GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

Çocuk ve Ergen Gelişimi

ii

Yazarlar:

Prof. Dr. Banu Yazgan İnanç, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bilgin, Yrd. Doç. Dr. Meral Kılıç Atıcı

GELİŞİM PSİKOLOJİSİ

Çocuk ve Ergen Gelişimi

ISBN: 978-9944-919-68-5

Kitaptaki her bir bölümün tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2007, Pegem A Yayıncılık®

Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan kuruluşun

izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da

başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında Yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları

satın almamasını diliyoruz.

2. Baskı: Ağustos 2007

Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Kapak Tasarımı: zulfin.eua

Düzeltme: Orhan Turgut Baskı: Baran Ofset – Ankara

Tel: (0312) 367 66 92

Pegem A Yayıncılık® Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA

Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38

Dağıtım Tel: (312) 434 54 34 İnternet: www.pegema.com.tr

E-posta: pegema@pegema.com.tr

iii

Babam Selahattin Yazgan’ın anısına Annem Muazzez Yazgan’a

B.Y.İnanç

Babam Hayri Bilgin ve Annem Makbule Bilgin’in anısına

M.Bilgin

Babam Memduh Kılıç ve Annem Gülbeyaz Kılıç’a

M.K.Atıcı

v

ÖNSÖZ İnsan gelişimi fiziksel, duygusal, sosyal ve zihinsel olmak üzere

başlıca dört temel alandan oluşmaktadır. İnsan gelişimini inceleyen farklı araştırmacılar doğal olarak bu dört alandan birini incelemeye odaklanabilirler. Örneğin, bazı araştırmacılar gelişimin fiziksel yönünü incelerken, diğer bazı araştırmacılar da bilişsel ve sosyal yönünü incelemeye ağırlık verebilirler. Gelişimin farklı yönleriyle ilgili tüm bu inceleme ve araştırma sonuçları bir araya getirildiğinde bütünüyle insan gelişimini anlamak mümkün olmaktadır. Buna göre bir bebeğin ya da ergenin fiziksel, duygusal, sosyal ve zihinsel olarak nasıl bir gelişim gösterebileceği anlaşılabilir. Ancak bu gelişim özelliklerinin bireysel farklılıklar ve kültürel etkenler göz önünde bulundurularak ele aınmasında yarar vardır. Bir başka deyişle, fiziksel, duygusal, sosyal ve zihinsel gelişim özellikleri açısından belirli bir yaşta belirli özelliklere sahip olma bakımından bireysel farklılıklar söz konusu olabilir.

Gelişim psikolojisi, çocuğu bir bütün olarak ele alır ve çocuğun gelişim dönemlerini ayrı ayrı inceleyerek bütünsel bir değerlendirmeye varmaya çalışır. Gelişmekte olan bireyin anlaşılabilmesi için gelişimin her bir yönünün ayrıntılı şekilde incelenmesi gerekir.

Kitapta bu çerçeve göz önüne alınarak gelişimin farklı yönlerine göre bir düzenleme yapılmıştır. Gelişim dönemleri, bebeklik, çocukluk ve ergenlik olarak gruplanmıştır. Her dönemin fiziksel, duygusal, sosyal ve zihinsel gelişim özellikleri birbiriyle ilişkili ve bir bütün olarak ele alınmıştır.

Kitapta 5 kısım ve 17 bölüm bulunmaktadır. 1., 4., 11., 14. ve 16. Bölümler Banu Yazgan İnanç; 2., 3., 9., 10.,13., ve 17. Bölümler Meral Kılıç Atıcı; 5., 6., 7., 8., 12. ve 15. Bölümler Mehmet Bilgin tarafindan yazılmıştır.

Birinci kısımda gelişim psikolojisine farklı bakış açıları, gelişimde tartışılan konular ve araştırma yöntemleriyle ilgili bilgiler yer almaktadır. Ikinci kısımda gelişim kuramları ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Üçüncü kısım gelişimle ilgili temel kavramlar, ilkeler ve etkenlerle ilgili olup, dördüncü kısımda bebeklik ve çocukluk döneminin, beşinci kısımda ise ergenlik döneminin gelişim özellikleri çeşitli yönleriyle ele alınmıştır.

Kitapta daha önce alanda yayınlanmış kitaplardan farklı olarak bazı konulara daha geniş olarak yer verilmiştir. Örneğin, üçüncü

vi

bölümdeki gelişim psikolojisinde araştırma yöntemleri ve dokuzuncu bölümdeki Vygotsky ile ilgili bilgiler alanda yayınlanmış olan diğer kitaplara göre daha ayrıntılı biçimde ele alınmıştır.

Bu kitap öncelikle psikolojik danışma ve rehberlik anabilim dallarında okuyan öğrencilere yönelik olarak hazırlanmıştır. Ancak gelişim psikolojisini lisans programlarında ders olarak alan psikoloji, anaokulu öğretmenliği, sınıf öğretmenliği ve felsefe grubu öğretmenliği bölüm öğrencileri de kitaptan yararlanabilirler. Bu alanlarda tezli ve tezsiz yüksek lisans programlarına devam eden öğrenciler için de kitap kaynak kitap olma özelliği taşımaktadır.

Bu kitabin bazı bölümlerinin yazımında yardımcı olan Araştırma Görevlisi Ercüment Yerlikaya’ya çok teşekkür ederiz. Ayrıca bu kitabı yazmak için gerekli olan birikimlerimize kaynak olan öğrencilerimize de teşekkür ederiz.

