fundusze ubezpieczeń wzajemnych jako forma ograniczania ryzyka
TRANSCRIPT
PIOTR SULEWSKI EDWARD MAJEWSKISzkoła Główna Gospodarstwa WiejskiegoWarszawaMIRANDA MEUWISSENWageningen University Holandia
FUNDUSZE UBEZPIECZEŃ WZAJEMNYCH JAKO FORMA OGRANICZANIA RYZYKA W ROLNICTWIE
WprowadzanieJedną z koncepcji rozwoju gospodarczego i społecznego, szeroko dysku-
towanych w ostatnich latach, stanowi pojęcie tzw. ekonomii społecznej, które zakłada, iż nie tylko indywidualny zysk i konkurencja, ale także współdziała-nie na rzecz innych wartości stanowić mogą sens ekonomicznej działalności człowieka (nie negując zysku/nadwyżki jako czynnika warunkującego trwały rozwój organizacji i społeczeństw) (Wygański J., 2009). Takie ujęcie stanowi rozszerzenie koncepcji homo oeconomius, która wyraźnie przedkłada interes indywidualny nad grupowym. Należy jednak podkreślić, że w wielu sytuacjach sprzeczność między koncepcją homo oeconomius a koncepcją ekonomii spo-łecznej ma formę pozorną, gdyż realizacja interesów grupowych prowadzi do osiągania celów indywidualnych. Jednym z wyróżników koncepcji ekonomii społecznej jest zasada wzajemności, która w praktyczny sposób uzewnętrznia się m. in. w przypadku ubezpieczeń. Zazwyczaj zasadzie tej w odniesieniu do ubezpieczeń przypisuje się takie atrybuty, jak: brak nastawienia na zysk, prowa-dzanie działalności w celu zaspokajania potrzeb ubezpieczeniowych członków towarzystwa ubezpieczeniowego, nadrzędna rola ubezpieczonych – członków w decydowaniu o losach towarzystwa i współodpowiedzialność ubezpieczo-nych – członków za losy towarzystwa (Milewski P., 2005). Wskazuje się, iż grupy wzajemnościowe w ubezpieczeniach odgrywają szczególnie ważną rolę w przypadku małych społeczności, które z różnych względów mają ograniczone możliwości korzystania z ubezpieczeń komercyjnych. Poza tym, systemy ubez-pieczeń funkcjonujące zgodnie z zasadą wzajemności posiadają szereg zalet, co czyni je szczególnie przydatnymi, chociażby w rolnictwie.
Opracowanie niniejsze ma charakter koncepcyjny i przeglądowy. Jego celem jest ocena możliwości funkcjonowania funduszy wzajemnych jako formy sta-
-
-
-
-
-
Miscellanea128
bilizacji dochodów w rolnictwie. W opracowaniu na zasadzie studium przypad-ków przeanalizowano funkcjonowanie funduszy wzajemnych w Holandii, gdzie ta forma ubezpieczeń jest szczególnie popularna. Materiał źródłowy stanowiła polska i zagraniczna literatura przedmiotu oraz polskie i unijne ustawodawstwo w zakresie funkcjonowania ubezpieczeń o charakterze wzajemnościowym.
Zarys historii ubezpieczeń wzajemnychTowarzystwa ubezpieczeniowe działające na zasadzie wzajemności stanowią
historycznie najstarszą formę asekuracji. Ubezpieczenia bazujące na idei wzajem-ności sięgają czasów starożytnych i Kodeksu Hammurabiego, który regulował za-sady wzajemnej pomocy karawan kupieckich podczas podróży na wypadek strat ponoszonych przez któregoś z nich (Banasiński A., 1993; Sangowski T., 1998; Ronka-Chmilowiec W., 2002). Podobny charakter miały też umowy zawiera-ne miedzy żydowskimi poganiaczami osłów w Palestynie, które przewidywały, że jeśli zwierze ucieknie, padnie, zostanie skradzione lub rozszarpane, to utra-ta sztuki będzie rekompensowana w naturze (Banasiński A., 1993). Na zasadzie wzajemności działały też zrzeszenia Fenicjan, Babilończyków czy Hindusów, tworzone w celu wspólnego pokrywania ryzyka transportów morskich. Jedną z najstarszych form ograniczania ryzyka w transporcie morskim stanowiła insty-tucja prawa rzymskiego, nosząca nazwę lex Rhodia de iactu, której istota polegała na podziale między członków morskiej wyprawy strat wynikłych z konieczno-ści wyrzucenia za burtę części przewożonych ładunków, w celu ratowania statku przed zatopieniem. Czasów starożytnego Rzymu sięgają też początki ubezpieczeń o charakterze osobowym, których pierwowzoru można szukać w stowarzysze-niach plebejskich, tworzonych przez ludzi wolnych lecz niezamożnych, zwane collegia funeratica i collegia tenuiorum, których celem była pomoc na wypadek śmierci ich członków, np. pokrycie kosztów pogrzebu (Kotowski Z., 1999). W śre-dniowieczu podobne instytucje, działające na zasadzie wzajemności, powstawały w Anglii i krajach germańskich. W bardziej sformalizowanej formie grupy wza-jemnościowe pojawiły się w XVII wieku, z którego to okresu pochodzą zapisy o ubezpieczeniu od gradobicia, padnięcia zwierząt, a także ubezpieczeniach cho-robowych i na życie (Kotowska O. i in., 2007). Komercyjne towarzystwa ubez-pieczeniowe zaczęły lawinowo powstawać dopiero w XIX wieku, a przodowały w tym takie kraje, jak Stany Zjednoczone, Anglia i Niemcy. Na ziemiach polskich za początek ubezpieczeń wzajemnych uważa się szesnasto- i siedemnastowiecz-ne „porządki ogniowe”, które regulowały, między innymi, zasady wzajemnej po-mocy ubezpieczających się na wypadek pożaru (Bratkowski A., 1999). Również początki systemu ubezpieczeniowego po odzyskaniu niepodległości wiązały się w Polsce ze wzajemnością ubezpieczeniową. Ustawa o przymusie ubezpiecze-nia od ognia i o Polskiej Dyrekcji Ubezpieczeń Wzajemnych uchwalona w 1921 roku wprowadzała obowiązek ubezpieczania wszystkich budowli i budynków oraz „ruchomości od ognia, plonów od gradobicia i żywego inwentarza od pomo-ru” (Nowak R., 2006). W 1921 roku powołano też Polską Dyrekcję Ubezpieczeń Wzajemnych razem z oddziałami terenowymi, która w roku 1927 została prze-
-
-
-
-
-
Miscellanea 129
kształcona w Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. W 1952 roku in-stytucja ta przekształcona została z kolei w Państwowy Zakład Ubezpieczeń, uzyskując monopol na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej, co oznaczało likwidację ubezpieczeń wzajemnych.
Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych jako współczesna forma realizacji zasady wzajemności ubezpieczeniowej
Współczesną formą „stowarzyszeń”, tworzonych w celu wspólnego pokry-wania strat ponoszonych przez któregoś z członków, reprezentują towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (mutual insurance companies). Stanowią one jedną z dwóch, obok spółek akcyjnych, możliwych form prawnych prowadzenia dzia-łalności ubezpieczeniowej w Polsce (podobnie w innych krajach). Podstawy prawne w tym zakresie wyznacza ustawa o działalności ubezpieczeniowej z dnia 22 maja 2003 roku (Ustawa..., 2003), której artykuł 38 stanowi, iż towarzystwem ubezpieczeń wzajemnych (TUW) jest zakład, który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności. Ustawa jednak nie definiuje prawnych atrybutów tej zasady. Nie ulega jednak wątpliwości, że w przeciwieństwie do spółek akcyjnych będących zrzeszeniem kapitału, TUW-y stanowią zrzeszenia osób zainteresowa-nych (Milewski P., 2005). Ważnym elementem warunkującym praktyczny zakres działalności TUW-ów w obowiązującym porządku prawnym jest również zapis w artykule 44 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, zgodnie z którym, jeżeli statut towarzystwa nie stanowi inaczej, to uzyskanie członkostwa w towarzystwie musi być związane z zawarciem umowy ubezpieczenia, a jego utrata z wyga-śnięciem stosunku ubezpieczenia. W praktyce oznacza to jednak, iż odpowied-nie zapisy w statucie mogą zezwalać, by wśród członków były osoby nie będące ubezpieczającymi się, co niesie określone konsekwencje dla wyposażenia kapi-tałowego (udziałowcami mogą być osoby fizyczne lub prawne, które wnoszą ka-pitał, nie będąc zainteresowanymi faktem ubezpieczenia się, co stanowi odejście od pierwotnych założeń zasady wzajemności). Z drugiej strony ustawa zakłada, iż statut towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych może zezwalać, by ubezpieczały się w nim także osoby, które nie są jego członkami (chociaż ich udział w zbio-rze składki brutto nie może wynosić więcej niż 10%). Przywołane uregulowania, jak też szereg innych czynników sprawiają, że w praktyce działania towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych upodobniły się w wielu aspektach do modelu funkcjo-nowania właściwego spółkom akcyjnym i dotyczy to rynku ubezpieczeniowego zarówno w Polsce, jak i w innych krajach (Sulewski P., 2012). Współcześnie za-sada wzajemności ubezpieczeniowej we względnie „czystej formie” realizowana może być w przypadku tzw. małych towarzystw ubezpieczeń wzajemnych (arty-kuł 43 ustawy o ubezpieczeniach), które charakteryzują się małą liczbą członków, niewielkim zasięgiem terytorialnym i wobec których wymagania kapitałowe są zdecydowanie mniejsze niż przy zwykłych TUW-ach (chociaż, jak pokazuje do-świadczenie, w praktyce instytucja ta prawie nie funkcjonuje – działa tylko jedno towarzystwo). Alternatywą dla małych TUW-ów, umożliwiającą funkcjonowanie z zachowaniem podstawowych przesłanek zasady wzajemności ubezpieczenio-
-
-
-
-
-
Miscellanea130
wej, jest tworzenie związków wzajemności członkowskiej. Stanowią one formę zrzeszania się pewnych grup członków połączonych rodzajem więzi zawodowej bądź regionalnej, z czego wynika wspólny dla związku oraz odmienny od innych uczestników towarzystwa rodzaj ryzyka czy przebiegu szkodowości. Według Gołąba (2009), związki te stanowią w tej sytuacji własny zakład ubezpieczenio-wy, a TUW jest w istocie korporacją wielopodmiotową związków wzajemności.
Fundusze ubezpieczeń wzajemnych w rolnictwie a TUW-yUbezpieczenia wzajemne w rolnictwie niektórych krajów realizowane są
w formie funduszy wzajemnych (mutual funds). Instytucje te, pomimo po-dobieństwa do omówionych wcześniej towarzystw ubezpieczeń wzajemnych (mutual insurance companies), powinny jednak być postrzegane jako oddzielna forma prawno-organizacyjna, dedykowana dla sektora rolniczego. Warto jednak zauważyć, iż pomimo odrębności wskazanych rozwiązań, powstanie w Polsce pierwszego po 1989 r. towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, tj. warszawskie-go Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych „TUW” (w 1991 r.), związane było z problemem ryzyka w rolnictwie (Dygas M., 2005). Towarzystwo początkowo zrzeszało głównie rolników.
Pomimo dużego podobieństwa między formą prawną towarzystw ubezpieczeń wzajemnych (opisaną w polskim systemie prawnym, jak i systemach prawnych innych krajów) a wspomnianymi funduszami wzajemnymi, formalnie istnieje dość znacząca różnica. W przypadku towarzystw ubezpieczeń wzajemnych po-wstaje tytuł prawny do odszkodowania (compensation), a składki ubezpieczenio-we kalkulowane są na zasadach aktuarialnych (z indywidualnym oszacowaniem ryzyka osoby ubezpieczającej się). W przypadku funduszy wzajemnych skład-ka stanowi natomiast z góry określoną kwotę, niezależną od poziomu ryzyka konkretnego uczestnika funduszu (Deutsche Bank Research, 2010). Wpłacona składka pozostaje w dyspozycji osób tworzących fundusz do czasu wypłaty ewentualnego odszkodowania – nie ma więc ona charakteru zapłaty za transfer ryzyka, jak w przypadku typowych instrumentów ubezpieczeniowych. Fundusze wzajemne stanowią więc nie tyle rodzaj ubezpieczenia gospodarczego sensu stricto, co rozwinięcie jednej z najprostszych i najstarszych strategii zarządzania ryzykiem, polegającej na gromadzeniu środków w okresach dobrej koniunktury w celu wykorzystania ich w słabszych latach. Dodatkowo strategia ta realizowa-na jest w formie współpracy i samoorganizacji, co przynosi korzyści związane z grupowym działaniem. Fundusze wzajemne pełnią więc głównie rolę stabiliza-cyjną, ograniczając (wygładzając) wahania określonych parametrów (przycho-dów, dochodów) między poszczególnymi okresami, stąd bywają określane mia-nem wzajemnych funduszy stabilizacyjnych (mutual stabilisation funds) (Bielza Diaz-Caneja M. i in., 2009). Należy zauważyć, iż powszechnie pojęcia ubezpie-czeń wzajemnych realizowanych przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i funduszy wzajemnych są ze sobą utożsamiane. W sensie prawnym może to być pewnym uproszczeniem – decydującą rolę odgrywają w tej kwestii regulacje prawne w zakresie systemu ubezpieczeniowego poszczególnych krajów.
-
-
-
-
-
Miscellanea 131
Problem różnic definicyjnych może być istotny w kontekście zasad wspiera-nia zarządzania ryzykiem w rolnictwie w ramach wspólnej polityki rolnej UE. Mając na uwadze doświadczenia holenderskie, Komisja Europejska zarekomen-dowała w 2001 tworzenie w krajach członkowskich UE funduszy wzajemnych w celu stabilizacji przychodów w sektorze trzody chlewnej (EC, 2001). W 2009 roku ukazało się natomiast Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 (Dziennik Urzędowy UE, 2009), w którego polskiej wersji językowej oryginalne określenie „mutual fund” przetłumaczone zostało jako „fundusz wspólnego inwestowania”. Rozporządzenie to ustanowiło też podstawy wsparcia finansowego funduszy wza-jemnych w ramach WPR, dając państwom członkowskim możliwość tworzenia programów wspierania zarządzania ryzykiem poprzez dofinansowanie funduszy wzajemnych. Artykuł 71 Rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 z dnia 19 stycz-nia 2009 roku mówi, iż „Państwa członkowskie mogą przewidzieć wypłatę rekom-pensaty finansowej rolnikom z tytułu strat gospodarczych spowodowanych wystą-pieniem choroby zwierząt lub roślin lub incydentem środowiskowym poprzez wkład finansowy w fundusze wspólnego inwestowania”. Wsparcie to mogłoby pochodzić z tzw. puli wsparcia specjalnego (część krajowej koperty w ramach systemu wspar-cia bezpośredniego – 10% – o której wykorzystaniu mogą decydować państwa członkowskie UE). W Polsce instrument ten nie został wdrożony. Przywołane roz-porządzenie w polskiej wersji definiuje „fundusz wzajemnego inwestowania” jako „system akredytowany przez państwo członkowskie zgodnie z jego prawem kra-jowym, który umożliwia stowarzyszonym rolnikom ubezpieczanie się i za pomocą którego rekompensaty wypłacane są tym rolnikom, którzy ponieśli straty gospodar-cze spowodowane wystąpieniem choroby zwierząt lub roślin lub incydentem śro-dowiskowym”. Powyższa definicja systemu funduszy wzajemnych wymaga więc odrębnych regulacji prawnych w ramach instrumentów polityki rolnej, niezależnie od uregulowań istniejących w zakresie ubezpieczeń wzajemnych jako takich.
