FRfBDRlClf WILLIAMS

BOB

. MEDENiYETLERi • •

TARIHI

YAYINLARI

· Baskl Tarihi Baskl Dizgi

': Agustos 1993 : G~gda§ Matbaasl : Gagda§ Dizgi

Genel Daglhm .

FRI~DRlC1f ·WILLIAMS

BOB • •

MEDENIYETLERI

·TARiHi Ceviren KalayCIOgIU

YAYINLARI

MAKEDONYA U LARIN : .. : ......... "" 200 DORDUNCU YUZYIL UYGARLlCH ............................ 207 . HELLENiZM

ONSOZ

~imdiye kadar mitoloji Uzerine pek

En Eski

. Ege bOlgesinin kuzeyi Trakya klYllarl, Bogazrarve Truva bolgesini, giineyi Rodos~ Karpatos, Girit ve Kitera adalanyla SlI1llianml§ oIan bu bolgenin ic;(inde Tasas, Samutrake, Sporad'lar ve Anadolu'ya yakm yerlerde, Lesbos (Midilli), Attiko ile Korya klyllan arasmda ise Kllcbd adalan blllunrnaktadu, Batlda Evhvial (Egriboz), doguda Khios

. (Sahz), Samos (Sisam) ve Kos (istankoy) adalan blliunmaktadrr. Bu adalar Asya ile Avrupa'illl1 birbjrine akl§Inl saghyordll.

Eski ~aglardan Binyd Sonuna Kadar Egeye

Girit

Egedeki yliksek uygarhgm ilk be§igi Girit adasl olmm~tur. Bu ada cografi konumunda dolay! canh ve hareketli bir ktilttir hayatI ya§aml§tIr. Yunan mitos'lan bu adada hlikilm silrmil§ Minos 'tan ve 0 devirde gec;(en olaylardan bahseder. Yunanhlar

Yunanistan

Yunanistan son derece engebeli bir iilkedir. Derin korfezler, ic; bolgelerde ise genellikle kuzeyden gu'neye inen, sadece orta Yunanistan'da doguya ktvnlan ve Ege adalan' uzerinden Anadolu y6niine uzayan kaplJdlL Bu yuzden birbitinden aynlml§ gec;itler sayesinde birbirine meydana gelmektedir. Daglar kanyonlara sahip olmu§tur.

Yunanistan'm bu yapisl duzluklerde buyiik devletleril1 bunun dl§mda bu cografi konuinu slyasal baklmdan da irili ufakh devletlere b6liinmesinde ba§hca etken olmu§tUr.

Yunanistan'm cografi yaplslluD bir SODUCU olarak bo§ yerleri son derece fl!.kir ve· verimsizdir. Belki e~kiden bu yerler fundahk ve ormanhklarla kaphydl. Fakat Yunanistan'rn aSIl verimli yerleri ~aglar arasma slkl§ml§ ol~ yada denize aC;lk umak vadileridir,

Bu durum Yunanistan'm rol oynaml§tlr. Egedenizine Anadolu;nun etkisiyle yiiksek az girintili C;lkmtlh alan yeder kiiltiir baklmmdan geri kalml§hr.

Anadolu'nun batt laydarl:

Anadolu'nun batt klytlan da korunmu§ koy ve limanlara sahiptir. Sua daglar ktylya paralel uzanu ve bu suadaglann

- 11 -

arasJnda BClIar~ay. Gediz, kii~iik Menderes, biiyiik Menderes gibi buyliklrmakJar uzamr, bu sayede bu topraklar verimlidir. Bu durum bu ~ehir devIetlerinin birbirleriyle ili~ki k u rmaSIDl gii~le§ tirmi§.tir ama i~ bolgelerle ileti§imi kolayla§tuml§tlr. Ancak i~ bolgelerde gii~lii bir devlet kuruldugunda verimli topraklan ge~irip denize ula§mamn ~arelerini araml§ bundan bu vadilerdeki §ehirlerin baglmslzhgl biiyiik tehlikeye girmi~tir.

Ege Adalan:

En onemlisi Girit'tir. Yakla§lk 250 ian uzunlugunda ve ortalam~ 50 km geni§ligindedir. Diger adalarla bagmtI1anyla birlikte bir taraftan Peloponnes'e, diger Anadolu'nun bah giiney ve Afrika'nm kuzey klyilanna baglanabiliyordu. Girit bunlardan kiiltiir etkileri alabilecek kadar . yakmdl, fakat dii§manIn aktnlanndan korunabilecek kadar uzaktI. Bu ozelligiyle bagrmda yiiksek ozgiin uygarhklan koyabilmi§tir.

iyi korunmu§ limanlara sahip olmakla birlikte, kii~iik, susuz ve gorak olan Ege adalan deniz yollanmn diigiim noklasl 'olduklarmdan on em kazanml§lardu. Bu ad alar arasmda Delos, Melos, Paros, Naksos ve Sifnos gosterilebilir.

Ege iJdimi:

eniz ozeUigi ta§lf. azIar slcak ve yagmursuzdur. Bazl bolgelerde maYlstan ekime kadar hi~ yagmur dij§lllediginden akarsulan kurumakta, vadileri sannaktadrr. Ancak melternler havayl scrinletmektcdiL

- 12 -

blJl1j~lnll ImllllZl bir kolkerle doldurularak motifler bel irginle§ti riliymdu. Vazolann yanmda idollere de ra5tlaruyotdu.

BIl tanmsal, ktilttir, idolleri ve keramikieriyle Anadolu He bagIar goste'rmekte 4. binylla ait oidugu anla§Ilan neolitik

Girit adasmda Anadolu' lu yada bunlarla yakm insanlann ya§adlgma i§arettir. Kuzey Mrika ve BaI~an yanmadasmm zayJf etkilerini de gostermektedir. Bu donemde heniiz iIerki ki.iltiiJ; geli§imine ait bulgular

M.O. 3000-2000' yIllan araslllda, Girit kiiltiirii ozel bir degi§im . derece derece yiiksclnieye ta§ doneminden maden donemlne girmeye ba§laml§tIr.

Mesara ovasmda 12'den fazla yede§im yeri bulunmu§ oimaSI bunu dogrular.

Bu donemde deniz Ula§lffil geli§mi§} susuz adalarda bile insanlar ya§amaya VU,,?'QJ'''S?UU

Bu ~ag insanlan mezarlara cia. onem vermi§lerdir. Bu m'ezarlar yuvarlak oda ve Sir on odadan olup, iizerleri yuvarlak ta§tan kerph:stcn bindirme teknigiyle yapllml§ ankovalll §eklinde kubbelerle ortiiliiydii. Bazen magaralan mezar olarak kullamyodardL Mezarlardan glkanlan ve gUll1U§ fildi§i miihiirler, ta§tan yada baklrdan yaptlml§ tiirli.i ara~lar ve sibhlar. 3000 yll Gidt kultUriinde ki§isel servetin arttlgml ve halkm _ slmflara aynldlgml gosteriyor. Mezarlardan

oldugu gibi btiyfik bir tabiat tanfl(;asma tapmI§ ve yamnda da bir bogaYI kutsalla§tJrml§ olduklanm gosteriYOL .

3. binyll Girit keramiklerinde ¢mlek

YUNANiSTAN, EGE·ADALARI VE ANADOLU

Yunanistan'm da Girlt gibi 5. ve 4. binylla kadar ~lkan pek eski bir kiiltiire sahip oldugu kazIlarla ortaya ~lkml§hr. YunanistiLJi'da artaya ~lkanlan en 'onemli kiiltiirler grubu Saskla kiiltiirii (yada ve Dimini kiiltiirii (yada TesaIya B

Olgun neolitik yoresinde rastlanml§hr. Uzun stire oturma yiikselmesiyle meydana gelen suni biiyiiklere yerliler magula dlt~ektedir. Volvo bu kiiltiir Sesklo adh magula'da bulundugundan bu adl alml§t1r. Bunlar tanmla ugra§lyorlardl, k6yleri ovalarda kurmu§lardl. Bu k6ylerin bazIlan a~lkta bazIlanyla ~it ve hendeklerle ~evrilir.

Diminide ise durum farkhdu. D~iincii binYlbn ilk yansma ait oldugu anhl§tlan bu yerle§im bOlgesinde bir sava§ ve kan§tk.hk d6nemi ya§an'dlgmdan etrafl surlada ~evrili biiyiik §atolar ortaya ~lkml:;;tJL

Sekskla kiiltiirti ' ortaya koymaktadtr. tahta direkli bir girl:;; ,u'Vn.u,,. ocak bulunan bir yada Anadolu'da Hactlardaki

ev lerin ilk orneklerini dikd6rtgen §eklinde, iki

mekamn arkasmda, i~inde bulunmaktadlr. Bunlar

Dimini §atosunda da megaron'larla rastlanmaktadu. Ve bu kiiltiir de genel karakter baklffimdan tanm ve hayvanclhkla ugra§maktadu.

- 16- ,-

• BiiyUk yayllma ozcll gosteren Sesklo kiiltiirii orta Yunanisran, iSlnos, Akarnanya iyon denizi adalanna ve Pe1opannes'e kadar yaYllml§hr. Dimini kiiltiirii ise yaYllma ozelligi gosterememi§ Tesalya'ya bile girememi§tir.

Yapllan kazrlar sonucunda Sasklo ile arasmda ortaya kiiltiirel farkhhklar kuzey ile arasmda bir kesilme ortaya

Ege'deki Anadolu Kavimleri:

Bu mad en kiiltilriinil Yunanistan' a kimlerin g~tirdigini Sal>layabiliyoruz. Burada bulunan vazolann gerek teknik, gerek boyamalan ve susleri baklmmdan Truva balgesi keramiklerine benzedikleri, sai~ahklarm, adebra, bah Anadolu'da ve hatta Mezopotamya' da rastlanrriaktadlr .. Keram ·inceIerncleri sonucunda madeni Yunanistan' gotiirenlerin Anadolu insum oldugu ortaya

Burada bulunan keramiklerin de Anadolu ozeHiklerini ta§ldlglnI Bir harila iizerinde j~nadolu' dan ge1en isimlerin dagtlnmna bakarsak Anadolu insanlannm Yunanistan'a dogu bolgelerinden girdigini ve bahya dogru gittik~e seyrekle§tigini gorilriiz.

Bu maden ktiltiirii ve neolitik kiiltiir arasmda gaze c;arpan bir kesilmc olmaYl§l, Anadolu kavimlerinin defahk bUylik bir akm halinde degil, belki ytizyIllarca slircn kii~iik gti~ler sonucunda Yunanistan\a ve adalara yava§ yava§ girmi§ olduklannl gosterir. Ilk di)nemler §ifphesiz nu kavimler arasmda sava§lar olmu§tur ama zamanla kayna§ml§lar ve bir arnek bir maden kiiltiirlinlin olu§masma sebep olmw~lardlr.

Yunanhlardan once Ege Pelasg, Leleg Kar olarak adlandmlan kavimler oturuyordu. Yunanhlar'a gore leleg'ler Anadolu' Truva balgcsinde, ad lannda, orta Yunanistan ve Peloponnes'in bazl yerlerinde oturuyorlardl. Pelosg'lar ise Yunanistan'da oyle geni§ bir alana yayIlml§tJr ki donem Yunanistan "Pelasgiye" olarak amlml§tlr. Pelasglar, sonralan bazl Yunantarih

Megara kaleIerinden birinin "Karya" adIn! ta§lm.l§ oldugunu so:ylemektec:Jir .

. ~u nalde 3. oinYllda butiin egeye yaydml§ olan Kar'lann

· Kiklad kiiltiiriiniin en gaze '5arpan eserleri ise mermer vidoHcrdir. Tahta yassIllgmda yapuan id611er stire sonra sanat eseri haline gelecek kadar geli§nU§tir. Genelde kadm §eklinde olan bu idoller bir tabiat tann'5asma taplldlgmm gastergesidir. Fakat erkek ldoller vardu. Ta§, toprak eserlerin yamnda baku eserler de bulunmaktadu. BI'5ak, han~er, pens, igne gihi..

Sus e§yasl olarak tiirlii renkte ta§ boncuklar, bakir igneler ve gtimii§ alhklar gasterilebilir. En ~ok da Kar'lann eseri olan bu uygarhklar geli§melerine kar§In siire sonra 3. binin sonunda ortadan kalkml§tIr.

3. Anadolu:

Anadolu'da 3. binYllda §ehir olma egilimini gasteren yerlc§im bolgesi Truva'du. Buntda yapllan kazl1arda in§a edUmi§ 9 §ehir bulunmu§lur. Her §ehirde ge§itli kiiltiir tabakalaimm varhgl ortaya konmu§ ve bunlann sualan saplanml§hr.

Truva I etrafl tarla ta§lanndan yapuml§, surlarla ~evrili, alqak bir tepenin kuruimu§ idi. Sumn birbirine paralel bir taklm duvarlar bulunmw:i, bunlann inee uzun dikdartgen evler meydana getirdigi anla§dml§hr. HaHa biri tipik megarondur. Keramikler iyi lemizlenmemi§ kilden yapIlml§ ve iyi pi§irilmemi§tir. Keramiklerin yamnda I$ekic;, balta, topuzba§l gibi ara~larda bulunmu§tur. •

Obsidyan'm knllaTIllnll§ oimasl Metos ile ticaret ili§ktilerine i§aret eder. Evlerden eide edilen arac;lar ve kemik ' kahntdanndan Truva I insanlannm tanm, ve

- 21 -

ballk~ll

Truva bir yangm sonunda harap Sonu

M.O, 1700'den oneeki keramikler: ,

Saraylann YlkIlJ§mda biiyiik sanat eserleri tahrip edildiginden fikir sanat bareketlerinin geli~imini sanat eserlerinde zorunda kahyoruz,

Bu donemde m~ydana getirilen kenlmiklerde hic;bir kesinti olmakslzm 3. binyll geleneginin surdiigunu goriiyoruz. Ancak c;6mlck

migferler, deri dizlikler gibi) merkezi tilm bu felaketlerden Knossos bu donemde i

M.O. 17-16 SARAYLARI

M. O. 17-16 en parlak donemini me~kezi olan saraylar

hemen hemen aym ozeUikleri gosterirler; kaldmmh bah meydan, bu meydana bakan ana eephe, uzun bir koridor boyunea sualanml§ inee uzun depolar, dikd6rtgen ve zemini" kaldumah bir orta aviu, bu avlunun etrafml ~eviren koridorlar, aydmhk menfezleri ve payeli'salonlarla birle§tirilmi§ ~e§itli daireler, ust kola ula§tInlan yattk basamakh amtsal merdivenler, giri§ mekanlan ve bunlara bagh inee koridorlar. an, akar suyu ve kanalizasyonu bulunan

, -a.nltsalhga gidi§ sezilmektedir. Bundan otGrG Girit fresklerinin kokeni Anadolu 'ya baglanabilir.