Kitabın Yayın ve Dağıtımını üstlenen Pegem Yayıncılığa ve çalışanlarına teşekkür ederiz.

Bizlere yoğun çalışmalarımız sırasında anlayış gösteren eş ve çocuklarımıza sonsuz minnet borçluyuz. Onların desteği olmaksızın bu kitap ortaya çıkmazdı.

Banu Yazgan İnanç

Mehmet Bilgin

Meral Kılıç Atıcı

Temmuz, 2007

vii

İÇİNDEKİLER Önsöz........................................................................................................... v İçindekiler ............................................................................................... vii Şekiller ve Tablolar Listesi..................................................................... xv

1. KISIM GELİŞİM 1. BÖLÜM

Çocuk Gelişimine Farklı Bakış Açıları Tarihsel Bakış Açıları ............................................................................... 5 Evrimsel Bakış Açısı ................................................................................. 6 Normatif Yaklaşımlar................................................................................ 7

2. BÖLÜM Gelişim Psikolojisinde Tartışılan Konular

Gelişimi Betimleme ve Gelişim Sürecini Anlama ............................... 12 Gelişimde Kalıtım ve Çevre Etkisi ........................................................ 13 Bireyin Etken veya Edilgen Olması....................................................... 14 Gelişimde Süreklilik ve Süreksizlik....................................................... 14 İlk Yaşantılar ve Sonraki Yaşantıların Gelişime Etkisi....................... 15 Bireysel Özelliklerin ve Ortamın Gelişime Etkisi................................ 17 Kültürel Etkiler ve Evrensel İlkeler...................................................... 17 Bilginin Uygulanması ve Araştırma ...................................................... 18

3. BÖLÜM

Gelişim Psikolojisinde Araştırma Yöntemleri Bilimsel Yöntemin Aşamaları ................................................................ 21 Veri Toplama Teknikleri......................................................................... 21 Doğal Gözlem ...................................................................................... 21 Görüşme............................................................................................... 23 Anket ve Soru Listesi.......................................................................... 26 Vaka Çalışmaları................................................................................. 26 Standart Testler .................................................................................. 27 Deneysel Yöntemler ................................................................................ 28 Kolerasyon Çalışmaları........................................................................... 29 Araştırma Desenleri ................................................................................ 30 Örneklem .................................................................................................. 32

viii

2. KISIM GELİŞİM KURAMLARI

4. BÖLÜM Gelişim Kuramları

Psikanalitik Kuram.................................................................................. 39 a) Freud: Psikanalitik Kuram............................................................ 39 b) Erikson: Psikososyal Kuram......................................................... 42 Öğrenme Kuramları ................................................................................ 44 Davranışçılar....................................................................................... 44 a) Pavlov: Klasik Koşullanma ...................................................... 44 b) Skinner: Edimsel Koşullanma ................................................. 45 c) Bandura: Sosyal Ögrenme Kuramı.......................................... 46 d) Öğrenme Kuramlarının Değerlendirilmesi ........................... 47 Hümanist Kuramlar ................................................................................ 47 Buhler: Gelişimsel Dönem Kuramı .................................................. 48 Maslow: Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı ................................... 48 Rogers: Bireysel Gelişim Kuramı ..................................................... 48 Bilişsel Kuramlar..................................................................................... 49 Piaget: Bilişsel Gelişim Kuramı........................................................ 50 Bilgiyi İşleme Kuramı ........................................................................ 51 Etolojik Kuram (Lorenz)......................................................................... 52

3. KISIM TEMEL KAVRAMLAR İLKELER VE GELİŞİM DÖNEMLERİ

5. BÖLÜM Temel Kavramlar İlkeler ve Gelişim Dönemleri

Gelişimle İlgili Temel Kavramlar.......................................................... 59 Gelişim İlkeleri ........................................................................................ 61 Gelişimi Etkileyen Etmenler .................................................................. 62 Doğum Öncesi Etmenler............................................................... 62 Doğuma Bağlı Etmenler................................................................ 62 Doğum Sonrası Etmenler.............................................................. 63 Çevre .................................................................................................... 65 Doğum Öncesi Çevre ve Etkileri.................................................. 65 Çevre ve Kalıtım İlişkisi ............................................................... 66

ix

Çevre ve Kalıtımın Kişilik ve Mizaç Üzerindeki Etkisi ...................67 Doğum ve Yeni Doğan.................................................................... 68 Gelişim Dönemleri ............................................................................. 69

4. KISIM BEBEK VE ÇOCUK GELİŞİMİ

6.BÖLÜM Bedensel Gelişim

0-3 Yaş Arası Bedensel Gelişim ............................................................ 77 3-6 Yaş Arası Bedensel Gelişim ............................................................. 80 7-11 Yaş Arası Bedensel Gelişim ........................................................... 81 Beden Oranlarınlarındaki Değişim ....................................................... 81 Bedensel Gelişimle İlgili Etkenler......................................................... 84 Beslenme ............................................................................................. 84 Uyku..................................................................................................... 85 Tuvalet Alışkanlığı.............................................................................. 86 Diş Çıkartma ....................................................................................... 88

7. BÖLÜM

Devinsel Gelisim 0-3 Yaş Arası Devinsel Gelişim.............................................................. 91 3-6 Yaş Arası Devinsel Gelişim.............................................................. 98 7-11 Yaş Arası Devinsel Gelişim............................................................ 99