Fundusze wzajemne we wspólnej polityce rolnej po 2013 rokuPomimo iż kwestie funduszy wzajemnych, jak i całego obszaru zarządzania
ryzykiem w rolnictwie, akcentowane są w zasadach wspólnej polityki rolnej od kilkunastu lat, to istotnie zyskały na znaczeniu w regulacjach dotyczących kształtu WPR po 2013 roku. W grudniu 2013 roku Rada UE ds. Rolnictwa i Rybołówstwa przyjęła pakiet rozporządzeń wprowadzających zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej, które reformują różne aspekty jej funkcjonowania i wyznaczają ramy działania do 2020 roku. Teksty rozporządzeń zostały opu-blikowane w Dzienniku Urzędowym UE nr L 347 z 20 grudnia 2013 (Dziennik Urzędowy UE, 2013). Uregulowania bezpośrednio dotyczące kwestii ryzyka i wsparcia instrumentów jego ograniczania zawarte zostały w rozporządzeniu regulującym wsparcie obszarów wiejskich (Regulation (EU) No 1305/2013), co oznacza, iż będą one finansowane z tzw. II filara Wspólnej Polityki Rolnej. Ramy prawne tworzące instrumentarium wsparcia zarządzania ryzykiem usta-nowione zostały w artykule 36 przywołanego rozporządzenia. Definiuje on trzy podstawowe obszary wsparcia rolnictwa w zakresie zarządzania ryzykiem, tj.:
-
-
-
-
-
Miscellanea132
– wsparcie finansowe składek ubezpieczeniowych w ubezpieczeniach strat ekonomicznych ponoszonych w produkcji roślinnej i zwierzęcej, powodo-wanych przez niekorzystne zdarzenia klimatyczne, choroby roślin i zwierząt, inwazje szkodników lub zdarzenia środowiskowe;
– wsparcie finansowe funduszy wzajemnych w celu wypłaty odszkodowań dla rolników z tytułu strat ekonomicznych, powodowanych przez niekorzystne warunki klimatyczne, wybuch epidemii, inwazję szkodników lub incydent środowiskowy;
– utworzenie narzędzia stabilizacji dochodów (income stabilisation tool) w formie finansowego wsparcia funduszy wzajemnych, zapewniającego od-szkodowania dla rolników, którzy ucierpieli w wyniku spadku dochodów.Z przywołanego rozporządzania wynika, iż dwa z trzech instrumentów
wsparcia rolników w zakresie ograniczania ryzyka realizowane będą poprzez fundusze wzajemne, co sprawia, iż stają się one dla państw członkowskich jed-ną z głównych możliwości bezpośredniego finansowania zarządzania ryzykiem w rolnictwie. W tym kontekście pojawiają się jednak dwa główne problemy, które pomimo ogólnej przydatności proponowanych rozwiązań mogą zniechę-cać poszczególne kraje do ich wdrażania, a tym samym ograniczać możliwości rozwoju tej formy ograniczania skutków ryzyka w rolnictwie. Pierwszy wynika z konieczności zachowania zgodności z ustaleniami WTO, wg których formy pomocy publicznej dla tak zwanej kategorii zielonej (green box), do której za-liczane jest subsydiowanie ubezpieczeń, mogą być udzielane jedynie w przy-padku strat przekraczających 30% średniej z okresu poprzednich 3 lat (lub 5 lat po odrzuceniu wartości skrajnych) (Łozowski M., Obstawski Z., 2009). Drugi problem wiąże się z kwestią ustalania priorytetów na szczeblu krajowym – prze-znaczenie wsparcia na fundusze wzajemne oznacza zmniejszenie puli środków na inne działania w ramach II filaru WPR. Należy jednak podkreślić, iż pomimo że regulacje w ramach polityki rolnej mają wspierać rozwój funduszy wzajem-nych, to nie są warunkiem niezbędnym do tworzenia tego typu instytucji, które mogą formować się w oparciu o przepisy ogólne (pod warunkiem ich istnienia).
Zalety i wady funduszy wzajemnychFundusze wzajemne, podobnie jak wszystkie ubezpieczenia wzajemne, posia-
dają szereg cech, czyniących je szczególnie przydatnymi do stosowania w rol-nictwie. Ze względu na dużą liczbę możliwych czynników ryzyka, zróżnicowa-nie profili produkcyjnych, regionalną heterogeniczność rolnictwa i warunków przyrodniczych, zunifikowane oferty ubezpieczeń oferowane przez duże zakłady ubezpieczeniowe w licznych przypadkach nie odpowiadają potrzebom rolników1. Fundusze wzajemne mogą być więc tworzone w celu zapewnienia kompensa-cji strat, których członkowie funduszu nie mogą ubezpieczać w innych towarzy-
1 Z badań przeprowadzonych w ramach projektu NCN pt. „Metody pomiaru i ograniczania ryzyka w pro-dukcji rolniczej w Polsce w warunkach przemian instytucjonalnych i zmian klimatycznych” wynika, iż jedną z przyczyn nieubezpieczania upraw w ramach obowiązującego w Polsce sytemu ubezpieczeń obligatoryjnych jest brak oferty obejmującej czynniki ryzyka istotne z punktu widzenia gospodarstwa.
-
-
-
-
-
Miscellanea 133
stwach ubezpieczeniowych. Stanowią tym samym narzędzie redukujące wahania dochodów rolniczych wynikające ze specyficznych czynników ryzyka. W porów-naniu do innych form ubezpieczenia, fundusze wzajemne – będące pewnego ro-dzaj porozumieniem między rolnikami – charakteryzują się niższym poziomem hazardu moralnego2, a często bezpośrednia znajomość innych rolników wpływa na obniżenie negatywnej selekcji3 (Cafiero C. i in., 2007; OECD, 2009), chociaż zjawiska te nie są całkowicie wyeliminowane. Mniejsze zagrożenie hazardem mo-ralnym wiąże się z faktem, iż we względnie małej grupie osób poczucie wspólno-ty interesów jest większe niż w przypadku większych zbiorowości. Stosunkowo niewielka liczba uczestników sprawia także, iż przynajmniej część z nich zna się osobiście, co zmniejsza asymetrię informacji i redukuje prawdopodobieństwo negatywnej selekcji (przystępowania do funduszu osób obarczonych wyższym ryzykiem). Zakres samokontroli w tego typu instytucji jest znacznie większy niż w innych towarzystwach ubezpieczeniowych (Skees J.R., 2004).
