Oni su stvorili nove mogu nosti spekulacija zasnovanih na promjeni valutnih kurseva, akcija i drugih finansijskih aktiva. Pojava derivata je ubrzala proces osamostaljenja finansijskih tržišta, koji su po!eli sve više sami sebe da opslužuju, nezavisno od realnog sektora privrede. To je dovelo do nezapam ene nestabilnosti finansijskih tržišta u svijetu. Sredinom 80-ih godina P. Drucker je pisao da su finansijska tržišta po!ela igrati nezavisnu ulogu od tržišta roba i usluga. Po!elo se trgovati novcem kao klasi!nom robom, pa su valutne spekulacije postale najunosnija tržišna operacija. Prema davnim ocjenama „Harvard Business Review”, na svaki dolar koji se obr e u realnom sektoru svjetske ekonomije otpada oko 50 USA$ u finansijskoj sferi. Dužni!ka kriza i mnoge finansijske krize u svijetu su dokazi za navedenu tvrdnju.

Stalno se poja!avala tendencija odvajanja finansijskih tokova od realne sfere proizvodnje i trgovine, zahvaljuju i prvenstveno valutnim spekulacijama, koje su stvolile svojevrsnu “kazino

ekonomiju”. U svijetu je rasla koli!ina virtualnog kreditnog novca, koje su emitovale privatne banke s emisionom licencom. Procenat rezervnog obezbje"enja emitovanog kreditnog novca je bio veoma nizak, pa masa “fantomskog novca” u slu!aju istovremene tražnje njihovih kreditora ne može biti ispla ena, što dovodi do finansijskog kolapsa. Vjerovatno su finansijske krize u Jugoisto!noj i Isto!noj Aziji svojevrsna najava mogu nosti navedene prijetnje.

Poslednjih decenija XX vijeka napravljen je zaokret prema ekonomskoj denacionalizaciji i globalizaciji svijeta po proizvodnim, finansijskim, institucionalnim, politi!kim i mnogim drugim odrednicama. Tome su doprinijele eksponencijalne promjene u oblasti informacionih tehnologija, kompjuterskih mreža, telekomunikacionih i transportnih sistema. Došlo je do do sada nevi"enog povezivanja tržišta na svim rastojanjima i u svim oblasti-ma, kao i buma internacionalnog kretanja kapitala, roba, usluga i ljudi. Mrežna poslovna povezivanja i savremeni finansijski instrumenti omogu ili su fantasti!ne razmjere virtualnih poslovnih aranžmana, koji u pojedinim osjetljivim sektorima, kao što je bankarski, nijesu za to imali realnog i razumnog pokri a. Pored tehnoloških inovacija, “smanjivanje” rastojanja i “skra ivanje” vremena (makar u dijelu volšebnog boga enja), na odre"eni na!in, doprinijelo je i vješta!ko napumpavanje finansijskih »balona«. Izazvana je globalna finansijska kriza nesagledivih razmjera, koja je kulminirala poslije


brojnih manjih kriza i koja nagovještava burnu i tešku budu nost !ovje!anstva, a !ije je korijen, nesumnjivo, u nedostatku ekonomske institucionalizacije. Pored tolikog forsiranja institucionalizacije u dijelu ekonomske teorije (nekoliko dobitnika Nobelove nagrade za ekonomiju pripada tom respektivnom pravcu ekonomske misli), u praksi se dogodilo ignorisanje institucionalnog pluralizma. Tržišna disciplina i »samoregulacija« pokazala se bezuspješnom u spre!avanju stvaranja “iracionalnog bogatstva” i domino mehanizom eruptivnog skoka i pada cijena imovine.