8. BÖLÜM

Cinsel Gelişim Cinsel Gelişim ve Cinsel Eğitim........................................................... 103 Bebeklik ............................................................................................. 104 Yeni Yürüyen Bebekler.................................................................... 104 Okul Öncesi Çocuk............................................................................ 105 Babanın Cinsel Gelişimdeki Rolü ........................................................ 106 Çocuklara Cinsel Eğitim Verilirken Dikkat Edilecek Noktalar........ 106 Cinsel Sorular ve Bunlara Verilebilecek Yanıtlar.............................. 109 Cinsel Oyunlar .................................................................................. 109 Masturbasyon.................................................................................... 110 Ben Nereden Geldim ........................................................................ 111

x

9.BÖLÜM Bilişsel Gelişim

Piaget’in Bilişsel Gelişim Kuramı........................................................ 115 Duyu-Devinim Dönem ..................................................................... 117 Nesne Sürekliliği.......................................................................... 119 Taklit ............................................................................................. 120 İşlem Öncesi Dönem ........................................................................ 120 Sembolik Oyun ............................................................................. 121

Büyüsel ve Doğa Üstü Düşünce ................................................. 122 Özelden Özele Akıl Yürütme ...................................................... 122 Yanlış Bağdaştırma ..................................................................... 122 Ben Merkezcilik ........................................................................... 123 Canlandırmacılık ......................................................................... 123 Canlı Cansız Ayırımı.................................................................... 123 Odaklanma.................................................................................... 124 Korunum....................................................................................... 124 Sınıflama....................................................................................... 125 Tersine Dönüştürebilme ............................................................. 125

Somut İşlem Dönemi ........................................................................ 125 Soyut İşlem Dönemi ......................................................................... 128 Soyut Düşüncenin Kişilik ve Davranışa Etkileri...................... 130 Soyut Düşüncenin Gelişimini Etkileyen Faktörler ...................... 133 Yaş ................................................................................................. 133 Olgunlaşma ve Zeka .................................................................... 134 Kültürler Arası Çalışmalar......................................................... 134 Piaget’in Kuramına Yöneltilen Eleştiriler .................................... 135 Piaget’in Kuramının Eğitim Açısından Doğurguları ................... 136 Vygotsky’nin Dil ve Bilişsel Gelişim Kuramı .................................... 138 Bilgiyi İşleme Kuramı ........................................................................... 143 Uyarıcı ............................................................................................... 143 Alışma ................................................................................................ 143 Algıda Seçicilik ................................................................................. 144 Bellek ................................................................................................. 144 Zeka ......................................................................................................... 146 Bebeklerde Zeka Ölçümü................................................................. 148 Gelişimsel Puan ve Gelişim Ölçekleri ........................................... 149

xi

Zihinsel Engel .................................................................................. 150 Okul ........................................................................................................ 151 Başarılı Okullar ................................................................................ 151 Öğrenme Güçlükleri ........................................................................ 152 Öğretimsel Yaklaşımlar .................................................................. 153 Sınıf Davranışları ............................................................................ 154

10.BÖLÜM Dil Gelişimi

Dilin Temel Bileşenleri ve Kuralları ................................................... 157 Dil Gelişim Kuramları .......................................................................... 158 Biyolojik Kuram................................................................................ 158 Öğrenme Kuramı .............................................................................. 159 Bilişsel Kuram .................................................................................. 159 Etkileşim Kuramı ............................................................................. 160 Dil Gelişim Dönemleri .......................................................................... 160 Dil Öncesi Dönem............................................................................. 160 İlk Sözcükler...................................................................................... 161 İki Sözcüklü Anlatımlar ................................................................... 161 Telgraf Konuşma .............................................................................. 162 Cümleler ............................................................................................ 162 Sözcük ve Anlamları ......................................................................... 162

11. BÖLÜM Duygusal Gelişim

Bağlılık.................................................................................................... 167 Bağlılığın Anlamı ve Önemi............................................................. 167 Çoklu Bağlılık İlişkileri.................................................................... 168 Özel Bağlılıklar ................................................................................. 169 Ayrılık Kaygısı .................................................................................. 171 Güven ve Güvensizlik Duygusunun Gelişimi ..................................... 172 Duygular, Mizaç ve Benlik ................................................................... 174 Temel Duygular ................................................................................ 175 Çocukların Korkuları ....................................................................... 175 Çocukların Kaygıları ........................................................................ 176 Saldırganlık ....................................................................................... 177 Kişilik ve Mizaç ..................................................................................... 180

xii

Mizacın Boyutları ve Örüntüleri ..................................................... 180 Benlik Gelişimi, Özerklik, Benlik Kavramı ve Öz-Güven ................. 181 Öz-Farkındalık .................................................................................. 181 Özerklik.............................................................................................. 182 Ayrılma ve Bireyleşme..................................................................... 182 Benlik Kavramı ................................................................................. 182 Kendilik Değeri................................................................................. 183