Fundusze wzajemne, podobnie jak w założeniu TUW-y, realizują politykę ukierunkowaną nie na zysk, lecz na zaspokojenie potrzeb ubezpieczeniowych swoich członków, wobec czego opłacane składki (wkłady) nie muszą pokrywać marży właściciela kapitału, przez co mogą w wielu przypadkach być niższe niż w komercyjnych zakładach ubezpieczeń (chociaż muszą zapewnić rentowność i płynność funduszu). Dodatkowo, w przypadku niskiej szkodowości wpłacone składki w niewykorzystanej części są zwracane uczestnikom funduszu. Jednym z głównych problemów w przypadku funduszy wzajemnych jest zagrożenie związane z systemowym charakterem czynników ryzyka katastroficznego, ta-kich jak powodzie czy susze (Meuwissen M.P.M. i in., 1999; Cafiero C. i in., 2007), które zasięgiem swego oddziaływania mogą obejmować wszystkich członków funduszy. Może to prowadzić do sytuacji, w której zgromadzone wkłady nie wystarczą na pokrycie strat, szczególnie w początkowych latach działalności funduszu (Bielza Diaz-Caneja M. i in., 2009). Pewne rozwiązanie tego problemu może stanowić koasekuracja, dywersyfikacja terytorialna zasię-gu działalności czy też geograficzne ograniczenie zakresu działania.Holandia jako przykład kraju o dużym znaczeniu funduszy wzajemnych
w ubezpieczeniach rolniczych
Informacje ogólneWśród krajów europejskich Holandia jest państwem, w którym ubezpieczenia
produkcji rolniczej funkcjonujące na zasadzie wzajemności rozwinęły się najsil-niej (Meuwissen M.P.M. i in., 2008). Spośród innych krajów wymienia się też Włochy (Janowicz-Lomott M., 2012), chociaż wskazuje się na szereg proble-
2 Hazard moralny (moral hazard) – inaczej pokusa nadużycia – teza mówiąca o tym, że podmiot chro-niony przed ryzykiem może zachowywać się inaczej, niż gdyby był w pełni eksponowany na ryzyko (www.wikipedia.pl).3 Negatywna selekcja (adverse selection) – oznacza sytuację, w której do ubezpieczenia chętniej przy-stępują osoby obarczone wyższym ryzykiem. Problem ten wiąże się ze zjawiskiem asymetrii informacji między ubezpieczającym się a ubezpieczycielem.
-
-
-
-
-
Miscellanea134
mów w rozwoju tej formy ubezpieczeń (www.agroinsurance.com). W przypadku Holandii dyskusja nad ubezpieczeniami wzajemnymi nabrała znaczenia w 1999 roku, w związku z niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (powodzie i su-sze), aczkolwiek niektóre z funduszy wzajemnych funkcjonują tam znacznie dłu-żej (Meuwissen M.P.M. i in., 2008). Czynnikiem sprzyjającym rozwojowi fun-duszy wzajemnych było także pojawienie się epidemii pomoru świń (w latach 1997/1998) oraz pryszczycy (w 2001 r.). Komercyjne zakłady ubezpieczeń nie oferowały polis od tego rodzaju zdarzeń, wobec czego rolnicy zaczęli podejmo-wać inicjatywy tworzenia instytucji „non-profit”, których celem była ochrona przed finansowymi stratami wynikającymi z różnych, czasem bardzo specyficz-nych czynników ryzyka.
W tabeli 1 zamieszczono charakterystykę wybranych holenderskich fundu-szy ubezpieczeń wzajemnych funkcjonujących w różnych branżach rolnictwa, na podstawie analiz przeprowadzonych przez Assefa, Meuwissen i Asseldonka (2012). Pewien problem stanowiło zamienne stosowanie pojęć fundusze wzajem-ne i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, np. Assefa, Meuwissen i Asseldonk (2012) posługują się zazwyczaj określeniem „mutual insurance company”, pod-czas gdy Melyukhina (2011) odnosząc się do podobnych instytucji stwierdza, iż „produkty” ubezpieczeniowe dostarczane są przez „fundusze wzajemne” reprezentujące niezależne towarzystwa, ale powiązane z większymi towarzy-stwami ubezpieczeniowymi poprzez reasekurację i doradztwo. W tym sensie należy uznać, iż stanowią one instytucjonalnie twór pośredni między funduszem wzajemnym, tak jak go definiują przepisy UE na potrzeby polityki rolnej, a to-warzystwem ubezpieczeń wzajemnych w rozumieniu polskiej ustawy o ubez-pieczeniach. Czynnikiem wprowadzającym rozróżnienie między obydwoma pojęciami może być też skala działalności. Jak zauważa Bielza i in. (2007), fundusze wzajemne, które mają charakter regionalny, mogą się stopniowo roz-rastać i ewoluować w czasie, stając się towarzystwami ubezpieczeń wzajem-nych, podobnymi do większych ubezpieczycieli. Biorąc jednak pod uwagę spo-sób określania składki (wkładu) i późniejszego nią gospodarowania, w dalszej części opracowania zdecydowano się używać określenia „fundusz wzajemny”, pomimo iż w materiałach źródłowych w odniesieniu do opisywanych instytucji pojawia się określenie „towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych”.
Fundusz wzajemny Agriver powstał w 1892 roku i zajmuje się ubezpiecza-niem upraw polowych oraz szklarniowych. Został utworzony w wyniku przeję-cia ośmiu towarzystw zajmujących się ubezpieczeniami od czynników pogodo-wych. W funduszu można wykupić polisę od jednego, jak i od wielu czynników ryzyka. Oferta Agrivera różni się od oferty ubezpieczeń oferowanych w ramach programu rządowego szerszym zakresem działania i niższym poziomem fran-szyzy4. Agriver oferuje także ubezpieczenia roślin ogrodniczych. Jedynym nie-
4 Franszyza stanowi zapis w umowie ubezpieczenia przenoszący na ubezpieczonego odpowiedzialność za cześć powstałej szkody. Franszyza integralna oznacza, iż ubezpieczyciel nie pokrywa szkód niższych niż określony poziom, franszyza redukcyjna oznacza obniżenie należnego odszkodowania o określoną wartość.
-
-
-
-
-
Miscellanea 135
typowym wymaganiem w przypadku przystąpienia do ubezpieczenia od opa-dów deszczu był pięcioletni okres uczestnictwa w funduszu przed otrzymaniem odszkodowania za starty spowodowane deszczami zlewnymi w 2002 roku.
Fundusz OFH ubezpiecza producentów takich owoców, jak jabłka, grusz-ki, owoce pestkowe, truskawki i winogrona. Podstawowy zakres ubezpieczania obejmował początkowo czynnik gradobicia, od 2007 roku ofertę rozszerzono o straty powodowane przez przymrozki, a od roku 2010 także o inne czynniki pogodowe. OFH nie prowadzi działalności ukierunkowanej na zysk, a ewentu-alne nadwyżki finansowe są zwracane rolnikom.
Tabela 1 Ogólna charakterystyka wybranych funduszy wzajemnych działających w Holandii
Nazwa funduszu
Rok powsta-
nia
Profil produkcyjny
ubezpieczanych gospodarstw
Ubezpieczane rośliny
i zwierzęta
Rodzaj ubezpieczanych
szkód
Szczególne wyma- gania względem
członków funduszu
Agriver 1892 Gospodarstwa z uprawami polowymi, ogrodniczymi i szklarnie
Rolnicze rośliny uprawne i warzywa
Czynniki pogodo-we (grad, burza, przymrozki, deszcz nawalny, śnieg, lód, uderze-nie pioruna, hura-gan, erozja)
Co najmniej 5-let-ni staż członkow-ski dla pokrycia strat spowodowa-nych deszczami w 2002 r.