5. Uzroci i odjeci savremene Þ nansijske krize

Finansijske krize su u!estale poslednjih 25. godina: svjetska dužni!ka kriza 1982-1983, slom ameri!kog fondovskog tržišta 1987, japanska 1990, meksi!ka 1994-5, pad ameri!kog dolara 1995, azijska 1997-8, ruska 1998, savremena kriza, koja je fakti!ki po!ela u prolje e 2007, kada su bankrotirali New Century Financial (vode a ameri!ka kompanija za davanje substrandardnih kredita), hedž-fond Dillon

Read United Bank of Switzerland, dva hedž-fonda ameri!ke banke Bear Stearns, tri hedž-fonda francuske banke BNP Paribas ... Da li se zaista radi o odvojenim, pojedina!nim fenomenima, ili su oni uzro!no-posledi!no povezani? Postoji li tu neka zakonomjernost? Diriguje li se krizama iz nekog globalnog centra? Izvla!i li neko korist u obliku ekstra-profita iz tih kriza? Previše je pitanja za tekst koji ne pretenduje da na njih pruži odgovore. Pa ipak, hipoteti!ki se ne smije isklju!iti mogu nost postojanja nekog zajedni!kog imenitelja, koji je generisan u sistemu globalnih finansija, a koji je na ovaj ili onaj na!in izazvao sve navedene krizne talase.

Savremena berzanska kriza je po nekim pokazateljima !ak premašila Veliku svjetsku krizu. Kretanje fiktivnog kapitala prije krize uve avalo je jaz s realnim sektorom privrede, a kada je taj raskorak postao previše veliki, taj “naduvani mjehur” fiktivnog kapitala, u obliku raznih virtualnih finansijskih piramida, naglo je pukao. Zamagljene iluzije su se pretvorile u jasnu, katastrofalnu i prijete u kriznu stvarnost. Nezavisno od svoje spekulativne prirode, produktivnosti i sekundarnosti u odnosu na realni sektor privre"ivanja, sfera obrta fiktivnog kapitala može (a to se naj!eš e doga"a) imati povratno dejstvo na proizvodnju. Jedan od primjera takvog bumeranga je kada se veliki broj ugovora potpiše u vrijeme kada su cijene na tržištu


visoke, a fondovske vrijednosti služe kao orijentaciona garancija posla. Nagla redukcija fiktivnog kapitala automatski uslovljava nepla anja, koja za sobom povla!e nova nepla anja i rezultiraju masovnim bankrotstvima.

Državna podrška finansijskom sektoru u SAD, za po!etak, koštala je budžet oko 700 mlrd USA$. Razmjere po!etne državne pomo i u Evropi su u V. Britaniji 500 mlrd funti sterlinga, u Španiji 100 mlrd €, ortugalija 20 mlrd €, u Francuskoj 360 mlrd €, u Norveškoj 55,4 mlrd €, u Njema!koj 500 mlrd €, u Austriji 85 mlrd €, dok za Italiju podaci nije objavljeni („Vedomosti” No 194 /2216/, s. B01). Novac je uložen u državni otkup loših bankarskih aktiva.

Osnovni uzrok se mora tražiti u neopravdano rizi!noj kreditnoj politici finansijskih magnata zbog mogu nosti ostvarenja visokih profita. Ali, to je samo jedna strana medalje. Druga je kompaktibilna s prvom, a rije! je o hipertrofisanoj potrošnji i pravljenju „mjehura

od sapunice”, na bazi hipotekarnih, finansijskih, trgova!kih, gra"evinskih i fondovskih naduvavanja cijena, do astronomskih visina. Finansijska kriza je jasno ocrtala sva ta ranjiva i virtualna mjesta i najavila bolni proces ozdravljenja. Fondovsko tržište se godinama naduvavalo lažnim novcem do veli!ine gigantskog vješta!kog balona, koji je bio odvojen od sfere realne ekonomije, a koji sada eksplodira od obi!ne slamke.