12. BÖLÜM Toplumsal Gelişim

Aile, Çevre ve Toplumsallaşma............................................................ 187 Toplumsal Biliş ...................................................................................... 188 Bebeklik Döneminde Toplumsal Gelişim............................................ 190 2 Yaş Çocuklarında Toplumsal Gelişim .............................................. 193 3 Yaş Çocuklarında Toplumsal Gelişim .............................................. 193 4-5 Yaş Çocuklarında Toplumsal Gelişim........................................... 193 İlköğretim Döneminde Toplumsal Gelişim......................................... 194 İlkokul Döneminde Kritik Yaşlar.................................................... 195 Altı Yaş .............................................................................................. 195 On yaş................................................................................................. 196 Benlik Kavramı ve Benliğin Organizasyonu....................................... 197 Toplumsallaşma Üzerinde Etkili Olan Etkenler ................................ 198 Aile ..................................................................................................... 198 Ailenin Psikolojik Durumu .............................................................. 202 Evliliğin Niteliği................................................................................ 203 Disiplin............................................................................................... 204 Toplumsallaşmada Babanın Rolü ................................................... 205 Kardeş İlişkileri ................................................................................ 205 Büyükanne ve Büyükbabanın Yeri ................................................. 206 Boşanma ............................................................................................ 207 Arkadaşlık ......................................................................................... 209 Çekicilik ............................................................................................. 212 Reddedilme ....................................................................................... 212 Yalnızlık............................................................................................. 213 Çete ve Klüpler ................................................................................. 214 Televizyonun Toplumsal Gelişime Etkisi....................................... 214

xiii

13. BÖLÜM Ahlak Gelişimi

Bilişsel Kuramlar ................................................................................. 220 Jean Piaget’in Ahlak Gelişimiyle İlgili Bilişsel Kuramı .................... 220 Kohlberg’in Ahlak Gelişimiyle İlgili Bilişsel Gelişim Kuramı .... 223

5. KISIM ERGENLİK DÖNEMİ

14. BÖLÜM Ergenlik Döneminin Anlamı, Kimlik Gelişimi ve Gelişim Görevleri

Ergenliğin Anlamı ................................................................................. 231 Ergenlik Dönemi Gelişim Görevleri.................................................... 231 Ergenlik ve Psişik Dengesizlik............................................................. 233 Kimlik Gelişimi...................................................................................... 233 Özerklik ve Bireysellik.......................................................................... 236 Bireyselleşme: Gelişimsel Süreç.......................................................... 236 Kimlik Bulma ......................................................................................... 238

15. BÖLÜM Bedensel Devinsel ve Cinsel Gelişim

Bedensel Büyüme ve Gelişme .............................................................. 241 Devinsel Gelişim.................................................................................... 243 Cinsel Gelişim ........................................................................................ 243 Cinsel Organların Olgunlaşması .......................................................... 247 Menstürasyon-Adet Görme.............................................................. 248 Erken ve Geç Olgunlaşma .................................................................... 249 Beden Görünümü................................................................................... 250

xiv

16. BÖLÜM Duygusal Gelişim

Ergenin Duyguları ................................................................................. 255 Olumlu Duygu Durumları ............................................................... 256 Olumsuz Duygu Durumları ............................................................. 257 Korku ............................................................................................ 257 Fobiler........................................................................................... 258 Kaygı ............................................................................................. 258 Öfke ............................................................................................... 259 Nefret ............................................................................................ 260 Benlik Kavramı ...................................................................................... 260 Kendilik Değeri...................................................................................... 261 İlişkiler.................................................................................................... 262 Duygusal İyilik Hali .............................................................................. 262 Başarı ...................................................................................................... 263

17. BÖLÜM Toplumsal Gelişim

Ergenin Ailesi İle Ilişkileri ................................................................... 267 Anne-Baba Ergen Çatışması ................................................................ 268 Ergenlerde Toplumsal İlişkiler............................................................ 270 Arkadaşlık ......................................................................................... 271 Karşı Cinsle İlişkiler ........................................................................ 273 Grup Bağlılığı.................................................................................... 274 İstenmeyen Davranışlar................................................................... 275 Çıkma ................................................................................................. 275

KAYNAKLAR........................................................................................277

xv

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 1 ...................................................................................................... 11 Tablo 2 ..................................................................................................... 42 Tablo 3 ..................................................................................................... 95 Tablo 4 ..................................................................................................... 97 Tablo 5 ...................................................................................................... 97 Tablo 6 ................................................................................................... 116 Tablo 7 ................................................................................................... 119 Tablo 8 .................................................................................................... 178 Tablo 9 .................................................................................................... 249

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1 ....................................................................................................... 31 Şekil 2 ....................................................................................................... 32 Şekil 3 ....................................................................................................... 66 Şekil 4 ....................................................................................................... 67 Şekil 5 ....................................................................................................... 79 Şekil 6 ....................................................................................................... 82 Şekil 7 ....................................................................................................... 83 Şekil 8 ....................................................................................................... 87 Şekil 9 ....................................................................................................... 94 Şekil 10 ................................................................................................... 127 Şekil 11 ................................................................................................... 188 Şekil 12 ................................................................................................... 190 Şekil 13 ................................................................................................... 202 Şekil 14 ................................................................................................... 224 Şekil 15 ................................................................................................... 246 Şekil 16 ................................................................................................... 247 Şekil 17 ................................................................................................... 248 Şekil 18.................................................................................................... 251

1

1. KISIM

GELİŞİM

Çocuk Gelişimine Farklı Bakış Açıları 3

1. BÖLÜM

ÇOCUK GELİŞİMİNE

FARKLI BAKIŞ AÇILARI

Çocuk Gelişimine Farklı Bakış Açıları 5

ÇOCUK GELİŞİMİNE FARKLI BAKIŞ AÇILARI

Tarihsel Bakış Açıları Ortaçağda ve onu izleyen yüzyıllarda çocukluk ayrı bir yaşam

dönemi olarak kabul edilmiyordu. Çocuklar bağımlı yaşadıkları belirli bir süre sonunda küçük yetişkinler olarak görülüyor ve yetişkinler gibi davranmaları bekleniyordu. Yetişkinler gibi giyiniyor, yetişkinlerle oturup içki içiyor, tarlada ve pazaryerlerinde onlarla birlikte çalışıyorlardı. Hatta evlendiriliyor, iktidara getiriliyor ve suçlu bulunduklarında bir yetişkin gibi asılıyorlardı. Orta çağda yasalar çocuk suçluluğuyla yetişkin suçluluğu arasında bir ayrım yapmıyordu (Borstelmann, 1983).