OFH bd. Gospodarstwa sadownicze i plantacje owoców
Wszystkie owoce
Czynniki pogodo-we (grad, mróz, deszcz ze śnie-giem, opady śnie-gu, burze, deszcze nawalne, susza, erozja, pożar wywołany uderze-niem pioruna)
-
Avipol 1996 Fermy dro-biarskie – sta-da zarodowe i użytkowe
Kury i brojlery
Salmonella, Mycoplasma Gallisepticum, histeria kur
Wdrożenie syste-mu zapewnienia jakości zgodnego z Integral Chain Control and Sal-monella Control (ICCsc)
Potatopol 1997 Gospodarstwa wyspecja- lizowane w uprawie ziemniaków
Sadzeniaki, ziemniaki jadalne i skrobiowe
Brunatna zgnili-zna ziemniaka, wirion wrzecio-nowatości bulw ziemniaka
-
Porcopol 2002 Gospodarstwa hodowlane trzody chlewnej
Maciory Choroba Aujesz-kiego, pryszczyca, pomór świń
-
Źródło: Assefa T.T., Meuwissen M.P.M., Asseldonk M.A.P.M., 2012.
-
-
-
-
-
Miscellanea136
Avipol jest funduszem, którego oferta skierowana jest do branży drobiarskiej. Powstał on w 1996 roku z inicjatywy hodowców brojlerów, w celu zabezpie-czenia ich przed stratami ponoszonymi z powodu salmonelli. W późniejszych latach zakres działalności został rozszerzony o straty powodowane przez bak-terię Mycoplasma gallisepticum i kurzą histerię. Państwo nie kompensowało strat wynikających z tych chorób, brak było też możliwości ubezpieczenia od wymienionych chorób w innych zakładach ubezpieczeniowych. Aby zostać członkiem Avipol i nabyć ubezpieczenie, niezbędne jest uzyskanie certyfikatu zgodności z systemem zapewnienia jakości o nazwie: Integral Chain Control and Salmonella Control (ICCsc). System ten wymaga codwutygodniowego ba-dania gospodarstw pod kątem wykrycia wymienionych chorób przez organiza-cję o nazwie PPE (Product Board for Poultry Meat and Eggs). Właścicielami funduszu są ubezpieczeni, nie ma on na celu osiągania zysku, a ewentualne nadwyżki finansowe zwracane są rolnikom w formie refundacji lub obniżenia składek w kolejnym okresie ubezpieczeniowym.
Fundusz wzajemny Potatopol rozpoczął działalność w 1997 roku z inicjatywy Holenderskiej Federacji Rolnictwa i Ogrodnictwa we współpracy z Holenderskim Związkiem Handlu Rolnego. Kapitał początkowy w wysokości 680 tys. euro dostarczony został przez rząd. Potatopol założony został po dotkliwych stratach powstałych w uprawach ziemniaków w wyniku zarażenia brunatną zgnilizną ziemniaka (śluzak) w latach 1995 i 1996. Rząd holenderski częściowo pokrył wówczas straty rolników tworząc specjalne programy pomocy, nie gwarantując jednocześnie takiego wsparcia w przyszłości. Fundusz kompensuje straty finan-sowe ponoszone przez plantatorów w uprawie ziemniaków wywołane przez bru-natną zgniliznę ziemniaka i pierścieniową bakteriozę ziemniaka. Od 2008 roku zapewnia także ochronę przed stratami powodowanymi przez PSTVd (wrzecio-nowatość bulw ziemniaka). Do Potatopol może dołączyć każdy producent ziem-niaków w Holandii. Podobnie jak inne fundusze wzajemne, Potatopol nie jest zorientowany na zysk, a ewentualna nadwyżka finansowa wraca do rolników.
Ostatnim z funduszy uwzględnionych w przeglądzie jest Porcopol. Powstał on w 2002 roku w celu ubezpieczania holenderskich hodowców macior prze-ciwko chorobie Aujeszkiego, w sytuacji narastających epidemii i wycofania się rządu z pomocy w pokrywaniu strat. Utworzyły go gospodarstwa hodowlane zwolnione ze szczepienia przeciwko tej chorobie, ponieważ prowadziły eksport do krajów, gdzie takie szczepienia są zabronione (np. Niemcy). W 2008 roku towarzystwo rozszerzyło domenę działania, obejmując ubezpieczeniem straty wywołane przez pomór świń i pryszczycę. Wypłaty odszkodowań dokonywane są w przypadku zainfekowania macior chorobą i konieczności usunięcia ich ze stada bądź prewencyjnej likwidacji stada. Podobnie jak inne fundusze wza-jemne, Porcopol jest własnością ubezpieczonych i przez nich jest zarządzany. Również nie jest ukierunkowany na zysk, a ewentualne nadwyżki finansowe wracają do hodowców w postaci refundacji lub obniżenia składek. W 2012 roku zdecydowano o likwidacji funduszu z powodu niskiego prawdopodobień-stwa pojawienia się chorób stanowiących przedmiot ubezpieczenia. Decyzję
-
-
-
-
-
Miscellanea 137
o kontynuacji działalności uzależniono od ewentualnego podwojenia liczby członków.Zasady ustalania składek i wypłaty odszkodowań w analizowanych funduszach wzajemnych
Poszczególne towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych funkcjonujące w ho-lenderskim sektorze rolnym charakteryzują się bardzo różnymi modelami dzia-łania, stąd nie jest możliwe wskazanie ogólnych zasad, wspólnych dla wszyst-kich przedsięwzięć. Zasady ustanowione w poszczególnych funduszach zebrane zostały w tabeli 2 i 3.
W funduszu Agriver składki ubezpieczeniowe dofinansowywane są ze środ-ków UE. Otrzymuje on subsydia do wysokości 60% składki ubezpieczeniowej obejmującej ubezpieczenia pakietowe (grad, mróz, burza, śnieg, susza i deszcz nawalny) oraz „polisę klimatyczną”. W przypadku ubezpieczeń od deszczu na-walnego wszystkie straty powyżej 25% sumy ubezpieczenia są w pełni pokry-wane przez towarzystwo. Dla polis pakietowych odszkodowania wypłacane są jedynie przy stratach przekraczających 30% wartości ubezpieczonej produkcji. Wiąże się to z faktem korzystania ze środków UE, co reguluje rozporządzenie Rady UE 73/2009 wyznaczające próg 30% jako wartość graniczną, od której może być udzielana pomoc publiczna (zgodnie z porozumieniami UE z WTO). Co więcej, korzystającym z polis pakietowych Agriver wypłaca jedynie 25% sumy ubezpieczenia, niezależnie od rozmiarów straty. W przypadku „polisy kli-matycznej”, charakteryzującej się szerszym zakresem ubezpieczenia, nie stosu-je się żadnej franszyzy redukcyjnej dla strat przekraczających 30% sumy ubez-pieczenia. Poniżej tego progu całe ryzyko ponoszone jest przez rolnika.