Figorlo fresklere ise 17 yGzyddan ba§layarak Knossos saraymda ve bazl soylulann konak ve saraylannda rastlanml§tIr.

16. ytizydda saydan artan Girit freskleri bazen minyatiir gibi kii

bitki motifleri uslupla§hnlml§tIL aklm Gfrit tahrip 1400 Ylhna

Miihiirler:

Girit miihiirierini genelliklc ilk zamanlarda kcmik ve fildi§inden daha sonralarl sahun ve neeef degerli yaplyordu.

ilk zamanlar spiral, sert dalga mandu, hac;; ve ytldlZ gibi geometri, rozet, yaprak ve agac;; gibi bitki, dahasonrala'rl ise balIk, ku§, hayvanlarla eden asian gibi motiflerini, insan motifleri yer almaktadlL ba§ml gosteren ve karakteri ta§lyan buyiik on em ta§lmaktadlf.

Heykeltra§hk:

Girit resim sanatll1l11 amtsalhga hiC;; adlm Genel karakter olarak heykeltnl§hkla binYllda figiirlerjn tekfonik yaplsma on em vermeyen, viicudu adeta kemiksizmi§ gibi gosteren en c;;ok belin ineeligine anem veren ,fayans, fildi§i, tunc;; heykelcikler ortaya koymakta 16. yiizylld hu~lar daha belirgin olarak c;;arpmaktad If.

Girit halkI:

.. Bu cografi isimler ki§i adlan

uygarhgmm

- 29 -

tann adlan Anadolu adlaoyla

yakm akraha

kavlm tarafmdan getirilmi§ vtllmakladlf.

Yazl:

ilk zamanlar resim yazlsl olan Girit yazIsI M.O. 16 :yiizydda fonetik bir yaz1 haline gelmi§tiL (Filologlarm A :yazlsl adlandudlklan En c;ok kullamlan bu yazlyl okumak olmaml§t1r yazlyla ifade dilin . Anadolu diHeriyle akrana oldugu ve metinJerin "Girit B yazlSl" ile yazlh metinler gibi idari ve ekonomik nitelikte ileri siiriilmektedir. B yazlslm kapsayan tabl~tler saraydaki kokler, kumoslar, sibhler, tahIl, zeytinyagl stoklan konularda vcrmektedir. cdcbi y,ada dini bir metne 'de yada Yunanistan'da rastlanrnaml§tlr. Bununla birlikte bu yazlh metinlerden, C;lkanlacak en onemli sonue; 15. yilzyIJda Gint saraylarmda yeni ~ir yazl sistemi ve grekc;eye yaklO bir dil kullamlmaya ba§lanml§hr ki bu idari bir degi§iklik oldug~nu gosteriyor. Bu idari degi!?iklik de Yunanistan' III Aka'iarm egemenligine girmeleridir.

Din:

Girit dininde de Anadolu'nun yanslmalan goriilmektedir. Girit'de de Anadolu'da oldugu gibi anaerkil bir yapl sergilenmi§ tannl$aiar onemli yer tutmu§tur.

Neolilik donemden tilm ve Ege bolgesinde oldugu gibi Girifde de en c;ok tannc;asma tapllml§tlr. 2. binydda b~ tannc;aya daglann ve hayvanlann

- 30 -

egemeni oIarak rastlamyor ve aym tann~a tarihi donemlerde Girit'de Rea, Anadolu'da KIbele adIn) ta§lyan "tannlann anaSl' ka~§lhgl oldugunu

Girit dininde bir~ok tann~alar ml yoksa kendini insanlara ba§ka kIlIklarda Ulmtan tek tann~a ml bulundugu bilginler tarafmdan hala Gid!, de tarihi

Icaplb, ~atlSl kutsal bir §apel ve birtaklm agac;lar, en c;ok bulunurdu. Saraylarda ve I>iiyiik evlerde de rastlanml§br. Bu tapmma yerlerinde c§yaslila ,rastlanml§tIr. Knossos saraymda ve gerek burada gerekse tiyatro saloilUoda bazl dini Wrenler ve oyunlar tertiplendigi Knossos fresklerinden a

yumu§ak kayalardan mezarlar isec;ok aidlL

yapIlmaktadu, amt

Oliiler ic;in, yapllan almaktaYli. Bu ,t6renierde ve balta ve slgu kam btiyuk onem ta§lmaktadlr.

- 33 -

bilgi surekli, c;ifte

YUNANiSTAN VE AKA'LAR

Aka'lann Men§e sornnn:

binyl.lm ba§langlcmda oturma yerleri ve bazl keramik pan;alanmn ortaya C;;lkt§l bu donemlerde kavimler g9~iiyle ilgili bir kiiltiir degi§ikliginigostermektedir. Bu goC;ii Aka'lar ger~ekle§tinni§tir.

Avrupab tarihc;;ilere gore Aka'lar Avrupa tunc;; kiiltiir c;evrelerinden giineye inen indogermen'lerdir. Aka'lann esas

, itibanyla orta Avrupa'dan geldigi dii§uniilmekte ancak, Anadolu'dan ad alar tizerinden Yunanistan' a gec;en kafilelerle kan§ml§ olduklan ve bu yiizden an indogermen olmadlklan Anadolu ve Avrupa uklarmm kilf1§lmlnI temsil ettikIeri dj.i§unUhnektedir. Arkeoloji aHl§hrmalan bazl yerle§im yerlerinin 2000 yllmdan onceye ait oldugunu Teselya'da ise 2000'den sortra bu rur' yederin goTuldiigiinii belge1iyor. Bu Aka'larm Yunanistan'a giineyden girdigini gosteriyor.

Aka'iann Girit'ten aldtklan ve geli§tirdikleri yazl sistemi bunlarm konu§tuklan dilin arkoik bir Yunanca oldugunu ortaya koyuyor. Vine de son zamanlarda bazl din bilgirueri bulunan yazlthlrda grekc;e elemanlanmn zannedildigi kadar c;ok olmadlgl kamsmdadu.

Aka KUltiiriiniin ilk Evrclt\ri:

2000'den 1200. yilma kadar stirekli bir geli§im ge

Mezarlarda cesetten ba§ka bir§ey bulunmamasl 0 'Sagm ilk kiiltiir evrelerini incelemeyi zorla§hrmaktadu.

2. yiizytllannda Yunanistan ']a ve sadecc Yunan iilkesiyle

birtaklm kuruldugu

M.O. 1600'den sonraki Aka kiiltiirii:

arasmdaki Kiklod

'·';,ilkeI ba§lang:u;;i

I

vard!. Hatta Anadolu'dakibazt §ehir devletleri krallanyla bile akrabalIklan Yard!. Bunlar sik slk birbirlerini ziyaret erler, birbirleri ic;in ~(Henler dtizenler birbirlerine gitmediklcrinde de elc;ilcr gonderirlerdi. t;lkanlan eserlerin bak!mmdan hlrbirinden oImamas! aralarmdaki suo killttir ve ticaret ili§kilerinin birgostergesidir. Fakat, bu §atolarda da pek c;ok entrikalar donmekte biri gtiC; kazandlgl zaman diger §ehri i§gal edip, egemenlik kurabilmektedir.

Buna Yuna,nistan'da hic;bir zaman merkezi bir orgtite olunamaml§, binYlhll yansmda kurduklan anla§uan en btiytik devletler bile feodal karakter ta§!ml§lar, merkezi bir orgtite sahip olamaml§lardlI.

Mikenai

Aka'lar Peloponnes'i eUikten sonra kuzey-dogu ko§esine yiiksekligi 50 metreyi bulan oniindeki tepe1er sayesinde oradan gortinmeksizin 20 km. kadar uzaktaki denize kadar uzanan biitiin bolgeyi gozetebilen tepe iizerine Mikenai §atosunu Mikenai kuzeyden yollann noktasml olu§turuyordu. yiiksek arasmdaki araclhglyla ovasmm yamndaki tabu Icaynagl Berbab avaSI bulunmaktadrr. Bundan soma Mikenai, strateji balommdan olaganiistii bir yere sahipti.

- 38 -

Mikenai Kuyu Mezarlan:

Aka'lann ihti§amml gostermek baklmmdan §ato dl§mda bulunan ve Mikenai hiikiimd~rma ait oldugu anla§t1an altt mezar buyiik ta§lf.

Bumezarlarda c;ok saYlda altm, giimii§, tura, f.ildi§i,.kemik gibi maddelerden yapllml§ diadurlar (krallann ba§lanna taktIklan almltk), yilziikler, e§yalan, e§ya

Mikenai Kubbeli Mezarlar:

16-13 yiizYIllar arasmda Mikenai ikinci bir ge1i§im evresi Bu dcinemi kubbeli rnezar ternsil etmektedir.

Her ne kadar baZl yonlerden Girit'in sanat uslubunu c;;agn§tmyorsa da kubbeli mezarlann once Mikenai'de :yapIlml§ ve ge1i§mi§, sonralan ise bu bolgeden tum Yunanistan'a yaYllml§ oldugu kabul edilehilir.

Kubbeli mezarlar ~k eski donemlerde aC;lhp soyulmu§lar ve bize oroek te§kil edebilec~k kubbeli mezar ornegi bir tek Mckanai yoresinde

M.O, 16. yiizyddan sonraki §atolar:

M.D. 15-16. yiizyIllarda Mikenai §atosu hakkmda bilgi sahibi olamlYoruz ama 0 donemde yapllan §atolarm hepsinin tahkimli olmasmdan Mikenai §atosunun tahkimli oldugu kabul edebiliriz.

1400'lerde Mikenai 5:/atosu ve kalan kuyu mezarlar1 ic;e almml§tt. ~ato in§a edilirken biiyiik surlann arasma baglaYlcl bir madde kahlmaml5:/ ve sadece birbirinin tisttine oturtularak blu§turulmu§tur.

Ana kapmm iizerinde iki aslantn bir slInaga on ayakJanm "dayamasl §eklindeki kraliyet armaSI yer almaktadn.

Mikenai'ye klyasla daha iyi durumda olan Tirins §atosu Aka §atolanna dair lyl vermektedir. §ato tepede yer almakta ve c;evresi surlarla c;evrili, kapilan kulelerle korunan bir yerdir. Bu kapllar bir s'ava§ arabasmm

- 40 -

ger;ebileeegi rampalara ar;Ilmakla §atonun ust katma r;lkmaktadlL bulunan amtsal giri§ binalanndan bulmaktadlf. Si1tay megaron salonlardan, avlular ve ic; avlulardan

Mikenai megaron'u ile Trinis megaronu buyuk benzerlik gosterir. Biitiin bu megaronlar Truva ve Girlt saraylannda oldugu gibi kapllar, koridorlar ve direkli galerilerle birle§mekte boy Ieee bir butunsellik sunmaktadular.

Satolar plan baklmmdan suslemeleri ve in§a teknigi

Saray duvarlan fresklerle, siislildur. Zeminlerse yunus bezenmi§ti.

Aka fresklerinde de boga oyunlan, ger;it torenleri, krallara • 1 '

armagan sun an kadm ve 'erkek motifleri i§lenmi§tir.

Girit'lilerden farklt olarak uzun bir ban§ donemi ger;irmelerine ragmen eenkr;i ozelliklerini kaybetmemi§ler, fresklerinde gene av sahlerine, yada sarayda yapdan yigitlik oyunlanna yer vermi§lerdir.

- 41 -

KIYAFETLER VE SiLAHLAR

Aka erkekleri losa kiilot, bazen de hayvan postlanndan yapIlml§ uzun pal tolar giymekte, kadmlarsa omuzlan iizerinde btiyiik ignelerle tutturulan uzun entariler, geni§ eteklik ve gtigusii aC;lk buakan birbluz ta§ImaktaydIlar.

Silahlan ise tun~tan yapIlml§ kargllar; iki yam keskin klltc;lar, han~er1er, ok ve yay koruyucu silah olaraksa domuz di§leriylekaph kemik migferler ve kat kat slgtr derisinden hazulanml§ kalkanlar kullanmaktaydIlar. Bir stire sonra kalkanlann boylan kti~iilmti§ bu da Aka askerlerinin zuhh elbise, dizlik gibi yeni koruyucular ta§tmaslOdan etldlenmi§tir.

At arabasl omeginin Anadolu'dan almdlgl sanlhyor. Bu arabalar iki tekerleklidir, atl~n ise kii

Miihiir ve yiiziiklerinde Girit usulii tapmma §ekillerine ve bu tiir ayinlere rastlanml§tJr.

r ..

Saray duvarlanndaki fre~klerde dini torenlere yer verilmemesi ve dini toren ic;in ozel tapmma yerlerinin olmamasl Aka'larda tann j.(iiltiiriiniin pek fazla geli§mediginin gostergesidir.

Din torenleri muhtemelen ba§mda yada avludaki surahlann

I Olftler Kiiltii:

Aka'Iar insan ruhunun sonra ya§adlgllla inanml§ bu yuzden biiyiik mezar amtlar yapml§lar ve bunlann ic;ini i:Hiiniinc~ i§ine yarayacak e§yalarla doldurmu§Iar. Sonsuzlu,k ic;in yap~lml§ dii§iincesini uyandlfan kubbeli mezarlar bu du§iinceyi giic;lendirmektedir.

Yunanistan'da dargiic;lerinden sonra yapllar cenaze tOrenlerinde silah oyunlan ve spor yarl!;imaJanmn Aka'lar zamanmdan kahm§ oImasl

Girit Etkilerinin Sonnen:

Aka'lar kiiltiir geli§imlerini kiiltiirii gibi yiiksek bir kiiltiirle 1'c£".;;>na;;>£l.I'U.(" ·kiiltiire tabi olmu§Iardrr.

Ve 2. binylllll son yar'lslllda Girit "kiiltiirii "gerilemeye ba§ladlgmda Aka'lliann kiiltiirii de gerilemi§ bir siire sonra kaba bir ta§ra uslubuna donii§mu§tiir.

, - 43 -

1\

o zamamn ekonomik iJi§kileri yiiziinden Aka'lann bir "Bogazlar Somnu" ohnu§tur.'Ve btiyiik olasdlkla Aka'lann Truva'ya saldlrma sebepleri hlldur.

Yangm sonucu ylkdan !ruva VII a'om yerine in§a edilen Truva VII b bamba§ka bir §ehir karakteri ta§lmaktadlr. Bu §ehirde ortaya keramikler keramikleriyle benzerlik gostermektedir. Bundan dolaY' destanlann aksine bu §ehir Trakya iizerinden gelen Avrupa kavimleri'tarafmdan kurulmu§tur. Truva vn b'de 1180'de bir yangm sonucu tahrip oldu,

Aka'Jarm Dogu Akdeniz'e YaYlh§1 ve Ahhiyavana Sorunu:

Aka krallannm AnadQlu kIY11arl!l3 ayak basml§ olduklarma . dair belgeler Hitit'in ba§kenti Hattu§a'da ke§fedilmi§ devIet ar§ivJerinde ortaya

- 45 -

Aynca SaklZ a.dalannm da Aka'lar 'UHllHmuUU lceramiklerden anla§lhyOL

(Kos) ve K,olimnos edildigi adalardan

ve giineyinde oturan birtakun kavimler smlTlan "ok iyi korunan biiyiik kiiltiir iilkelerini bile Ylkml§la'r, bazIlanm tarn amen ortadan kaldlrrnl§lardlT.