Söz konusu dönemlerde çocuklar topluma yük olarak kabul ediliyorlardı. Çocukların öldürülmesi, Avrupa’da 1800’lere kadar en çok işlenen suçların başında geliyordu. Bazı ebeveynler de çocuklarını sütannelere veya bakım yurtlarına veriyorlardı. Buralarda yaşama oranı sadece % 45 civarındaydı (Thompson ve Grusec, 1970).

Çocuğun gelişimi ve törel doğası ile ilgili üç temel tarihsel bakış açısı bulunmaktadır:

a) Hristiyan bakış açısına göre (orijinal sin) çocuklar kötü huylu olarak doğarlar. Kendilerini kötülüklerden koruyamadıkları için Tanrıya teslim olmaları, kötü huylu olarak doğdukları için de cezalandırılmaları gerekir. Eğiticilerin ve ana–babaların görevi çocukların içindeki kötü ruhu yok etmeye çalışmaktır. Bu da ancak sıkı bir disiplin ve ceza uygulamasıyla gerçekleştirilebilir.

b) İkinci görüş John Locke’un (1632-1704) ortaya attığı felsefeyi temel alan, çocukların ahlaksal olarak nötr olduğunu belirten görüştür. Locke, çocukların zihninin boş bir levha (tabula rasa) olduğunu ve doğuştan herhangi bir eğilim taşımadıklarını ifade etmektedir. Düşünüre göre çocuklar iyi veya kötü bir yapıya sahip değildirler. Büyüyünce nasıl biri olacakları yaşantılarına bağlıdır. Anne babalar çocuklarının kişiliğini ödül, ceza, tekrarlar

2. BÖLÜM

GELİŞİM

PSİKOLOJİSİNDE TARTIŞILAN KONULAR

Tartışılan Konular 11

GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TARTIŞILAN KONULAR

Gelişim çok boyutlu ve disiplinlerarası bir alandır. İnsan geli-şimi fiziksel gelişim, zihinsel gelişim, duygusal gelişim, sosyal gelişim olmak üzere dört temel boyuttan oluşan karmaşık bir sü-reçtir. Her bir boyut gelişimin belirli bir yönünü vurgulasa da söz konusu boyutlar arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Örneğin, biliş-sel gelişim fiziksel, duygusal ve sosyal gelişimden etkilenirken sosyal gelişim de biyolojik olgunlaşma, zihinsel gelişim, duygusal gelişim gibi farklı gelişim süreçlerinden etkilenir. Gelişimin bu dört boyutuna ilişkin bilgiler Tablo 1’de yer almaktadır (Rice, 1997). Bu dört alanın betimlenmesinde, biyoloji, fizyoloji, tıp, eği-tim, psikoloji, sosyoloji ve antropolojiden yararlanan gelişim psiko-lojisi disiplinler arası bir bilim dalıdır.

Tablo-1: Gelişimin Dört Boyutu (Rice, 1997: 9)

İnsan Gelişimi

Fiziksel Gelişim

Zihinsel Gelişim

Duygusal Gelişim

Sosyal Gelişim

Gelişimin kalıt-sal temellerini içerir. Bir bü-tün olarak in-san vücudunun büyümesi; mo-tor gelişim, vücut ve duyu sistemlerindeki değişiklikler; cinsel gelişim sağlık, beslen-me, uyku gibi fiziksel gelişim-le ilgili süreçle-ri kapsar.

Düşünme, öğ-renme, hatır-lama, yargıda bulunma, prob-lem çözme ve iletişimle ilgili bütün bilişsel süreçlerdeki değişimleri içerir. Zihinsel gelişime etkile-ri nedeniyle kalıtımsal ve çevresel etken-ler de zihinsel gelişim süreci kapsamında ele alınır.

Bütün olarak insanda duygu gelişimini kap-sar. Sevgi, bağlı-lık, güven, gü-venlik duyguları bu bütün içinde yer alır. Benlik ve özerklik geli-şimi, duygusal rahatsızlık stres ve tepkisel dav-ranışlar da duy-gusal gelişim süreçleri için-dedir.

İnsanın Sosyal-leşme sürecini, ahlak gelişimi-ni, yaşıtlarıyla ve aile üyele-riyle ilişkilerini içermektedir. Sosyal gelişi-min evlilik, anne baba ol-ma, çalışma, mesleki roller ve iş yaşamı gibi çeşitli yön-leri de sosyal gelişim süreci içinde yer alır.