Tabela 2 Sposób pokrywania strat i poziom franszyzy redukcyjnej
Nazwa funduszu
Rodzaj pokrywanych strat
bezpośrednie pośrednie (konsekwencje strat) franszyza redukcyjna
Agriver Zniszczone rośliny i wyposażenie (w przypadku
szklarni)
- Do 0 do 75% ubezpie-czonej wartości
OFH Zniszczone rośliny i plantacje
- Do 0 do 75% ubezpie-czonej wartości
Avipol Wartość kur i jaj 0,045 euro za brojlera/tydzień dla wieku <19 tygodni; 0,085 euro na kurę/tydzień w wieku
do 51 tygodni
25% wartości strat
Potatopol Zniszczone rośliny i koszty utylizacji
- 10% wartości strat, 20% gdy liczba dostawców
sadzeniaków >15Porcopol - 225 euro/maciorę 25% strat
Źródło: Jak w tab. 1.
-
-
-
-
-
Miscellanea138
Tabela 3 Sposób wyceny składki w wybranych funduszach
Nazwa funduszu
Składka podsta- wowa
Składka dodatkowaOtrzy-my-wane
dopłaty do skła-
dek
Podstawa zróżnico-
wania składek
% zwrotumaksy- malna
dozwo- lona
maksy- malna
w ostat- nich
15 latach
częstotli-wość zbioru składki do- datkowej
w ostatnich 15 latach
Agriver bd bd bd bd 60% bd bd
OFH bd bd bd bd 60% Przebieg szkodo-
wości, typ rośliny, próg
odpowie-dzialności
i typ ryzyka
bd
Avipol 0,09 euro/kurę; 0,03
euro za brojlera
4 × podsta-wowa
- - Brak Typ stada 65-75% w ostatnich 10 latach
Potatopol % kwoty ubezpie-czenia
lub sztywna
stawka na hektar
3 × podsta-wowa
3 razy w latach
1998 i 1999
Każdego roku
w latach 1997- -2000
- Typ ziemniaków
W latach 1997-2000 zwracano
maksymal-nie 34%,
a minimal-nie 6,5%
Porcopol Sztywna stawka na maciorę
4 × podsta-wowa
- - Brak Żadne 70-80% w latach 2007 - -2010
Źródło: Jak w tab. 1.
OFH, jak wskazywano wyżej, ubezpiecza plantacje owocowe i sady. W prze-ciwieństwie do Agrivera nie oferuje ubezpieczenia czynnika suszy i zlewnego deszczu. Stawki ubezpieczeniowe wahają się od 0,5 do 30% sumy ubezpiecze-nia. Zróżnicowanie składek wynika z wybranego progu odpowiedzialności fun-duszu – im niższy, tym wyższa składka. W 2011 roku rolnicy otrzymali subsydia w wysokości 60% składki ubezpieczeniowej (współfinansowane ze środków UE). Składka przez rolników płacona jest ratalnie, tj. 30% kwoty w czerwcu, a pozo-stałe 70% w listopadzie. Poziom franszyzy jest zróżnicowany w zależności od czynnika ryzyka – np. w przypadku gradu towarzystwo wypłaca 100% wartości strat przy stracie całkowitej (franszyza wynosi zero), ale poziom pokrycia strat zmniejsza się (franszyza rośnie) wraz ze spadkiem poziomu strat. W przypadku ubezpieczeń pakietowych franszyza redukcyjna może sięgać nawet 75%.
Avipol wypłaca odszkodowania za straty o charakterze pośrednim i bezpośred-nim w sytuacji potwierdzonego przez odpowiednie instytucje wystąpienia takich zagrożeń, jak mycoplasma, salmonella i kurza histeria. W związku z tym, iż zara-
-
-
-
-
-
Miscellanea 139
żone zwierzęta i jaja hodowlane musza być zutylizowane, PPE (Product Board for Poultry Meat and Eggs) pokrywa 25% wartości likwidowanego stada i jaj, a po-zostałe 75% wartości strat pozostaje po stronie rolników, z czego Avipol pokrywa kolejne 75% ubezpieczonym rolnikom, stosując 25% franszyzę. Straty bezpośred-nie w przypadku jaj wycenione są sztywną stawką 1,8 euro za kilogram. Avipol wypłaca też odszkodowanie za „puste kurniki” (straty o charakterze pośrednim), stosując franszyzę redukcyjną na poziomie 25%. Wysokość odszkodowania za-leżna jest od wieku, w jakim zwierzęta zostały zlikwidowane, a wypłacane jest ono do końca okresu planowanego przebywania w kurniku (stawka to 0,045 euro za tydzień dla brojlerów zlikwidowanych w wieku do 19 tygodni i 0,085 za kurę usuniętą ze stada przed osiągnięciem wieku 51 tygodni). Składka ubezpieczenio-wa zróżnicowana jest jedynie od typu ubezpieczanych zwierząt (stado zarodowe czy użytkowe) i pobierana jest z góry w wysokości 0,09 euro za kurę w gospodar-stwach hodowlanych i 0,03 euro za zwierzę w stadach użytkowych. W sytuacji wystąpienia strat może zostać zarządzony zbiór dodatkowej składki w wysokości czterokrotności stawki podstawowej. Między rokiem 2002 a 2012 do ubezpiecza-jących się hodowców wróciło od 65 do 75% zapłaconych składek. Aviapol nie korzysta z żadnych form subsydiowania składek.
Potatopol rekompensuje natomiast jedynie straty o bezpośrednim charak-terze (utraconej produkcji) – nie wypłaca odszkodowań np. z tytułu kosztów odkażania pola. Towarzystwo stosuje 10% franszyzę, ale np. jeśli gospodarstwo korzysta z sadzeniaków od więcej niż 25 dostawców, wtedy franszyza wynosi 20%. Potatopol pobiera podstawową oraz dodatkowe składki ubezpieczeniowe. Składka może być wyrażona w % wartości uprawy (np. 0,3438% w uprawie sadzeniaków i 0,06% w uprawie ziemniaków skrobiowych) lub stałej kwocie za ha. Jedynym czynnikiem różnicującym składkę jest rodzaj ziemniaków (sadze-niaki, jadalne, skrobiowe). Dodatkowa składka ubezpieczeniowa nie powinna przekraczać trzykrotności składki podstawowej i jest pobierana w przypadku wystąpienia strat.
Porcopol wypłacał odszkodowania za konsekwencje strat wynikających z wystąpienia wskazanych wcześniej chorób zwierząt. Konsekwencją tą była utrata dochodu z tytułu sprzedaży prosiąt (ponieważ maciory są likwidowane). Straty bezpośrednie, takie jak wartość zwierząt, koszt szczepień i inne kosz-ty weterynaryjne nie były pokrywane przez Porcopol, gdyż ponosił je Animal Health Fund (Meuwissen M.P.M. i in., 2003). Odszkodowanie z tytułu utra-conego dochodu miało charakter stałej kwoty 225 euro na maciorę i było wy-płacane z zastosowaniem 25% franszyzy redukcyjnej. Porcopol, podobnie jak inne towarzystwa, pobierał składkę podstawową i dodatkową, zależną od wystąpienia strat. Składka podstawowa miała charakter stałej kwoty i w 2008 roku wynosiła 5 euro od maciory. Fundusz nie stosował zróżnicowania składek. Jeśli zebrana składka podstawowa nie wystarczała na pokrycie strat, pobierana była składka dodatkowa, do wysokości czterokrotności stawki podstawowej. Porcopol nie otrzymywał dofinansowania ani ze środków krajowych ani z UE. Niewykorzystane nadwyżki ze składek tworzyły rezerwy funduszu.