Ege ve. Anadolu kavirnleri, iicretli askerler olarak degil kanlan ve /iocuklanyla birlikte biiyiik·kafileler halind~ MlSlr

. kapdanna dayanrnl§lardu.

~ge go~erinin kokeni heniiz Orta Avrupa'da olu§rnu§tur. altmda bulunan Balkon yanrnadasmm illiryah'lann girmesi iizerine iizerinden Anadolu 'ya ge/ierek

- 47 -

otllran baZl cenkc;i kavimlerle bide§mi§ler ve flitit devletine saldmp, Hitit'i ortadan kaldlrml§lardIr. Bu kavimler daha soma dogu Anadolu iizerinden Transkofkosya'ya girmi§ler, diger taraftan Suriye ve Filistin yoluyla MIsu'a dayilnml§lardlr. Ramses. III tarafmdan yenilen bu kavimler geri donmek zorunda kalml§lar ama Pelest'ler, Zekkan'Iar Filistin'e yerle§mi§ler ve Ege uygarhgml biT siire burada siirdiirmii§lerdir .

• Ege G:o~lerinden sonra Aka'lann'Anadolu'ya Ge~i§i:

Hitit'in. Ylkllmasmdan sonra Aka'lar bunu fusat bilip biiyUk akmiar halinde Anadolu 'ya balI ve giiney-bab kIydanna goc;mu§le.rdir.

Dogu Avrupa'daki kavimler kayna§hlasl bir .siire sonra, yakla§lk 1150 ylhnda DOT'Ian Yunanistan' a sevk ettikc;e kendilerinde alt diizeydeki bu kiiltiire. dayanamayan bazl Aka kafileleri Artadol~ klydanna goc;mii§lerdir.

Boylece Aka'lar hem Dor goc;lerinden oncesinde, hem de sonraslnda Anatlolu klyllanna gec;mi§lerdir. Bu goc;ler sonrasmda Edremit korfezinden giiney izmir korfezin~ kadar uzanan bolge Aiolya (Aiolis), izmir korfezinden Manda~ya

. korfezine kadar uzanan Saklz ve Sisam adalanm da' kapsayan bolgeye -ixonya adl verilmi§tir.

Gerek iyonya gerekse Aiolya onceleri tanm bolgeleriydi ama yede§im yederinindeniz kiYlSl yada yanmadalar olmasl On Asya'dan geJip gec;en kavimlerin yollan iizerinde kurulmu§ olmalan ve de Anadolu kiiltiiriiniin etkisiyle yiiksek bir uygarhga sahip oImu§lardu.

- 48 -

Ap.tik kaynaklara gore· Agameninon'un akrabalan tarafmdan kurulan Aiolya halkl siyasal a~ldan pek etkin bir rol oynamaml§ ancik §iir ve miizik'konusunda olduk~a biiyiik yetkinliklergostermi§Ie~dir. .

Yunan tarihi iyonya'nm Yunanh'lar tarafmdan iskamm "iyon kolonizasyonu" ile ba§Iatmakta v~ bu hareketi.Atina kraiIm Kadros'un defahk bir akm olarak ger~ekle§tirildigini

iyonya §ehirlerinin §ehirlerin bazIlannda keJ"amiklere rastlan III aSl

Atena'ya tapmast ve bu yada bunlann taklidi

, iyonya'nm ba§hca oniki §ehrinde siyasal ve kiiltiirel hayat

o kadar ilerlemi§tir ki §ehir devieti anlamt ilk kez hurada ortaya ~lkmt§ (hatta 8. yiizytl ba§lannda iyon'lann istilasma ugrayan Smirn'a da dahil olm~ak iizere) 12 iyon §ehri Panionion adInl ta§lyan dini ve siyasi nitelikte bir konfederasyon kurulmu§tur.

Bu birlik sayesinde arasmda en yiiksek kadar her yanden Yunan devletleri isc ancak 1000 Ylhna

",Ul.lU1U ba§ka Yunan kultiirleri ve M.O. 5. yiizylla

ktilttirtinden iistiin olmu§tur. yiiztinden yaklhp Ylkllml§ toparlamaya ba§laml§tJr.

Boyielikie Ege bir doniim noktasl olmu§tur. 2. binyilm son yansmda aralarmda bir denge kurmu§ olan Yakm Dogu'nun devletler sistemi ortadan kalkml§tJr. .

Bu go~lerden en ~ok Anadolu etkilenmi§tir. Irak, Frig, Ka§ki ve Mu§ki gibi kiiltiirsiiz kavimlerin etkisi altmda kalml§

- 49 -

YUNAN TARiHiN ORTA

daglada aynlml§ btilgede birtaklm devletlerinin kumldugu gozlenmi§tir.

istilanm karma§asma ragmen yine de Dor kiiltiiriiyIe Aka kiiltiirii arasmda bir~ok bolgelerde birtaklm baglar goze ~rplyoL Yine de bir sure sonra Dor Ikiilturii Yunanistan'm ~ehresini degi~tirmi§tir. Dor istilasmdan sonra bir~ogu 'y.a ge~mi§, da toprak olmu§lardlT.Fakat Argos ve Sikyon gibi Peleponnes §ehirlerinde uC5 Dar kabilesinin yanmda eski halktan meydana gelen birkabile daha vardl ki bu Aka'lann belli bir mucadeleden bazl haklar ederek deviet katIldlklanm kamtlar.

Yunanistan yetersiz gelmeye ba§laymca Girit'i, Kitera, Tera, Melos, Rodos, Kos ve kar§l kiYISI Re§adiye, Bodrum yanmadalanm i§gal etmi§ler buralarda Halikarnassos ve Knidos'u Yunan sonunda biiyiik hareketinde Dor'lar doguya

. ilerleyerek Likya'mn dogu Faseks, Kilikya'da, Soloi kolonilerini kurmu§lardu. Bazl Dor kabilerinin Pamfilya ve Ktbns'a ula§tiklan konu§ulan leh~elerdeki Dor unsurlanndan anla§lhyor.

- 52 -

YUNAN ORTA CAGININ SOSYAL VE SiYASAL GELi~iMi.

Yunanltlann Birligi; Yunanistan'da ilk anda, kurulrnaya baf~layan §ehirdevletlerine bir gozatarsak bunlann arasmda belirli baglar olrnadlgml goriiriiz. Bunun sebebi kitabm ba§lllda belirttigirniz Yunanistan Fakat sonralan ula§lrnm geli§mesiyle ve kiiltiirel i1i§kiler kuran Yunanhlar anlaml§lar ve bir birlik rneydana bOyle bir birlik kurduktan soma vuran "Helen" adml verrni§ler, kendilerinden farkh dil kullananlara ise Barbaros adlIll koyrnu§lardlc

Yunan aile yapISl baba erkildir, yani kadm ve

Dor'lar Yunanistan'a bu §ekilde bir diizen getirmi§ler ve bu sosyaJ, siyasal geli~ll1enin' temelini olu§turmu§tur. Hallan slmtlara aynlmasl kabileleri, Yunanistan'a yerle§tikten sonra yava§ yava§ go~ebe hayatlanm unutmaya ba§laml§lar, ad

Homeros destanlannda iyonya aristokratlanmn ya§.ayl§lm , alllattr; her asH aile kendisinin atasl olarak hir tanri yada bir kahramam kabul etmektedir. ServetIerini kiraya' verdikleri yada kolelerle i§Icttikleri topraklarda;n, biiyiik hayvan siiriilerinden kazamrlardl.

. Biiyuk c;iftliklerde, §atolarda yada kraltn yamnda ya§arlardl. Bir sava§

siyasal ya§ayJ§larl i

~EHiR DEVLETLERi ARASINDAKi iLi~Kj:LER

Her§eyden 0 danemde ilk zamanlar kii

Gunden ilerleyen sosyal siyasal hayatm sonucu ()larak krallar her i§e yeti§emez duruma gelmi§lerdir. ilk iincc1eri krallar yanlanna yardmlcl memurlar ahyordu, ancak daha soma bunlar halk tarafmdan se~ilmeye ba§landl. Ve bu memur1uklara aristokratlar atanmaya ba§ladl.

krahn hak ve yetk.ilerinin birtaklm dam§ma meclisleri tarafmdan daraltIldtgl anla§lhyor. Bu meclislere ilk onceleri ktallann sc

Bu. degi§im ~izgisinde krallann gucu devamh azalml§ er gi de memurlann, danI§ma ve dcnetlemc

kurullanmn olmu§tur. Sonu~ta kralhk'i§i bir makam olmaktan ' ~llam§ ve belirli bir sure i~in se~ilmeye kadar gitmi§tir.

Biittin bunlar bazen ban§151 yollarla bazen de kanh ~arpl§malarla roeydana gelmi§tir. Bu siyasal geli§im elbette ki Yunanistan'm farkh bOlgeIerinde «;ok farkh donemlerde meydana gelmi§tir. Bu siyasal geli§im elbette lei Yunanistan'm farkh bolgelerindec;ok farkh' donemlerde, meydana g elmi§tir. iyonya'da kralhk 9." yiizyIllarda' kalkarken, Yunanistan'da 8-7, Girit'de 7., Rodos'da 6. yuzyilda ortadan kalkml§t1r. Bat! Yunanistan'da ise bu geli§meler

DOR GOQLERiNDEN SONRA YUNANiSTAN

Kuzey Yunanistan

Teselya bolgesi sahip oldugu iki geni§ ovadan otiirii tanm bolgesidir. Ovamn kenarmda ve dag eteklerinde Aka'lann yerle§im yerlerine· sahip olmu§tur, batt ovasl at yeti§tiriciligi He tin dogu ovaSI ise Larisa ve Ferai gibi §ehirlere sahip Tannlann yerle§me yederi kabul olunan mitos'lara hep olan Olimpos da bu bolgededir. Dor'lar buralan i§gal edince aralannda payla§ml§lar Aka'ian daglara yadadag ete14erine stirmii§ler veya toprak kolesi yapml§lardlL l'oprak sahibi alan Yunanhlar ata binmeye ve ath sporlar )'apmaya merakhydl. Bununla. beraber ki§i~l yerine miilkiyet bulundugundan aristokrasi hi~bir meydana gelmemilltir.

Orta Yunanistan:

gtineyinde derece alan bu erken donemde Yunan kabileleri yerle§mi§ ve

kabile birligi llleydana getirmi§lerdir.Ancak I;mramn halkI ~obanhk yada vadilerde tanmla ugra§tIgI i~in kiiltiirel anlarnda hi~bir varhk gosterememi§ler, zaten kabile birliklerini bile koruyamaml§lardl!. Fakat. genede tehlike anlannda birle§~rek illke1erini savunmu§lardrr. Apollon tapmagl kutsal alam buradadu.

-61 -

Gtic;lerin zamanlarmda i§gal eden daha sonralan Fokisli'lilerin gimlesiyle ut;e ve bu yiizden gerek diI, gerekse kiiItiir baklmmdan bu bolgenin eski halkl Aka'lann etkisinde kalml§lardtr. Lokrisli'ler bazl yerlerde aristokratik bir te§kilat meydana getirrnekle M.O. 5. kadar bir kay siirmu§ler, tehlike anlannda birle§mi§lerdir.

Lokris'in battsmdaki Ailolya' da Yunanhlar daghk b61gelere kadar yaylltp. burada bugday, iiziim ve at yeti§tirmi§ler ve Aka kiiltiirunden uzak kalan bu bolgede a~lk oturtnu§Iar, kendilerine din merkezi

'Apollon se~mi§ler killtiirel anlamda ·geli§ememi§lerdir. Akarnanya'Yl ~evresini i§gal yunanhlar da uzun siire kiilturel geli§melerden uzak kaIml§lardlr.

Orta dogu ise ,-)lea'Iann merkezlemiden bid olan Boiotya Buralan Yunanhlar a(jlk k6ylerde ya§amaya ba§iaml§lardu. Zamanla kabile birligi gev§emeye yiiz tuttuk~a korunabilme kayglslyla Aka'larIn eski §atolanna, tahkimli §ehirlerine giderek buralarda halkm altmagirmek kalml§lardu,

Aka'lann oturduklan yerlere girmek Yunanl!'lar i~irt hi~ kalay olmaml§ uzun miicadeleler gerektirmi§tir. Bu uzun mlicadeleler slfasmda Yunanhlar Aka kiiltiiriinden etkilenmi2;iler yogun etki altmda kaiml§lardlL Denize bir b61ge beraber Boiotya bir tanmsal olarak

- 62 -

Attika:

Korunmu§ li~anlara· sahip, dlizllikieri bulunan Attika kururnasma elveri§liydi. Dor'larm goz online ahnHsa burada savunabilecek bir gli~ vardl. dl§ta kalmak lizere rum Attika hegemonyasma. girmi§tir. Atina'nm Dipilon mezarhgmda bulunan geornetrik vazolar 0 donemlerde Attika kiiltiirlinlin ~ok list diizeyde oldugunu gostermekledir. M.O. 8. ylizytlm ortalanna dek siirdiigii bilinen Atina kralbgtna dair ~ok az bilgi vardu.

Attika'mn

Peleponnes:

Peiepannes'te en anemli bir kiiltiir merkezleri Karint ve Argolis 1 Ii r.

Korint yolunun b~r noktada bulundugundan stratejik konumu dolaylSlyla eski zamanlardan .ba§layarak onemini korumu§ ve kiiltiir merkezi haline gelmi§tir.

Dor'lar Peleponnes'te ilk once bu §ehri eli! gec;irmi§Jer ama bu hallam toprak yapmaml§lardlL Bu yi.izden

" ii

onemli rol go~e beligi • bIrakIp , Yunanistan'a kalkan bir~ok kuru lIar, tOrenlerSparta'da Sparta tarihi hoyunca devan,. etmi§tir. Sparta' da yiizYllda son §eklini alml§ oidugu anla§Iian sislem geli§imin ve bugtin adIOI bilmedigimiz eseridir. Oor'lar bu bolgkeye kuzeyden bir olasIlIk Sparta'mn Oor'lar tarafmdan kar§l yaptlklan sava§ strasIOda kurulan ordugahtan meydana ge1mi§tir. Sayllan fazla olmayan Oor'!ar once Lakonya'mn kuzey bolgelerini soma Amiklai'yi zaptedip, buramn balklyla birle§erek, ttim Lakonya'ya sahip olmu§lardtr.