V. Draškovi i R. Jovovi (2008, s. 35) navode slede e uzroke aktuelne krize:

- rizi!ni finansijski instrumenti (koriš eni zbog mogu nosti ostvarenja visokih i brzih profita, koji su zaslepljivali u!esnike),

- potcjenjivanje realnih rizika i potrebe državne kontrole i regulacije,

- jeftini krediti za hipertrofisanu potrošnju i pravljenje „mjehura od sapunice”, na bazi hipotekarnih, finansijskih, trgova!kih, gra"evinskih i fondovskih naduvavanja cijena prilikom kupovine nekretnina i raznih drugih luksuznih i skupih dobara,

- finansiranje precijenjenih hipoteka od strane investicionih i komercijalnih banaka, penzionih fondova i drugih nestandardnih zajmodavaoca,

- beskona!ni rast reosiguranja kredita i tržišta svopova,


- pretjerane samovolje berzanskih spekulanata na fondovskim tržištima,

- kolosalno razbuktavanje fiktivnog (virtualnog i spekulativn

og) kapitala, osamostaljenje finansijskih tržišta u odnosu na realna tržišta i enorman raskorak sa realnom sferom privrede,

- nizak procenat rezervnog obezbje"enja emitovanog kreditnog novca,

- naduvavanja finansijskog balona preko relativno prostih “šema” kao što je npr. “credit default swap” (banka osigurava kredit koji daje) i

- brzo širenje spirale krediti-potrošnja-novi krediti.

Recept naduvavanja finansijskog balona napravljen je u SAD, kada je u periodu 2003-2004. po!ela politika jeftinog novca i dostupnih kredita radi stimuisanja privrednih aktivnosti. Potroša!i su uzimali jeftine kredite i trošili ih na nekretnine, skupe automobile i jahte itd. , !ije su cijene vrtoglavo rasle. Spirala krediti-potrošnja-novi krediti se brzo širila. Naduvane cijene nekretnina i luksuznih stvari stvarale su privid o vrijednosti zaloga. Tako je npr. 2005. godine u SAD izdato cca 750 mlrd USA$ kredita, od kojih je, kako se smatra, 75% usmjereno na potrošnju („Izvestija” No 190, s. 10). Onda su banke davale sve više i više kredita pod ve im kamatnim stopama - sve manje sigurnim klijentima. Profiti su rasli i zaslepljivali u!esnike navedenog lanca. Paralelno je naduvavan još jedan opasni finansijski „mjehur od sapunice”: banke su davale kredite, emitovale hipotekarne vrijednosne papire s nerealno visokim rejtingom i prodavale ih investitorima, kojima su oni bili primamljivi zbog visokih kamatnih stopa koje su ostvarivali kao nestandardni zajmodavaoci. A finansijski balon je kao i svaki drugi balon: prije ili poslije pukne i pokaže svu svoju iluzornost. Posebno kada po!ne kriza likvidnosti i širenje opšteg nepovjerenja. Ovoga puta se kao pukotina pokazala inflacija, koja je uslovila da vlasti naglo pove aju kamatne stope. Pošto su kamatne stope za kredite nestandardnih zajmodavalaca plivaju e, isplate su se automatski pove ale za nekoliko puta. Tako je balon puknuo, a s njim se i spiralna pumpa, koja je koriš ena za njegovo naduvavanje, odmah slomila i pokazala svu svoju virtualnost. Tražnja za nekretninama je opala, posledi!no i cijene, a nestandardni zajmodavaoci (investicione kompanije koje su se bavile nestandardnim kreditima) su doživjeli


kolaps. Otvorila se nova spirala, koju karakterišu dvije potpuno suprotne karakteristike: realnost i obratni (opadju i) smjer koji vodi u snažnu privrednu recesiju.

Opasnost od paralizovanja finansijskog sistema je stalna prijetnja. Drasti!ni pad cijena akcija i uzlet obligacija jasno svjedo!i o velikom nedostatku živog (realnog) novca u finansijskom svijetu. Problem uvijek nastaje kada se finansijski obra!un mora sprovesti realnim novcem, a ne akcijskim aktivama. Tada zazvoni tzv. margin call8 i po!ne prodaja akcija po drasti!no padaju im cijenama, uz stvaranje novih i nižih nivoa margin call. Kamatne stope po!inju brzo da rastu, redukuje se ili !ak prestaje kreditiranje banaka i preduze a. Totalna rasprodaja nelikvidnih banaka se produžava. Sistemske greške su decenijama služile za kreditno boga enje jednih i naknadno masovno siromašenje drugih. U stilu poznate teorije o dominaciji organizovane manjine nad neorgnizovanom manjinom.