3. BÖLÜM

GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Araştırma Yöntemleri 21

GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Kuramların gelişim hakkında ortaya koyduğu görüşleri ince-

lemek amacıyla bazı araştırmalar yapılmaktadır. Çocuklar kuram-ların önerdiği gibi mi davranmakta ve gelişmektedirler? Çocuk psikologları hipotezleri ve gelişim kuramlarının yordamalarını incelemek için çeşitli teknik ve stratejiler kullanmaktadırlar. Bu bölümde çocuk gelişimini anlamak üzere yapılan araştırmalarda kullanılan teknikler, yöntemler ve desenlerden bazıları üzerinde durulmaktadır.

Bilimsel Yöntemin Aşamaları Psikologlar insan gelişimiyle ilgili bilgiler elde etmek için bi-

limsel araştırma yöntemlerini kullanmaktadırlar. Bilimsel yöntem dört temel aşamadan oluşmaktadır. Bunlar;

1. Çözülecek problemleri ya da araştırmada yanıtlanacak so-ruları belirleme.

2. Sınanacak önermeler şeklinde denenceler geliştirme.

3. Önermelerin doğruluğunu ya da yanlışlığını belirlemek için araştırma yaparak denenceleri test etme.

4. Araştırmadan elde edilen sonuçları bir kuram şeklinde ifade etme.

Araştırmacılar, bir araştırma gerçekleştirirken ya daha önce-ki bulguların yinelenip yinelenmeyeceğini görmek ya da araştırma sonunda ulaşılan bulgular yoluyla araştırdıkları konuya ilişkin bilgilerini geliştirmek isterler.

Bu amaçlarla gerçekleştirilecek bir araştırmada araştırmacı, araştırmasının denencelerini sınamadan önce söz konusu denencelerle ilgili olarak olabildiğince çok veri toplamalıdır. Baş-lıca veri toplama teknikleri doğal gözlem, görüşme, anket, soru listeleri, vaka çalışmaları ve standart testlerdir (Rice, 1997).

Veri Toplama Teknikleri

Doğal Gözlem

Doğal gözlem, çocukların evde, okulda, mahallede, parkta, alış veriş merkezinde ya da bir sosyal etkinlik (parti) sırasında doğal

2. KISIM

GELİŞİM KURAMLARI

Psikanalitik Kuram 37

4. BÖLÜM

GELİŞİM KURAMLARI

Psikanalitik Kuram 39

GELİŞİM KURAMLARI

Gelişim kuramları, çocuk gelişimini bilimsel olarak inceleme sürecinde önemli bir role sahiptir. Kuramların iki işlevi vardır:

1. Kuramların ortaya koyduğu bilgiler, çeşitli boyutları olan çocuk gelişimini anlamamızı sağlar.

2. Davranış hakkında ölçülebilir denence ve yordamalara öncülük ederler.

İnsanın mantıksal düşünme yapısı ve doğuştan getirdiği merak etme özelliği olaylardan anlam çıkarmasına yardımcı olur. Gelişim kuramları, bir bakıma insanların olayları açıklama eğilimini yan-sıtmaktadır.

Bilimsel yöntem, problemin oluşturulması, denencelerin geliş-tirilmesi, sınanması ve sonuçların kuram halinde ifade edilmesini içerir. Kuram; veri, düşünce ve denenceleri örgütleyen, bir bütün içinde ifade eden, birbiriyle ilişkili genel önerme, ilke ve yasalar bütünü olarak ifade edilebilir. Bu önerme, ilke ve yasalar, evrende-ki olayların açıklanması ve yordanabilmesi için yol gösterirler. Ku-ramlar ayrıntılı olarak elde edilmiş sayısal verilerin ötesine ulaşa-rak olaylara daha geniş, bütünsel bir biçimde bakmayı sağlar.

Hiçbir kuram insan gelişiminin tüm yönlerini açıklayamaz. Gelişim kuramları genellikle dil gelişimi, bilişsel ve sosyal gelişim gibi gelişimin belirli bir alanını açıklamaya ve yordamaya çalışır. Farklı kuramlar, gelişimin daha önce tartışılan konularına karşı farklı yaklaşım ve yorumlarda bulunmaktadırlar.

Bu bölümde insan gelişimini açıklamayı amaçlayan kuramlar yer almaktadır. Kuramlar; psikanalitik kuramlar, öğrenme kuram-ları, hümanistik kuramlar ve organizmik kuramlar olmak üzere 4 grupta toplanmıştır.

Psikanalitik Kuramlar

a) Freud: Psikanalitik Kuram

Sigmund Freud’un geliştirdiği bu kurama göre, ilk çocukluk yıllarındaki yaşantılar ve bilinçdışı dürtüler davranışı etkilemek-te; gelişim, bilinçdışı dürtü ve içgüdüler tarafından yönetilmekte-dir. Cinsellik, saldırganlık ve açlık dürtüleri çevredeki kişiler,

3. KISIM

TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER VE GELİŞİM

DÖNEMLERİ

Temel Kavramlar 57

5. BÖLÜM

TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER VE GELİŞİM

DÖNEMLERİ

Temel Kavramlar 59

TEMEL KAVRAMLAR, İLKELER VE GELİŞİM DÖNEMLERİ

İnsan gelişimi, yaşam sürecinin belli dönemlerinde, birbirini izleyerek gerçekleşen bir dizi değişiklikten oluşur. Kalıtsal etkenler, içgüdüler ve çevresel etkenlerle yönlendirilen bir değişimler karmaşası olan gelişim, doğum öncesi dönemden başlayıp yaşamın sonuna kadar devam eden bir süreç olarak ele alınmaktadır. Döllenmeden ölüme kadar süren yaşam dönemi içinde, organizmada gözlenen düzenli ve sürekli değişiklikler gelişim olarak adlandırılır. Gelişim, büyüme olgunlaşma, öğrenme ve yaşantı sonucu bireyde gözlenen nitelik ve nicelik boyutlarındaki değişiklikleri içerir.