Burada tiC; halk SlOlfl vardl; birinci slnlf ele gec;irdikleri topraklan aralarmda ad c;ekmeyle payla§an ve esas itihariy1e ' Sparta'da ya§adlklanndan dolaYI'Spartah adm! ta§lyanlar, ikinci slmf Lakonya 'nm daghk hOlgelerinde birtaklm kay ve kasabalarda oluran, ve askeri baklmdan Sparta 'hla~, tabi " slOlf ise topraga baglanml§ elde ettikleri 60'lnt Sparta 'hlara vermek zorunda 'olan '

Sparta' hlar helotlar ve bu yuzden kitle oldugu ic;in her zaman ya§lyor1ard~.

ama sayilan az cdecegi tedirginligini

Sparta halkml tiC; slllifa aytran ve esas amaci birinci simfa asked hir te§kiJat sakglamak olan reformun ne zaman yaplldlgl bilinmiyor. Fakat bir.inci egemen stmfm ic;indeki reformlar demokratik sosyal nitelikte idiler. ve bunlar baZl tarihc;iler

- 65 -

Eger bir zayIf yada kUSUrlll dogarsa lJ:cra bir yerqe oliime terkedilirdi.

Erkek ~oeuklar ya§ma gelGlikleride ailerinin yamndan ahmrlar ve gen~ idare ettigi "siirii" admt ta§lyan askeri birliklere ahmrdl. BuraLarda slkI bir egitime tabi tutulurlar, yemeklerini kcndileri hazlrlarlar, okuma yazma ogrenirler, devamh uzun yiiruyu§ler yaparlardl. Diren

Sparta'nm Siyasal T~lrihi:

Sparta' dar miikemmel egitim sistemleri sayesinde, Yunanistan'm en gii~lii devleti a§amasma yiikse1mi§lerdir. M,G. 8. yuzyilda git arlan Sparta niifusu kar§lsmda Sparta 'hlar yeni toprak araYl§1 i

Dor'lar Arkadya girdiklerinde biiyii~ ,c;ok zor ele Q:eICIrleblJmJ!:)

Dor' tar 5. yiizylla ba§laml§lardlr. Elis'in ve Zeus ic;in ,bir

bulunan Elis bblgesine la§rnl§lar ve buralan

§ehirler kurmaya idi. Buraya Hera

Aka'lar zamanmda da spor miisabakalanm tertiplemi§ler ve bunlara "Olimpiyad'lar" adInl vermi§lerdir. Olimpiyad 'lar M.O. 8. yiizyildan ba§layarak ulusal bir bayram halini alml§!if.

Peleponnes'in kuzey klYllarmda Akheya adJIll ulan kliC;lik bir bblgc Vardlf. Dor istilalanndan soma Aka'lar buraya c;ekilmi§ler, zamanla orta Yunanistan ve istmos b6lgesinden buraya gbC; eden Dor'larla ~an§ml§la~dlr.

Fakiiltenin varhk gbsterememi~;;Jerdir, italya'da koloniler

Kiklod Adalan ve

,

ve kUlturel alanda ba§layarak m~agl

Kiklod adalan biliyoruz. Aka' larm oturdugu Kiklod'da olmadlgmdan halk ballkC;lhk ve bagcllIkla gec;iniyordu. Bu yiizden bu adalarda c;ok canh bir ya§am hiikiim siirmuyordu. Sadece mermer ocaklan bulunan Parosve Naksos veya degerli madenlere sahip bulunan Sifnos ekonomi ve ticarcttc 6nemli rol oynam l§ lardlf.

- 69 -

~ah§tIlarsa da kendi benliklerlni yerli halka kan~arak yava~ yava~ kaybetmi§ler,diL

Ana u'n iyo a v Aiol a adl rllli a§lya bolgelerindcki haJkm ya§ayl~lI1a daha once deginilmi§ti. Klsaca ozetlersek ilk ~ehir devletleri buralilnJa kurulmu§, clevlet yilnctiminde ilk iince krallafln soz s,ll1ibi oldugUll1l daha soma ise ar\stokratlarm ba~a gC((ligini sCiylcmi§tik.

iyoll'lar buradaki ycrli halkl tam olarak topraga bakglaYl1maml§lar vc onlara birtaktm haldar talllinl§lardlL Bu yiizcJen iyon 'lann arasma Amldolu kavimlcri slzml~, bunlarla birlikte Anadolu t6re ve dinlerine ait pek

YUNAN ORTA

giine i§en.kiiltilr hayatl i§ bolilmti yaptlmasml gerekli kIlml§, bir sure soma iicrelle ($ah§an usta ve c;traklimn orlaya ~tkmasmi sebep olmu§tur. Bu i§~i1er yada zanaatc;tlar bahT demir j§~ileri, t:,;omlekc,;iler, diilger (yapdarm agae; i§lerini yapan marangozlar gosterilebilir.

Bunlardan ba~ka haberciler, rahipler, Asklepio's kiiltilyle ilgili tabipler, ve §arktC!lar, hokkabazlar vardl.

Ula§lnl ve Ticaret:

zamanla ula§lmm geli§mesi sonucu lSC§itli bOlgeler arasmda ileti§imin dolaYlslyla ticaretin arttlgl gozleniyor.

adalaTl ve ,Anadolu klyllan e;lkmllli yaplslyla iyi korunmu§ y'aptslyla deniz ticareti ic;in oldukc;a elveri§lidir. '

Serl esen riizgarJardan Ege'de kllrckli gemiJer revac;taydl. Biiyiik hareket ve manevra kabiliyetine sahip bu gemilerle ilk onckeleri uzak yerlere gitmeye c;ekindiklerinden Girit, Rodos ve a sOIualan da Klbfls' tis olarak kullannu§lardlT.

Bu yiizden bu adalardan ba§ka Evbsia adasl, Argolis, Lakanyave Anadolu' !lun batl lannda, en hUyiik nrnak vadi sonunda alan onemli merkezleri olmu§lardlf.

- 73 -

Ve 9. ytizYIldan ba§layarak Ege'li denizciler Karadeniz'e, Suriye ve Finike klyJlanna ula§ml§lardlT. M.O. 8. ytizyil ortalannda da sadece Akdeniz h61gelerine dcgil, batl tilkelerinc korsan yada tticcar gitmi§ler, tticcarlarla giri§mi§lerd ir.

Finikeliler uzun stire teknik listtinltiklerini korumm~lardlr. Ozellikle getirdikleri renkli kuma§lar, madeni e§yalar vc tUriti . sanayi mallan Yunan piyasasmda r;ok tutulmu§ daha soma Yunanl1 maHanm takl ba~layarak sanayinin temellerin gerek rnallanm gerckse yaptlklanlll para kazanml~lardJr.

M.O, 8. ylizyIi sonlannda Fenike ticareti gerilcmi§, liderligi yunanhlar kapnl1§hr. Gbr;ler ve hunlan izlcycn siyasal ve sosyal diizcnsizlikler yliztindcn alan ticarcl canlanml~tlr.)/unan Orta ytizytllarda tirtinler § toku§u kurulu bir kullantllyordu. Soma iil

Yunanhlar 8. 6grenmi§lerdir. _.

yazlyl Fcnike'lilerden

M.b. 14. yiizylla yada daha eski tarihlere dayanan Fenike yazlsmm ozelligi 22 tane sessiz olu§an anlamlyla bir harl yazlsl olu§udur.

8. yliZyll ortalanna dogru ko!oni §ehirlerinde ana§ehir alfabeleri kullamlmaya ba§lanll1l§ttr. Bllalfabeler arasmda en

~ Homeros' a mal edilen destanlar ile arasmda a§agl yukan izmir dolaylannda meydana gelmi§tir.

Yunanhlann "epos" dedikleri yigitlik destanlannm neden dalaYl meydana bilinmiyoL Yalmz bunlann Yunan aria .c;agmm ilk zamanlannda kral yada aristokratlann saraylannda "aoidos" adml ta§lyao §arklctlar taraflOdan

, yada "kitara" denen dort telli

Bu ~e§itJi kavim ve ~aglara ait malzemelerin bir potada eritilmesi mutlak usta bir §airin i§idir.

Vine hyada zaman ve ~akImmdan birbirinden ~ok farkh §iirlerden meydana gel en Odisseia'da, Arkodya'da merkezlendigi bilinen Odisseus efsanesini konu alml§tlr. Bu efsanede Odisseus'un on yIlhk scriiveni

tallnlar alml§ ve bu tannlann ntifus ve faaliyetleri belirli bir ~r~vede belirtilmi§tir. '

once aristokrat

tannmn aynldlgl ve Hedes'in diyannda golge olarak dola~masmm sagJandlgl gOrii§u hakimdir.

TapmakIar:

YU(lanhlann tannlan bunlann heykellerini evleri ve tapmaklar tann heykellerini megaron §eklindeydiler.

insan §eklinde gi:irme egilimleri, koruyabilecek tann

dogurmu§tur. Bu yerlerde koruyan tapmaklar

Sonralan megaron 'un I¥emberiyle c;evrilmek suretiyle tapmaklar edilmi§, daha gorkemli hir hal alarak, bugun a[l§hglmlz formlanna kavu§mu§lardIT.

Rah~pler ve Kahinler:

Bir yunan tapmagl her§eyden once bir tann evi oldugu ic;in ic;ine girip dua edilmezdi. Din torenleri tapmagm oniinde duran sunagm etrafmda yaplhrdl. "Hiereus" adml ta§lyan rahipler din torenlerini tannlann heykeUeriyle kutsal e§yalanm

Yunan rahipleri edilmezlerdi, devlet rahip olabilirdi, c;iinku yuzde~ yunan dini

insanlar olarak kabul ozelliklerini ta§lyan herkes

memurluguydu. Bu kazanml§hr.

Yunanistan ' da herkes kendi tannSlOl sec;mekte, d inini kendi diinya gorii§iine gore yorumlamakta serbestti. Bu yuzden din her zam~n ta;z;eligirii korumu§tur ve diger dinlere, du§iincelere kar§l biiyiik tolerans sahibi olmu§lardlL

- 80-

Rahiplerin yamnda "mantis" adl verilen, goreve gelccek ic:;in' ogiitlerde hulunmak ve !annlaTIn istelderini ogrenmek olan ki§iler yer ahyardlL ilk once blJnlar pek kale aimmatlll~sa da sonradan Mezopotamya 'ntn etkisiyle gaipten haber verme hiineri bilim saylhm§hr.

Bazi hilytik tannlann kahinlik gUcii oJdugu inanel siirckli varalmu§tur. Yunanhlann en buyiik kehanct tannSI

Apollon'dur. Apollon'un Delfoi'deki tapmagl bir kahinlik ocagl niteligindeydi.

Delfoi'kahininin Yunanhh;rm siyaset, kiiIlilr tarihinde yeri biiytiktiir. Bu kahin eski tOre ve adetleri Islah etmi§ dcvlet tc§kilatmm 'degi§ikliklerinden kan davalarinIn ncticelendirilmesine, kadar heryerdevarlIk gostermi§tir.

Giiciinil en c;ok yiizyild~ . kolonizasyan hareketlerinde gostermi§ yerler'in saptamp, te§kilatlann lcurulmasmda ollemli rol oynaml§tn:

Spor Yan§malan:

Eskiden Ege b61gesinde, Girit'de adet oldugu gibi yunan

kalmadrr. Oval evler iyonya klYllanndan Yunanistan'a gec.;:mi§ ve haUa italya ve tsplln.ya'ya- yayI1~I§lard

Mihraph evlere-en c.;:ok Yunanistan'da IaSIJamyor. ko§eli evler hakkmda ise kazllardan. ~ok taplllaklardan c.;:lkanlan ev modellerinden bilgi ediniy()iuz, Evlerin yamnda bulunan anko,vam §cklindeki talnl amhan olarak kullamldlgl samhyor.

Keramikler:

Bu ddnemde keramiklerde geometrik uslup ortaya c.;:lkml§hr. Bu vazolarm iizerinde geometri §emasma uydurulmu§ hayvan, insan motitleri yer allyordu ve cenaze torenled, spor yafl§malan, deniz kara . giinliik ya§am bctimleniyordu.

Atina vazolarmm iisttin t,eknigi ve .karakteristigi pek

M.O. 8. yiizyddan sonra deniz ula§lml ve tiearetin He farklt kiUtiirlerin Yunan geometrik

usluhunun kuruluk ve sertIigini gidermi~tir. Yava§ vah§i hayvanlar, dogu bitki motifleri de eserlerine yanslml§, dUz ve ko§eli hatlann yerini yuvarlak ve egri hatlar alml§hr.

Ieee geometrik uslubun yerini '§arkkari" yada "orientalizon" uslup'ge~mi~tir ki bu uslup da geJi§mi§ ~eklini M.O. 700 ytllarma dogru alml§tlf.

't.

- 84 -

YUNAN ORTA!;AGININ SONU; KOLONiLERiN KURULMASI

Kolonizasyonun Nedenleri:

Dor'lar Yunanistan'l istila ettiklen sonra uzak iilkeler hakkmda bUgi topla:ml§lar ve M.D. 750-550 tarihlcri arasmda uzak tilk~lerde koloniler kurma c;agl ba§laml§t1r.

bu kolonizasyon hareketlerinin ba§hca· nedeni Yunanistan'm kiil;iik, daghk ve lanma elveri§li az topragmln olm~umudur .. Ve bu topraklar artan niif':!sa az gelmi§tir. Yapdabilecek iki ya kom§u iUkeleri istila etmek yada deniz a§lf1 iilkelerde yeni topraklar elde etmekti.

Yunanistan'da geni§lemek mihnkiin olmadlgmdan, niif~s fazlalarml deniz yoluyla bq.§ka tilkelere sevketmi§lerdi. G6

Kolonilerin Kurulu§ Tarzl ve Karakteri:

Yunanhlar koloni kurulu§undan c;ok sistemli harcket etmi!/lerdir. Kafilelerin ba§mda "oikst" denen onder bulunutdu ve bu ki§i Delfoi kahinine dam§hktan soma §ehrin yerini tayin ederdL Bu ki§i 2;iehri kurup te§kilallandmr, 6ldiigtinde §ehir merkezine gomiiltir ve ona bir yantann goziiyle bakIllrdl.

Koloniler ana§chirlerden baglmslZdl. Yurtta§hklan ana§ehre bagh degiIdi, ancak aym tannlara inamrlar, ayni takvimi uygularlardt. Sehir hukuku ve file'lenn diizeni de birbirine benzerdi.

Apoikia'dan sonra kurulmu§ koloniler farkhdlf,

Halkisli'ler yunanhlardan once bu kIydara

tutunmaya ~ah§

Marmara ve Karadeniz kalml§lardlL Miletoslu (c;anakkale dolaylafl)

klYllanna uzanmak zorunda ilk (i~lCe Alordos'u, Kieikos'

ve Kios (Gemlik) kolonilerini kurmu§lardu.