-
-
-
-
-
Miscellanea140
Stopień uczestnictwa rolników w funduszach i wskaźnik szkodowościDostępne informacje pozwalają na określenie stopnia uczestnictwa w fundu-
szu i wskaźnika szkodowości tylko w odniesieniu do trzech spośród objętych analizą pięciu funduszy (tab. 4). Należy podkreślić, iż ze względu na specyficzny charakter oferty, nie można oszacować udziału rynkowego poszczególnych fun-duszy, gdyż w niektórych przypadkach są one jedynymi oferentami poszczegól-nych rodzajów ubezpieczeń. Oszacowany „stopień uczestnictwa” odnosi się do odsetka producentów rolnych w danej branży, uczestniczących w poszczególnych towarzystwach, bądź do udziału ubezpieczonej powierzchni/zwierząt w ogólnej ich liczbie w Holandii. Z przedstawionych informacji wynika, iż największym stopniem penetracji charakteryzuje się Avipol, który pokrywa ubezpieczeniem ponad 80% zwierząt w obrębie stada podstawowego i w którym uczestniczyło ponad 70% holenderskich hodowców drobiu kurzego. Dość wysokim poziomem penetracji charakteryzuje się również Potatopol. Ze zdecydowanie mniejszym zainteresowaniem spotkał się natomiast Porcopol – około 5% ogólnej liczby ma-cior (małe zainteresowanie, jak wspominano wcześniej, było przyczyną decyzji o zakończeniu działalności funduszu). Z dostępnych danych wynika, iż wszyst-kie fundusze przeciętnie osiągały wskaźnik strat na poziomie poniżej 1, co ozna-cza, iż wypłacane odszkodowania nie przekroczyły zebranych składek.
Tabela 4 Skala działania wybranych towarzystw
Towarzystwo Wskaźnik strat Stopień penetracji Liczba uczestników
Avipol 0,2 średnio za okres 1997-2011
Średnio 83% stada podstawowego i 64% stada obrotowego; 75% ferm hodowlanych i 71% z chowem brojlerów
Średnio ~320 rolników
Potatopol 0,85 za lata 1997- -2000
Średnio ok. 60-63% powierzchni ziemniaków
4192 rolników w roku 2007; 3552 w roku 2010
Porcopol od 0,12 do 0,18 w okresie 2007- -2010
Średnio 5,5% ogólnej liczby macior
119 rolników w 2007 do 73 w 2012
Źródło: Jak w tab. 1.
Sposoby ograniczania hazardu moralnego, negatywnej selekcji i problemów wynikających z systemowego charakteru ryzyka
Jak już wspomniano, w przypadku ubezpieczeń wzajemnych problem hazar-du moralnego i negatywnej selekcji może być ograniczony poprzez bezpośred-nią znajomość innych członków towarzystwa, jednak całkowite jego wyelimi-nowanie nie jest możliwe, zwłaszcza w sytuacji towarzystw o większym zasięgu terytorialnym. Z drugiej strony, ograniczony zasięg terytorialny sprawia, iż ry-
-
-
-
-
-
Miscellanea 141
zyko będące przedmiotem ubezpieczenia ma charakter systemowy. Problemy te w przypadku małych towarzystw nabierają szczególnego znaczenia, ponieważ nawet stosunkowo nieliczne zdarzenia mogą wywołać zachwianie równowagi finansowej funduszu. Z uwagi na to towarzystwa ubezpieczeniowe w Holandii podejmują różne działania mające na celu zminimalizowanie prawdopodobień-stwa (lub negatywnych konsekwencji) ich wystąpienia (tab. 5). Najczęściej stosowanym jest franszyza redukcyjna różnego poziomu, która sprawia, iż wypłacane odszkodowanie będzie niższe niż poniesione straty, co stanowi dla uczestników funduszu czynnik motywujący do dbałości o gospodarstwa i prze-strzegania zasad dobrej praktyki produkcyjnej. W niektórych przypadkach od członków funduszy wymaga się dodatkowych działań, jak wdrożenie certyfiko-wanych systemów zapewnienia jakości. Problem systemowego charakteru ubez-pieczanych ryzyk rozwiązywany jest zazwyczaj poprzez reasekurację.
Tabela 5 Sposoby ograniczania negatywnego wpływu zjawisk związanych z ubezpieczeniami
w analizowanych funduszach wzajemnych
Nazwa funduszu
Sposoby ogra-niczania pokusy
nadużycia
Sposoby ograniczania negatywnej
selekcji
Ryzyko systemowe
dopuszczalna koncentracja geograficzna gospodarstw
sposoby łago- dzenia syste-
mowego charakteru
ryzyka
subsydia na reasekurację
Agriver Franszyza redukcyjna, dodatkowa składka
bd bd Asekuracja (rząd)
Tak, tylko w przypadku przymrozków (49% składki reasekura- cyjnej)
OFH Franszyza redukcyjna
bd bd asekuracja (rząd)
Tak
Avipol Franszyza redukcyjna, dodatkowa składka
Podwyż-szenie składki za starsze zwierzęta
40% gospo-darstw w 1 prowincji
Prywatna re-asekuracja
Brak
Potatopol Franszyza redukcyjna, dodatkowa składka
Zróżni-cowanie franszyzy
Prywatna re-asekuracja
Brak
Porcopol Franszyza redukcyjna, dodatkowa składka
Żadne 13% macior w promieniu 3 km
Prywatna re--asekuracja, regionalna dywersyfikacja
Brak
Źródło: Jak w tab. 1.
-
-
-
-
-
Miscellanea142
PodsumowanieDokonany przegląd polskiego ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń wza-
jemnych, przegląd przepisów unijnych w ramach reformowanej polityki rolnej oraz przeanalizowane przykłady funduszy wzajemnych z różnych branż sektora rolnego w Holandii pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków:1. Fundusze wzajemne mogą stanowić jeden z ważniejszych elementów syste-
mu zarządzania ryzykiem w rolnictwie (łagodzenia skutków występowania ryzyka). W porównaniu do typowych ubezpieczeń produkcyjnych wykazują szereg zalet, co czyni je szczególnie predestynowanymi do stosowania na tych obszarach, gdzie nie ma możliwości ubezpieczenia produkcji poprzez „konwencjonalne” zakłady ubezpieczeniowe. Oferta funduszy wzajemnych przyjmuje kształt produktu dopasowanego do potrzeb bardzo wąskiej gru-py interesariuszy. W tym ujęciu nie stanowią one konkurencji dla dużych towarzystw oferujących wystandaryzowane produkty ubezpieczeniowe. Pomijanie zysku jako celu działalności daje im jednak także możliwość two-rzenia oferty konkurencyjnej cenowo względem zakładów działających na zasadach komercyjnych.
2. Doświadczenia holenderskie wskazują, że powstawanie poszczególnych funduszy było zazwyczaj poprzedzone wystąpieniem niekorzystnych zda-rzeń, które prowadziły do znaczących strat w produkcji, przy jednoczesnych zapowiedziach władz o wycofaniu się z pomocy poszkodowanym rolnikom w przypadku ponownych zdarzeń o tym samym charakterze. Brak możliwo-ści komercyjnego ubezpieczenia przedmiotowych czynników ryzyka stał się w tej sytuacji czynnikiem motywującym do samoorganizacji i zrzeszania się w funduszach wzajemnych.
3. Jak wskazuje literatura przedmiotu, ubezpieczenia wzajemne charaktery-zują się mniejszym prawdopodobieństwem wystąpienia pokusy nadużycia i negatywnej selekcji, mimo to fundusze działające w Holandii stosują sze-reg ograniczeń w celu wyeliminowania tych zagrożeń. Sprawia to, iż reguły funkcjonowania poszczególnych funduszy są dość skomplikowane, co może stanowić czynnik zniechęcający potencjalnych nowych członków, zwłaszcza w przypadku wysokiego poziomu franszyzy redukcyjnej.