Gelişimle İlgili Temel Kavramlar Gelişimle ilgili temel kavramların öğrenilmesi bebek, çocuk

ve ergen gelişiminin anlaşılır olabilmesi için bir gerekliliktir. Temel kavramların doğru, uygun, anlam bulanıklığı yaratmayacak biçimde kullanılması, bireylerde konuya ilişkin ortak bir bilincin oluşmasına katkıda bulunarak insan gelişimiyle ilgilenen bireylerin (anne-baba, psikolojik danışman, öğretmen vb) bebek, çocuk ve ergen gelişimini anlamalarını kolaylaştırır. Bu nedenle, bu bölümde, öncelikle insan gelişiminde kullanılan temel kavramlara değinilecektir.

Büyüme: Bireyin fizik yapısında zamana bağlı olarak meydana gelen niceliksel değişikliklerdir. Büyüme, bedenin boy, ağırlık yönündeki artışı, organ ve organ sistemlerinin hacimlerinde görülen değişiklikler olarak tanımlanabilir. Bu açıdan büyüme, doğum öncesi dönemde hücrelerin çoğalması, doğum sonrası dönemlerde beden yapısında meydana gelen değişikliklerdir. İnsan gelişimi süresince, bedenin farklı bölgeleri farklı dönemlerde ve farklı hızlarla büyüme gösterirler.

Olgunlaşma: Büyüyen organizmanın kendinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek fizyolojik güce erişmesidir. Olgunlaşma ve büyüme birbirleriyle çok yakın ilişki içerisindedir. Olgunlaşmanın bireyin kalıtsal yapısıyla sınırlı bir yönü bulunmaktadır. Büyüme ve olgunlaşma, kalıtsal yapının izin verdiği sınırlar içerisinde gelişim gösterebilirler.

4. KISIM

BEBEK VE ÇOCUK GELİŞİMİ

Bedensel Gelişim 75

6. BÖLÜM

BEDENSEL GELİŞİM

Bedensel Gelişim 77

BEBEK VE ÇOCUKLARDA BEDENSEL GELİŞİM

Büyüme ve gelişim, yaşamın başlangıcından sonuna kadar devam eden dinamik bir süreçtir. Gelişimin bedensel, zihinsel, duygusal ve toplumsal yönleri vardır. Bu yönler birbirini sürekli etkilemektedir. Bedensel gelişim, bütün bir gelişimin temelini oluşturduğu için, gelişimin öteki alanları üzerinde önemi bulunmaktadır. Sağlıklı bir gelişim sağlıklı bir beden gerektirir. Birey, her gelişim döneminin kendine özgü gelişim ödevlerini yaparken bedenini kullanmak zorundadır. Çocuğun yürüme davranışını zamanında ve uygun bir biçimde yerine getirebilmesi, kas, iskelet ve sinir sistemlerinin yaşına uygun bir biçimde büyüyüp gelişmesine bağlıdır. İlk öğrenimine başlayan çocuğun kalem tutup yazı yazmayı başarabilmesi de kas, iskelet ve sinir sistemlerinin olgunlaşmış olmasını gerekli kılar. Bu nedenlerle öğretim ortamında karşılaşılabilecek bazı sorunların kaynağı, çocuğun bedensel büyüme ve gelişimine ilişkin başka sorunlar olabilir. Öğretmenlerin bu konularda yeterince bilgilenmiş olmaları, bu türden sorunların çözümü konusunda doğru bir yaklaşım içinde bulunmalarını sağlayabilir. Öğretmen, öğrenciyi tembel, başarısız bir öğrenci olarak tanımlamak yerine, bedensel büyüme ve gelişmesine yardımcı olacak çalışmalarda bulunulabilir.

0-3 Yaş Arası Bedensel Gelişim Genel olarak büyüme, kilogram ve santimetre birimleriyle

tanımlanır. Normal koşullarda ve ortalama olarak çocuğun doğduğu andaki boyu 50-52 santimetre, ağırlığı ise 3000-3600 gramdır. Erkek bebekler kızlara oranla daha ağır ve uzun doğarlar. Bu durum, okul dönemine kadar böyle devam eder. Yeni doğmuş bebeklerin doğum ağırlıkları, ilk günlerde, sıvı kaybı nedeniyle % 5-10 oranında azalır (Berkow, 1987).