Miletos'lular ticaret ve bahk

idi. Bu §ehrin ragbet gorme sebebi Afrikaile Akdeniz ticaretinde

YUNAN TA.RiHiNiN ARKAiK

Belirli bir gundelikle ~ah§an i§c;:ilerin yerine bogaz tokluguna 'isten ,a'landa ~ah§,Ul kolelik ilk once iyonya'da daha soma istmos bolgesinde yayJlml~hr. K51eligin

. yamnda 6zgiir i§~iler vezanaatc;r1ar ortada kalkmaml~tIr.

Sikkenin lead.:

Yunan orta

Bu simf aristokratlann ekonomi kan§malan kaf§lsmda kayliilerle birle§erek aristokratlardan hak istemi§ler ve bir sImf mticadelesini ba§latml§lardu. Bu rniicadelede "demos" adInI halk hukuka korunmalan ic;in kanunlann He saptanmaSIflI ve Yunan §ehirlerinde birc;ok isyanlara sebep olduktan sonra iyonya'da "aisimnetes" ba§ka yerlerde "nomotetes" adInI ta§lyan diktalor yetkiye ki§ilerce yazlya ge

TiRANLAR

Halk kanunlann saptanrflaslyla yetinmemi§, devIet i§lerine aktif olarak katt\lp yiiksek m~vkilere c.;lkmak ic.;in de hak

etrni§tir. Yaptlklan rnOcadele sonucunda hilkiirnete katIlrnak i~in "asillik" yerine servet ve gelir gozonUnde bulundurmaya yonelik anayasalar yapIlmll':jtlr.

SlIllf mticadelelerinin boyle devarn etmesiyle aristokratik hilkiirnetin yetkileri daraJtllml§, hatta baZl §ehir devletlerinde demokratik dOzen kurulmasma gidilmi§tir. Ancak iyonya ve istmos gibi §ehirlerde aristokratik htikumetle demokratik" rejirn aras111da yer alan yeni bir hiiktirnet §ckli "tiranhk"

c;]kml~tl r.

Tiranlarm Niteligi:

Yunanhiar, hangi halk tabakasma mcnsup olursa oisull halklO giiven ve sevgisini kazanmI§, bir htikumet darbesi sonucunda ba§ma saltanat sUnlleye aml§ tiran denilmi§tir.

Tiranlarla krallar araslOdaki fark, tiraniann kanunsuz yollarla ba~a gec,;rnel eridir.

ilk ba§ta Tiraniarm yaptlklan, ekonomiyi ve kiiltiirel geli§lirmeleri halklO gitmi§ti ama iizeIliklc

yonetimi ellerindcn kac,;nan aristokratJar bundan hie.; ho§nut degi11erdi ve flrsat bu]dukc,;a Tiranlura suikast diizenliyorlarrlL Bir sUre sonra halk da liranlann olumlu yi)n1erini bm~laml§, yonetimden ho§nutsU'z olrnmilar ve tiranltklan Ylkmaya c,;abaJaml§lardlf.

- 95 -

iyonya Tiranlan:

Tiranlann ilk once iyon~'da ortaya '

hulumnll§, bu pek ki§iye alam ve ~ehrini onemli bir tiearet ve sanayi §ehri haline getirmi§tir.

Sigcion §ehri [~in Aina ile'Leshos arasmda glkan anla~maz,lIkta Periandros'un hakem kolarak se~ilmesi yunan dunyasmda tirana kar§l gosterilen sayglyl a~lga vurmaktadlf. Fakat oliimiiyle birlikte Kor.inl'de tiranhk devrilmi§, yerine tiiecarlar ve sanayicilerin ettigi demokratik rejim ge

'ARKAiK (;AGDA YUNANiSTAN

Atina'nm Gelimi§i:

'te§kilah, ve Ekonomik

Yunan orta gagmm sonlanna dogru Alina 'nm ba§Ina aristokratlarm yerine 'arhon" adml UC; yuksck memurun ge~tigini soylemi§tik. Bunlarm birincisi "arhon" unvaOlyla en yliksck mUlki oloriteyi temsi.l etmckte, ikincisi "basileus" unvanlyla ~ski kraldan ba§kasl olmaYlp hlikumctteki din' mc§gul olmakla, "polemorhos" arlinl ta~lyan tic;Uncti arhon ise askerliki§leriyle me§gul ohnakta ve devletin silah kuvvetleline kumanda etmektedir. Bu tiC; hiiyii k arhon 'u "tesmodet" adl' verilen altl orhon izlemekte bunl.ar hukukun koruyucusu ve yar:gl~ olarak gorev yapmaktadlr. Sadecc' bir yll ic;;in ~e~ilcn hu dokuz orhon ycni aristokratik htikumetin ozunii meydana getirmekte ve icra giidinu cllerinde bulundurmakladlrlar.

Arhon'lann yamnda hir arislokratlar nieclisi vardl, buolara "areopog" denirdi. Siyasi, dini vehukuki sorunlarda htikiimet ic;;in hir «e§it daOl~ma kurulu gorevi goriiyordu. Fakat aS11 yonetim bakkt "ekklesia" deneo halk meclisinin eHnde idi. Siyasal haklara sahip yurua§lardan kUl;ulan bu meclis devlct memurlartnJ se~er, kaoun ~lkartJr, harp, bafl§, ittifak kOhuiannda karar ahrd!.

Halk hiiyiik c;;iftlik sahipleri, tiiccarla ve sanayiciler ve kU($iik loprak sahipleri olmak ilzere iic;;e aynhyordu.

- 98 ~

Yunanistan'm ba~ka aldugu Imrada da ~iftlik yava~ yilva~ !!mmdan daha getiren hagcl!Jk, zeytincilig~ ge~m.i~ler v',e zenginle§mi§lt

Solon'un Reformlan:

Solon ilk i§ olarak bor~lar kanununun cezalanm hafifletmi§tir. Borca kar§lhk insanm rehin gosterilrnesi usuliinu ortad an kaldlfml~, ttim bor~lan silmi§, aristokratlann topraklanm samrlandmp hir boliimiinii halka dagItml§, dl§ devletlere sahlon koyliikri satm alarak bun lara ozgurliikleri~i vcrrni§tir. '

Butfin bu koklti degi~imler koyltiler lehine gortinse bile aristokratlann i§ine yaraml§llr. Gene de koyliiler tam bir 6zgurHige kavu§ana dek sava~rnayl stirdtirmH§lerdir.'

Solon Atina 'nm ekonomik kalkmmasl i

Bu reformlardan soma Atina'da bazi kan§lkitkJar

Mal hakimmdan iyi du haymdIrhkta c;;ok iLeri gitti. tapmagl, Artemis B~vronia pazar meydam, g musluklar

Saraym ve devletin masrafian artJllea toprak ve emlak uzerinden gelirin % J()'u veya % 5 'i orallIrida vasltaslz hir vergi koydu.

Peisistratos'un Dl§ Siyaseti:

Peisistratos yeni fetilliere smlrla~InI guvence altIna C;;lkarlanna 'uygun olarak koloniler

ve iltifatlan geli§tirmek surctiyle, dogu h6lgelerinde, Makedonya Bogazlar ve Ege denizi'nde~, fisk! aracllIglyla lilkeleri nufuzu altma almaktl.

Bunun ic;;in pek c;;ok kolonj kurdu ve ili~kilerini dostc;;a ytirtittu. Bir luraftan aristokratlan tiranhk mevkiine C;;lkararak, tiranhga laraftar olmayan~ehirler yada moner§iye kayan devl,ellerle dostc;a ili~ki ler kurarak Atina 'nm' niifuzunu geni~letmeyi ha§ladL Alina hir tirana hon,;;luduf.

Peisistratos'un Ogullan ,ve

Peisistratos oldtikten sonra ogullan bahalanntn gucu sayesindc iktidar oldular ama pek ~ok zorlukla da kar§lla§tllar.

- 103 -

Pers'ler Anadolu iyonya Aiolya'ya vermi~lerdi. Sisam tiram P9iikrates Pers'lerin tuzagma dil§mil~, Naksos tiram da Spartaltiar tarafmdan devrilmi§ti.

Attika'yl (Atina'YI) §ehir (yani Atina), klYI (paralia) ve "i~ . bolge" ~me~ogeios) olmak iizere ii~e aYlrdI. Bunlar da "trittis" yani ilgte bir adml ta§lyan on bOliime aynldl, bunlar ad ~ekmey hirle§tirilerek on edildi. Buriu amaCl ii

yiiriidUier. Atina 'hlar Pers' lerden yardlrn istedi arna Pers'Ier ~ok ko§ullar one siirdUler ve Alina halkl bu~lan kabul etmed!.

Atina'ya girme1erine ragmen iki Sparta krah arasmda ~Ikan anla~mazhk yilzilnden Atjna'YI ele ge,!irerneden dondtiler. Bunun iizerine 'hlar Hal yoresindeki geni§ lopraklan . i~gal ip huraya 4()OO g6t;;men yerle§tirdUer.

Sparta ve Kom§IJlanylaili§kileri:

Bu dilnemde Pc ioponnes' de en gu,!lil dev let Sparta idi. 7. yilzYIl ortalanna dogru Mesenya' Illar ayakla~dtlar ve "ikinci Mesenya Sava§l" ~Iktl.

devletinin en hUyiik kayglsl olmu§ ve, bunun i~in her Spartal! 'nm kahuHenmesi goreken ttiziik ve huyruklarm tiimii komos 'yani diizBn olarak goste'rilmi§tir.

, .

Sparta her zaman sava§maklan korkanlm vatanda~hk hak!anm

M.D. 7. ytizYllda Sparta dl§ etkHere C1r;lk hir iilkeyken ikinci Mes~nya harhinden· sonra· helot'larln ayaklanacagl korkusuyl kendilerini tamamen kapaml§lardlf. Bu korkuqan kurlulabilmek i~in §ey ya 6zgiirliiklerini vermek yada a~1fl biT tutum

Helot'fara 6zgiirliiklerini vermek toplum yapIslnda ~k k6klii hiT degi§im gerektirdiginden basklcl bir tulum izlemi"§ler ve dl§ dlinyaya kapanarak hh kiilttir ve sanat merkezi olmaktan 1§lardlf.

Peloponnes Biriigi:

Kinuria ve Tirentis h61geleri ve Kitera adasl'nm zaptmdan soma Spartal! 'Iar Tegeah' larla harb ettiler, fakat galip gelince bu devleli kalmak illifak yapmaYI B6ylece "Peloponnes

kuruldu. kurulw;i olan bu Sparta ile' anla§ma yapan bu §ehir girebil iyordu. Sonu~ta haglmslzllklanm koruyabiliyorlar, ancak bir sava§

YlkJldl. Durumlan tehlikeye Anadolu'daki bazi yunan §ehirelri Sparta' hlardan yarduTI istediler, fakat Sparta' hlar hirka

§iir okunurdu sadece «Ii.ra" yada rebaptan ba§ka hir§ey kullamImazken, bu devirde fHit kullamimaya ba§lanml§tIr.

Lirik

Djndarhgm dogal sonucu lannlann kahinligine de inan

DiY9nizos

ic;inde klvranmakta ve sonsuza dek bir vilcuttan digerine gel5ip durmaktad Ir. .

Bu din de Hint dininde ol'dugu gibi za~an\a ona fikrini kaybetmi§tir. Yava§ yava§ Elevsis misterleriyle kan§ml§, Diyonizos-iahos'un Demeter-Persefone He bir\e§mesi sonunda mcydana gclen ij~Ieme Elevsis ininin tcmelini olu§turmu§tur

Orfevs dini Anadolu, Trakya ve Yunanislan dinlerinin bir kan§lmldlr. M.D. 7. yUzyJldan ha§layarak tum Ege'ye yayIlml§ ve Pisagor, Eflatun gini Unlil ki~ileri de etkilcmi~tir.

Felsefe:

Orfevs dini du§iince 6zgiirlUgiinii klsltlayabilecek nitclikteydi. Bu dinin hir devlet dini halinc gelmemesinin sebehi 0 c;agda di.inya gorii§iinun insanlan talmin elmemesi sonucunda iyonYil'da meydana gelen felsefe hareketleridir,

6. yUzYllm ba§lannda yeni yerJerin ke§fedilmesi birtaklm sOlluc;lan ortaya koyrnu5? ve Imnun sonucunda insanlarda tabiattaki olaylan taoiat tistti guc;lerJe degil, tabiata egemen kanunlarla aC:;lklama egilimi dogmu~tur, Bu donemde ~ahsiyetler ba§ gostermi~, dii§unce ve tecrubelerine qayanarak eski geleneklere kar~J cephe alml§lardlT.

Bu suretle bilim bir btitiin olarak kar§lmlza ~!kmakta ve bu bilim ta§lyanlara "iyonya tahial filosoflan"

• verilmekledir.

Tabiatta bel ve kanunlano oldugunu sezen bu insanlar diinyaYl meydana getiren ana elementleri

- 113 -

saptamaya c;:alt§ml§lar, ancak tlimevanm yontemi kullandlklanndan

buhar ktitleleri oldukJanm ve dtiz bir hat iizerinde harek~t ettikIerini soylemi§tir. Bu diinyamn bir buttin oldugunu ve insan;~Ja bi~im, de duygu bakImmdan hie; benzemeyen bci§eyi goren vB ;~!!~n~ hareket etmeyen; degi§meyen, sonsuz olan ve insan zekasmm Kii~r~~!lSma imkan hulunmayan bir tarafmdan idare edHdigini soyleyerck tek lannclhgm temellerini alml§ ve tanrmm-diinyayla bir ve e§it old,ugunu ileri stirerek de panteizmin kokenini olu§turmU!~tur.

Bilim Alanmdailerlemeler:

, Ashnda felsefe-bilim Hklmlan yeni bir§ey degiJdi, e;tinkii daha -doguda da bu ~alt§malar yapllml§tL Ancak onlarbHimi pralik amae;Iar kullanil11!?lar ve genel kurallara ula§maml§lardlf.

Astronomi Mezopotamyall 'Jar taraflndan saptanan kurallann dogrultusunda yunanlJlar tarafmdan bir bilim halini alml!?II!'.