Krizni proces e se razvijati, sve dotle dok se ne plati za fiktivne finansijske piramide i odgovaraju u nepokrivenu potrošnju. Može se postaviti pitanje krivice onih koji su trebali (i morali) da kontrolišu razmatran proces. O!igledno je da je institut kontrole zakazao.

6. Zaklju ak

Najnovija svjetska finansijska kriza je zna!ajno homogenizovala svijet i potvrdila prednosti institucionalnog pluralizma nad svim oblicima dogmatskih institucionalnih monizama (apsolutizacijama), od državnog dikata nad ekonomijom do vulgarizovanih neoliberalnih recepata. Forsiranje bilo koje od institucionalnih ekonomskih karika uvijek je bilo pogubno. U!enje na greškama mora zamijeniti reprodukciju dokazanih grešaka.

O!ito je da u savremenoj globalnoj finansijskoj krizi glavnu mesijansku ulogu igra državni intervencionizam. I to sve po!inje upravo u SAD, najve em zagovorniku liberalne ekonomije. Spašavanje banaka je sredstvo kojim treba da se postigne glavni cilj

8 REPO posao je kredit u kojem dužnik zalaže svoje akcije. Dužnik uzima novac a banci daje hartije od vrijednosti. Ali, kada vrijednost založenih akcija pada, dužnik je u velikim problemima, jer dolazi do efekta margin call. Npr. u banci se nalazi zalog od 100€ u akcijama. Banka obi!no daje za to kredit na manji iznos, npr. 60€. Kada cijena akcija pada i smanji vrijednost zaloga za 10%, po!inje dejstvo prvog margin call-a, je je vrijednost zaloga opala na 90€. Dalje smanjenje za 10% prouzrokuje drugo „zvonjenje“ margin call-a, itd. Ali kada se cijena paketa akcija duplo smanji, banka ga po pravilu odmah prodaje po bilo kojoj cijeni, a dužnik ostaje bez sBrkovivojih akcija.


– spašavanje privrede od kolapsa. Recepti neoliberalnih „gurua“ su zakazali, pa se zamjenjuju državnim mjerama u oblasti monetarne sfere i fiskalne politike.

Neizvjesno je koliko e najnovija globalna finansijska kriza vremen-ski trajati, koje e razmjere poprimiti i kakve e posledice imati. Lakše e je podnijeti oni koji imaju akumulirane rezerve. Poslovni ljudi uvijek moraju ra!unati na rizik i plašiti se još goreg zla. Prvo što im se name e u takvoj situaciji je smanjenje troškova po ubrzanom režimu. Najprostiji i najbrži na!in za to je da se smanji broj zaposlenih. Upravo to se danas i doga"a, zbog !ega se recesija brzo i neumitno širi. Izlaz je u ekonomiji znanja i pluralisti!kom institucionalnom forsažu, koji mogu savladati kriznu ekonomiju straha.

Po pitanju odnosa regulisanje-deregulisanje, li!no bih prepustio tržišnoj samoregulaciji svakog ekonomskog subjekta koji ne koristi resurse (nov!ane i dr.) iz državnih jasli i od „publike“, nego isklju!ivo sopstvene resurse, po zakonskim uslovima. Finansijska kriza (kreditna, fondovska i dužni!ka) pokazuje da to nije bilo tako.

Bez obzira na dubinu i fragmentarnost predmetnog opisa savremene finansijske krize, on pokazuje da je prošlo vrijeme potcjenjivanja rizika, niskih kamatnih stopa, nekontrolisane deregulacije, finansijske virtualnosti i monisti!kog institucionalizma. #este i smjenjuju e finansijske krize su realnost, nezavisno da li su cikli!ne, recesione, regionalne, nacionalne ili spekulativne prirode. One e uvijek zahtijevale poja!ano državno regulisanje.