Doğumdan sonraki ilk yılda büyüme hızlıdır. İkinci yılda da hızlı olmakla birlikte, birinci yıla göre daha yavaştır. Çocuk ilk altı ayda ağırlığının iki katına, birinci yaş sonunda üç katına ulaşır. Birinci yaşta boy artışı yüzde elli kadardır. Üçüncü yaştan erinlik yıllarına kadar sürekli fakat yavaş bir büyüme görülür. Erinlik (puberte) ya da ilk ergenlik yıllarına kadar erkekler kızlardan biraz uzun ve ağır olmakla birlikte, erinlik yıllarında kızlar erkekleri

7. BÖLÜM

DEVİNSEL GELİŞİM

Devinsel Gelişim 91

DEVİNSEL GELİŞİM Çocuğun kol ve bacakları ile tüm organlarını kullanmada güç

ve hız kazanmasına, beden organları arasında eşgüdüm sağlanma-sına ve onları denetim altına almada becerikli duruma gelmesine devinsel gelişim denir. Bu gelişme, bedensel gelişmeye koşut olarak gerçekleşir ve kişinin çevresine uymasını sağlar. Bu süreç bireyin bir bütün olarak gelişmesinde önemli rol oynar. Çocuk, hareket ye-teneği kazandıkça denemelere girişir; nesneleri eline alır, ağzına götürür, yere vurur böylece onların niteliklerini öğrenir, çevresini araştırır ve yoklar; bu yolla zihinsel gelişimi için gerekli ham mad-deleri oluşturur. Psiko-motor etkinlikler, öğrenme ve çocuğun top-lumsal ilişkiler kurup işbirliği yapabilmesinde bir araç işlevi gör-mektedir (Cobb, 2001).

0-3 Yaş Arası Devinsel Gelişim Bebekler, bedenlerinin bölümlerini hareket ettirmelerini sağ-

layan genel bir yetenekle ve refleks adı verilen önemli davranışsal tepkiler dizisiyle birlikte doğarlar. Doğduğunda sahip olduğu ref-leksler, bebeğin yaşamı sürdürebilmesi amacına hizmet eder. Ref-leksler öğrenilmemiş davranışlardır. Aşağıda bebeklerde bulunan refleksler verilmiştir (Cobb, 2001).

• Rooting:Yanağına dokunulduğunda yüzünü dokunulan yö-ne çevirme ve emme tepkisi verme.

• Sucking:Emme.

• Babinski: Ayak tabanı uyarıldığında ayağın bükülmesi ve ayak parmaklarının yukarı doğru yelpaze gibi açılması.

• Babkin: Avuç içine bastırıldığında gözlerin kapanması, ağ-zın açılarak başın çevrilmesi.

• Blinking:Göze doğru bir nesne veya ışık geldiğinde görü-len körleşme.

• Knee jerk: Diz kapağına hafifçe dokunulduğunda ayakla-rını yukarı kaldırılması.

• Moro:Ani bir yüksek ses geldiğinde başın arkaya atılıp be-lin bir kemer oluşturacak biçimde bükülmesiyle birlikte kolların açılması.

8. BÖLÜM

CİNSEL GELİŞİM

Cinsel Gelişim 103

Cinsel Gelişim ve Cinsel Eğitim Okul öncesi dönemde çocukların cinsel merak duygusu çok

artmıştır. Bu merak duygusu kendi bedenine de yöneliktir ve ço-cuk bedenini keşfetmeye başlar. Bu keşifler sırasında masturbasyon deneyimi yaşar. Tuvalet yapmak hem kız hem de erkek çocuklar için büyüleyici bir etkinliktir. Çocukların merakı sadece kendi bedenlerine yönelik değil özellikle diğer çocukların bedenine, kız ve erkek farklılıklarına da yöneliktir. Bunun sonu-cunda, başkalarının bedenini gözleme ve kendi bedenini gösterme davranışları görülür. Doktorculuk oyunu bunun bir göstergesidir.

Anne baba bu keşiflerin, gösterme ve dokunmaların çocukla-rın meraklarının sonucu olduğunu anlamalıdır. Eğer çocuk cinsel keşiflere fazlaca yönelmişse, anne baba çocuğu cinsel konularda bilgilendirmelidir.

Toplumda okul dönemindeki çocukların cinsel merak içeren oyunlarını daha az anlayışla karşılama eğiliminin olduğu gözlen-mektedir. Bu nedenle, ilkokul dönemi boyunca cinsel etkinlikler çoğunlukla üstü örtülü bir biçimde gerçekleşir. Bu dönemde cinsel deneyimler azalma göstermez. Yapılan araştırmalar 6-7 yaşlarında-ki erkek çocukların % 83 nün, kız çocukların ise % 76 sının, hem-cinsleriyle cinsel oyunlar oynadıklarını ortaya koymaktadır (Rice, 1997).

Cinsel eğitimin verileceği en uygun yer ailedir. Cinsel eğiti-min en önemli amaçlarından biri, çocuğa yardım ederken beden ve beden faaliyetleriyle ilgili sağlıklı bir tutum geliştirmelerini sağlamaktır. Bütün çocuklar kendi bedenlerini merak ederler, değişik arayışlarla beden bölgelerini keşfederler. Bunun için be-bek ilk günlerinde kendi eline bile uzun süre bakar, ellerini ağzına götürür ve emer. Çocuklar aynı zamanda bedenlerinin açık ve ka-palı bölgelerini de öğrenmek isterler.

Keşfetme sürecinde çocuklar üreme bölgeleriyle de ilgilenir-ler. Onlara dokunur ve oyun oynayarak meraklarını giderirler. Onların bu ilgisi, başka insanların kendi beden bölgeleriyle ilgi-lenmelerinden daha ötede bir şey değildir. Buna karşın eğer anne baba “çok pis onu elleme” türünden uyarılarla çocuğun üreme bölgeleriyle oynamasını engellerse üreme bölgesinin bedeninin başka bölgelerinden farklı olduğunu, yine bu bölgelerin kirli, pis olduğunu düşünen çocuk, bütün bunların sonunda, iyi çocukların