Zamanmilza kadar gelen MISlr'ldann matematik kitaplan birc;ok geometri aritmelik problemlcrini ele almakla vc bllnl:J prati sonue;lar A§agl 111n Kroton §chrinde otur

M.O. 6. yiizydda ise Mileto~lu Hekotaios gezip gordti~ yerleri, bazi yanh§ltklarla birlikte aktarml§, "Genealogia' > adlm ta§lyan ikinci eserinde ise ge~mi§ zamanlara ait mitolojik malzemeyi ve destanlan incelemi§ ve ele§itinpi§tir. Eserlerini gen;ege en uygun §ekilde yazmak, olaylan tannlara degil, insanlara mal etmek, kronoloji sorununa an em vermek ve diiz yazi kullanmak daha Tukidides'e

govde., yasst ve yavan bir

~elen hir kaide, hazen Dor siitun govdelerinde oldugu' gihi birhirini kesen, bazense ince §eritler blrakan yivlerle susHi bir govde, ~ukur bir ~erille birle§lirilmi§ iki klvnm ve bunlarm aralarmda yer alan yumurta ~eklindeki yap~ak §eridi kapsayan ba~hktan dtu§makta, aqitav hirhirinin iizerinden ta8~m iki hasamak gostermekte, friz hazen kah,uimak bir §crit halindc kullamlmakla, bazense kullamlmamakta, frizin iizerine oturan pervaz ve ahnllklar esas itihanyla Dor

§ekilleri anlinsatmakladlL Yalmz pervazm a/lmda yan yana diziii }diplerdeo yada di§/erden meydan,a gelen bir

kesimi" C;arpmaktadlr.

iyon ba~hklarmm yanlllda

Dor diizeninin, onemli bir t~plTIagldJ[. Diger onemli Argos' d aki Hera,e Korint'deki ve Atina'daki Solon zamanmda geli~tirilen Alena tJpanaklan

A§agJ italy a ve Sicilya' da, biiyiik klsml yeraltl tannlanna adanm!§ alan Dor tapmaklan paz! ozeIlikleriyle Yunanistan'dakilerden aynlmaktadlf. Bunlar i~ mekana onem vermekte ve ana yurtta goriilmeyen btiytikJiik ve gorkemde yapllar ortaya koymakladlrlar.

Korint gelenegini stirdiiren en eski Dar tapmaklanI1l ve Akragos'daki Zeus tapmaklan tapmakLanm olu~turmaktadlr.

Korfu adaslndaki Artemis tapmagl Yunanistan DOT mimarhgmJn bal1ya aktanlmasmda onemli bir rol oynaml§tlr.

iyon duzeni admm gosterdigi gibi Anadolu 'nun batl ve giineybatl klYllannda geli§mi§, Efesos'daki Artemis, Didim'deki Apollon yada Sisam'daki Hera tapmaklanmn ortaya koydugu gibi, bu bolgede

iyon mit;narllgl iyon Sl Anadolu'nun guney klYllanndan vurdugu gibi iran'a kadar

Delfoi'de ise Dar ve iyon duzenleri yan yanadlr. Bu 1

Ba§tan ~§agl mermerden yapIlml§ binalara 5. yuzYlldan sonra rastlanmaktadlr.

Heykeltra§hk:

Tapmaklara heykeI yerle§tirilmesi gelenegi yunan heykelciliginin buyuk oranda Ve bu heykekiiik sanatmm gel heykellerden adlm adlm izlemek

Zamanla bazl heykeltra§hk ekollerin ba§hcalan Girit-Peloponnes I?or'lar genellikle iri yaplh, daha narin ve daha yumu§ak viicutlardan ho~lanmakta ve malzeme olarak 7. yiizYlldan itibaren Naksos ve Paras mermerleri kullamlmaktadlr.~ge adalannda da mermer ba§hca malzemeyi olu§tll:rur.

;

Girit-Peloponnes ekolUniin karakteristligi §oyledir: Kadm heykellerinde elbjse ve kollar bedene yapI§lk, belden kemerle slkl§tInlml§ bir entari, kollar ya inmekte bir el gogusu· korumakta, baSIk gostermekte, aIm smlriandlfan orgtiler §eklinde omuzlara

iyon ekoltinun karakteristigini altmda bulunmu§ olan fildi§i Bunlar sii,tun yuvarlakhgmdaki §ekilleri ve klyafetleri baklmmdan .dogu, en ~ok da Hitit heykeltra§bgmm etkilerini gostermektedir takat uslup baklmmdan ku§kusuz yunan esetidir.

- 121 -

Mesela ke~i§ tarzmda giyinmi§ hir hadlm rahip keykeli, gerek giiliimseyen

heykellcr hakkmda A,tina Akrapolilnde hulunan mermer erkekyada kadm heykelleri fikir verebitir.

Resim ve Nakl§:

Arkaik r~sim ve nakl~ sanatt' en ~ok dogu etkisi altmda iyonya'da biiytik kompozisyonlar ortaya koymu~!ur.

Fakat btiyiik tablolar giiniimiizc ge\cmediginden 0

donemin resmi hakkmda ancak lahta ve toprak adak levh1!ian mezar steileri. ve tapmak mctoplan gihi ta~ ve kilden diiz satJhlar uzerine yapllml§ resimler sayesinde fikir edinebil iyoruz,

Bunlar genellikle Korint'te vc Altika'da hulunlnul}tuL lyonya'da Klazomenai (Urla yoresi) mezarhklannda bulunan loprak lahilleri de ornek gosterehiliriz. Bunlar loprak sandukalar ;~eklinde olup, ust kenarlan ve karaklarmm uzerinde gC?ometrik motifler, ;insan figurleri, sava~, av ve yan~ sahneleri olan kompozisyonlarJa hezenmi§lerdir.

Ylln:mhlarlO gUnliik ihtiyat;;lan ic;in yaptlklan vazolann

iizerindekj resim ve nakl~lar

Bu donemde hireycilik ortaya I$lkmakta ve hunlan yapanlar eserlerini "sanat eseri" saydlklatmdan altlanna imzalarml atmaktadlrlar. Hhlhuki doguda' bu gelenek yoktur.

Boylece, 7. ve 6. yiizytllarda yunanhlann dogudan aldlklanm kendi yapilan il$inde erittiklerini ve 5. yiizyll uygarhgmm temeHerini goruyoruz. Bu kiiltUr tUm Avrupa kiiltiiriiniin

- 125 -

(M.O. 5. Yiizyll)

PERS KRALLIGJ

Pers KraUlg.l ve Gata i1e ili~kiieri:

Pers' er ira 'In giineyhatJ hfilgesinde oturuyorIardl. Ba§langlr;ta Akhaimenid siilalesinden kraHar hulun~n Pers'ler pek cski zamanlardan bed Elam uygarhgmm etkisi altmda kalml§lardl. SiHalenin 5. krah alan Kiros II vasaJi hulundugu Med kralma isyan etti ve bu. krail yenerek

YIlIarm,a dogru iran yaylaslIldan Anadolu'da I

k I · b 'lglar.l K;ok gev§ekti..Asll egemenler bu satraplardl mer ez e.·, ' b I d tiranhgl destekliyorlardI. . ve un ar a '

M;O. 539'da 1 1{jros Habit devlctin~ kralhgma ve d I · - I 'varak bu devletm tannlanm korudu, , ev eh yagma ama. .

I ' I . k d Bahll tahtmm me~ru mirast:;lsI Ban fa lip en azan I " 'I edilerek "dart klfa krait I an

kent oldu. ihnini'lere.iilkelerine Roylecc Babn, Hc,;ii:nci!1 I,

d"" K d"'d .....,;. t ,)'l1ak yapmalanna verdI. ooup u us e yem tar at.·, , 538 'd F'k h' I' I {It;;'fS hegomonyasml tammak e em e ~e 1f ve "na.n an • '. .'.' .

d , 1 13 "'\ ('ur.'ye-Arablstan tlcarcll zorun a ar. II SII"e, e.::> • F'k Fenike'de sona eren yollan iz)emeYl ~ v. c.., en~ e b Id ' ' . ""sme se ep 0 u Iyonya §ehirlcrine oranla daha h~z" bu, \Tum\,::\ .

Kiros SOil ylllarmi jrall'mkuzey dogu. '4unda olura,n . k . I ' k S k: '1 k' .... akla u-'erlfdl ve aVlm crlne ve en ~o a a ara ar§l sava~h· o'~. . 529'da oldiL Oglu Kambizes MtSlf kralltgml l Pers de~'le~me kattl. Bu kral son Mlslr kralmlO halefi saYlll11 ve krallannm' biilUn hukuk ve iinvanJanna sahip o!.'

/ alml~ ve Komhizes'in me§TU miraS~ISl olarak Per< tahtma oturmu§tur. /

Dogunun en dikkate deger hi.ik?mdiirl~an biri alan DarelOS I slIlII'lan gel1l~leterek, kesmde

· 518'deki isyandan sonra Pareios devleti yeni ba§tan te§kilatlandl ve yirmi vergi bO!gesine aynldt. Fakat Kiros'un olu§turdugu satraphk'te§kilatml siirdurdii ve geli§tirdi. Straplar miilki giicii v~ askeri giicii eliode bulundurao ve krahn vekili sayllan ki§ilerdi. Daha soma merkezi hiikiimetin otoritesini temsil etmekte C;lkml§ ve sadece Pers devletinin "idari· boliim' 'iinii ifade etmeye ba§iaml§tu.

Sivil ve askeri gilciin bir elde toplanmasl pek ~k kez Satraplann merkezi hiikiimete isyan etmelerine olanak tamml§tIr. Bunlar ozellikle M.O. yiizyIlm ortalarmda arttnl§t1r. Kralda bunlan ~enetlemek ic;in denetc;iler gondermi§tir.

Bu suretle 00 Asya tarihinde ilk kez belirli bir ulusa , bagh olmayan deviet fikriyIe kar§lJa§lYoruz. Gerc;i Pers'ler bunu hic;bir zaman tam olarak ger«ckle§tirmcmi§ler, esas itibanyla hep irili ufakh devietler, §ehir devletleri l a§iret ve kabilelerin bir biitiinii olmu§tur. Yine de iilkenin her tarafmda aynl paramn kullamllyor· devletin herycrine uzanan yol §ebekeleri ve duzenli posta te§kHa~l bu konudaki c;ah§malardu. Bu yoBar arasmda en iinliisii "kral yolu"dur,

Dareios Skilaks'l yeni kara deniz licaret yollan bulmakla gorevlendirmi§ ve Skilaks'da .Indos'dan Arabistan yanmadaslOl dola§arak ve en' den Akdeniz'e kadar ula§arak bu gorevi ba§anyla tamamlaml§tlr.

Pers'ler kendi smtrlan i'Sindeki insanlara insanca davranml bu lar iizerinde Pers ve iIini kabullenmeleri i

arasmdaki yazl§malar Pers diliyle. 0 donemlcrde on asyada yaygm alan Aramca ile yaplltyordu.

Pers'lerin bir ' iranla§l!rma" polilikasl yerli kUlturIerin geli§mesine yardlmcl olmu§lur. Bu yuzden yunan §chidcri ve Fenike ekonomik alanda dikkate geH~meler goslermi§lcrdir. Bn MISlf Babilonya'da da boyledir. Esasmda boyle bir tavlf sergilemeleri bu devletlerin perslere ah~malarma yardmrcl olmu§tur.

Pers'lerin egemertligi altmdaki biitiin Ulkeler belli hir miktar para vergisi veriyorlardl ve gerektiginde bu iilkelerden gemi ve asker alahiliyordu. Vergiler bazen tarim iiriinti olarak

. toplanabiliyorlardl. Tum Pers iHkelerinde gec;en ahc;e "dareikos" adml ahyordu tizerindc diz

askerleri veya ticretli askerler ba§larol§hr. sonra kral da saraya kapanarak halkla i1i§kisini kesmi§tir, yine de Dareios'un kurdugu hi§kilat dl§tan Ylktlmaml§ olsaydl daha yiizlerce yd ya§abilirdi.

Perslerin

Pers'lerin devletlerine verdikleri bu diizen Zerdii§tdini etkisinde kalml§hr. din tannh dinlerin iistiinde bulunuyor, tek lannYl kabulleniyoI ve herkesi "yala~a" kar§l miicadeleye c;agmyordu. iyiligi Ahuramazda, kotiiliigiiyse Ahriman etmekteydi. Bu prensip hayatIa tabiaUa miicadele halindedir. insanlar yaphklan iyilik yada kOtiiliiklerden sorumludur. Ahuramazda 'ya inane; getirip vUcudunu temiz tutanlar sonsuzluk diinyasm'a ge~mekte, giinahkaflar ise cehennemde het tiirlii i§kencey!! katlanniaktadu. Klyamet giiniindl1 oliiler tekrar dirileceklerdir. o Ahuramazda Ahriman'a, iyllik kotiiliige, Oliime galib oalarak ve bu dinikabul edenler sonsuz mullu bir hayat siireceklerdir.

Pers'ler Ahuramazda H;:m tapmaklar yapmazlardl, bir rahibin idaresindeagltlar okundugu strada, sunaklar uzerinde temizligin temsHcisi ate§i yakmak suretiyle.toplamrlardl.

Zerdii§t dini, evrensel bir dindL Bu din rahipler tarafmdan· geni§ bOlgelere yaydml§ ve doktrinleri bir halinde toplanml§t1r.

Dinin i'iindeki (Ahuramazda-Ahriman, iyilik-kotiiliik) daha sonralan Eflatun ve Aristo'yu da etkilemi§tir. Bunun dl§mda "ozgiir hayat" yada yapl1~lTlnda miicadele

- 131 -

Imlunan iki bilinmektedir.

Pers Yazlsl:

anlamlannm ,hristiyanhga de

Pefs'ler on Asya'da

,beraber en tist klSlmlarda c;if1 boga ba§lanyla. stislenmi§ olmalanndankaynakh iskit'lerin "hayvan uslubu" damgaslm ta§lmaktadu. Aynca-'bu _saraylann yapIlmasmda degi§ik devletlerden gelmi§ malzemeler kullamlml§tlr. (Liibnandan sedir aga~lan, Babilonya'dan kerpic; tuglalar gibi.) .

Pers'ler mezar mezan bir kaide ·ta§ odadan ibaretiir ve Nak§i-Ristam'daki mezarlan gib{ kayahk stitunlarla siislii bir

anem vermi§lerdir. Kios'un dikdortgen §eklindeki

ortiiImti§tiir. Persepolis Anadolu yada Med Onden baktldlgmda

gostermektedir.

Heykeltra§lIk eserleri en ~ok .kabartmalar saray duvarlannda yer almaktadlf. Bunlar krala hediye sunan insanlar gibi kli§ele§mi§ §eyleri gostermekle birlikte gene de Pers'lerin ya§aml hakkmda hilgi vermektedirler.