4. Fundusze wzajemne jako forma ubezpieczeń nie mają umocowania w pol-skim systemie prawnym. Należy przyjąć, iż opisane w ustawie o działalności ubezpieczeniowej towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych stanowią – co do zasady – wyższą formę organizacji działalności ubezpieczeniowej niż rolni-cze fundusze wzajemne. Wydaje się jednak, iż stawiane przez ustawę wymo-gi formalne, nawet w odniesieniu do formy organizacyjnej małych TUW-ów, są zbyt rozbudowane, by mogły stanowić ramy prawne dla samoorganiza-cji rolników w zakresie działalności ubezpieczeniowej. Pewnym ułatwie-niem w tym zakresie mogłoby być przygotowanie odpowiedniego programu wsparcia w ramach nowego PROW, ale z dostępnych informacji wynika, iż MRiRW nie planuje wdrożenia takiego instrumentu. Należy jednak podkre-ślić, że pomimo iż działanie takie mogłoby się niewątpliwie przyczynić do
-
-
-
-
-
Miscellanea 143
popularyzacji funduszy wzajemnych, nie jest ono warunkiem niezbędnym rozwoju tej formy ubezpieczeń w rolnictwie. Doświadczenia holenderskie wskazują, iż ze środków publicznych korzystają tylko niektóre z działają-cych tam funduszy.
5. Zagadnienie funduszy wzajemnych nabiera szczególnego znaczenia w kon-tekście zreformowanej wspólnej polityki rolnej, w której coraz mocniej ak-centuje się potrzebę zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Fundusze wzajemne mają w tym układzie stanowić podstawowy element mechanizmu transferu środków pomocowych do gospodarstw ponoszących straty. Co więcej, doty-czyć to ma nie tylko strat w produkcji, ale także spadków dochodu. Fundusze wzajemne w założeniach mają się więc stać instrumentem stabilizacji docho-du. Współcześnie funkcję stabilizatora dochodów w sposób pośredni pełnią głównie płatności bezpośrednie, nie można jednak wykluczyć, iż kolejna perspektywa budżetowa w jeszcze większym stopniu przeniesie tę rolę w ob-szar zarządzania ryzykiem, w tym na fundusze wzajemne. W tym kontek-ście zasadnym wydaje się pytanie o priorytety w rozdysponowaniu środków z drugiego filara WPR i miejsce wśród nich dla wspierania samoorganizacji rolników w zakresie zarządzania ryzykiem.
Literatura:1. Assefa T.T., Meuwissen M.P.M., Asseldonk M.A.P.M.: Mutual insurance companies as
a tool for farmer income stabilization: performance and prospects in the CAP. Capri – 126th EAAE Seminar, 2012.
2. Banasiński A.: Ubezpieczenia gospodarcze. Poltex, 1993.3. Bielza Diaz-Caneja M., Conte C.G., Gallego Pinilla F.J., Stroblmair J., Catenaro R.,
Dittman C.: Risk management and agricultural insurance schemes in Europe. IPSC, JRC EC.
4. Bratkowski A.: Tradycje ubezpieczeń wzajemnych na ziemiach polskich. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia, nr 4, 1999, Warszawa.
5. Cafiero C., Capitanio F., Cioffi A., Coppola A.: Risk and crisis management in the reo-formed European agricultural policies. Canadian Journal of Agricultural Economics, 55, 2007.
6. Deutsche Bank Research: Risk management in agriculture. Towards market solution in the EU. September 17, 2010.
7. Dygas M.: Wzajemność ubezpieczeniowa. Gazeta Bankowa, 2007.03.07.8. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej: Rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009 z dnia
19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośred-niego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone sys-temy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/2003.
9. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej nr L 347 z 20 grudnia 2013 r., rozporządzenia nr 1305/2013 do 1308/2013
10. European Commission: Risk management tools for EU agriculture with a special focus on insurance. Working document, 2001.
-
-
-
-
-
Miscellanea144
11. Gołąb P. : Współczesne formy prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Wiadomości Ubezpieczeniowe, nr 3, 2009, PIU.
12. http://alfaomega.webnode.com/news/jakub%20wygna%C5%84ski%3A%20ekonomia%20spo%C5%82eczna%20%E2%80%93%20sprzeczno%C5%9B%C4%87%20czy%20ko-nieczno%C5%9B%C4%87%3F/
13. http://www.agroinsurance.com/en/pratice/?pid=812: Italy – Risk management in agrin-culture: the Italian insurance system and the new tools of intervention (data dostępu 10.03.2014).
14. Janowicz-Lomott M.: Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie. Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, nr 2/5, 2012.
15. Kotowska O., Nałęcz S., Załęski P.: Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych w Polsce, 2007, form.stat.gov.pl/.../Towarzystwa%20ubezpieczen%20wzajemnych.pdf.
16. Kotowski Z.: Wiejskie ubezpieczenia wzajemne – z myślą o przyszłości. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia, nr 2, 1999.
17. Łozowski M., Obstawski Z.: Wsparcie publiczne dla ubezpieczeń w rolnictwie. Polityka Europejska, Finanse i Marketing, nr 51, 2009.
18. Melyukhina O.: Risk management in agriculture in the Netherlands. OECD Food, Agriculture and Fisheries Papers, No. 41, OECD Publishing, 2011.
19. Meuwissen M.P.M, Huirne R., Skees J.R.: Income insurance in European agriculture. Eurochoices, 2(1), 2008.
20. Meuwissen M.P.M., Van Asseldonk M.A.P.M., Huirne R.B.M.: Alternative risk finan,-cing instruments for swine epidemics, Agricultural Systems, 75, 2003.
21. Milewski P.: Zasada wzajemności i członkostwo. Gazeta Ubezpieczeniowa on-line, 2005, http://www.gu.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=7728&Itemid=297.
22. Nowak R.: Ubezpieczenia majątkowe w rolnictwie. Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa, Warszawa 2006.
23. OECD: Risk management in agriculture. A holistic approach. OECD, Paris 2009.24. Regulation (EU) No 1305/2013 of the European Parliament And Of The Council
of 17 December 2013 on support for rural development by the European Agricultural Fund for Rural Development (EAFRD) and repealing Council Regulation (EC) No 1698/2005.
25. Skees J.R.: Innovation in agricultural insurance. Paper presented at conference in Santa Cruz, Bolivia on May 11, 2004.
26. Sulewski P.: Idea wzajemności ubezpieczeniowej i towarzystwa ubezpieczeń wzajem-nych w Polsce. Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia, nr 1, 2012.
27. Ubezpieczenia gospodarcze (red. T. Sangowski). Poltex, 1998.28. Ubezpieczenia. Rynek i ryzyko (red. W. Ronka-Chmielowiec), 2002.29. Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej. Dz.U. 2003 nr 124 poz.
1151.30. Wygnański J.: Ekonomia społeczna – sprzeczność czy konieczność? http://alfaomega.web-
node.com/news/jakub%20wygna%C5%84ski%3A%20ekonomia%20spo%C5%82ecz-na%20%E2%80%93%20sprzeczno%C5%9B%C4%87%20czy%20koniecz-no%C5%9B%C4%87%3F/ (data dostępu 10.03.3014), 2009.
-
-
-
-
-