Summary

The global financial crisis has resulted in great government aid, in some countries amounting to hundreds of billions of USD and Euro. This is the only possible way to try to stop the chain reaction of lack of confidence in the financial system caused by the liquidity deficit. Keynesianism, in certain way and in certain modalities, goes on, even cyclically and in a new guise. The new state of panic undermines the mystical faith in the magical self-regulating power of the market, i.e. the transparent and interest-oriented enthusiasm of the neoliberal recipes for the economic policy.

The consequential and expected severe economic recession will also require various forms of government intervention that will be oriented


towards preserving social stability as well. The scale of the crisis requires fast, determined and synchronized government measures in the global and the local sphere.

This paper is based on the hypothesis that it is necessary to urgently overcome all dogmatic monisms as well as apply an institutional pluralism as the only reasonable alternative in planning economic policy and development.

Key words: financial crisis, neoliberalism, government intervention, institutional pluralism.

Literatura

Amin, S. (1997), “Capitalisme, impérialisme, mondialisation”, Recherches internationales No 48, 33-47.

Brkovi , B. (2008), “Atina”, Art br. 304, 13. dec. (prilog u dnevnom listu “Vijesti”)

#omski, N. (1999), ProÞ t iznad ljudi: neoliberalizam i globalni poredak, Novi Sad: Svetovi.

Davis, B. (1997), “In Effect, ITC’s Steep Tarrifs on Japan Protect U. S.

Markers of Supercomputers”, Wall Street Journal, 29. sept.

Draškovi , Veselin (2002), Kontrasti globalizacije, Beograd-Kotor: Ekonomika i Fakultet za pomorstvo.

Draškovi , V., Jovovi , R. (2008), “Savremena globalna Þ nansijska kriza i

mediji”, Medijski dijalozi br. 2, 33-46.

Drucker, F. Peter (1999), Management Challenges for the 21st Century, New York, Harper Business.

Krugman, Pol (2004), Velikaja lož, Moskva: Act.

Movsesjan, A, Ognivcev, S. (1999), “Transnacionalnij kapital i nacionalnije

gosudarstva”, Mirovaja ekonomika i meždunarodnije otnošenija No 6, 55-63.

Neklessa, A.I. (1999), “Konec civilizacii ili konß ikt istorii”, Mirovaja ekonomika i meždunarodnije otnošenija No 3, 32-8.

Oxelheim, L. (1996), Financial Markets in Transition. Globalisation,

Investment and Economic Growth, London.


Ramonet, Ignasio (1997), Géopolitique du Chaos, Paris: Galilée.

Soros, Dž. (2000), “Novaja globalnaja Þ nansovaja arhitektura, Voprosi ekonomiki br. 12, 56-84.

Stiglic, Džozef (2008), „Krizu su izazvali sukob interesa i pohlepa”, Magazin biznis br. 34, God. III, 28-31.

UNCTAD (1995), World Investment Report 1995, Transnational Corporations and Competitivenes.

Wertheim, F. Wim (1997), Third World: Whence and Whit-her? Protective

State versus Agressive Marcet, Amsterdam:Het Spinhius.

„Biznis Montenegro“ br. 13, novembar 2008.

“Ekonomi!eskaja gazeta“ No 49/1997.

“Foreign Affairs “No 4/1986.

“Foreign Affairs”, July-Avgust 1996.

“Fortune” od 25.05. 1998.

„Nezavisimaja gazeta“ 01.07.1996 (”$%&'( )*%+%,-./0*'( 1%2-3-*' 42( 5%00--”).

“Relationes Internationales” No 1/1994, Vol. 2.

“The Economist”, October 25, 1997 (“Capital goes Global”).

“The Global Economy in Transition”, 1996.

“Vedomosti” No 194 /2216/.

„Vijesti“ od 16.11.2008.

SUNS#6543,“Trade and Development Report2008“-secont part,Geneva, 8. septembar 2008.

globalna financijska kriza i neoliberalna dogma

Documents