.. -r

Pers~lerin en biiyiik ve. gorkemli ka'ya amb Dareios I'in Gavmata 'ya kar§1 kazandlg! zaferi tammlayan kabartmadlf. Bu kabartm~nm altmda Pers, Bahil ve Elam dillerinde yazllml§ bir yazlt

- 133 -

iYONYA ONuiZLEYEN

iyonya ihtilalinin

M.O. 6. yiizytl sonlarma dogru iyonya satraplIgma giren Yunan §ehirlerinin durumu bir hayti degi§mi§ti. Hef§eyden once siyasal baglmslzhklanmn e~den gitmesinin ve tiranhgm getirdigi bir ho§nutsuzluk var~1. Buna iyonya'mn maddi hayatmm ekonomik bunahmlan da eklenince bu ho§nutsuzluk iyice arth ve isyana boyutlara vardl.

vergiJerinin yiiksek Fenike'lilerle MlSlr'daki en biiyiik tica'ret edilmesi sayIlabilir.

olmasmm pek c;ok Pers'lerin giimriik

Pers'lerin korudugu olmalan ve iyonlann

merkezi Navkrahs'in tahrip

Pers'lerin Bogazlan, Trakya'mn ve Marmara'nm kuzey ve Karadeniz'in batt klydanm ele gec;irmi§ olma.sl iyon'lann Karadeniz kolonileriyle olan ticaret ili§kileri ic;in bir engel olmaya ba§laml§, On Avrupa arasmda yapIlan ula§lmm Bogaz' yot ac;masl iyonya ekonomisini biisbiHtin

iyonlar kendilerine kalml§lardl. Diger edilmesi Miletos 'un darbe olmu§tu.

§ansmdan da yoksun Sikaris'in tahrip

batJylayaptlgl ticaret ic;in btiytik bir

- p4-

i§te blitlin bu siyasal, ekonomik ve ulusal nedenlerden otiirii 6. ytizYlhn sonlannda iyonya'da iC;'karJ§lkhklar ba§ladl . ve bazl ahlgan i§e lsan§masml bu. karga§ahgl isyana c;evirdi.

iyonya ihtiJali:

M.O. 000 ylhnda Miletos'un ba§mda Pers'ler tarafmdan Susa'ya c;agnlml§ Aristagoros Sordos strapl Artafarnes'i Naksos adasma hir sefer yapmaya tc§vik ctti ama hu sefer bir ba§anslzllkla sonu.:.;lanmca Pers'lef lizerindeki prestijinin sarstllTl1§ oldugunu hisseden Arlafemes Milelos halkml ayaklandlrdl ve ezilen tUm yunanhl~nn kurtanClSt olarak C;lktL illtilal Miletos'dan kom§u bolgelere st~radl ve Will Iyonya sardL Yunanistan'da sadeee Atina iyonya'ya yirmi, Miletos'ia bir ittifak anla§masl kuran Eretria be§ gemi gonderd iler. Bunun dl§inda yardlmda bulunmadllar.

Pers devletinde seferberlik i§lcrinin yava§ ytiriimesinden yararlanarak Sordos §ehrine girip burayl yaktp Ylkan iyonlar Pers devleti Sordos'e dogru h"rekete gec;ince, Efesos'a kadar geri zorunda kaldI. Fakat iyonya'nm ilk ba§ansl iizerlerinde olumlu bir etki yapml§ olacak kiKIbns, Karya ve Likya oa ihtilale kalkt§tt. Diger taraftan Marmara ve istanbul bogazma kadar yaYlldL

Fakat Pers ordusu harekete yerler! tek eJe gec;irdigi ve sonunda Aristagaros' tn iimitsizlige kaptlarak Trakya'daki c;iftligine ka~tIgl ve orada Edon'larla

oldiigi.i anh§lhyor.

- 135 -

Milelos once sonra da yapdan ku§atma sonucunda teslim 'zorunda Pers'Jer buraya girince §ehri yagma edip halkml da On Asya 'ya surup Dicle 'nin agzma yakm biryerlerde iskan ettirdiler. Miletostan sonra digf;r §ehirlerde hatta baglmslzhkianm kprumu§ olan Sisam ve Midilli adalan da istilaianna ugradJiar. Pers'lerin bu 493 devam eui ve satraphklar

Mardonios'un Trakya Sereri:

M.D. Yllinda Pers donanma ile Avrupa Tasos adasIOl Trak kabileJeriyle sava§tl ve Trakya satraphgmI yeniden kurdu. Makedonya kralhgmm yasal deviet olarak Pers nufuzuna girmesini sagladl. Ama iilkesine geri donerken gemisi Alos (Aynoroz) y·oresinde bir battl.

Pers'ler i yonya ihtilalinin tepkileri sonunda Trakya ve Makedonya'da sarsliml§ olan egemenliklerini yeniden gii

ba§lUa ge

~k tecriibesizdi, aynca siirekli olarak aristokraHarm

Pers'lerin Alina' yl tum Yunanistan'\

- 138 -

",~"H"'II1I,. alan demokrasi

Yunanistan'l belki de olurdu.

PERS HARPL~Ri

Pers'lerin Yunanistah Muharebesi:

ilk Seferi* Maraton

M.O. 490 yth ilkbahannda Artafernes komutasmda Pers ordusu Kilikya'da gemilerebindi ve Rodos tizerinde ilk etapta Naksos'a girdi. Ada 500 ytbnda Perslere kar§l ~Ilct1gmdan cezalandmldl. Ardmdan §ehri kIsa bir sonra tahrip stiriildii Pefs'lerin eski tiram tavsiyesi Atina 'nm klyllannda Evripos koyunda Maraton ovasma ~lkartma yaptdar.

Pers'ler Atina'Oln Maraton ovasma bir

ragmen biT art'S] kltasmmordunun biiyiik kIsmml ortmesi sayesinde, dtizenli olarak klYlya dogru 'Sekilerek gemilere binmeyi ba§ardllar. Son bir ~rpl§mada Yunanhlar yedi gemi . ele ge

kazanamamasl iizerine siyasal sempatileri pek ~abuk degi§en Atina'hlaT tarafmdan Qevredildigini, halta yiiksek bir para cezasl odemeye htiktirrtgiydigi bu az bir soma Paros'da aldlgl yara ytizunden oldii.

487-86 yllmda Atina'mn deviet te§kilatmda btiyiik bir U"/;S'i!'U'UlJen. yaptI. Arhon'Iuk tizerindeki niifuzunu hafifletmek ic;in orhon'un zamana oidugu halk mec1isi tarafmdan sec;ilmeyip,. demos'lar t;lfafmdan gosterilen be§yiiz aday arasmdan ad c;ekmeyle tayini usulii kondu.

Bunun sonucun~a orhon'lann niifuzlannm azalmasl ve icra gtictiniin esas itibanyla "be§yiizler meclisi"nin elinde toplanmasl oldu. orhon cumhurba§kam olmaktan C;lktl; polemorl1os askerlik alanmda idari bulan bir memur haline geldi. Devlet te§kilatl ic;inde en yiiksek yerleti subaylar almaya ba§ladtla'r. Halk kaderi kendi ellerine bagh komutanlarageni§ vermeye ba§ladl. Pers harhinin tecriIhesiyle dayamlarak ordunun tek toplanmasml ic;in "ba§komutanhk" mevkiini kurdular.

Ba§komutan "file" tarafmdan se

devietill askeri ve siyasi idaresini yetenekli tek eline bIrakmadlgl en e1veri§li bir usul olarak kabuUenmi§tir.

, Glinden blibUyen PefS tehlikesi kar§lsmd donanmamn bir an once meydana getirilmesi gerekiyordu. Bunun i~in Temistokles ~ok biiyiik I.;aba harcamaktadIr. Halla bu olaYI bazulayan odur. Nitekim Atma'da Lavdon giimu§ madenlerinde yeni domorlar bulunmasl ve bunlann, sistemli ' bir §ekilde giimu§ para stoku gerl.;ckle§tirilmi§ ve bu parayla yuzseksen gemilik bir donanma olu§turulmu§tur. Bunlar otuz metre' uzunlugunda iki tarafmda' ktirekc;ileri olan gemilerdi ve "triyer" adlm ta§lyorlardL Boylece Atina yIlmda Yunanistan'm en giil.;lii deniz muharebesini kazanacak Yunanistan'l ikinci l5iiyUk bir istila tehlikesinden kurtaracaktl.

Bu on yIl i~inde yunan §ehir.devletleri de Pers tehlikelerine 'kar§l bilinl.;lenmi§lerdi ve bunun sonucunda onlem almaya ba§laml§lardl ama moraUeri genelde bozuktu. Delfoi kahininin kotiimser sozleri morallerini diizeltecek nitelikte degildL

Bir stire sonra Atina Yunan illkesinin savunmaslDl iizerine aldl. Ve "Hellen Birligi" kuruldu. Bu hirlige giren §ehirler birbiriyle ittifaklar aktediyor, zamanda bir ilan etmekde aralanndaki biitiin anla§JrtazlIklan ortadan kaldmnaktayddar. Vebu arada sadlk krumayan §ehirler tahrip edilecek, bunlann mall an, onda hissesi Delfoi r"I-"uu,-,u aynldtktan sonra, miittefikler arasmda payl8§dacakt1. Birligin kara deniz kuvvetlerine kumanda edecekti.

. - 142 -

Kserkeses'in Yunanistan,

Pers krah Kserk5es bir siireden soma Yunan seferleri i

Arttmision ve Termopilai Muharebeleri:

Termopilai ge~idi Teselya ile Orta Yunanistan arasmdll biricik askeri yoldu. BatIdan doguya dogru uzanar1, birc;ok dereler tarafmdan kesilen gec;idin ucunda su kaynaklan, dogusunda, gec;idin en zaylf yerinde Fokisli'ler tarafman Tesalya'hlara kar§l ge~ide paralel gelmek suretiyle, yapllml§ bir sur vardl. i§te bu surlan iic;bin kadar yun askerinden ibaret zaYlf bir kuvvet tutmu§tu. tkiyiizyctmi§ miittefik donanmasl Evboia adasl'mn kuzey-batJ burnunda, Artemision aC;lklannda demirlemi,§ti. EI~i gemi ise Evripos bogazmtn agzml ortiiyordu. ilk once Yunanh'lar Pers' denizdc kar§Ila§t1lar, bunun sonucunda iki da kaYlp.lara kan~'1n kesin sonuc; eide edemedi. Bunun iizerine Kserkses karadan gec;idi zorlamaya karar verdi.

Miiltefikler ve giin Pers'lerin taarruzlanm biiyiik kaYlpJarla tinledilcr, fakat giiniin gecesi, Kserkses' a en iyi' kltalanDl .EfiaJtes admda hain bir Teselyah'mn klavuzlugu altmda, gegidi arkadan c;evirmeye ba§!ad ve bunun sonucunda yunanhlar aglf kaYlphira ugraddar.

Boylelikle Pers'ler orta Yunanistan'l istila etmeye ba§ladIlar, Boiotya'yl

Halkm btiytik bir Iasml Salamis'e yada Aigina'ya ge~irildi. iyonya ihtilalinde tahrip edilmi§ Sardes'ekar§lhk Atina yal(lhp YlklldL Yunan ordusu ise ~~n savunma pattI istmos'un gerisine 'Sekilerek burada tahkim etmeye ba§ladl.

., ,

Salamis Deniz Muharebesi:

Yunan donanmaSl da geri c;ekilmi§ ve Ambelahi adml ~a§lyan btr koya demirlemi§ti. Bu donanmamn i.i

B6ylece Salomis deniz muharebesi yaplldl. Ve Pers'lerin hantal gemilerine kar§ln yiiksek manevra kabiliyetine sahip yumm gemiIeri· oniki saat siiren sava§tan sonra biiyiik ba~an kazandIlar. Az saYldaki Pers gemilerini Andros adasma kadar takip ettiIer, fakat bunlarla herhangi bir ili§kiye ginneden dondtiler.

Kserkses ~abucak yunan topraklanm terkederek Sardes'e git . Yunanl lar lahrip edilmi§ bir §ehirde ge~iremeyeceklerinden Tesalya b6lgesine '$ekildiler.

nanisl bu zaferden eterince yara am ad Temistokles donanma He (anakkale bogazlIla taarruz edilmesine ve buradaki kbpriilerin YlktlmaslllJ bOylece yeni bir saldIrl ihlimalinin orladan kaldmlmaslJlI teklif eHi, faka! bu kabul edilmediginden bzellikle deniza§lfI seferlerden ho~lanmayan Spartah'lar tarafmdan, Yunanistan tekrar dii~man istilalanna ugra yacaklL

Plataiai ve Mikale Muharebcleri:

M.b. 480-79 kl§mda Atina'da onemJi bir degi§iklik oldu. Temistokles ycrine Ksantippos vc Aristeides stratcgos segildi. Mardonios Tesalya'da bu1undugu slfada Hellen birliginl dagltmaya ugra§tl, fakat giri§imlerinin bo§unahgml gorunce

'Alina 'YI kez zapletti. tekrar adalara

Atina'YI koruyamazlardl ama Sparta'hlaT da istmos surunun gerisinde savunmada kalma istegindeydiler. Bunun Anita'hlar Sparta'hlara bii haber gondererek eger gondermezlerse Pers'i'erle bir anla§ma yapabileeeklerini bildirdiler. Sparta'hlarda kral Pavsanias'lll yonetiminde bir orduyu Boiotya'ya gonderdiler. Bu surette ordu tehlikeye dii§en Mardonios ve ikinei kez yaklp.Ylkhktan sonra kuzeye dogru ~ekilerek Asopos Irmagl kenannda siivarilerinin hareketine elveri§li diiz bir alanda ordugah kurdu.

Pers ordusu ki§i kadardI. Otuzbin ki§ilik . tahmin edilen miiUeflkler ordusu ise Kitairon dagiannt a§acak bu daglann eteginde ordugah kurdu.

Yunan oneiileri Pers siivari kolunu Fakat YunanhIar hie;; de durumda degildi, gerilerinde engebel bir arazi Yard) ve sulan Pers siivariJeri tarafmdan slk slk kesiliyordu.

Mardonios Sparta' lilar tarafmdan iHdiiriildiL esnada Yunan ordusunun ba§ka birlikleri de kar§llanndaki dii§man ordusunu daglttlktan sonra Sparta'blarla birle§tigi bilinmektcdir. sonunda Yunan iilkesi klrsa zamanda dii§manlardan

Yunanhlar bu sava§ alamnda Zeus ie;;in bir sunak yaparak bir tertiplediler. Delfoi Apollon'una Pavsanias ayakh altm kazan annagan Kazam birbirleine iiC;; ydandan ibaret bir sutiin destekliyordu. Yada kazan yllan ba§lan tarafmdan ta§lmyordu. Uzerinde PeTs harplerine katiIan §ehirlerin adlan olan siitun istanbul'da

- 147 -

sultana'hmet meydamndadu. amtIn kaidesine Pavsaniils Pers ordusunun yenildigini bildiren bir yazlt yazdlrml§tI.

Miittefiklcr Pers'ler tarafmdan tutulnm§ olan Tebai iizednc yiiriiyiip bu ·§ehri de zaptettiler. Aym donemde denizdeki saVil§ da bir SOIlil erdi.

- Pers'ler Fenike gemilerini iade edince kalan yiizyirmi kadar gemiyi Sisaru'm kar§lsmda, Samsun daglannm eteginde

~ekmi§lcrdi. duyan Yunanhlar bu gemileri ate§c . verdiler. Bu ba§an iizerine, ,iyonya §ehirleri ayaklanarak bagnnslzhklilflIU ilan cHiler. iyon §ehirlerinin "Hellen

_ birligi "ne girmeleri Sparta 'hlar tarafmdan reddeHnce yalmz Sisam, Saklz ve MidilJj gibi biiyiik ad alar bu birlige almdIlar.

olaylard~n sonra biTle§mi§ donanma Pefs ordusunun geri gekilme yollanm kesmek tizere

BE~iNCi siciLYA

Sicilya ve Yunan'hJan

Yunanh'lar Yunanistan'da Pers istilasl He kar§l kar§lya gelmi§ken, Sicilyah yunanhlar da kartaca tehlikesi alnpdaydl.

Kuzey Afrika klYllannda, bugiinkli Tunus' yoresinde ana§ehir Tiros kronigine gore M.O. 814'de kurulmu§ bir Fenike kolonisi olan Kartaca en c;ok 6. yiizydda Afrika' daki ba§ka koloni ve kavimleri hegemonyasl altma alarak gii~lii bir deviet haline geldi.

Kartaca ba§mda yargl~ bulunan zengin . ruccarlar ziimresi He aristokratik nitelikte bir anayasaya sahiptL iicretli askerlerden meydana gelen bir ordusu ve gil~lil bir donanmasl vardl.

Kartaca en c;ok kuzey-bah bolgesiyle ticaret yaplyordu. Kartaca, Sicilya-italya, Galya ve ispanya' daki Yunan . koIo~ilerinin geli§roesini onlemek i~in elinden geleni yapml§, denizcilikte pek u,sta olan E~sk'lerle bir1e§erek Yurianh'lara kar§l koymaktan ~ekinmemi!:;tir,

Alalia deniz Sicily a, Sardunya" ve ve bu suretle yunanhlara

kuzey Mrika, bah ispanya'da lisler kurmu§

kapaml§U.

Yunanhlar bu birle§eceklerine, birbirleriyle ~atI§maya devam etmi§lerdi. <

.;. 149 -

Yalnlzca Kartaca'hiar taarruza gec;tiklerinde, Yunan §ehirleri ordulanmh sevk v~ idaresini geni§ yetkili bir askeri diktatoriin eline bnakml§tIi-.

Gelon ve Himera Muharebesi:

Kserksos Yunanistan'a yliriidiigu sIrada Kartacall'larda Sicilya 'om parl,;aIanml~ durumundan faydalanmak ve tum

e1e gec;irmck ic;in bliyiik kuvvetler topladIlar ve bunlan Mago ailesinden Hemilker'in komutaSlDda Himera tiram Terillos'a yardlm bahanesiyle adaya C;lktI1ar.

Fakat hamilkara kar§l ~lkabi1ecek bir ki§i vardl; Gelon. ki§i Sirakuzai'yi civanrn bir sure once ele gelgirmi§ ve

burayl tahkimli bir §ehir haline getlrmi§, §ehre biiyiik bir ve licaret limam kurmu§, siivari birliklerini, orduyu ve

donanmaYl meydana getirmi§tir. Gela tiram Gelon'un kaymbabasl tiraru Teron 1 duo

i§te bu iki tiranm ordulan Kartaca'hian Himera oniinde Ve Geldon geldL Hamilkar oldiirilldii,

ordusu dagtldl. Bunun iizerine Kartaca'hlar Gelon'a yIlhk odemeyi bile kabul

Himera galibiyetine bir te§ekkiir olarak Geloo DeIfoi'deki Apollon'a liC; bir kazan vc Olimpiya'daki Zeus'a bin;;ok .. degerli armaganlar sundu. Ve bu sava§tan soma Geion a§agl yukarl SiciIya adasIDl altma aId!.

Bu tiram n oliimliy Ie yerine gec;en karde§i Rieron Sirakuzai'ym niifuzunu a§agl itaIya'ya kadar geni§leUi ve

- 150 -

Hime yoresinde Etrilsk'Iere kar§l biiyiik bir deniz zaferi kazandI. Bu donemde debdebeli bir; ya§am siirdiiler.

Fakat tiranhk Sicilya'da uzun slire tutunamadI. Heron'un oliimliyle Sicilya'daki tiranlarm hepsi devrildi ve 5. yiizyIlm ortalanna dogru parti kavgalan alevlendi. Ve siyasi a~ldan Sicilya kan§tI. bu Peloponnes harbinde· Atina'nm buraya sefer a~acaktl.

- 151 -

ATiNA'NIN USTUNLUK nONEMi (M.O. 418-431)

Bu Donemde Beliren Kuvvetler:

In, "''',''- muharebesiyle Peloponnes harbi arasldaki elli donem llgili pek bilgimiz Bu yIlhk donem tum yunun diinyasJnI ilgilendJren biiyiik c;apta olaylar kaydetmemi§tir.

Pers kralhgl yunanhlardan darbeden sonra kendini toparlamak ic;in zamana ihtiyac; duyuyordu ama yunanhlar Pers'lere devamh saldmlar diizenleyerek, buna fusat vermiyorlardl. Yunanhlann amaCl kutsaldJ; Pers'leri Anadolu ic;lerine tmek Ege denizinden

bulunmak suretiyle yunan §ehirlerinin ve Pers'lerin yunan ii1kesine ,...

'Birlige giren devletler Atina ve dostlanm dost, dti§manlaruu edeceklerine yemin ediyorlardl. gene UI,i/:;"UI;'Iicu""a>uu koruyordu, yalmz Pers'lere kar§l yapJlacak mii§terek mticadele i

duyduhir. i§te bu rekabet ~e§itli donemlerden gec;tikten sonra Pe1oponnes sava§mm C;lkmasma sebep olacaktl. Birlik donanmasl once Trakya klytlanm Pers'lerden temizledi: Maroneia ve Abdera gibi §ehirlerin birlige girmelerine kar§lltk Strimon agzmdaki Elan bir c;atI§ma, sonrasmda Atina'hlann eline gec;ti. Fakat Atina'nm Trakya'nm ic;lerine girme te§ebbiisti yerli kavimlerce vu.,~u~, bOlgelerini gtiven altma aldlktan it hal edilen hububat ic;in btiylik sefer yapttlar ve ba§ta Bizantiyan §ehirlerin de deniz birligine

Temistokles ve Pavsanias:

o donemlerde Atina 'yl idare eden en btiytik devlet adaml Temistokles'di. Atina 'nm deniz giiciintin kurucusu olan bu ki§i Atina'Yl Yunanistan'm en btiytik devleti yapmak istiyor ve gerekirse Sparta ile bile sava§maYI goze ahyordu. Atina'mn korunmasl i~in §ehrin c;evresine sur ordiittti ve kara ordusunu k~vvetlendirdi, ancak 471 ytlmda Atina'daki dti§manlan ve Sparta'hlann entrikalan sonucunda ve 5. yiizyd ortalannda da oldii

Temistokles gibi Pers Pavsaniaos'da aClkl1 bir mektupla§t\gl ortaya ~lktI ve mahkum oldugunda, Artemis ve tapmagm etrafl ku§atIldlgmdan ac;hktan oldti.

- 154 -'

Kimon Elirimedon Mliharebesi:

yeri~e ge~ti:

Areopag'l Bu mec1is boyunca ugraml§ sadece anayasa kanunlan bunlann uygulama §ekillerini denetleyen bir makam halini alml§tJ. Bundan soma da sadece kan davalanna bakacak ve bazl din i§lerini yiiriitecekti. Areopag'lann gorevi klsmen halk med klsmen be§yiizler klsmen

. mahkemesi aktanJdl. az soma da, d,yvrildi,v,~, . ~ll\i~i:t:Iyurt ql§lIIa siiriHdii. C;iinkii erlerin helot'larla Sparta'da birfe§melerinden korkuluyordu.·

Perikles'in Ba~langl~lan:

Kimon'dan sonraPerikJos mevkiine gec;ti. Alkmaionid' soyuna mens up oldugundan yc aldlgl egitiinden dolayl aristokrattl ama Atina'mn demokratla§masl siirecine biiyuk katktlan olan daYIslrun etkisiyle ~emokrat1ar partisine Perikles ' sec;ilerek Atina'mn iC; ve dl§ mec1isinden olarak ytl soma sava§ma dek uzanan donem "Perikles donemi" olarak amhr.

Perikies Temistokles'in C;izdigi yoldan ilerlemi§ ve Sparta'hlarIa Sparta'Jilan ugrattl. htikiimet kurmu§ Megara garnizon Atina'nm biiyiimesinden ekonomik C;lkarlarmm tehlikeye dii§tilgiinii goren Korint vi! Aigina Sparta He birle§tiler. BunJara saron korfezi klyllanndaki bazl §ehirler de katlldl. Boylece Yunanistan aynlml§ oidu. ytlmda iki I'p'''''~'n hem Pefs' lcrle hem de Sparta mUttefiklerine sava§mak zorunda kaldl.

,- 156 -

Yunanistan Harbi:

Atina'nm Sparta, Korint ve ile yaptlgl d'a teme! nedenlertekonomiktir. Aigina oteden bed deniz ticaretinde Atina'ya rakipti. Korint' italya ve Sicilya'nm hububat piyasasloa egemendi. Atina 'nm Megara limamm i§gali Aigili ticaretine darbe idi ve Atina 'IIlar bu adaya sefer' diizenleyip Aigiliah'lan zorIa hirtigine soktular.

Korint'k Tanagra'da burada yenildi ancak c;abuk toparlanarak, Korintleri ve Spartahlan bozguna ugrattdar ve bu zaferin bir sonucu olarak tUm Orta Yunanistan Atina 'nm hakimiyetine girdi. Atina'hlar Aigina adasml dcniz birligine ve ada bagmls1zhgml kaybettL '

Yunanh'lann Dogu ve Akdeniz Seferleri ve Kamas BaFl§l: ;,' '

Yunan ve Ege'den Pers'ler uzalda§tInlml§h ama 'Atina gene Pers'lerle sava§tI. Bunun tamamlyla ekonomikti.

Dogu pazar olmaktan ve Fenike bunlar Pers'lerle birlikteydiler. Atina ticaritini ellgelliyorlardl. Atina'nm muhtac; oldugu bugdayl MIsu'dan getirebilirdi ve MISlf Fenike'lilerin elindeydi. Bu nedenlerden dolaYI Atina'lt.lar ve Ktbns'a saldmya gec;tiler.

ilk Bii yiik verdiler, yararlanamadllar, yalmz Ktbns'l

- 157 -

daha sonra bu ba§anlanndan

geri almakla yetindiler.

Pers'lerin Ege denizine gireceginden korkan Atina'hlar aym yllm yazmda birlik hazinesini Delos'tan Atina'ya naklettiler.

Atina'ya gec;ti. be§ ytlhk aseferinin almak ic;in Kimon hastalanarak oldii.

ve Perikles'in yaparak,

§ehrini ku§atml§tl

Bunun iizerine tekrar iktidara gelen Perikles iki cepbede sava§amayacagml anladlgmdan yollanm aradL donanmas bns' da Salo a~lklannda donanmaslyla yaphgl sava§ta kazanmasma Pers'lere bir elc;igondererek ban§ istedi.

449 Ylhnda irnzalanan Kollias barl§ma gore,

1) Atina, ve Mlsu'dan olarak fakat iyonya baglmslzhgml saglayamlyordu. iki iilkenin' de slIurlan belirleniyordu.

Atina ic;in biiyiik bir hayal,kmkhgl olan bu baTl§ ashnda Atina ic;in yararhydI. Boylelikle son ylliarda

1) Atina, Megara ile Troizien ve Pe1oponnes kIytlanndaki Ahhaya uslerinden vazgegiyor buna kaJ§tn Aigino ve Navpaktos'u koruyordu ..

~,

2) iki devlet arasmda ~Ikacak anla§m3z11klaJ tarafslz bir mahkemede ~ozijmlenecek, bu iki deflet hic;hirinin miittefikini kendi birligine almayacak, Hellen birligi §ehirledyJe Atina-Delos birligi §ehirleri ara:nnda tiirlti ili§kide bulunabilecekti.

anla§ma Alina-iyon, Sparla-Dor blokuou mcydana getiriyor ve bu gerginligi azaltmlyordu, sonu~ta ikililik onbe§ yll soma Peloponnes saV3§ma sebep olacaktt.

M.(). 446-431 Donemi Esnasmda Atina:

Bu onbe§ ydhk dtinem Atina 'mn ~n parlak dooemidir. Bu donemde Perikles her ytl ba§~omutan s!?

ahnanlU gticu sayesinde anla§ma yaplldlgInl diger §ehir devletlerine empoze ederek deniz birliginin devamml saglildL

Hazinenin Delos'dan Atina;ya ta§Inmasl sonucunda hazine koruyucusu Atena olmu§ ve. vergilerin 1160'm almaya hak kazanml§h. Perikles bununla da yetinmedi deniz birligiden elde edilen vergileri ~lerinde harcamaya ve miittefiklere hesap

Boylece miiUefiklcrin kuyrugu oImasl ic;in son adlml atml§ oluyordu. tiim birle§ik §ehir Likya, Korya, iyonya, Trakya Olmak iizere be§ vergi bolgesine siyasaJ birlik bir c;e§it "konfederasyon" §eklini alml§' oluyordu.

Bu durum kar§lsmda ancak Midilli, Saklz, Sisam gibi biiyiik donanmalan olan devletler merkeziyetlerini karuyabildilei. Ba§ka kiiC;iik devletler de Atina'Yl taklite koyuldular. MiiUefiklerin birc;rok davalan Atina'daki surih

. mahkemelerde goriildii. Kallios ban§mdan sonra Atina'nm C;lkardlgl bir sikle kammu ile miiltcfiklerden giimii§ slkke darbetme hakkI almdL paraYI tum birligin gec;en akc;esi oldu.

Fakat deniz uzun .olmadl. Atina'mn kiic;riik mtiUefiklerin

merkeziyetc;iliklerini Atina 'ya aglr vergiler odemek zarunda olmalan hO§l1utsuzluk dogurdu.

Muttefikler birer birer Atina'ya kar§l isyan etmeye ba§IadIlar. Atina ayaklananlara kar§l c;ok ser! tedbirler aidJ. Sisam ve Bizantiyon bu tedbirlere maruz kaldiiar.

- 160 -

Atina gerek Pers'ler gerekse PeloponneS'lilerle yaphgl harplerde ugradlgl kaYlplan telafi etmek i~in donanmaslyla Karadenize ~Iktl. KtyIlara bazl koloni1~r kurduktan sonra, Yunan kolonil~rini de deniz birligine aldl. Kendi ticaretini korumak ic;:in de miittefiklerinin bUI verimli topraklarml ve stratejik bolg